Title: La Divina Comèdia: Complete - English title is Dante's Divine Comedy, Complete
Author: Dante Alighieri, 1265-1321
Language: 
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "La Divina Comèdia: Complete - English title is Dante's Divine Comedy, Complete" ***


La Divina Comèdia
di Dante Alighieri



Tradusiòn furlana
di Ermes Culòs



Dante’s Comedy in Friulian


Translator’s note


Friulian is the language of my childhood, the language I spoke with my
parents and brothers and friends in my hometown in the northeastern
region of Italy known as Friuli. It is still my preferred language of
conversation with my brothers and Friulian-speaking friends. What’s
Friulian? Maybe the best way to describe it is by imagining what
England was like, say, a hundred years or so after the Normans invaded
it & settled in for the long haul. In doing so they pretty much changed
the cultural and linguistic landscape of England. In pre-Norman times,
the English were quite contènt to do their rough & tumble business in
the old “Saxon” language; but with the coming of the Normans, the old
Saxon was just not good enough for the conquering overlords. It needed
something more to enable them to take care of their educational,
religious, social and commercial needs. And so you had a situation
where the ruling classes spoke a sort of Frenchified Saxon (which was
to become the English of today), while the workers, the peasants—you
know, the lower sort—went on speaking Saxon. And so those rude folks
kept on raising and butchering pigs and cattle for their masters; but
they never ever served pig or cow steak for them. No—their masters
insisted on being treated with luscious chunks of pork or beef (boef).
That, in more ways than one, has been the case in Friuli. Italian has
been—and continues to be—the educational, commercial and administrative
language of the region, while Friulian has traditionally been the
language spoken by the common folk, mainly in the rural areas. Time was
when speaking Friulan in a public, “polite” setting, would give away
your “peasant” origin, and that wouldn’t do. But let’s not think that
this sort of linguistic snobbery is a peculiarity of Italian only.
Every language has its Professor Higgins & Eliza Doolittle. Friulian
itself is not squeaky clean when it comes to that. My Dante itself may,
by some purists, be seen as a Friulian aberration, since it does not
conform to what is generally regarded as the “classical” Friulian, the
Friulian spoken in such strongholds as Udine or San Daniele del Friuli.

My Friulian translation of Dante, then, is, in part at least, a
reaction to that sort of thing. Could Friulian—the lowly, peasant
Friulian, particularly the Friulian used in the fields and alleys and
bars of Pasolini’s Casarsa—cope with the supreme sophistication of
Dante’s language and concepts? The readers will, of course, judge for
themselves. Certainly they will get at least a sense of what would have
happened if Dante’s muse had been weaned on the banks of the
Tagliamento instead of the Arno.


(Ermes Culòs, Ashcroft, June 2006)



Preàmbul

_Chista tradusiòn a è stada fata par divièrsis rašòns. Ta li mès
ùltimis  vìšitis a San Zuan i’ai notàt che i zòvins a no ùšin cuaši maj
il furlàn cuant ca discòrin fra di lòu. Cuaši sempri a si esprìmin in
taliàn—encja cuant ca cjacarèjn cuj so genitòus. Che chistu al sedi in
ducju i sens un ben o un mal a è roba discutìbil. A somèa, però, che
sta ušansa daj zòvins a stà segnalànt un mandi a la lenga furlàna.
Cuant che scju zòvins a saràn encja lòu pàris e màris, cuaši sensaltri
a ghi parlaràn taliàn ai so fioj, cul rišultàt che paj fioj di che
generasiòn lì il furlàn al sarà na curiošitàt e basta; sensaltri a nol
sarà pì che lenga viva ca ušàvin i so nònus. Cussì chista tradusiòn a è
un me pìsul contribùt a la prešervasiòn da la lenga daj nustri vècjus._

_I me fioj, nasùs in Canada, a cognòsin amondi puc il furlàn. Una dì,
forsi, a saràn tentàs di parlà il furlàn si no altri par capì sè cal à
scrìt so pari. A pòl dasi encja che il me lavoru a ju incuriošarà a
leši Dante—ca no sarès tant na bruta roba._

_A mi par di capì che La Divina Comèdia a è stada zà tradušuda in
furlàn, però in tal furlàn clásic, di Ùdin, di San Danèj. Da sé ch’i
saj jò, li òperis di Dante a no sòn maj stàdis tradušùdis (par complèt)
tal furlàn di San Zuan di Cjašarsa—cal sarès il me furlàn, la lenga daj
me vècjus, daj me fràdis, da li me memòris da frut. Par traduši Dante a
no mi ocorarès altra rašòn che chista._

_Pasolini, in ta un daj so scrìs, al à sugerìt che par tant valòu
culturàl cal vèdi, il furlàn al resta pur sempri la lenga dal contadìn;
a me mòut di capìlu, na lenga che, encja se coma spièli a fà ben jodi
se cal è un furlàn, a resta pur sempri na lenga semplicjòta, adatada a
la vita da paešùt, cu la so parlada daj cjamps, da li stàlis, da la
plasa, dal bar, da la marìnda e sèna, da li nòsis, daj funeraj, e daj
odòus e rumòus da li sèris di estàt. Una lenga, duncja, sensa nisuna
pretèša di podej tirasi sù da la cjera e rivà a esprìmi valòus culturaj
pì als e astràs._

_E che lì, che di jodi se Dante al varès podùt ušà il furlàn coma il so
“dolce stil novo” invensi dal toscàn—che lì a è stada na roba ca mi’a
incuriošìt tant e ca mi a pocàt un bièl puc a fà stu còmpit._



_Guida a la pronuncja dai vocàbuj ušàs in ta chista tradusiòn_

_Vocàls:_

_Li vocals a vàn pronuncjàdis coma chès dal taliàn. Il acènt vièrt  ( `
) al è ušàt par indicà la sìlaba ca risèif ’l acènt naturàl da la
peràula o pur par indicà significàs diferèns da la peràula, coma par
ešempli “nòta” e “notà.” Par rašòns di semplicitàt a no sòn ušàs altri
acèns (coma chèl sieràt o chèl dopli). Coma tal cašu di “nòta” e
“notà,” la distinsiòn di significàt a è rinduda asaj ben dal acènt
vièrt._

_Consonàntis:_

1. _La i-lùngja ( j ) a è ušada par indicà il sun da la “j”  in
peràulis coma “jò” e “cjàša.”_

2. _La “z” a è sempri dolsa, coma ta li peràulis “zìn” e “zìmul.” _

3. _La “s” a è cuaši sempri dura, coma in ta li peràulis “stala,”
“strapàs” e “mestri.” Ogni tant a ritèn il sun dols, coma tal taliàn;
par ešempli “sdrondenà, “sbati,” e “slungjà.” Cuant che la “s” in miès
di dos vocàls a è dolsa, a vèn indicada cul sen diacrìtic “ˇ”, coma in
ta scju ešèmplis chì: “cauša,” “mulišìn,” “Cjašarsa.”_

4. _La “c” o la “g” seguida da la i-lùngja a ghi conferìs a la “c” o a
la “g” il sun mol coma ta li peràulis “dincj” e “grancj” o pùr “dongja”
e “stangja.”_

5. _La tradusiòn a no fà distinsiòn fra la “c” dura e la “q.”_

_Ešigènsis di rima:_

_La tradusiòn a mantèn il pì pusìbul la tersa rima dal originàl, encja
se ogni tant a rìmin doma li ùltimis dos lèteris di na riga (o
adiritùra l’ùltima e basta), càšus ca susèdin raramìnt  in Dante._

_La tradusiòn a si atèn pur a la endecasìlaba dal originàl. Purtròp,
rìghis di dèis o dòdis sìlabis, na volta chì, na volta lì, a sbrìsin
jù. A è da notà, però, che encja Dante ogni tant al uša cualchi sìlaba
in pì o in mancu._



_Riconosimìnt:_

_Ta la me tradusiòn a mi’a tant asistìt La Divina Commedia, Testo
Critico della Società Dantesca Italiana, riveduto, col commento
Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi’a pur judàt la
version eletrònica Mediasoft da La Divina Commedia.
Par mancjànsa di un vocabolari dal furlàn di San Zuan di Cjašarsa, i’ai
ušàt il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina, ca mi
è stàt amondi ùtil, coma che ogni tant a mi è stàt ùtil pur Il Nuovo
Pirona. A standardišà la me ortografìa a mi à pur judàt tant me fradi
Tony._



_Edizione riveduta Decembre 2009_


                    _Infièr_


Cjànt Prin

A metàt strada dal nustri lambicà
mi soj cjatàt in ta un bosc cussì[1] scur
che’l troj just i no podevi pì cjatà.

A contalu di nòuf a è pròpit dur:
stu post salvadi al sgrifava par dut
che al pensàighi al fà di nòuf timòur!

Che colp amàr!  Murì al era puc pì brut!
Ma par tratà dal ben ch’i’ai cjatàt
i parlarài dal altri ch’i’ai jodùt.

I no saj pròpit coma ch’i soj entràt:
cul grant sùn che’n chel momènt i vevi,
la strada justa i vevi bandonàt.

Necuàrt che’n riva in sù i zevi
pròpit là ca finiva la valada—
se tremarola’n tal còu ch’i sintevi—

in alt jodùt i’ai la so spalada
vistida belzà dai ràis dal pianeta
cal mena i àltris dres pa la so strada.

Mancu poura alora—maladeta—
che dentri dal còu mi veva duràt
la nòt di dolòu fin ta sta meta.

E coma chèl che cuj so sfuàrs da mat
al è rivàt da l’onda a la riva
al vuarda di nòuf il perìcul scjampàt,

cussì jo cu la mìns ca mi buliva
mi soj voltàt davòu a vuardà il pàs
che maj, ma maj, al à lasàt zent viva.

Dopo èsimi ripošàt dal strapàs
mi soj metùt a zì’n sù pa la riva,
fašìnt che’l piè fer al fòs sempri’l pì bas.

Jòt tu, in ta la culìna, viva,
na lins tant svelta e lišeruta
cu’ na pièl macjada ca la vistiva

davànt di me dut ta’un colp ’si buta
e tant intrìc a mi dà, sta trapela
ch’in davòu quaši mi fà zì, la bruta!

In ta sta matìna amondi biela
al zeva sù’l soreli cun che stèlis
ca èrin cun luj cuant che’l amòu divìn al à

      movùt par prin dùtis che ròbis bièlis;
cussì che i vevi rašòn di sperà
da la linsa[2] dal pèl pituràt e lìs

cul timp e’l dòls da la stagjòn cal era;
ma’i no savèis se poura ca mi’a fàt
la vista di un leòn che da la siera

ben cuntra di me si veva slancjàt
cul cjavòn alt e na fàn rabiòša
che l’ariuta stesa a veva tremàt.

E na lupa par sigùr bramoša
par via da la so gran magresa
—a cuj volèvia fàighila peloša?—

a mi a mi era di tanta gravesa
cul teròu cal vegneva fòu dai so vuj
che vìa luj il sperà da l’altesa!

E coma chèl cal crompa ròbis par luj,
fin cal riva il momènt cal pièrt su dut
al stenta di cròdighi ai so puòrs vuj;

cussì i eri restàt jò’n ta chel trojùt
parsè che’l nemàl sensa nisuna pàs
mi feva zì’n jù, ’ndà che’l soreli ’l è mut.

Intànt ch’i mi ruvinavi là a bàs
davànt daj vuj a no mi eše capitàt
chèl che scoltàt puc i vìn tai timps pasàs.

Cuant che luj’n front di me a si à mostràt
“Mišerere di me,” i ghi’ai sigàt,
“se sotu tu, ombrena o omp fàt?”

E luj cussì: “No omp; omp i soj zà stàt,
e i mès a èrin dùcjus doj lombàrs;
tant ’l un[3] che ’l altri bon mantovàn’l è stàt.

Nasùt sub Julio, encja se un puc tàrs,
i ai vivùt a Roma sot il bon Augùst
tal timp dai dìus dùcjus fals e bušiàrs.

I soj stàt poèta e i’ai cjantàt dal just
fi d’Anchiše, vegnùt uchì da Troja,
dop’che’l Iliòn brušà ’l veva jodùt, cun puc gust.

Ma tu, di vignì chì parsè’i àtu voja?
Parsè’i no scjàlitu la culinuta
che di dut sè ca è di bon n’invoja?”
“Sotu tu chel Virgìlio, font maj suta,
che dal bièl parlà i no ti sòs maj sidìn?”
i ghi’ai rispundùt cu la front basuta.

“O! dai altri poès onòu e rimpìn,
i speri cal zòvi’l grant leši e amòu
ca mi’an fàt zì’n sercia dal to lumìn.

Ti sòs tu il me mestri e autòu;
chèl ti sòs che da chèl i’ai cjòlt
il stil bièl che cussì tant mi’a fàt onòu.

Jòt che lupa ca mi’a fàt fà ziravòlt:
liberèimi di ic, tu ch’i ti sàs tant,
che ic a mi’a lasàt cussì tant stravòlt.”

“Cambia strada prima da zì ’ndavànt,”
al à dita, vìnt jodùt li me làgrimis,
“se stu brut bosc ti vùs lasà scjampànt,

che la bèstia che par chè ti plànzis
a no lasa nisùn pasà par sta via.
A lu copa e basta—cussì a lu ’mpedìs.

A è tant colma di cativèria
che maj no si svuèita da la brama—
sempri a si stonfarès, sta  bruta tròja!

Cun tancju nemaj a fà da putana
e pì ’ncjamò a saràn fin che’l Veltri[4]
a la farà ben crepà, sta rufiana.

Chistu nol mangiarà nè cjera nè peltri,
ma cognosensa, amòu e gran virtùt,
e luj al vivarà tra feltri e feltri.



Sta puora Italia a varà alòr salùt
che par chè a è muarta la Camiluta
ferida cun Euriàl, Turn e Nišùt.

Chistu a la scorsarà da ogni viluta,
fin ca la varà’n tal Infièr ributada,
’ndà che’nradišad’a è l’invìdia bruta.

Jò pal to ben i ghi l’ai zà pensada;
tenti davòu di me; stami visìn;
i zarìn fòu di chì par l’eterna strada,

indulà che i disperàs a sìghin,
e si lamèntin li ànimis vècis
che la seconda muàrt dùtis a bràmin;

t ’jodaràs, po, chès ca sòn contèntis
tal gran fòuc, parsè ca spèrin di zì lì,
un bièl dì, fra li ànimis beàdis.

Dopo, se cun lòu i ti volaràs zì,
ti zaràs cun ànima ben pì degna:
cun ic ti lasarài al me partì;

chel imperatòu che lasù al regna
par ch’jò’i soj stàt ribèl al so alt comànt,
par chel post a mi stima ànima ’ndegna.

Chì’l stà chèl che di dùt al è comandànt,
chì al è il so post e la so sitàt:
beàt chèl che chì al clàma ’ndavànt!”

“Ti domandi di nòuf, poeta laudàt,
par chel diu che tu no ti’às cognosùt,
fà’n mòut ch’i scjampi stu mal disgrasiàt,

mènimi’n ta chel post ch’i ti’as jodùt,
ch’i vuej jodi la puarta di San Pièri
e chej ch’al jodi a ti’àn tant displašùt.”

Movùt si veva, e jò stàt dongja ghi eri.


Cjànt Secònt

Il dì al steva finìnt, e’l imbrunì
al cioleva i nemaj ca sòn in cjera
da li so fadìis, e doma jò uchì

mi preparavi par lotà che guera
tant dal cjaminà e pì da la pietàt
che precìs i farài jodi com’ca era.

Judàimi, Mùšis; e ’Nzèn[5], tenti alsàt.
O mìns ch’i ti às scrìt chel ch’i’ài jodùt,
uchì si farà jodi la to nobilitàt.

I ài tacàt: “Poèta, vuàrdimi dùt,
jòt se di virtùt in d’ai asaj, e còu,
prin di vèimi’n tal pas pì alt metùt.

Tu ti dìs che di Silvio il genitòu,[6]
encjamò corutìbil, al imortàl
sècul al è zùt, cun cjàr e pièl par di fòu.

Però, se’l aversari di ogni màl
al è stàt bon cun luj pensànt al alt efièt
cal sarès vegnùt da luj e dal cuj e dal cual,

no ghi par un gran màl al omp di intelèt,
che luj al era di Roma e dal impèr
dal grant empìreo par pari elèt:

La cual e’l cual, a volej diši il vèr,
stabilida ’è stada coma il post sant
’ndà cal risièit il sucesòu dal grant Pièr.


Par chist’ andada che tu ti ghi dàs vànt,
al à cjatàt fòu ròbis ca l’àn judàt
a vinsi, fin pal Papa, pì’ndavànt;

il Vas[7] d’elesiòn a si è pur inoltràt
par partàighi cunfuàrt a chej puòrs fedej
che di podej salvasi a vèvin speràt.

Ma jò parsè’i vègniu? No’n d’eše di miej?
Jò’i no soj Enèa, e nència Pauli;
ca cròdin ch’i lu mèriti a no’n d’è di chej.

A è par chistu che se jò’i mi lasi zì lì
i no vorès che il me vignì al fòs màt:
tu ch’i ti sàs, dìs tu, che jò’i no rivi fin lì.”

E coma chèl ca nol vòu pì’l dešideràt,
e nòuf pensèis a ghi càmbin propòšit,
di mout che dal prìn dut al è cambiàt;

cussì i’ài fàt jò’n ta chel post scurìt,
parsè che cul pensà i’ai bandonàt impreša,
che pròpit bruta a era dal prinsìpit.

“Se jò i ài ben capìt la to inteša,”
rispundùt mi à la brav’ ombrena,
“ti sòs un bièl puc pauròus, n’ocòr scuša;

e chistu tanti vòltis il omp al frena
e gh’impedìs di creà ròbis bièlis;
cussì a fàn li bèstis cuant ca àn  ombrena.

Par che tu da stu timòu ti ti lìberis,
i dišarài di te dut chèl ch’i saj
dal prin momènt ch’i ti mi’as dàt pensèis.

I eri lì cun chej che pì’n alt no zaràn maj,
e na beàda da li pì bièlis
mi’a clamàt, e jò ghi’ài dìta, ‘Dìšmi, daj.’

Ghi lušèvin i vuj pì da li stèlis,
e scuminsiàt a veva, dolsa e buna,
cun vòus da ànzul’n ta li peràulis:

‘O tu buna ànima mantovana,
famoša encjamò’n tal mont e in sù,
ca restarà fin che’l mont a si lontana,

il me bon compaj, e no par cašu,
’n ta chel rivòn dešèrt al è tant ’mpedìt
dal cjaminà che dal timòu al vòu zì jù.

I’ai poura cal sedi cussì’nsiminìt
ch’jò tars al judalu mi sedi levada,
coma che lasù di luj i’ai capìt.

Adès mòviti: cun peràula ornada
e cun sè che pì a zova par tègnilu sù,
jùdilu, ch’jò mi sìnti consolada.

I soj Beatrìs, ch’i ti prej da ca sù;
i vèn dal post ’ndulà ch’i vorès tornà;
’l amòu mi fà parlà cal è pi’n sù.

Cuant ch’i torni cul me signòu a tabajà,
di te i mi lodaraj tant spès cun luj.’
Tašùt a à: e pront jò a favelà.

‘O fiòla di virtùt, unica par cuj
la nùstra rasa a’ncolma pì di dùt
chel cjèl cal à tant mancu grancj’ i sìrcui.

Tant mi plàs ’l òrdin ch’i ài risevùt,
che’l ubidì, se belzà’l fòs, al sarès tàrs:
dìs pur il to volej; al sarà sintùt.

Ma dìšmi parsè che riguàrt no ti’as cuj muàrs
di vignì ca jù’n ta stu scur centri
da chel grant post, ’ndulà che di tornà ti àrs.’

‘Sicòma ch’i ti vòus savej tant in dentri,
i ti dìs sùbit,’ a à rispundùt,
‘parsè  ch’i no’ai poura di stu post ch’i èntri.

Si à di tèmi doma di chèl, dut
chèl, cal podarès a àltris fàighi mal;
d’altri no, ca n’ocòr cal sedi temùt.

Jò’i soj fata par gràsia di Diu, tal,
ca no mi tocja la vustra mišèria,
e par me stu grant fòuc a nol è letàl.

Fèmina gentìl[8] a è la sù’n pensej e sèria
par chist’impedimìnt che par me ti vàs,
che dal judiši ver di lasù no si còr via.

Chìsta a ghi’a fàt sen a Lùsia[9], pì’n bàs
e ghi’a dita: —Al à di te’l to fedèl
amondi bišugna; adès chistu ti lu sàs.

Lùsia, ca è cuntra di ogni crudèl,
a è vegnuda li ’ndulà ch’i’eri jò,
beàda, sintada cun l’antìca Rachèl.

A à dìt: Beatrìs, loda di Dio,
no jùditu chèl che tant ben ti à volùt,
che par te al volgàr ghi à dìt adìo?

No sìntitu il so planzi penošùt?
No jòditu la muàrt ch’al stà combatìnt
ta che curìnt che’l mar no’a maj vinsùt?



Tal mont cussì svelta no è maj stada zènt
a fà’l so còmut o vej’l so dàn scjampàt,
coma me, che dopo un momènt

i soj vegnuda jù dal me post beàt,
fidada duta dal to onèst parlà
cal onora te e chej cal àn scoltàt.’

Dopo di vèjmi fàt dut stu rašonà,
si’a voltàt cuj vuj lušìns di làgrimis,
chè sensa tontonà svèlt mi soj movùt

e’i soj vegnùt da te, lì ch’i ti èris;
i’ài scorsàt che troja ch’i ti’as temùt,
che sbrisà ti a fàt da li rìvis jùstis.

Duncja se eše? Parsè sotu fermùt?
Parsè i’atu cussì tanti pòuris?
Sù, dati coragiu, no butati jù dal dut!

Vuarda che tre fèminis benedètis
a si cùrin di te lasù’n tal cjeli,
e’l me parlà ti promèt ròbis bièlis.”

Coma i florùs che di nòt il gèli
a ju’ngrišignìs, cu la prima lus
a si vièrzin duciu dres’n tal so steli;

cussì cun me, che di virtùt i’eri mùs,
dut t’un trat mi soj sintùt plen di coragiu;
i’ài dìt, com’un che dùbis non d’à maj vùs:

“O se buna chè ca mi’a judàt ca jù,
e tu pur ch’i ti’as ubidìt sùbit
a sè ca ti’a dita, cun tant di elògiu!

Dešideri ti mi’as metùt’n tal còu cal rìt,
cussì che pì ’ndavànt i vuej zì cun te:
i soj pròpit tornàt tal prin propòšit!

Và, ch’un volej besòu ni unìs, te e me:
tu duce, tu maestro e tu paròn.”
Cussì ghi’ai dita, e dopo ca si’a movùt,

i soj entràt’n ta chel alt e vert stradòn.



Cjànt Ters

PAR ME A SI VÀ LÀ DA LA VAL DISGRASIADA,
PAR ME A SI VÀ LÀ DAL ETERNO DOLÒU,
PAR ME A SI VÀ LÀ DA LA ZENT PIERDUDA.

IL JÙST AL À MOVÙT IL ME GRANT FATÒU:
I SOJ DA LA FUARSA DIVINA STÀT FÀT,
DAL DUT SAVEJ E GRANT, E DAL PRIN AMÒU.

NUJA DAVÀNT DI ME AL È MAJ STÀT CREÀT,
FÒU CHE CHÈL CHE COMA ME’L È SEMPRI CHÌ.
DUT’L SPERÀ BANDONA NA VOLTA ENTRÀT.

Sti peràulis, scùris coma ’l imbrunì,
 jodùt i’ài scrìtis insima d’un puartòn;
e jò: “Mestri, jùdimilis a capì.”

E lùj a mi, coma un cal sà dut benòn,
“Chì a è miej bandonà ogni suspièt;
chì a’è miej ca mori ogni malarašòn.

I sìn tal post rivàs ca nol è maj cujèt.
T’jodaràs zent che di mal an d’àn par dut
e ca àn pierdùt il ben dal intelèt.”

E avìnt la so man ta la me metùt,
cun muša suridìnt, ca mi’a dàt cunfuàrt,
cun luj’n ta li ròbis segrètis i soj zùt.

Uchì làgnis, suspìrs, e planzi fuàrt
si sintèvin ta l’aria sensa stèlis,
che jò dal me lagrimà mi soj necuàrt.

Lènghis divièrsis e strambolotàdis,
colps di ràbia e peràulis di dolòu,
vòus sù, vòus jù, cun sun di mans judàdis,

a fèvin un mulinà di rumòu
cal era sempri lì’n ta l’aria scura:
cussì vint e savolòn a fàn ’l amòu.

Alòr jò, pecjadòu, cun gran primura
i ài dìt: “Mestri, sè ca è ch’i sìnt?
E cuj soni chej ca l’àn cussì dura?”

E luj a mi: “Chistu grant avilimìnt
a l’àn li ànimis puarètis di chej
ca no’an fàt nè dal bon nè dal brut, vivìnt.

A sòn misturàdis cun chel grup intej
di chej anzùi ca no si sòn ribelàs,
ma nencja ’ghi sòn stàs a Diu fedej.

No esìnt pì biej, ’l Alt a i’u à fòu butàs;
nencja, po, dal profònt infièr no sòn volùs;
e cussì nisuna gloria paj danàs.”

E jò: “Mestri, sè ca àn chej uchì vegnùs
ca si lamèntin sempri e cussì tant fuàrt?”
E luj a mi: “Ti lu dìs si ti lu vùs.

Chìscjus a no’an speransa da la muàrt;
la so vita svuàrba a è tant basa,
ca ’nvidièjn dut sè ca no ghi fà part.

Fama di lòu il mont a no ghi’n lasa;
tant Bontàt che Gjustìsia ’jù trata mal:
lasànju lì ca sòn; vuarda e pasa.”

E jò, rivuardànt, jodùt i’ai un segnàl
che zirànt cussì tant svelt al zeva
c’ogni altra poša a pareva mal;

e davòu na fila lungia’l veva
di zent, che jò i no varès maj crodùt
che la muàrt tanta’n distruševa.

Dopo ch’i vevi qualchidùn cognosùt,
mi soj necuàrt da l’ombrena di chèl
che par viltàt fàt al veva’l grant rifiùt.[10]

Jò i’ai capìt pròpit a volu che chèl
ch’i jodevi uchì a èrin i pauròus
rifiutàs dai amìs e dai nemìs dal cjèl.

Scjù puòrs disgrasiàs maj vivùt a vèvin;
dùcjus nùs a èrin, e becàs par dut
da èspis e da moscjòns a vegnèvin.

Rigàdis di sanc li mùšis ghi vèvin jodùt;
ai so piè s’implombava’l pantàn di làgrimis
e’l vegneva da vièrs schifòus lecàt dut.

Sùbit dopo i’ai notàt altri vìis,
e zent jodùt i’ai’n riva d’un grant flun;
i’ai dìt: “Maestro, a’è miej ch’i ti dìšis

cuj ca sòn chej là e parsè che ognùn
al par tant pront di zì ta l’altra banda:
lus an d’è pucja e i no’n cognòs nencjùn.”

E luj a mi: “Dut ti sarà avonda
clar cuant ch’i fermarìn i nustri pàs
là dal Acherònt, ta la so banda.

Alora cuj me vuj vergognòus e bàs,
temìnt che’l me tabajà no ghi plašès
fin’n riva dal flun i mi soj dita: Tàs.

Alora’n ta’un barcjòn cuj’ i jòdiu adès?
Un vecjàt[11] dut blanc dal pelàn stravècju,
cal sigava: “Guaj a vuàltris, spirs brus e mès!

No rivarèis maj i poscj’ als a jòdiu:
i vuèi menavi’n ta che altra riva,
’ndà che’n cjàlt o’n frèit, il scur’l vèn sempri ma sempri jù.

E tu ch’i ti sòs chì, ànima viva,
và via da scjù chì, ca sòn dùcjùs muàrs.”
Ma jodùt ch’i no lasavi la riva,

al à dita: “Par altra via o puàrs
ti zaràs in spiàgja par pasà, no chì:
una barcjuta ti menarà pì tars.”

E’l me capo a luj: “Caròn, stà fer lì:
al vòu cussì ’ndulà che dut si pòl vej
e sè ca si vòu; nòsta domandà di pì.”

E èco che fers sòn stàs chej cragnòus pej
dal barcjadòu di che lìvida palùt,
cuj vuj coma bòris ròsis, par intej.

Ma sti ànimis, ca sufrìvin’n tal so èsi dut nut,
s’impalidìvin e batèvin i dincj’
apena ca sintèvin il parlà crut:

a bestemàvin Diu e’i so parìncj’,
la zent e’l post e’l timp e’i gragnej
da la so siminsa—e via cuj dincj’.

Sul pì tars, unìs dùcjus insièmit, chej,
planzìnt fuàrt, a sòn zùs tal salvadi rivòn
cal cjoj sù chej che Diu no vòlin vej.

Cuj vuj di bòris, chel demòni, Caròn,
a ghi fà un sen e dùcjus al cjoj sù;
par chej ca vàn plan, il remo al è bastòn.

Coma che d’autùn li fuèis a còlin jù
una dopo l’altra, fin che li bràghis
a li jòdin dùtis in cjera da la sù,

cussì a era cun che brùtis simìnsis
di Adàm, che dal rivòn si butàvin,
un’a’una, com’usièl ch’i ti clàmis.

E via che’n ta l’onda scura a zèvin,
ma prima ’ncjamò di rivà par di là,
chì di cà àltris tàntis a vegnèvin.

“Cjàr’l me bon fantàt,” dìt al à’l me mestri ulà,
“chej ca vàn a murì’n ta l’ira di Diu,
da ogni paìs a vègnin dùcjus cà;

e’a sòn prons a trapasà chel flun la jù,
spronàs—e coma!—da la gjustìsia dal’Alt;
cussì che, timòu o no, no si pòl fermàju.

Par chì, maj nisùn a pasa sensa tuàrt;
però, se Caròn di te si lagna,
zà ti sàs il parsè dal so lamìnt fuàrt.”

Al fin di chistu, la scura cjampagna
a à tremàt tant fuàrt che dal spavìnt
la front di sudòu encjamò mi bagna.

Lagrimànt la cjera a à soflàt un vint
e lampà jodùt i’ai un claròu rosùt
che via a mi’a cjòlt ogni sintimìnt;

E jù che’l me cjàf ’nsiminìt’l è zùt.


Cjànt Cuàrt

Mi’è stàt ròt tal cjàf chel sun profònt
da’un brut rumòu di ton ch’i’ai alòr sintùt,
com’un ch’a colp sveàt al torna tal mont.

E’n zìru’l vuli ripošàt i’ài movùt;
mi soj a colp levàt e’i ài atòr vuardàt
par cognosi’l post ’ndulà ch’i’eri vegnùt.

A à ’ntivàt che’n tal orli mi soj cjatàt
di che valada dal buròn doloròus
che sensa fin al risèif un lamìnt scunfinàt.

Scùr e profònt al era stu post nebulòus,
tant che par cuant ch’i vuardavi tal font,
no jodevi nuja’n ta stu bus pietòus.

“Adès vèn, ch’i zìn jù’n ta stu svuàrp di mont,”
al à tacàt il poeta, palidùt:
“jò’i saraj prin e tu ti saràs secònt.”

E jò, che’l so colòu i vevi ben jodùt,
ghi’ai dita: “Coma’i vègniu, se tu ti tèmis
ch’i ti’as da dami coràgiu in dut?”

E luj: “Il grant patì di che persònis
ca sòn ca jù mi fàn tant impalidì
dal dolòu che tu poura ti lu pènsis.

Zìn, ch’i vìn tanta strada da fà’n ta stu dì.”
Cussì dišìnt al è partìt e mi’a partàt
tal prin sìrcul cal ’mbràsa chel abìs lì.

Ta chel post chì, secònt chèl ch’i vìn scoltàt,
No’l era tant il planzi coma’l suspirà
che tremà’l feva dut pa l’eternitàt.

Chistu al era’un patì sensa turtura
par cussì tancju di lòu da no crodi:
frùs, fèminis e òmis a’n d’era na vura.

Il bon Mestri a mi: “No ti vòus di
chej spìris lì ch’i ti conti cuj ca sòn?
Prima di zì ’ndavànt i vuej fati jodi

che lòu no’an maj pecjàt, e i mèris ca àn
no bàstin, parsè ca no’an vùt batièšin,
cal parta a chel crodi che par te al è bon.

E s’a àn vivùt davànt dal Cristianèšin,
Diu no’an vùt ocašiòn di adorà;
e un di chìscjus i soj jò medèšin.

Par difiès cussì, no par altra tara,
i sìn pierdùs, e dom’ di chist ufindùs;
i dešideràn dut, ma sensa sperà.”

Sè mal ca mi’an fàt i pensèis apena sintùs;
ma cuancju di lòu di cussì grant valòu
ch’jodùt i’ai’n ta chel limbo, dùcjus sospendùs!

“Còntimi, Mestri, còntimi, signòu,”
par volej èsi sigùr—i’ai scuminsiàt—
di che buna fede ca vìns ogni eròu:

“fòu da stu post chì, cal vedi meritàt
o no, no eše maj nisùn stàt beàt?”
Capìt a volu il me significàt,

al à dita: “Jò i’eri nòuf’n ta stu stàt
cuant ch’jodùt i’ai vignì un grant omp e potènt,
cun un clar sen di vitòria coronàt.[12]

Cun luj al era il pari da la zent,
il fi Abèl e l’ànima di Noè,
e di Mošè, legista e ubidiènt;

il vecju Abramo e Davìt il re,
Israèl cun so pari e cuj so fioj,
e Rachèl che tant al voleva vej cun sè:

chìscjus e àltris beàs a sòn stàs da Luj;
e ti’as di savej che prima di lòu
nisùn si salvava, s’a no’èrin ànzui.

Al parlava ma’i no stèvin in davòu;
atravièrs il bosc i paràvin via,
stu bosc plen di spìris d’ogni colòu.

No èrin ’ncjamò tant lontàns zùs vìa
dal post dal sun, cuant ch’i’ai jodùt un fòuc
che’l scur di chel mont al scorsava via!

I’èrin encjamò un puc lontàns dal lòuc
ma mi’à dut ta’un colp parùt da jodi
se zent in gamba ca ghi vegneva fòu.

“O tu che siènsa e àrt ti sàs godi,
cuj sonu chìscjus ca’an cussì tant rispièt?
Ca no sòn coma i àltris si pòl ben crodi.”

E luj: “Di sì tant onòu a sòn sogjèt,
dal mòut che lasù di te a sòn tratàs,
che’l cjèl’ju gràsia e’n davànt ju mèt.”

Intànt na vòus i’ài sintùt uchì a bàs:
“Fèjghi tant onòu a stu grant poèta:
al’tòrna’l so spirt, da cuant ch’i èrin stàs lasàs.”

Cussì dìt e la vòus di nòuf cujèta,
cuatri spìris jodùt i’ài vignì uchì,
cu la muša nè trista nè contenta.

Il me bon mestri al à tacàt cussì:
“Vuarda chel là, cu la spada ta la man,
cal stà cjaminànt davànt di chej tre lì.

Chistu al è Omero, poeta sovràn,
’l altri’l è Oràsio, satìric, cal vèn;
Ovidio’l vèn ters e par ultin Lucàn.

Però coma che ogni un al convèn
tal nòn cal à sunàt cu’na vòus besola,[13]
a mi fàn onòu, e di stu chì a fàn ben.”

Cussì jodùt i’ai duta la biela scuèla
di chel signòu cal à cussì alt il cjànt,
che pì’n alt daj àltris com’aquila’l svuàla.

Dopo stàs un puc insièmit, rašonànt,
vièrs me si sòn voltàs e mi’àn fàt bon sen,
e’l me mestri ridùt mi à, e tant.

Pì onòu encjamò mi’an fàt—oh in plen!—
e consideràt mi’an un da la so schiera,
cussì ch’i eri sest tra chel grant inzèn.[14]

Cussì i sìn zùs fin là da la lumiera,
parlànt di ròbis che’l taši’l è bièl,
pròpit coma’l parlà ’ndulà cal era.

I sìn rivàs al piè di un nòbil cjascjèl,
circondàt sièt vòltis da àltis mùris,
difindùt dut intòr da un rìvul bièl[15].

Chistu i vìn nu pasàt coma cjèris dùris;
cuj grancj poès i soj entràt par sièt puàrtis
ca ni’àn partàt ta un pràt di èrbis vèrdis.

Uchì a era plen di zent cun espresiòns gràvis,
che di grant autoritàt a parèvin;
tant puc a parlàvin, ma cun vòus dòlsis.

Cussì, tiràs un puc in bànda i si sìn,
in ta un post vièrt, luminòus e alt,
che jodi dùcjus cuàncjus i podèvin.

Pròpit li’n davànt, in ta chel bièl vert di smàlt,
li grandi ànimis a mi’àn mostràt,
che di vej jodùt i’ài ‘ncjamò tant riguàrt.

Elèctra cun tancju compàis i’ài notàt,
che fra chej cognosùt i’ai Ètor e Enèa,
e Sešar dut armàt cul vuli infogàt.

I’ài jodùt Camila e Pantasilèa
da l’altra banda, e encja il re latìn
cal era lì cun so fia Lavinèa.

I ài jodùt chel Brut cal à scorsàt Tarcuìn,
Lucrèsia, Gjùlia, Màrsia e Cornèlia;
e’n banda, besòu, i’ài jodùt Saladìn.

Dopo ch’un puc alsàt i’ai li sèis par aria,
Jodùt’i ài’l mèstri di chej ca sàn[16]
sintàt cun chej da la filošofia.

Dùcjus lu mìrin, dùcjus onòu ghi fàn:
chì jodùt i’ai Socrate e Plàton
che davànt daj àltris tant visìn ghi stàn;

Democrito che’l mont a cašu al pòn,
Diogene, Anasagora, e Tal,
Empedocle, Eraclito e Zenòn;

E i’ài jodùt il bon sielzitòu dal cuàl—
di Diòscoris i parli—e pur Orfèo,
Tulio, Lino, e chel Seneca moràl;

Euclide’l geometra e Tolmèo,
Ipocrate, Avicena e Galièn,
Averòis e’l so timòn, Aristotèo.

Jò no pòs diši di dùcjus in plen
parsè ch’i’ài encjamò tant da contà,
e’i fàs, no’l contà, ogni tant a vàn a sen.

Intànt, daj sèis ch’i èrin, in doj i sìn cà:
e’l duca, cal sà, mi’à menàt via di là,
fòu da la calma, là ca si sìnt tremà;

là che nuja no si pòl pì luminà.



Cjànt Cuìnt

Cussì, zìnt jù, il prin sìrcul i ài lasàt
e jù’n tal secònt, che mancu spàsiu al à,
ma di dolòus e lamìns tant pì colmàt.

Mìnos—se oròu!—a si sìnt rugnà:
al vuarda li còlpis’n ta chist’entrada,
e’l lasa’l codòn ca si rangj’ a gjustisià.

I dìs che cuant che ànima mal nasuda,
a ghi vèn davànt, dut’a si confesa;
luj, che di pecjadòus s’intìnt avonda,

a la mèt’n tal infièr com’che ben al sà:
a si rodolèa la coda atorotòr,
secònt cuant jù ca varès da zì a stà.

Sempri tàntis di lòu a ghi stàn intòr;
un’a’una a vàn al so judìsi;
a dìšin e jòdin, e dopo jù’n tal fòr.

“O, sòtu chì tal post daj dolòus tu, sì?”
a mi’à dita Mìnos cuant ca mi’à jodùt,
bandonànt pal momènt il so ufìsi,

“Atènt dal entrà e no fidati di dut:
cròt puc a la grandesa da l’entrada!…”
E’l me siòr a luj: “Parsè sìghitu, brut?

Nosta ’mpedì’l destìn da la so strada:
al à volùt cussì ’ndulà ca si pòl
sè ca si vòu; pì di tant no domandà.”

A chistu punt il penòus lagnasi nol’
àju tacàt a sìnti! I soj vegnùt
là che’l grant planzi mi fà pierdi’l contròl.

Rivàt’i soj ’ndulà che’l luši’l era mut,
e’un rugnì si sinteva com’un mar da temporàl
cuant cal è da vins contràris ben sbatùt.

Maj si straca sta bufera infernàl,
ma i spirs a malmena e strisina,
a ju svolta e sbàt coma che fà al sà’l mal.

Cuant ca rìvin davànt da la ruvina,
a sìntin tant sigà, planzi e lamìns,
e bestemà fuàrt la virtùt divina.

Capìt i’ai che’à scju tìpos di turmìns
a èrin danàs i pecjadòus carnaj,
ch’al apetìt a sotomètin la mìns.

E com’che l’àlis a pàrtin i sturniej
fis coma nùlis cuant cal fà’l grant frèit,
cussì chel vìnt i spirs mal nasùs, chej,

jù sbalotèa chì, lì, sù, jù, pròpit tant;
nisuna speransa’a ghi dà maj cunfuàrt,
no di finì, ma d’un sufrì mancu grant.

E coma i grù che’n alt a cjàntin da muàrt,
fasìnt’n ta l’aria na riga lungja,
cussì i’ai jodùt vignì, strisinànt tuàrt,

ch’ombrènis che’l vint’l partava dongja.
Par chistu i’ài dita: “Cuj sonu, Mestri,
chej che l’aria nera cussì tant ju stangja?”

“La prima di lòu che tu i ti’as estri
di cognosi,” mi’à rispundùt alora,
“a era regina di lènghis—un mostri!

Ai vìsis dal cuàrp butada, sta siora,
i plašèis dal libìd a veva fàt lècit,
par scušà chej che per chej ic a era siora.

Semiràmis a era, e d’ic a è stàt scrìt,
che suseguìt a veva Nino, dopo vèjlu spošàt:
a regnava cjèris che’l Sultàn al à par dirìt.

L’altra a è chè che par amòu si’à copàt,[17]
rompìnt fede cu la siniša dal so omp;
dopo a vèn Cleopatra, spirt ’mpasionàt.

E Èlina pur t’jòdis, che par un omp
tant timp a’à coròt; e t’jòdis il grant Achìl
che fin’n fin par amòu al à lotàt, puòr omp.

I t’jòs Paride, Tristàn,” e pì di mil
òmbris mostrànt e nominànt mi’è zùt,
ch’amòu la vita ghi’à scurtàt’n mòut sìmil.

Dopo ch’i’ai il me bon insegnànt sintùt
nomà che siòris antìchis e’i so siòrs,
pietàt i’ai sintùt e’i sintimìns cuaši pierdùt.

I’ai scuminsiàt, “Poeta, dami la vòus
par parlà cun chej doj che ’nsièmit a vàn
e a somèjn lišerùs’n ta stu vint estròus.”

E luj a mi: “Ti’u jodaràs cuant ca saràn
pì visìns; alora tu ti’u’mploraràs
pal amòu ca ju mòuf, e lòu a vegnaràn.”

Alòr’ apena che’l vint ni’u’a visìn menàs,
i’u ài clamàs: “O ànimis afanàdis,
parlàini pur, se à àltris no ghi displàs.”

Coma colòmbis da voja clamàdis,
àlis alsàdis e’n tal dols nit fèrmis,
a vègnin par l’aria dal volej partàdis;

cussì lòu, li zens di Didòn lasàdis,
a nù a sòn vegnùs par l’aria tonfa,
cussì fuàrt ’èrin stàdis d’afièt li clamàdis.

“O tu ànima dal cussì tant bon fà,
che višitànt ti vàs par stu ariòn scur
nù, che’l mont tinzùt di sànc i vìn timp fà,

se’l re dal universo no ni fòs dur,
di còu lu prearèsin di dati pas,
a ti che’l nustri grant mal ti fà’un dòu pur.

Di chèl che scoltà e che parlà vi plàs,
nu’i scoltarìn e’i vi parlarìn a vuàltris
mentri che’l vint, com’cal è cal fà, al tàs.

Jò, scoltàit, i soj nasuda’n ta li bàndis
in riva’l mar ’ndulà che’l Po al vèn jù
par mètisì’n pas cuj so tributàris.

’L amòu, che tal còu bon si taca sùbit sù,
su chistu chì dal bièl aspièt si’a pojàt
e mi’è stàt cjòlt; il coma nol vòu zì jù.

’L amòu cal vòu ’l amànt sempri riamàt,
a mi’a dàt di chistu un plašej cussì fuàrt
che, coma ch’i t’jòs, no mi’à ’ncjamò lasàt.

’L amòu ni’à partàt a la stesa muàrt:
maladèt chèl che la vita ni’a robàt.”
Sti peràulis di lòu tocjàt mi’an fuàrt.

Puòr’ànimis, i’ài pensàt, sè ca àn pasàt!
I’ai sbasàt il cjàf, e tegnùt tant bas,
fin che’l poeta “Sè atu?” mi’à domandàt.



I ài rispundùt cussì:  “O sè sfurtunàs!
Cuancju pensèis dols, cuancju dešidèris,
ca àn menàt scju chì’n tal doloròus pàs!”

A lòu ziràt, movùt da chisti ròbis,
i’ai tacàt: “Francesca, il to sufrì grant
e lagrimà mi fàn dòu, tu ti capìs.

Ma dìšmi, al timp dal dols suspirà e tant,
a sè e coma vi àja ’l amòu concedùt
di savej chèl ch’i stèvis dešiderànt?”

E ic a mi: “No’è nuja di pì brut
che’l recuardasi daj momèns pi biej
’n ta la mišèria; e chistu’l to mestri lu sà dut.

Ma se la prima radìs ti vòus savej
dal nustri amòu, se pròpit ti lu vòus,
alora planzìnt contàtilu i vuej.

I stèvin na dì lešìnt chel toc gustòus
di Lanselòt e’l amòu cal sinteva:
besoj i èrin e par nuja sospetòus.

Pì di na volta i vuj ni voltava
chel leši, e palidùs i restàvin;
ma doma un momènt ni ruvinava.

Cuant ch’i lešèvin com’che’l ridi amàt
al vegneva tant busàt da tal amànt,
chistu che di me no si’a maj distacàt,

la bocja’mi’à busàt e’l à tremàt tant.
Galeòt al era’l lìbri e’l so autòu:
da chel dì i no vìn lešùt pì ’ndavànt.”

Mentri che un daj spirs al contava di còu,
Chel altri al planzeva, cussì che di pietàt
mi soj sintùt mancjà, coma un cal mòu.

E jù’i’soj zùt, coma un cuàrp muàrt colàt.



Cjànt  Sest

Al tornà da la mìns, che coruda ’era via
davànt da la grant pietàt daj doj cugnàs,
che plen lasàt mi vèvin di malinconìa,

nòufs turmìns e na vura di altri tormentàs
i’mi jòt atòr: ch’ uchì i mi movi,
o ch’i mi vòlti ulà, par dut a sòn danàs.

I’soj’n tal ters sìrcul, ’ndulà che’l plovi
al è eterno, maladèt, frèit e tant grèif;
chì’l è sempri’l stes; maj nuja ca zovi.

Tampiesta grosa, aga sporcja, e nèif
a si discàrga in ta st’ària nera
e’a marsìs la cjera che chìst’l risèif.

Cerberus, crudèl e orìbil fiera,
al zeva cainànt cu li so tre gòlis
su zent infangada che chì a era.

Vuj ’nflamàs, barbòn grisignòus e grìs,
pansòn grant e òngulis lùngis,
al sgrifa, al spela e’l sventra i spìris.

La plòja ju fà sigà coma càgnis:
si ripara ognùn’n tal altri cjantòn
e si cuntuàrzin sempri, sti carògnis.

Cuant ch’ jodùt ni à, Cerberus, stu vieròn,
li bòcis vierzùt al à e li sgrìnfis mostràt;
dut il cuàrp si moveva di stu bestiòn.

Il me duca li so mans al à sbasàt,
e cul puj plen di fangu ’ndavànt
si’a fàt e’n ta li gòlis ’famàdis lu’a tiràt.

Coma chel cjàn che bajànt al vèn bramànt
e si cujèta cuant che’l past fra’i dincj’ si’a metùt
e par divoralu dut al stà lotànt,

cussì a fèvin chès, ogni mušu sporc e brut,
di Cèrberus, il demòni; e se repetòn!
Ogni danàt’l voleva èsi sort, dut.

I zèvin su l’òmbris che domàdis’a sòn
da stu plojòn, e’i ghi pojàvin i piè
su li vanitàs[18] che vera zent no sòn.

Distiràdis par cjera dùtis’a èrin,
fòu che una che svelta si veva levàt
cuant ch’jodùt a veva che davànt ghi zèvin.

“O tu che’n ta stu infìèr ti sòs entràt,”
a mi’a dìt, “dìs cuj ch’i soj, si ti lu sàs:
tu ti sòs stàt, prin che jò’i fòs disfàt, fàt.”[19]

E jò a ic: “Il tant dolòu ch’i ti às,
forsi da la me mins a ti tira fòu:
chej cussì cambiàs in mins no mi sòn restàs.

Ma dìšmi cuj ch’i ti sòs che stu dolòu
ti às e chista tant granda pena
che, se no la pì granda, a fà pì dòu.”

E luj a mi: “La to sitàt, ca è tant plena
d’ invidia che zà a vèn fòu daj òrlis,
mi’a tegnùt in ta na vita serena.

Vuàltris sitadìns Cjaco i mi clamàvis:
par via di che stupida di gola
i’soj’n ta la plòja, tu ti lu jòdis.

E jo, puorànima, no soj besola;
sti àltris a sufrìsin il stes afàn
par sìmil colpa,” e dìt nol à altra peràula.

I’ghi’ai rispundùt: “Cjaco, il to malàn
mi’è pešànt, e al lagrimà m’invida;
ma dìšmi, si ti lu sàs, ’ndà ca vegnaràn

ducju chej da sta sitàt dividuda;
s’an d’è di drès; e dìšmi la rašòn
che di tant malvolej a è batuda.”

E luj a mi: “Dopo ’na lùngja tensiòn,
a vegnaràn al sanc, e la part salvàdia,
l’altra a butarà fòu cun dura asiòn.

Pì’ndavànt’è miej che chist’a si sesti via
entri tre àis, e ca zedi a vinsi l’altra
par fuarsa dal tal da la lušingarìa.

Par un bièl puc i cjàfs als a tegnarà,
Pocànt chej àltris amondi in jù,
com’s’al vès displašej o pucja cura.

Di drès an d’è doj, ca sòn puc scoltàs sù:
supiàrbia, invìdia e’varìsia ’sòn
li tre falìscjs che’i còus a tègnin impijàt sù.”

Chì finìt di diši’l veva sè ca feva compasiòn;
e jò a luj: “Sù, di pì ti m’insègnis
e di pì parlà fami un regàl bon.

Farinàta e’l Teghiàl, zent ch’èrin dègnis,
Jàcu Rusticùs, ‘Rigo e’l Moscja
e’i àltris ch’al ben fà s’inzegnàvin[20], dìs

’ndulà ca sòn, che d’jòdiu i vuej riscjà;
che jò i’ai pròpit tanta voja di savej
s’a sòn la sù o se ’l infièr ju pescja.”

E luj: “Lòu a sòn nenfra l’ànimis dal neri p’intej:
divièrsis còlpis ju tira vièrs il font:
si ti vàs p’in jù, ti’u jodaràs, chej.

Ma cuant ch’i ti saràs la sù’n tal dols mont,
i speri ch’i ti mi metaràs in mìns d’àltris:
basta; di dìšiti di pì i no soj pì pront.”

Da chì, di sbiègu mi deva ocjàdis;
mi’a vuardàt, e dop’un puc i vuj al à sbasàt
e’l rest cun che altr’ ànimis infangàdis.

E’l duca a mi: “Pì nol vegnarà sveàt
Fòu che dal sun da l’angjèlica tromba,
cuant ca vegnarà l’ostìl potestàt:

ognùn’l riodarà la so puora tomba,
sù’l cjolarà la so cjàr e figura,
e’l sintarà chèl che sempri’l rimbomba.”

I vìn trapasàt sta sporcja mistura
di ombrènis e plòja, zìnt amondi plan,
tocjànt un puc da la vita futura:

sì ch’jò i’ài dìt: “Mestri, scjù turmìns ca’an,
a cresarànu dopo la gran sentensa
o pì pìsui a doventà a zaràn’?”

E luj a mi: “Tòrna ta la to siensa,
ca vòu, cuant che la roba è pì perfeta,
che pì si sint’l ben, ma encja’l mal s’intensa.[21]


Par che lòu—ognùn di chista zinìa maladeta—
in vera perfesiòn maj pì no zaràn,
di là pì che di cà ognùn si speta.”

Atòr di che strada i sìn zùs man a man,
parlànt tant di pì di chèl ch’jò i’ài dita;
e’i sìn rivàs ’ndulà ca è pì malàn:

e Pluto, il grant nemìc, ’l è chì cal stà.



Cjànt Siètim

“Papè Satàn, papè Satàn, alepì!”[22]
al à tacàt Pluto cu la so vòus ràuca;
e chel omp gentìl che tant al sà, e pì,

par dami cunfuàrt a mi’à dita: “Vèn cà,
no vej poura, che par tant che luj’l provi,
di lasà sta riva no ni tegnarà.”

Alora, voltàt vièrs chèl dal sglonf lavri,
a ghi’à dita: “Lupo maladèt, tàs sù:
cu la to ràbia rošeèiti pur dentri.

A no è sensa rašòn ch’i zìn chì jù:
Cussì’l è volùt’n tal alt, ’ndà che Michèl
si’à vendicàt par che ribeliòn la sù.”

Coma vèlis sglonfàdis da’un vintusèl
a còlin spleasàdis a bas dal àrbul,
cussì a è colada’n cjera sta bèstia crudèl.

E’i sìn rivàs tal orli dal cuàrt sìrcul
entrànt sempri pì ta la riva dulìnt
ca ’nsàca dut’l mal dal mont, grant e pìsul.

Ahi, gjustìsia di Diu! Cuj tègnia’n mint
i nòufs patimìns e dolòus ch’i’ài jodùt?
Parsè castigani cussì, diši i intint?

Coma ca fà l’onda ulà’n ta chel stretùt[23]
’ndà ca si ròmp cun chè ca vèn dal altri mar,
cussì a convèn ch’uchì la zent a fedi un zirùt.

Che chì a era pì zent dal sòlit a era clar;
da na banda e da l’altra, sigànt fuàrt,
remenànt pèis cun un sfuàrs grant e clar,[24]

a si sbatèvin intòr, e sintìnt tuàrt,
ognùn si zirava e voltava’n davòu,
sigànt: “Parsè tentu?” e “Parsè no, stuàrt!”

A si ziràvin lì ca era puc lušòu
da ogni man pa la banda oposta
e via cul sigà plomp di dolòu;

alòr’a si voltàvin, sensa sosta,
pal so miès sìrcul ta che altra gjostra.
E jò, cul còu cal steva mal e basta,

i ài dita: “Maestro, fami ‘ na mostra
da la zent ca è uchì: soni dùcjus clèrics
chej tonsuràs a la nustra sinistra?”

E luj a mi: “Dùcjus’ sòn stàs stràbics
di mìns cussì tant in ta la so vita,
che spèšis bùnis maj no fèvin[25], scjù lambìcs.

A vègnin zà ben bajàs,” al à dita,
“cuant ca rìvin in taj doj puns dal sìrcul
indulà che colpa contrària a ju smista.

Chìscj’èrin prèdis, che di tèt pelòus sul
cjàf non d’àn, coma pur pàpis e cardinài,
che crumìros a èrin, e no’n pìsul.

Alora jò: “Maestro, fra chiscju taj
jò i varès da cognosi qualchidùn
di chej ca si sòn infangàs di scju mài.”

E luj: “Pensèis strans ti às, ogni un:
pa la vita ’gnoranta ca ju’a tant sporcjàs,
scurs doventàs a sòn adès, ognidùn.

A pararàn via par sempri a fà fracàs:
chìscjus[26] fòu a vegnaràn dal sepulcri
cul puj sieràt, e’i àltrìs cuj cjàfs spelàs.

Il mal dà e il mal tegni il mont pulcri
a ghi’à cjòlt, e menàs’n ta sta barufa:
sèdin se ca sèdin, jò’i no ju ’mpulcri.[27]

Adès ti jòs, fiòl me, ca no fàn mufa
i bens metùs in man da la Furtuna,
che di lotà par chej la zent maj si stufa;

pars’che dut il oru cal è sot la luna,
e cal è zà stàt, a’chist’ànimis stràchis
a no ghi zovarès, nencja a una.”

“Maestri,” i ghi’ai dìt, adès ti mi dìšis:
“Chìsta Furtuna che tu ti’as minsonàt,
sè ca è, che’i bens dal mont’a à’n ta li sgrìnfis?”

E luj: “Puori creatùris, cuant stonàt
ch’i vèis—cuant’ ignoransa—e chist vi ufìnt!
Adès capìs ben il me significàt.

Chèl che dut’l savej al à sempri prešìnt,
al à fàt i cjèlos e ghi’a dàt la guida,
cussì ch’ogni part’n t’ogni part a và risplendìnt,

e la lus par dut compaj al fida;
cussì cu li ròbis bièlis d’ogni dì:
al vòu ca vegni in tal mòut spartida

che ulì sempri ferma no resti, di dì’n dì;
ma che da zent a zent e sanc a sanc
sensa ’l impedimìnt dal omp a zedi.

Pars’che la zent a và’n sù e’n jù, flanc a flanc,
seguìnt da la Furtuna il judìsi,
che platàt ’l è com’la bišàta’n tal fanc.

A no è contrast fra ic e’l vustri cognosi:
chìsta a prejòt, a gjùdica, e a proseguìs
a regnà; pur altri dìus a fàn cussì.

Li so permutasiòns a no àn pàušis:
la necesitàt ’la fà cori a fuàrt,
cussì spes sòn zens ca si mùtin, e tàntis.

Chìsta a è chè ca risèif sempri tant tuàrt
encja da chej ca varèsin da plaudìla;
a ghi dàn colpa, lòu, cun vòus ca à dal stuàrt;

Ma ic a è cuj beàs; colpa non d’è ulà:
cun l’altri prin’ creatùris contenta,
a si la gòt a zirà la so rodela.

Adès zìn jù là che di pietàt an d’è tanta;
zà a cola ogni stela che’n sù a zeva
cuant ch’jò mi soj mòt, e’l pì stà al è vietàt.”

Zùs i’èrin atòr dal sìrcul; ulì si jodeva
na fontana ca boleva e colava
in ta un fosàl che da lì’l vegneva.

Ulì na vura l’aga scura a rugnava
e nu, seguìnt che onda cjalinòša,
jù i sìn zùs, pa’un troj che’n banda’l menava.

Styx si clama sta zona paludoša;
uchì a còr sta puora roja, vegnìnt jù
al piè di sta riva griša e pietoša.


E jò, che da chì i vuardavi fis la jù,
i’ài jodùt zent ’nfangada’n ta chel pantàn:
nus e cul mušu che dùcjus a tegnèvin in jù.

Chìscjus si malmenàvin cu la man
e cul cjàf e cul pet e encja cuj piè,
e a si sbranàvin cuj dincj’, plan a plan.

Alora’l bon mestri: “Fiòl me bon, chì a è
 l’ànima di ognidùn vinsùt da l’ira;
i’vuej pur che tu ti vègnis a crodi che

sot da l’aga a è zent ca suspira
e ca fà bulì chist’aga fin parzora
coma che’l vul’ ti dìs, là cal zira.

Dal fangu a dìšin:”Vilìs i’èrin na vura
’n ta l’aria dolsa che’l soreli al ’legrìs,
rošeàs dentri da rabia e malora.

Adès  i sìn chì malcontèns’n ta scju fàngus grìs.
Chist’ ìn[28] a lu gorgolèin scju puòrs brùs
che’n peràula clara no ti’u sìntìs.”

‘Cussì da stu cragnòus di post via i’sìn zùs.
Tegnìnsi tra la riva secja e’l miès,
e vuardànt chej che’n sta melma a vèvin il singlùs,

dongja di na tor i stèvin rivànt adès.



Cjànt Otàf

Jò’i dìs, zìnt ’ndenànt, che amondi prima
ch’i rivàsin al piè di che alta tòr
i nustri vuj a èrin zà zùs insima,

’nta che do flamùtis ch’i ghi vèvin jodùt ’ntòr
e n’altra che da lontàn ni feva sen:
se fadìja a cjòighi’l  vuli d’intòr!

Jò, vièrs il mar voltàt cul còu dut plen,
i’ai dìt: “Chist’sè’l dìšia, e sè cal rispùnt
’l altri fòuc, e cuj’l eše ca lu mantèn?”

E luj a mi: “In ta l’onda sporcja belzà tant
ti pòdis tu jodi chèl ca si speta,
se’l fangu fumòus no lu plata a stu punt.”

Na cuarda no’a maj pocàt da sè saèta,
ca corès via pa l’aria finuta
com’ch’jò’i’ai jodùt ‘na nàf pisuluta

vignì par aga vièrs nu, sta navuta,
governada da doma un galeòt,
cal sigava: “Ti sòs chì, ànima bruta!”

“Flegiàs, Flegiàs, nosta fà tant’l simiòt,”
al à dita il me siòr, “chista volta:
ti ni’as doma pasànt’n ta stu cašòt.”

Coma chèl che’l grant ingàn al scolta,
ca ghi’è stàt fàt, e dopo al è malcontènt,
cussì Flegiàs: rabia’n d’aveva tanta.[29]


Il me duca al è alòr zùt  in barcja, atènt
che jò dopo di luj i ghi zès dentri;
e plena’a era alòr cun me prešènt.

Dentri i sìn entràs, cun me al centri,
e a zeva seànt la prua antica
’n ta l’aga tant di pì che s’a vès vùt altri.

Cuant che la palùt muarta i pasàvin cà,
davànt di me si’è metùt un ’nfangàt a plen
e’l à dìt: “Prin da l’ora, se fatu cà?”

E jò a luj: “Jò’i no resti, encja si vèn;
e tu cuj sotu, ch’i ti sòs cussì brut?”
E luj: “I soj un che dal planzi no si tèn.”

E jò a luj: “Cul planzi e pur cul lut,
spìrit maladèt ti sòs’n ta scju ledàns.
Ti cognòs, encja si ti sòs spòrc par dut.”

Alòr’l schifòus ’l à pojàt sul lèn li mans,
ma’l Mestri, necuarzùt, jù a lu à pocàt,
dišìnt: “Còr jù di chì cun chej altri cjàns!”

Sùbit dopo, il cuèl a mi à’mbrasàt,
e mi’a busàt, dišìnt: “Ti sòs plen di sdegnu;
beàda ic[30] che par te a si à ’ncintàt!

Chel lì tal mont ’l è stàt plen di orgòliu;
bontàt non d’è ch’ornamenti’l so recuàrt:
par chèl stu danàt’l è tant furiòus ca jù.

An d’è tàncjus lasù adès ca fàn riguàrt,
che chì a stàn fašìnt doma pursitès,
lasànt di sè stes un pensà brut e fuàrt.”
E jò: “Mestri, sè ch’i mi la godarès
a jòdilu a tufasi’n ta sta melma,
prin di bandonà stu lac nualtri’ stes.”

E luj a mi: “Pì’n davànt ca si rema
e ca si jòt, e pì ti saràs pasùt:
a’è miej ch’i ti ti gòdis chista brama.”

Sùbit dopo, il grant turmìnt i’ai jodùt
ca’a fàt di luj chista cragnòša zent.
che Diu ’ncjamò i làudi e ringrasi dut!

Dùcjus a sigàvin: “A Filìp Arzènt!”
E stu puòr disgrasiàt di spirt fiorentìn
sè stes si rošeàva, chel sacramènt.

Uchì lu vìn lasàt; altri no vi dišìn;
ma’n ta l’orèlis i’ai sintùt un rumòu che
costrèt mi à a vuardà fìs là ch’i zèvin.

Il bon mestri al à dìt: “Adès, fiòl me,
si visina la sitàt dal nòn di Dit,
cu la so zent sèria, che sì tanta’n d’è.”

E jò: “Mestri, li so moschèis, si’ai capìt,
là in ta la val i pòl zà ben jodi;
ròsis coma il fòuc a sòn, i soj pròpit

sigùr.”  E luj a mi’a dìt: “Ben ti pòs crodi
che ’l eterno brušà li mostra ròsis,
coma che’n ta st’infièr ti pòs ben jòdi.

Nu pur i sìn rivàs dentri ta li fòsis
ca circòndin che cjera sconsolada:
dut di fièr a pareva ca fòsin fàtis.

Dopo vèighi fàt na granda zirada,
i sìn rivàs ’ndulà che chèl dal timòn
“Vegnèit fòu,” al à sigàt, “che chì a è l’entrada.”

Jò in daj jodùs pì di mil tal puartòn,
plovùs dal cjèl, che rabiòus’a dišèvin:
“Stu chì nol somèa muàrt; parsè rašòn

al eše cà ’ndulà che dùcjus muàrs i sìn?”
E il me bon mestri a ghi’à fàt sen
di volèighi parlà, sensa me visìn.

Alòr’a àn calàt un puc li àlis, dal plen,
e’àn dita: “Vèn tu, besòu, sensa chèl
ca si’a ’zardàt di entrà’n ta stu terèn.

Cal torni besòu, chel màt, là dal cancèl;
cal provi, s’al sà; che tu chì ti restaràs
che’n ta stu troj scur ti’as compagnàt chèl.”

Pensa ben, letòu, a cuant che jò’i mi disperàs
al sun di che peràulis maladètis,
che poura i vevi di restà fra’i danàs.

“Bon’l me duce, che pì di vòltis
sièt ti mi’as tegnùt tant cont e liberàt
da gran’ dificultàs, c’an d’era tàntis,

nosta lasami,” i ài dìt, “cussì disfàt;
e se’l pasà pì’n davànt a ni è proibìt,
tornàn ’ndavòu pal troj che chì ni’a partàt.”

E chel siòr che fin chì mi veva ’sistìt,
a mi’a dìt: “Nosta temi, che il nustri pas
nisùn pòl cjòinilu: da Tal a ni è dàt.

Ma stami atènt, e’l spìrit strac ch’i ti às,
tenlu sù e nudrìs’lu di bon sperà
che jò no ti lasarài’n ta stu mont bàs.”

Cussì’l và, e besòu i soj lì cal era
il me dols pari, e jò’i resti’n forsi,
che’l si e’l no’n tal cjàf mi fèvin guera.

Masa lontàn i eri par ch’i lu sintesi,
ma luj ulà cun lòu tant a lunc nol e stàt:
ognùn dentri ’l è svelt tornàt a mètisi.

I nustri ’versàris li puàrtis ghi’àn sieràt
in muša al me siòr, che fòu al è restàt,
e vièrs me al è vegnùt cun pas moderàt.

Cuj vuj par cjera e li sèis che mostràt
no vèvin baldansa al à dìt suspirànt:
“Fòu da sti puori cjàšis mi’an sieràt.”

E a nu: “Tu, parsè ch’i mi rabièi tant,
nosta vej poura, che jò’i vìns sta prova,
che lòu dentri a lòtin tant, ma tant.

Sta so tracotànsa no è miga nova;
belzà a l’àn ušada’n ta puarta pì nota[31],
ch’encja ’dès, sensa cjadenàs a zova.[32]

Insima di ic ti jòs la scrita muarta:[33]
e zà da chì di ic al vèn jù pa la riva,
pasànt par chej sìrcui sensa na scorta,

un tal che par luj dut vièrt ’ni vegneva.



Cjànt Nonu

Chel colòu che viltàt di fòu mi’à tocjàt
jodìnt il me duca tornà indavòu,
pitòst dentri di luj a si’à ritiràt.[34]

Si’è fermàt a colp, com’un cal sìnt rumòu,
parsè che’l vuli nol mena tant ’ndavànt
in ta’un scùr e caligu di cussì tant spesòu.

“E pur a nu ni tòcja vinsi lotànt,”
al à tacàt luj, “si no...Tal[35] si’à ufrìt:
Oh, ch’altri al rivàs i vorès cussì tant!”

I’ài ben jodùt com’cal à platàt sùbit
il scuminsià cun altri cal à dita,
ma divièrs di chèl che prima’l veva dìt;

ma la poura nol à podùt evità,
parsè ch’jò’i ghi devi a la peràula rota
pì pèis si no a chès cal à dopo dita.

“In tal font di chista conca puareta,
no vègnia maj jù nisùn dal prin scjalìn
che par pena di sperà pì no ghi speta?”

Cussì ghi’ài domandàt; e luj: “Mo i jodìn,”
al à dìt: “a no càpita spes che un di nu
al cjamìni là ’ndulà che nu i zìn.

N’altra volta, a è pur ver, i soj vegnùt chì jù,
sconzuràt da la Eritòn, che strìa,
che’n taj cuàrps a riclama i spirs da lasù.


Da puc mi’eri da la cjàr liberàt via,
che ic mi’a fàt entrà dentri di chel mur,
par cjòighi un spirt dal sercli di Giudèia.

Chèl al è il post pì bas e il pì scur,
e’l pì lontàn dal cjèl che dut al zira:
i’saj ben com’cal còr; però stà ben sigùr.

Chista palùt, che tanta spusa a suspira,
a circonda sta doloroša sitàt
’ndà ch’i no entrarìn pì sens’ira.

Di pì al à dìt, ma in mins no mi’è restàt,
parsè che’l vuli a si’era zà voltàt
e che tòr da la pica’n bora vuardàt,

’nda ca si sòn alsàdis dut ta’un trat
tre ’nfernàl’ fùriis di sanc tinzùdis;
che forma feminìl a vèvin, e’l àt;

’nglusàdis a’èrin d’ìdris bièlis vèrdis
cun madràs invensi di cjaviej, e sbis,
ca sbušigàvin ta che frons tant fièris.

E luj, che ben al cognoseva sti sèrvis
di che regina che tant’a lagrimèa,[36]
“Vuarda,” al à dita, “sti bèlvis d’Erìnis.

Chist’a sinistra’è la Megerèa;
chè che a destra a plàns a è Alèt;
tal miès,” al à finìt, “a è Tesifonèa.”

Cun l’òngulis a si sgrifàvin il pet;
a sbatevìn li mans e a bestemàvin il alt
che par timòu mi soj strinzùt al poèt.


“Meduša’ a vèn ben, e’i lu farìn di smalt,”
a dišèvin sti strìis vuardànt in bas:
“maladèt chel Tesèo, e’l so asàlt.”

“Vòltiti’n davòu e tèn i vuj sieràs;
che se’l Gorgon si mostràs e tu ti lu jodès,
tornà no si pod’rès pì’n taj nustri pas.”[37]

Cussì’l à dita’l maestro; e luj stes
mi’a ziràt, e no ghi’an bastàt li me mans,
ma’nglusàt al à cu li so mans li mès.

O vuàltris ulà ch’i vèis i intelès sans,
miràit la dutrina ca s’infonda
sot il velàn daj vers ch’i stèis lešìnt e strans.

Zà’l vegneva sù par sta sporcja d’onda
un grant fracàs di rumòu, plen di spavìnt,
che tremà al feva ogni sponda;

nol era stàt fàt d’altri che da un vint
impetòus, par via di contrari pasiòns,
cal ferìs il bosc e, zìnt cussì fašìnt,

bràghis al romp e sbàt via cun scju soflòns;
cuant’àriis ca si dà, zìnt via polvaròus,
fašìnt scjampà bèstis e pastòus daj mons.

I vuj mi’à vièrt e dita: “Adès ti vòus
indresà i vuj vièrs che splum’ antica
par la via, là che’l fun al è pì sindiòus.”

Coma rànis cuant ca jòdin madràs cà
o là, da l’aga a sparìsin dùtis
e’n ta la cjera a si vàn a platà;
jodùt alòr’ i’ai tant’ànimis distrùtis
scjampà via di front di un che cul pas
al pasava’l Styx cu li gjàmbis sùtis.

D’intòr dal cjàf a si sclariva chel gras
di calìgu, cu la man cal menava spes ’ndavànt;
altri a no’n d’era ca lu disturbàs.

Da la sù, si sà, al era vegnùt stu sant;
voltàt mi soj al mestri, ca mi’à fàt sen
ch’i stes cujèt e ch’i mi inchinàs tant.

Ahi cuant ca mi pareva plen di disdèn!
A la puarta al vèn; e cun che bacheta
a la vièrs, coma ca no vès vùt ritèn.

“O cjasàs dal bon cjèl, zent maladeta,”
al à dìt luj’n ta l’orìbil entrada,
“’ndulà’i cjolèišu sta’ rogansa bruta?

Parsè puntà cuntra chèl che’l alt’l manda,
il fin dal cual nol pòl maj vignì fermàt,
e che’a vòltis pì dolòu ’ncjamò vi dà?

Se zòvia sbati’l cjàf cuntri’l destinàt?
Chel Cèrber vustri, ch’ognùn’l recuarda,
al è ’ncjamò’n barba e gola ben spelàt.”

Dopo a si’à voltàt vièrs la strada lorda,
sensa fani motu, ma dut someànt
a un’omp che ben altri ròbis al vuarda

che chèl di che zent ca ghi stà lì davànt;
e nu’i vìn movùt i piè vièrs la cjera,
sintìnsi sigùrs dopo chel parlà sant.

Lì i sìn entràs sensa rabia o guera;
e jò, ch’i vevi pròpit tanta gola
di jodi sè che sta fortesa a siera,

apena entràt, i’ai vuardàt cà e là;
e a ogni man jodùt i’ai un grant prat
che nè dolòu nè grant turmìnt al veva ulà.

Coma che al Arli da’un Rodàn stagnàt,
e coma a Pola, visìn dal Cjarnàr,
lì che da l’Italia a tèn il cunfìn bagnàt,

dut al è doventàt un grant sepulcràr,
cussì a era chì’n ta duti li bàndis,
doma che chì dut a era tant pi amàr;

di tòmbis e flàmis’n d’era tàntis,
e ogni tomba li flàmis a brušàvin,
cussì che’l fièr al era mol e pront paj fàbris.

Ducju i so cujèrtis a si vierzèvin
e a mandàvin fòu pietòus lamìns,
che da puarès e ufindùs a parèvin.

E jò: “Maestri, cuj a soni che zèns
che, soteràdis dentri di che tòmbis,
a si pòl sinti ca sòn di dolòu plen’s?”

E luj a mi: “Chì’a sòn i erešiàrchis
cuj so disèpuj di ogni stamp, e ben
pì ch’i ti cròdis a sòn li tòmbis càrghis.

Chì sìmil cun sìmil soteràt al vèn,
e i monumìns a sòn pì e mancu cjals.”
Di zì a man destra ‘mi’à dopo fàt sen;

cussì ’sìn pasàs tra i martìrs e i murs als.

Cjànt Dècim

Fòu via’l era ’dès inviàt par un viùt
tra i murs da la cjera e i sepùlcris
il me mestri, e jò davòu ghi eri zùt.

“O màsima virtùt, che par scjù sèrclis gris
ti mi mènis,” i’ai dìt, “coma pur ti plàs,
pàrla e sodisfa i me dešidèris.

Chej che’n ta sti tòmbis a sòn distiràs,
si podarèsia jòdiu? A sòn zà alsàs
ducju i cujèrtis, e da nisùn badàs.”

E luj a mi: “A saràn dùcjus sieràs
cuant che da Josefàt[38] chì’a tornaràn
cun chej cuàrps che la sù a sòn stàs lasàs.

Il so simiteri da sti bàndis a’an
chej che cun Epicuro a sòn butàs,
che l’ànima cul cuàrp muarta a la fàn.[39]

Però a la domanda ch’i ti mi fàs,
chì dentri ti saràs sùbit sodisfàt,
coma pur il dešideri ch’i ti mi tàs.”

E jò: “Bon’l me duca, i tèn spostàt
da te il me còu, doma par diši puc,
e tu a chist’ ti mi’as ben preparàt.”

“O, tu, Toscàn che par la sitàt dal fòuc
vìf i ti vàs cul parlà cussì onèst,
resta pur còmut uchì’n tal nustri lòuc.

Dal to mòut di cjacarà a si capìs prest
in ta cual nòbil paìs ch’i ti sòs nasùt,
che a chèl forsi ghi soj stàt masa molèst.”

Stu sun al è sùbit ben clar fòu vegnùt
da na tomba, ma jò’i mi soj visinàt
pauròus al me duce, e lì mi soj tegnùt.

E luj a mi’à dìt: “Stà fer; se àtu fàt?
Jòt là che Farinata’ si’a alsàt sù:
ti lu jodaràs dut adès cal è levàt.”

Jò’i lu vevi zà cuj me vuj fisàt sù;
e luj si levava cul pet e cu la front
coma se cul infièr a la vès tant sù.

E svelt cu li so mans il duca, e pront,
tra li tòmbis a mi’a pocàt vièrs di luj
dišìnt: “Di sè ch’i ti ghi dìs, tèn ben cont.

Rivàt a’piè da la so tomba, i so vuj
fisàt mi’an, e dopo, un bièl puc sdegnòus,
a mi domanda: “I to parìns a soni cuj?”

Jò ch’i eri di ubidì dešideròus
nuja no ghi’ai platàt ma dut ghi’ai vierzùt;
alora li sèis al à alsàt e la vòus;



“Cuanta rogansa cuntra di me ca’an vùt,”
al à dìt, “e cuntra i mès e la me part;
cussì che do vòltis ju’ai mandàs fòu dal dut.”

“Butàs fòu sì, ma a sòn tornàs d’ogni part,”
ghi’ai dìt, “l’una e l’altra volta;
ma i vùstris a no’an ben capìt che art.”

A chistu punt, da la tomba discujèrta
a si’à fàt jodi di n’altri spirt la muša:[40]
in zenoglòn al era, visìn di n’ombrena pì alta.

In ziru ’l à vuardàt, cu l’aria curioša
d’un cal voleva jodi si’eri besòu;
e dopo vej cunsumàt il curiošà,

planzìnt ’l à dita: “Se tal neri dolòu
di sta prešòn ti vàs par altesa di inzèn,
me fì ’ndulà cal è? L’àtu lasàt fòu?”

E jò a luj: “ Dut di besòu i no vèn:
chèl cal speta là, par chì a mi mena,
che forsi’l vustri Guido’l veva’n disdèn.”

Sè cal diševa e la so gran pena
mi vèvin zà’l nòn di stu chì sugerìt;
ma la risposta’ era cussì plena.

Levàt sù a colp, al à sigàt: “Sè àtu dìt?
Dìs sù! Al à vùt? Nol eše pì’n vita?
Il dols lumìn daj so vuj nol vèn pì ferìt?”

Cuant ca si’a rindùt cont dal ešità
che jò’i fevi prima di rispùndighi,
al è colàt jù lì che par sempri’l resta.[41]

Ma chel altri dal còu grant, sul sè ch’i ghi
vevi dita’l è restàt, cul stes aspièt,
sensa motu, roba da no cròdighi;

e’l è sùbit tornàt’n ta chel prin sogjèt,
“Se lòu a sòn bòis,”  al à dìt, “di tornà,
chèl a mi da pì turmìnt di chistu jèt.

Un sincuanta vòltis s’jodarà ’mpijà
la muša di che siora che chì a regna,[42]
che ti savaràs cuant pèis cal à’l tornà.

E se maj il mont dols a ti impegna,
dìšmi: “Parsè sonu sempri cussì spietàs
cuntra i mès in ta ogni so lagna?”

Alòr’ jò a luj: “Il turmìnt e’l grant fracàs
ca’a fàt l’Arbia in ros colorada,
pròpit cussì a fàn fà’n taj nustri palàs.”

Vìnt scjasàt’l cjàf e dàt na suspirada,
“Uchì no soj stàt doma jò,” al à dìt;
“cun rašòn cuj àltris i soj zùt in strada.

Ma doma jò’i soj stàt, là cal à sufrìt
ognidùn pal mal da la puora Firensa,
chèl che tant al à lotàt pal so dirìt.”

“Pal ripošà da la vustra siminsa,”
i lu’ai preàt, “Sclarìmi chel dùbit
cal tèn duta ’ngropada la me siènsa.
I sìnt ch’i sèis bon d’jodi, si’ai ben capìt,
sè che’l timp’l varà cun luj’n davànt
ma il prešìnt no lu cognosèis sùbit.”

“Nu’i jodìn, com’chèl che di lustri no’n dà tant,
li ròbis,” al à dìt, “ca ni sòn lontànis;
che tant ’ncjamò’l risplìnt’l duce pì grant.

Pì si visìnin o’a sòn, pì’a sòn vànis
pal nustri ’ntelèt, e s’altri nol vèn,
nuja’i savìn da li ròbis umànis.

Però ti pòs capì ch’i no vìn ’l inzèn
di podej cognosi pì lontàn di chel punt
cuant che il futùr sieràt ni è’n plen.

Alora, coma par colpa me compùnt,
i’ai dìt: “Dišèighi duncja a chel colàt
che’l so frùt al èncjamò cuj vifs, apùnt;

e se puc fà al rispundi mut i soj stàt,
fèighi savej ch’i lu’ai fàt belzà pensànt
tal mòut sbaliàt ch’i mi vèis puc fà spiegàt.”

E zà’l me mestri mi zeva clamànt;
che jò’i ghi’ai preàt al spìrit pì a man
cal dišès cun cuj cal era lì’n davànt.

Mi’à dìt: “I soj chì, lì che pì di mil a stàn:
che dentri al è il secònt Federic,
e’l Cardinal; i àltris ulì i’u lasàn.”

Si’a  pojàt jù, e jò vièrs l’antìc
poeta i’ai voltàt i pas, ripensànt
a chel parlà ca mi era parùt nemìc.

Si’à movùt; e dopo, cussì seguitànt
a mi’a dìt: “Parsè sotu cussì stupidìt?”
E jò i ghi’ai ben rispundùt, zìnt indavànt.

“Tèn cont di sè che la to mins a’a capìt
cuntra di te,” chel sàviu mi’à comandàt.
“Adès speta chì,” al à dìt levànt il dèit:

“Cuant che’n front dal dols raj ti saràs rivàt
di chè[43] che’l vuli bièl a à cal jòt dut,
da ic ti savaràs ’ndà ch’i ti sòs aviàt.”

Un puc dopo’l piè a sinistra ’l à metùt:
i vìn lasàt’l mur e’i sìn zùs vièrs il miès
par un troj cal zeva’n ta na val ch’jodùt

i vèvin ca spusava da fà ribrès.



Cjànt Undicèšin

In tal orli di un rivòn alt e salvadi,
plen in ziru di grandi pièris spacàdis,
scjàps pì crudej i sìn rivàs a jodi;

e chì’n ta che orìbilis soflàdis
da la pusa che’l buròn sù al buta,
i vìn jodùt da visìn tra’ i cujèrtis

chèl d’un grant sepulcri cun sù sta scrita
chì: “Anastaši papa jò’i protès,
giavàt da Fotin da la via dreta.”

“Prima di zì jù, da spetà i varèsin adès
par abituà un ninìn’l nustri nas
al brut odòu; dopo pì no ’mpuartarès.”[44]

Cussì’l mestri; e jò: “I sarìn compensàs,”
i’ghi’ài dìt, “sercjànt che’l timp ’nol finisi
pierdùt.” E luj: “Coma me pensàt ti’as.”

“Fiòl me, nenfra scju claps a sòn da notasi,”
alòr’ al à tacàt, “tre sirculùs
ca si ristrìnzin cul pì sprofondasi.

A sòn dùcjus plens di spirs maladès e brus;
ma par che uchì ti basti dom’la vista,
capìs parsè che a ristrìnzisi a sòn zùs.

D’ogni malìsia che òdiu’n cjèl a cjata,[45]
a à coma fin l’ingjùria, e ogni fin tal,
par fuarsa o imbroj, zent mal a fà stà.

Ma pars’che ’l imbroj al è dal’omp creàt un mal,
a Diu tant ghi displàs, che par chèl sot
i’mbrojòns a stàn patìnt dolòu fatàl.

Daj violèns’l prin sercli’l è plen, i cròt;
ma pars’che violèns si’è vièrs tre persònis,[46]
in tre ziròns al è dividùt, cussì i lu jòt.

A si pòl a Diu, a sè, e ai àltris
fàighi violensa; a lòu, i dìs, e a ròbis sòs,
coma ch’i ti capiràs da sè ch’i dìs.

Muàrt violenta e ferì pì ca si pòs
tal pròsin si ghi dà, e’n tal so vej
ruvìnis, incèndios e un robà al ingròs;

cussì i sasìns o chej ca sòn crudej,
chej ca guàstin o fàn preda, tormentàs
tal prin ziròn a vegnaràn chej.

Da sè stes a pòsin i òmis vignì copàs
o danegjà’i so bens; ma’n tal secònt
ziru nol vàl’l pentìsi di scjù danàs,

no ’mpuàrta coma ca si prìvin dal mont,
o a zùjn di ašàrt e a pièrdin sè ca’an,
o’a plànzin là che’l spirt al varès d’èsi gjocònt.[47]

Zì cuntra di Diu a si pòl e fasi dan,
o maledilu o pur negalu cul còu,
dišìnt: di bontàt so tal mont a s’jòt invàn;

ma al sigilèa il ziròn minòu
cul so sen tant Sodoma che Caorsa,[48]
e chèl cal bestema Diu dentri e fòu.

’L imbrojà, cal beca ogn’una cosiensa,
’l omp usà’l pòl’n ta chèl ch’in luj si fida
coma’n ta chèl che di fidasi nol àusa.

Chista maniera di trufà a juda
a copà’l vìncul dal amòu naturàl;
duncja’n tal sìrcul secònt a si ’nnida

l’ipocrišia, il lusingà, encja’l
robà, magìis, falsitàs, rufianà,
simonìa, baratà e altri mal.

L’altra maniera ’l amòu a fà ruvinà:
chel naturàl e chèl che’n pì si zonta,[49]
cal crèa che fede speciàl e buna;

par ultin, tal sìrcul minòu, là cal stà
il centri dal’univèrs e Dit pur,
ognùn cal tradìs brušàt sempri al resta.”

E jò: “Mestri, amondi clar e sigùr
Al è’l to rašonà, e ben ti fàs clar
stu buròn e il pòpul cal tèn tant dur.

Ma dizmi: chej di chel fàngu paludàr,
malmenàs dal vint e che la ploja a sbàt
ca s’incùntrin cun parlà tant amàr,

parsè no dentri’n ta la rovana sitàt
a vègnini, se Diu’l vòu, cussì punìs?
e sinò, parsè’l àja ognùn li butàt?

E luj a mi: “Il devià tant a mi stupìs,”
al à dìt, “dal to inzèn di là cal era;
che la to mins a è’n t’altri, ben lu capìs.

Àtu ben prešìnt che sesiòn intera
’ndulà che la to Etica a trata
di che tre ròbis[50]  ch’al Alt ’ghi fàn guera:

incontinensa, malìsia, e mata
bestialitàt? E com’che l’incontinensa
Diu mancu a ufìnt e mancu  colpa’a parta?

Si ti consìderis ben sta sentensa,
e se i ti tèns in mins cuj’ca sòn chej
che lasù di fòu a fàn penitensa,

t’jòs che scju traditòus volentej
a làsin, e parsè che cun puc fastidi
la divin’vendeta’ a uša i so marcej.

“O soreli ch’i ti sànis ogni mal jodi,
ti mi contèntis tant cuant ch’i ti sòlvis,
com’cuant che, no savìnt, dubità i podi.

Encjamò’n davòu i vuej ch’i ti tòrnis,”
i’ai dìt, “là ’ndulà che ušùria’a ufìnt,
ti’as dìt, la divin’bontàt, e’l grop ti dìsfis.”

“La filošofia,” mi’à dìt, “se ben s’intìnt,
a no considera doma una part,
com’che la natura a cjòi la so curìnt

dal intelèt divìn e da la so art;
e se ben la to Fišica i ti jòs,
al’inìsi ti notaràs, sensa tuàrt,

che la vustr’art, la natura, cuant ca pòs,
a seguìs, com’che’l mestri al fà’l student;
a Diu la vustr’art a è com’che gnesa ghi fòs.

Da chisti dos, se tu i ti’as prešènt
la Gèneši dal prinsìpit, a convièn
ca è miej tacà a vivi e a ’vansà la zent;

e parsè ch’ušùria altra via’a tèn,
tant natura che chè ca ghi stà davòu
a dispresa, e’n t’altri a spera in ben[51].

Ma vènmi davòu, che di chì i’ai gust zì fòu;
che i Pes a slìtin sù’n tal orišònt,
e l’Orsa di stà sù cul Coru a vòu,

e al scjalìn là’n davànt ghi fìn front.



Cjànt Dodicèšin

Al era’l post alpìn ’ndà che zì jù pal rivòn
si podeva e, par altri che lì al era,[52]
ognùn’l era par poura plen di causiòn.

Com’che’n tal flanc na frana intera
che di cà di Trent ’l Adige a veva sbatùt,
o par taramòt o par mal sostèn di cjera,

che d’insima dal mont, ’ndà ca si veva movùt,
fin a bas a era la rocja fracasada,
che da lasù nisùn’l sarès vegnùt;

cussì’l buròn cu la so bruta strada;
e’n tal orli di chel turmìnt di rocja
l’infàm bèstia[53] di Creta’era pojada,

che concepìda’era stada da la fals’vacja;
e cuant ca ni’à jodùt, se stesa si’a muardùt,
com’chèl che dentri ’l à la rabia’n clòcja.

Il me sàviu al à sigàt vièrs chel brut:
“Cròjtu tu che chì’l sedi’l duce d’Atèn,[54]
chèl che tal mont la muàrt ti’a dàt e uchì metùt?

Via di chì, bèstia: che chèl che chì’l vèn
nol e stàt amaestràt da la to sòu[55]
ma’l vèn par jodi’l vustri sufrì’n plen.”

Coma chel toru cal vèn lasàt zì fòu
al stes timp ca ghi’è stàt dàt il colp mortàl,
saltùs al fà ma nol sà sè cal vòu,


cussì’l Minotàur  jodùt i’ai, cul stes mal;
ma chèl, atènt, al à sigàt: “Còr tal pas:
mentri cal è in furia, a è miej tacà’l cal.”

Alòr paj pieròns i vìn tacàt a zì’n bas,
stìnt atèns, parsè che spes si movèvin
cuant che pèis nòufs ghi vegnèvin ’ntòr pojàs.[56]

“Pènsitu,” al à dìt mentri che’n jù i zèvin,
“forsi a sta ruvìna ca’a da vuardiàn
l’ira ch’i’ai domàt di chel mostru Cretìn?

Capìs chistu: cuant che, belzà a è cualchi  àn,
che jò’i soj vegnùt’n ta stu bas infièr,
sti ròcis no vèvin encjamò fàt stu dan;

ma sigùr al è che puc prima (chistu’l è pur ver)
cal vegnès chel tal[57] che na granda preda
a ghi veva cjòlt a Dit in ta chel sìrcul primièr,

da dut atòr la val sporcja e fonda,
a’a tremàt cussì ch’jò i’ai pensàt che’l univèrs
al sintìs amòu, che par chèl an d’è che avonda

al cròt che al càos il mont spes ghi và vièrs;
e a chistu punt chista rocja vecja
a è rodolada jù a è in sens invièrs.

Ma vuarda la jù a val, ca s’jòt encja
chel grant flun di sanc che’n chèl al bulìs
chèl che di violensa al altri a si macja.”


O voja svuàrba e fùriis màtis
che tant ’ni spironejn’n ta sta vita curta,
e’n ta l’altra ogni danàt tant al surfrìs!

’Na gran fòsa jodùt i’ai bigulota[58]
coma chè che dut’l plan a imbràsa
second sè che dìt a veva la me scorta;

e tra ic e’l piè dal rivòn, na fasa
di centàurs a filava, di frècis armàs
com’che’n tal mont a ušàvin zì a cjasa.

Jodìnt ch’i vegnèvin jù, si sòn fermàs
e da la so fila’n tre fòu a sòn vegnùs
cun àrcos e frècis belzà preparàs;

e da lontàn’l prin al à sigàt: “’N ta stu bus,
par cual sufrì i vegnèišu jù da lasù?
Dišèit sùbit o’i vi còpi, intindùs?”

Il mestri al à dìt: “Ghi rispundìn nù
a Chiròn, che visìn i jodìn luj stes:
mal ti’a zùt la voja che lasù spes a vèn sù.”

Dopo mi’à tocjàt e dita: “Chèl al è Nès,
che muàrt’l è pa la bièla Deianìra[59]
e di sè vendicàt si’a da sè stes.

E chèl di miès, che al pet a si mira,
al è’l grant Chiròn, che nudrìt al veva Achìl;
l’altri’l è Fol, cal è stàt sì plen d’ira.

Atòr da la fòsa a vàn a mil a mil,
saetànt li ànimis vagabòndis
ca tèntin di bandonà l’orìbil ašìl.”

Si sìn visinàs a li fieri’snèlis:[60]
Chiròn cjòlt’l veva na frècia, e cul so cul
la barba’l spartiva ta li mosèlis.

Liberàt’l bocjòn dal barbòus ostàcul,
a ghi’à dìt ai so compàis: “Vi sèišu necuàrs
che sè che chèl davòu’l tòcja al mòuf’n ta stu sìrcul?

Cussì no pòsin fà i piè dai muàrs.”[61]
E’l me bon duca, che zà ’ghi’era al pet,
lì che’i doj èsis a èrin unìs fuàrs,

al à rispundùt: “Al è ben vìf, e’a stu puarèt
mostràighi a mi convièn la val scura:
necesitàt chì ni custrìns, no’l dilèt.”

Lasàt ’l alelùia par nustra cura,
tal[62] a mi’a consegnàt chistu còmpit nòuf:
a nol è lari, nè jò ànima lara.

Ma par che virtùt pa la cual i mòuf
par chista strada salvàdia i me pas,
dani un daj tòs, che adès no si mòuf,

ca ni guidi al di là daj poscj’ sanganàs
e cal pàrti stu chì fin là insima,
ca nol e spirt che’n’aria’l pòl fà svualasàs.”

Chiròn a si’a voltàt vièrs chej di prima
e a Nes ghi’a dìt: “Volta e guìdiu
e protèšiu se n’altri scjàp vi ferma.”

Cussì, ben compagnàs si sìn movùs la jù
lunc ’l orli dal lac cal boleva dut ros,
e i bulìs a sigàvin O Diu!

A èrin sot fin ta li sèis’n ta stu pastròs;
e’l gran Centàur al à dìt: “Chej a sòn tiràns,
che’n tal sanc e’n tal avej a’an fàt li sòs.

Chì a si lamèntin daj so crudej dàns;
chì al è Lesandro e Dionìšio’l fièr,
ch’a Sicilia ’ghi’a dàt tàncju brus àns.[63]

E che front ca’a il so pèl cussì ner,
Al è Asolìn; e chel’altri cal è blont,
Al è Ubìs daj Èstis che, com’ca è pròpit ver,

Al è stàt distudàt dal fiàstri sù tal mont.”
Alòr mi soj voltàt al Poet, cal à dìt:
“Chistu adès’ti’è prin e jo ti soj secònt.”[64]

Puc pì’n davànt’l Centàur’si’à ’nserìt
in ta’na zent che fin’n ta la so gola
a pareva che fòu a vegnès da stu lìcuit.

’N’òmbra’ni’a mostràt in banda, besola,
dišìnt: “Chel là al à trafit’n tal templi di Diu
chel còu che’l Tamìs ’ncjamò nol mola.”

 Dopo, zent che fòu dal flun, i jodevi la jù,
il cjàf e dut il so pet a tegneva,
e di lòu, tàncjus i’ai podùt cognòsiu.

Cussì, puc a puc, pì bas a si feva
chel sanc, cussì ca ghi scuetava ben i piè;
alòr encja nu visìns dal pas ’si zeva.

“Com’che da sta part pusìbil jodi ti’è
chel bulì che sempri al và calànt,”
al à dìt il Centàur, “ti’as di crodighi, eh?,

da st’altra, puc a puc, si stà visinànt
il so font, indulà che , tènlu ben prešìnt,
che infàm di tirània a gemìs tant.

La divin’ gjustìsia cà a và spunzìnt
chel Àtila che’l mont al à tant flagelàt,
coma Pir e Sest; e’n eterno molzìnt

il lagrimà, che’l bulì a ghi’a molàt,
a Rinier da Cornet, a Rinier il Mat,
che a li stràdis tanta guera ghi’àn fàt.”[65]

Dìt chistu, a si’a voltàt e’l splàs  ripasàt.



Cjànt Tredicèšin

Nès a nol era ’ncjamò par di là rivàt
che nuàltris entràs i èrin’n ta un bosc
che da nencja un troj al era  segnàt.

Fuèis vèrdis no’n d’èrin, ma di colòu fosc;
nencja bràghis lìsis, ma gropolòšis;
milùs no’n d’era, ma bachètis cun tos’c:

a no àn brùsis cussì spinòšis e fìsis
chej nemaj salvàdis che’n òdiu a àn
tra Cecina e Cornet[66] che cjèris cultivàdis.

Chì li bruti Àrpis[67] il so nit a fàn
ca’an scorsàt da li Strofàdis i Trojàns
cul avìs ca veva da rivàighi ’un grant dan.

Cun l’àlis làrgis e mùšis e cuej umàns,
sgrìnfis taj piè, e’n ta la pansa plùmis,
a si lamèntin in ta chej àrbuj strans.

E’l bon mestri: “Prin che pì’n dentri ti zèdis,
capìs che adès ti sòs tal secònt ziròn,”
al à tacàt a dìšmi: “e lì ti rèstis

fin ch’i ti rìvis tal’orìbil savolòn:[68]
però stà ’tènt; lì ti jodaràs ròbis
che pešu di sè ca si crodarès a sòn.”

Dapardùt a pareva ca vegnèsin làgnis,
ma i no jodèvin nisùn ca li feva;
fèr i soj restàt, cu l’idèis cunfundùdis.

Ch’jò’i vès crodùt i cròt che luj’l crodeva[69]
che li vòus a vegnèvin fòu da sti bràghis
da zent che da nuàltris a si platava.

Ma’l mestri al à dita: “Se tu ti spàchis
una da li frascjùtis che lì a stàn,
i pensèis ch’i ti’as a vegnaràn dùcjus sclarìs.”

Alòr un puc ’ndavànt i’ai slungjàt la man,
e i’ai cjòlt da un grant àrbul na braguta;
e’l tronc al à sigàt[70]: “Parsè stu dan?”

Cuant che’nsanganada a era sta frascjuta,
al à dìt di nòuf, “Parsè ch’i ti mi spàchis?
Dal to spirt la pietàt a eše dut’ suta?

I sìn stàs òmis, e adès i sìn plàntis:
la to man pì buna stada a sarès
encja si fòsin stàs ànimis di sbìsis.”

Coma che se un stec vert da brušà ti vès
ta na banda, l’altra lagrimà t’jodarès
e’l alsasi dal vint cjulà ’la farès,

cussì da la stecja rota in tal momènt stes
sanc e peràulis fòu a ’sghisàvin; e ic jù
mi’è zuda; e jò fer, com’che poura i vès.

“Se luj’l vès crodùt prima di colà jù,”
il me sàviu al à dìt, “puòr’ànima,
chèl che i’ai contàt tal me libri lasù,

a no ti varès la man metùt insima;
ma mi’è fadìja capì coma ch’i ghi’ai fàt
fà roba me par me dura, e no doma.

Ma ’nvènsi di fàighi tegni’l to venc curàt,
dìsghi di te, che’l to onòu’l rinfrèscj
in ta chel mont lasù cuant cal sarà tornàt.”

E’l tronc: “Il to dols diši ben lu pescj;
i no pòs taši; i speri ca no vi peši,
parsè ch’un puc a rašònà m’invìscj.

I soj pròpit chèl che li do clafs i vevi
dal còu di Federic, e li’ai dopràdis
sierànt lì, vjerzìnt là, com’ch’i volevi,

e’l segrèt ghi’ài cjòlt a cuaši ducju i òmis:
fede ghi’ài partàt al gloriòus ufìsi,
cussì tant ch’àn sufrìt i me pols e durmìdìs.[71]

La trojuta[72] che maj da chel ospìsi
di Sešar a veva movùt i vuj putàns,
muàrt comùn, e daj palàs dai grancj’ vìsi,

a veva’nflamàt cuntra di me dùcju i spirs malsàns;
che ’nflamàs a vèvin tant inflamàt Augùst,
che i me miej onòus si èrin cambiàs in malàns.

Il spìrit me, par via di un spresànt gust,
crodìnt che’l murì mi cjolès dal disdèn,
ingjùst a mi veva fàt cuntra di me just.[73]

Par li radìs nòvis di chistu puòr len,
vi zuri ch’i no soj maj sleàl stàt
al me siòr, che d’onòu al era cussì plen.

Cuant un di vu’n tal mont’l sarà tornàt,
cal cunfuarti la me memoria, ca sìnt
encjamò il colp che l’invìdia ghi’a dàt.”

Tašùt al à, e dopo: “Al stà tašìnt,”
il poèt mi’a dìt; “no stà pièrdi il momènt;
ma pàrlighi se cussì ti’as in mint.”

Alòr jò a luj: “I sarès pì contènt
si ti ghi domandàs tu se ch’jo’i vorès;
jo’i no pòl: masa pietàt i sìnt al momènt!”

Cussì al à di nòuf tacàt: “Se’l omp al fès
di so volontàt sè ch’i ti ghi domàndis,
spìrit incarceràt, gust a si varès

si ti dišès com’che l’ànima s’unìs
a chiscju lens; e dìšini, si ti pòs,
se spirs da àrbuj cussì a sòn maj partìs.”

Alòr fuàrt ’l à soflàt il tronc, com’ch’i t’jòs,
e convertìt chel vint in ta sti peràulis:
“Contavi i pòs sè che ben i cognòs.

Cuant ca partìsin l’ànimis feròcis
d’indulà ca sòn stàdis disradišàdis,
tal sìrcul siètin da Minos a sòn mandàdis.

A còlin tal bosc, e no’n ta bàndis sielzùdis;
ma là ’ndulà che furtuna ’li tira,
a bùtin coma blava’n ta li sèdulis.

Da frosc ogn’una a doventa planta salvàdia e dura:
l’Àrpis, che dopo’a si màngin li so fuèis,
a fàn dolòu e dal dolòu fesùra.

Coma l’àltris i zàrin ta li nustri sàlmis,
ma nencj’una a podarà rivistìla;
ca no è just vej li ròbis ch’i vìn distrušùdis.

Chì li strasinarìn, e dentri ta la
selva a saràn i nustri cuàrps ’mpicjàs,
ognùn tal àrbul da la s’ombrena crudela.”[74]

Nuàltris i’èrin encjamò al tronc leàs,
crodìnt ch’altri Pieri al volès dìšini,
cuant che surprindùs da’un grant rumòu ’sìn stàs,

coma chèl ch’in maniera sìmil vignì
al sìnt’l cinghiàl e la cjàsa dal so post,
e al sìnt da li bèstis e fràscjs’l grugnì.

A stu punt, da la me sinistra, pitòst
nus e scravagnàs, doj a scjampàvin fuàrt,
e’n tal bosc dut a rompèvin, fašìnt batòst.

Chel davànt al à dìt: “Vèn chì, vèn chì, O Muàrt!”
E’l altri, ca pareva che masa’l tardàs,
al sigava: “Lan, mancu svèltis in gran part

li to gjàmbis no èrin’n tal gjostrà dal Topàs.”
E cuant che forsi pì no ghi la podeva,
luj e un barùt a si sòn ingropàs.

Par davòu di luj il bosc s’impleniva
di càgnis nèris, bramòšis e curìnt
com’ levrièris che un, cjasànt, al molava.

Ta chèl cal’era colàt jù ghi’an metùt il dint,
e a l’àn sbranàt un toc a la volta,
e via a àn partàt ogni so toc dulìnt.

Alòr par man mi’à cjapàt la me scorta
e partàt là di chel bar cal planzeva
invàn par chel sanc di ogni ramasa rota.

“O Jàcu da Sant’Andrèa,” al diševa,
“sè ti àja zovàt ušami da ripàr?
La colpa a è tò se’n vita a ardeva.”

Cuant che’l mestri ghi era li visìn, clar
gh’à dìt: “Cuj èritu che par sti ferìdis
ti sòflis cul sanc il cjacarà penòus? Dìs clar.”

Alòr luj: “O ànimis che rivàdis
i sèis a jodi la strage imoràl
da li me fràscjs da luj sbregàdis,

cjolèilis sù da chel bar cal stà cussì mal.
Jò’i soj da la sitàt che cul Batista[75]
a’a cambiàt il prin paròn, e chel tal

cu la so art sempri la farà trista,
e s’a no fòs parsè che tal Punt Vecju
di luj a resta ’ncjamò un puc in vista,

chej sitadìns che rifàta a l’àn dal jù
su la siniša d’Àtila vansada,
invàn par rifala si varèsin dàt sù.

E la me cjaša i’ai in fòrcja[76] cambiada.”



Cjànt Cuatordicèšin

Sicom’che l’amòu dal me post di nàsita
mi’a’l còu strenzùt, i’ai radunàt li ramàsis
e tornàdis a chèl in fin di vita.

Sùbit rivàs i sìn là ca si spartìs
il secònt ziròn dal ters, e indulà
che dal Just s’jòdin li orìbilis ròdis.[77]

Par ben mostrà li ròbis ca èrin là,
i dišaraj ch’i sìn rivàs ta un grant prat
ch’erba verda non d’aveva, nencja zala.

Dal bosc doloròus al è’l prat atòr ghirlandàt
coma che’l bosc al è dal grant fosàt:
chì’n tal’orli dal splàs i pas i vìn fermàt.

Par dut a era savolòn sut e ’mpacàt
e’l post al someàva tant a chèl che
sot daj piè di Catòn’l era stàt pestàt.[78]

O vendeta di Diu, se tant timòu che
vignì ti ghi fàs a ognùn cal lès
chèl che dut manifèst stàt a mi è!

Tanti ànimis nùdis jodùt i ài, e chès
in mòut mišeràbil a planzèvin
e ognùn a pareva che’l stes sufrì ’nol vès.

Cers di lòu su la schena si distiràvin;
altra zent si sintava dut’atenta,
e àltris pur sempri a si movèvin.

La zent che’nziru a zeva a era tanta,
e mancu chè che sdrajada a era al turmìnt,
ma pešu di dut a stèvin chej da la lengata.

Cun colà lent, su dut’l savolòn presìnt
a plovèvin fàldis infogàdis,
coma di nèif in ta li àlpis sensa vint.

Com’che Lesàndri in ta che bàndis cjàldis
da l’India jodùt al veva ’nsima daj so fans[79]
fin in cjera flàmis colà sàldis;

che par pestasà ’si èrin metùs dùcjus cuans,
luj e li so schièris, par che’l vapòu
si distudàs prin ch’a caušà’l zès altri dans;

cussì’l vegneva jù ’l eterno calòu;
e’l savolòn al impijàva com’la lescja
sot ’l asalìn, e’l radoplava’l dolòu.

Sensa maj ripošà a’era l’intrescja
da li puòri mans, che chej fòucs pì visìns
via a scjasàvin—che arsùra frescja.

I’ai scuminsjàt: “Maestro, tu ch’i ti vìns
duti li ròbis, fòu che ognùn demoni fuàrt
ch’jodùt i vìn al entrà e che’ncjamò ni sòn in mins,

cuj’l eše’l grant ca par ca no si vedi necuàrt
dal fòuc, sdrajàt com’cal è e cul vuardà brut,
ca no si rìnt nencj’a la ploja, che tant a àrt?”

E chel stes che cont a si veva ben rindùt
ch’jò ghi domandavi al me duca di luj,
al à sigàt: “Vìf e muàrt: il stes i soj in dut.

Se Gjove al straca’l so fàbri[80] da cuj
tant infastidìt cjòlt al veva la saèta
che scjasàt mi veva com ca varès ognùn daj èrcuj;

o se luj’l stufa’i àltris un’a la volta
a Monzibièl ta la fušina nera,
sigànt ‘Bon Vulcan, ajùta, ajùta!’,

cussì com’che fàt al veva’n ta la lota di Flegra,[81]
e me cal saèti cun granda fuarsa;
a nol podarès vej vendeta ’legra.”

Alòr il me duce al à parlàt cun fuarsa,
Tant ch’jò no lu vevi maj cussì fuàrt sintùt:
“O Capànio, pa la rašòn ca no s’indolsa

la to ’rogansa, i ti sòs tu punìt:
nisùn martiri, fòu da la to rabia,
al tegnarà’l to teròu di dolòu ’mplenìt.”

Dopo, cun me,  pì serèn, al à paràt via
dišìnt: “chel lì al è stàt un daj sièt regnàns
che Tebe judàt a àn; e’l a vùt, e ’l para via,

a veju Diu’n’disdèn, ca lu cròt cauša daj so dans;
ma, coma che jò’i ghi’ai dìt, i so dispiès
a no sòn par luj nencja un puc malàns.

Adès stami davòu, e i no volarès
chi ti metès i piè’n tal savolòn ardìnt;
ma dentri tal bosc tèn i piè strès.”

Tašìnt i sìn rivàs ulà cal zeva surgìnt
un flumùt picinìn da la foresta;
tant ros al era che di butà fòu i sintevi muvimìnt.


Com’che dal Bulicàm[82]  a vèn fòu ’na rojuta
che dopo li pecjadòris si spartìvin,
cussì’n tal savolòn a zeva ic duta.

Il so font e li dos bàndis a èrin
fàtis di piera, coma pur i màrgins;
par chèl necuàrt mi’eri che pal pas i zèvin.

“Fra dut chèl ch’i’ai volùt ch’i ti tegnès a mins,
dopo che nu’i sìn entràs pa la puarta
che ducju a pòsin pasà o zighi visìns,

’na roba ca no à notàt  la to vista,
e ca varès di vej, al è stu rìvul chì,
che sù di sè’l distuda ogni flamuta.”

Sti peràulis li a dìtis’l duce a mi;
alòr jò’i l’ai preàt ca m’ingrandìsi’l past,
che la voja’l era zà zùt a ’ngrandimi.

“In miès dal mar si pòs cjatà un post guàst,”
al à dìt alora, “ca si clama Creta,
ca veva un re cal tegneva’l mont cast.

Ulà a è na montagna ca è bondanta
di aga e di fràscjs, cul non d’Ida;
com’na roba vecja a è adès dešerta.

Rhea a la sielzuda com’na cuna fida
par il so frutùt, e par platalu dut
s’al planzeva, a deva na sigada.

In tal mont un grant vecju’l è stàt jodùt
cal tèn li spàlis voltàdis vièrs’l Egjt,
e Roma’l jòt, ’ndà che’l sperà al à metùt.

Il so cjàf al è di oru fin finìt,
e di pur arzènt a sòn i so bras e pet,
e di ram fin lì che’l cuàrp a si divìt;

da li’n jù dut’l è fàt di fièr elèt,
al di fòu dal piè destri cal è di madòn;
e’l stà’n ta chèl pì che’n ta l’altri dret.

Duti li pars, fòu che ’l oru, ròtis a sòn
da na fesùra ca gota làgrimis
che ’nsièmit un bus a fàn tal rocjòn.

E zìnt ju a sbùšin li altri ròcis
fašìnt ’l Àcheront, il Styx, e ’l Flegetonta;[83]
e dopo a vàn jù cun che altri gòtis,

e’n fin a rìvin là che pì no si dismonta:
a fàn pur Cocit; e sè ca sedi che poša,
pì tars t’jodaràs, però chì no si conta.”

E jò a luj: “Se sta pìsula fosa
a deriva da lasù tal nustri mont,
parsè encja’n ta st’orli chì a eš’a?”

E luj a mì: “Tu ti sàs che’l post[84] al è rotònt;
e se pur a è ver ch’i ti sòs vegnùt jù tant
pa la sinistra, zìnt la jù vièrs il font,

no ti’as encjamò il sìrcul ziràt dut cuant:
duncja, s’a vèn fòu cualchicjusa di nòuf,
nosta maraveàti pì di chel tant.”

E jò di nòuf: “Mestri, ’ndulà ca si mòuf
Flegetònt e Lete, che dal un ti tàs,
e ’l altri’l vèn fàt, ti dìs, cuant che chì a plòuf?”

“Ta duti li to domàndis ti mi plàs,”
al à rispundùt, ma’l bulì da l’aga rosa
a varès da risolvini una ch’i ti mi fàs.

Lete t’jodaràs, ma fòu di sta fosa,
’ndulà ca vàn l’ànimis a lavasi
cuant che pentìt si’a ogn’ànima colposa.”

E ’nfìn: “Ormài è ora di scostasi
dal bosc; stà atènt davòu di vegnimi:
i òrlis a no sòn ’nfogàs; lì tegnìnsi,

parsè che lì a no è nuja ca s’inflami.



Cjànt Cuindicèšin

Adès si movìn par un daj durs màrzins;
e’l fun da la ròja fer’n alt’l stà tant,
che dal fòuc al  salva aga e àrzins.[85]

Coma i Flamèncs tra Brugia e Gujsènt,
 temìnt  il mar alt che vièrs lòu si buta,
a fàn ripàr par che’l mar nol vegni ’ndavànt;

e com’ca fàn pur i Padovàns lunc’l Brenta
par difìndi li so vìlis e cjascjej,
prin’che’l cjàlt a sìntin Cjarnia e Carinta[86];

in maniera sìmil a èrin fàs chej,
encja se no pròpit cussì als e grancj’,
ma èrin lo stes dal so mestri’l volej.

I si èrin zà tant lontanàs da scjù poscj’
che scjù àrbui no varès pì d’jodi podùt,
nencja se’i boscs a fòsin stàs tant pì grancj’,

cuant che na fila d’ànimis i vìn jodùt
ca vegnèvin lunc ’l àrzin, e ognuna
mi fisava com’che cuant ca si scurìs dut

un al vuarda n’altri sot na nova luna;
e cussì vièrs nu li sèis a spisàvin
com’cal fà’l vecju sartòu –a la buna.

Da tal famèa cjalàt cussì da visìn,
cognosùt da un i soj stàt, ca mi’a tiràt
la mània e sigàt: “Ben si cognosìn!”[87]

E jò, cuant che a mi’l bras al à slungjàt,
fìs i l’ai vuardàt tal so brustulìt di aspièt,
cussì ca no ghi à’mpedìt’l so mušu brušàt

di cognòsilu al me intelèt;
e sbasànt la me man vièrs la muša,
i’ai rispundùt: “Sèišu chì vu, Siòr Brunèt?”

E luj: “O’l me bon fiòl, al pòsia ausà
un puc di timp cun te il Brunèt Latìn
di stà, si ghi dìn timp ai àltris di avansà?”

E jò i ghi’ai dìt: “Stèimi pur visìn;
e si volèis che cun vu i mi sinti,
và ben, se ben’l và cun chèl dal me cjamìn.”

“Fiòl me,” al à dìt, “se alc un di scju chì’l vòu dìšti,
e’l resta fer, par sent àis al stà dopo sdrajàt
e i so bras dal fòuc no’l pòsin pì asìsti.

Ma và pur avànt: jò ti staraj al lat;
daj me compàis i tornaraj dopo jù,
che ognùn al plans da eterno danàt.

Di zì jù’n strada i no vevi’l coràgju
par zì cun luj, ma’l cjàf bas i tegnevi
com’un cal riverìs chej ca sòn pì’n sù.

Al à tacàt: “Sè cal è cal destini
di fati vignì chì prin dal ùltin sen?
e dìs di chèl ch’jodi ti fà par ’ndà zì.”

“Lasù’n alt, ulà cal è ogni dì serèn,”
ghi’ài rispundùt, “ta na val mi soj pierdùt,
prin ca vès la me etàt tocjàt il plen.

Dom’alièj di matina’l è chist susedùt:
chistu si’a fàt jodi, tornànt jò ulà,
e a cjàša di nòuf mi partarà par stu post brut.”

E luj a mì: “Seguìs pur la to stela
e maj ti sbaliaràs di rivà tal gloriòus puàrt,
se ben mi soj necuàrt ta la vita biela;

e se jò’i no fòs cussì da timp muàrt,
jodìnt che’l cjèl a ti’è stàt cussì benèvul,
ghi varès dàt a la to òpera cunfuàrt.

Ma chistu ingràt e malìn di pòpul
che da Fiešul al è vegnùt jù’n timp antìc,
e cal tèn encjamò dal mont il perìcul,

si farà par te, pal to ben fà, nemìc:
e a è rašòn, che par scjù schers crudej
a no convièn pròpit fà frutà dols il fìc.

Da timps antìcs a vegnèvin clamàs svuarbej;
sta zent a è avàra, invidiòša’e ’rogànta:
da l’ušànsis sòs di tègniti a è miej.

La to furtuna tant onòu ti planta
che na part e l’altra di te a varàn fàn,[88]
ma l’erba dal bec a sarà distanta.

Cal fedi strage il bestiàn fiešolàn
di sè stes, e ca nol toci la planta
che forsi ’ncjamò fòu a vèn dal so ledàn,

che’n chèl a rivìf la siminsa santa
di chej romàns ca èrin restàs cuant
che stàt fàt’l era’l nit di malìsia tanta.”

“Se’l me volej’l fòs stàt tant pì ’mportànt,”
ghi’ài rispundùt, “vu ’ncjamò no sarèsis
da l’umana natura lasàt dibant;[89]

che’n mins encjamò mi’è fisa e m’intristìs
la cjara e buna imagin’ paterna
di vu cuant che’n tal mont cul zì da l’òris

m’insegnàvis com’che ’l omp a si’eterna:
e cuant ch’i podaraj, mentri ch’i vif,
il nòn vustri i vuej falu lasù tornà.

Sè ch’i mi contàis tal me cjàf i lu scrìf,
e cont lu tèn par spiegà cun altri test
a ic[90], se là i rivaraj, par intìf.

I vuej doma ca sedi ben manifèst,
che sè la cosiènsa  no mi rimuardìs,
la Furtuna i confronti, cun alc di sest.

A no sòn nòvis par me sti capàris:
ca ziri pur Furtuna la so roda
com’ca vòu, e i contadìns li so svàngis.”

Il me mestri alora in ta la banda
destra a si’à ’ndavòu voltàt a vuardami;
e’l à dìt: “Ben scoltada se ben notada.”

Ma lo stes a cjacarà i vaj a mètimi
cun Ser Brunèt, e’i domandi cuj ca sòn
i compàis sos pì famous che luj’l stimi.

E luj: “Savej di cualchidùn al è bon;
di chej àltris a sarès di taši tant miej,
ch’i vìn puc timp, e ròbis da diši tàntis a sòn.

Che ducju èrin clèrics ti varès di savej
e leteràs grancj’ e di fama granda,
e dal stes sporc pecjàt tal mont ’èrin chej.

Prisiàn a ghi stà tacàt a che zent lorda,
cun Checo d’Acors pur; encja jòdilu,
se di un tal schifo voja ti’n vès vuda,

chèl ti varès podùt, che di tramutalu
al è stàt, dal servo daj serfs, d’Arno in tal
Bachiliòn, la che’l so malàn ’l è zùt a lasalu.

I dišarès di pì, ma’l contalu sensa fal
pì lunc èsi nol pòl, parsè che jò’i jòt
fun nòuf ca si leva sù dal savolòn da la val.

A riva zent cu la cual no pòl stàighi sot:
ti racomandi tant il me Tešòu,[91]
che’n ta chèl encjamò i vìf, pur uchì sot.”

Alòr a si’à voltàt com’un coridòu
cal cor  a Verona [92]cul colòu dut vert
paj cjàmps, e al somèa di dùcju lòu

chèl cal vìns, e sens’altri no chèl cal pièrt.



Cjànt Sedicèšin

Rivàt zà al era ulà ca susurava
l’aga ca colava’n tal altri sìrcul,
pròpit com’un vespàr cal sbušinava,

cuant che tre òmbris jodùt i’ai’n ta stu lòcul
vignì fòu da’un scjàp cal pasava
sot di che dura plòja ca no bàt maj màncul.

Vièrs nu a vegnev’ognuna e a sigava:
“Fèrmiti tu che dal vistìt ti somèis
un che dal nustri puòr paìs[93] al riva.”

Puòr me, se plàis ca vèvin parfìn ta li sèis,
nòvis e vècis, da flàmis caušàdis!
Encjamò mal i mi sìnt al pensàlis.

Si’a fermàt il mestri a li so sigàdis;
vièrs me si’a voltàt e dita: “Speta.”
A scjù chì bišugna ušàighi cortešìis.

E s’a no fòs par chel fòuc cal saèta,
ca è natura dal post, jò’i dišarès
che miej a è par te che  par lòu di fà  svelta.”

Esìnt nu lì fèrs, di nòuf tacàt a’an chej puarès
il vers antìc[94]; e cuant che da nu sòn rivàs,
chej tre na roda fàt a vèvin di sè stes.[95]

Com’ca fàn i campiòns, nus e sudàs,
cuant ca studièjn com’otegni vantàgju,
prin’che di bàtisi a vegnìn impegnàs;

cussì zirànt, ognùn in sù e’n jù
mi vuardava, cussì che tra lòu il cuèl
si moveva e ai piè ghi zeva davòu.

E “Se’l mal di stu post mol ma tant crudèl
dispièt a mi fà e al nustri preà,”
al à un tacàt, “e al brušamìnt da la pièl,

ca posi la nustra fama’l to spirt pleà
di dìšni cuj ch’i ti sòs che cuj piè vifs
ognùn t’jodìn cussì sigùr ’l infièr freà.

Chistu, che li so tràcis i me piè a pèstin restìfs,
e che dut nut e spelàt al è’n strada,
grant al è stàt pì di chèl che crodi t’intìv’s:

Nevòut  al è stàt da la buna Gualdrada;
a si clamava Guido Guera, e’n vita
tant fàt al veva cul sèn e cu la spada.

’L altri davòu di me’l savolòn al pesta:
Luj al è Teghiàr Aldobrànt, e la so vòus
tal mont a sarès da godi e basta.

E jò, ch’i soj metùt cun lòu’n ta sta cròus
i’eri Jàcu Rusticùs, e, stà alèrt,
la me fèmina mi’a dàt ducju i malàns.”[96]

Se jò’i fòs stàt’ ndà che dut a è di fòuc cujèrt,
nenfra di lòu di sot i mi sarès butàt,
il me siòr al varès sufrìt, chèl al è cèrt;

ma parsè ch’jò i mi sarès cuèt e brušàt,
la poura’a vinsùt la me buna voja
che d’imbrasàju mi veva ’ngološàt.

Alòr i’ai tacàt: “Dolòu, no malìsia,
la vustra condisiòn dentri a mi’a fisàt,
tant che tant’ghi volarà par zì via,

apena che stu me siòr mi’a contàt
peràulis che par chès pensàt i vevi
che sè ch’i sèis, cussì vi vevi pensàt.

Di là daj vùstris i soj, e’i scoltavi
sempri l’òpera vustra e’i biej nòns
che cun tant gust i sintevi e contavi.

’L amàr i lasi e’ai milùs i vaj da li cansòns
a me prometùs dal me duca onèst;
ma jù’n tal miès i’ai prin da zì, paj rivòns.”

“Ca conduši par tant timp cun chistu sest
l’ànima’l to cuàrp,” luj ’l à dita di nòuf,
“e dopo ca luši pur la to fama cul rest,

e dìs se ’l onèst e bon vivi si mòuf
’ncjamò’n ta la nustra sitàt com’na volta,
o se zùt al è’l soreli e’nvensi a plòuf;

che Gulièlmo Borsej, ca si lamenta
cun nu da puc e al è là cuj compàis,
asaj cul so diši a ni tormenta.”

“La zent nova e ducju chej so guadàis
e vìsis a sòn a dismišura generàs,
Firènse, in te, cussì che zà ti sìns li plàis.”

Cussì i’ai sigàt, cun muša e vuj alsàs;
e’i tre, c’an capìt chist coma risposta,
vuardàs si sòn com’davànt dal ver ’mpipinotàs.

“Sè ch’altri vòltis cussì puc ti costa,”
a àn rispundùt, “il sodisfà dùcjus,
beàt tu se cussì ti pòs parlà a pusta!
Cussì, si ti scjàmpis da scju poscj’ tant brus
e a jodi ti tòrnis li bieli stèlis
cuant ca ti zovarà diši: ‘I sìn zùs,’

fà che di nu a la zent i ti pàrlis.”
A stu punt ròt a vèvin la roda, e’al scjampà
àlis a parèvin li gjàmbis sos snèlis.

Un frosc d’erba i no varès podùt  gjavà
prima che cussì svels sparìs a fòsin;
alòr il mestri’l troj just al à volùt cjapà.

Ghi soj zùt davòu, e puc ’ndavànt i èrin
che zà’i sintèvin il rumòu da l’aga,
ch’al parlà apena i si sintèvin.

Coma chel flun che pur sempri al vaga
ben prin dal Monviso, vièrs il levànt,
a sinistra dal Apenìn, fašìnt na riga

ca si clama Agacujèta in sù, davànt
che jù a val al zèdi’n tal bas jèt,
e a Forlì cun chel nòn nol và pì ’ndavànt,

ulà al rimbomba ’nsima di San Benedèt
dal’Alp, par colà ’n ta na cascata
ch’a fà la part di pì di mil a si mèt;

cussì, in front di ’na riva dut rota,
sintùt i vìn il fracàs di che aga tinzuda,
che èco alòr rumòu e orèla ’n lota.

Jò’i vevi ’ntòr ’na cuarda rodolada
e cun ic i vevi pì vòltis pensàt
la lonsa di cjapà da la pièl piturada.

Dopo vej dut chel torzeamìnt molàt
coma che’l duce mi veva comandàt
ghi l’ai data ta un grop dut invilusàt.

Alòr luj si’a voltàt vièrs il destri lat
e un bièl puc pì lontàn da la sponda
stu arnèis al à’n ta stu profònt casàt.

“E pur alc di nòuf al à pròpit da dà,”
i mi diševi a me stes, “al nòuf sen
che’l mestri cul vuli al và a secondà.”

Ahi cuant ai òmis stà atèns a ghi convièn
visìn di chej ca no jòdin doma l’òpera,
ma jodi’a vòlin sè che’l pensej’l ritèn.”

E mi’a dìt: “Adès chì sù al vegnarà
chèl ch’i speti e che’l to pensej’l insumièa:
a è alora miej ch’a tè a si fedi mostrà.”

Sempri a chel ver cal à muša di bušìa
’l omp al à da tègnisi pì cal pòl dal diši
par che bušiàr a nol zedi a someà;

ma paj vèrs di sta—chistu i no pòl taši—
comèdia, i ti zuri, cjàr letòu,
che lòu a no zèdin par tant timp a luši,[97]

se jodùt no’ai par l’àjar plen’di dolòu
vignì nodànt na figura in sù
ca deva maravèa al còu sigùr,

cussì com’cal torna’n sù chèl cal và jù
a snodà l’àncora ca s’ingròpa
o ta’un scoj o altri che’l mar al siera sù,

e’n sù a si buta, cun’un grant colp di talpa.



Cjànt Dišisietèšin

“Èco la bèstia cu la coda spisa
ca pasa montàgnis, ca ròmp murs e àrmis;
èco chè ch’a dut il mont ghi dà spusa!”

Cussì ’l à tacàt il me duca a contàmilis;
e a ghi’a fàt sen di vignì’n tal orli,
lì che’l màrmul ch’adès i’ ušàn al finìs.

E che sporcja figura di imbroj lì
a’è vegnuda fòu cul cjàf e cul so bust,
ma la coda lasada a l’à dentri lì.

La so muša a era muša di omp just,
tant buna a ghi someàva la pièl,
e d’un sarpìnt gros dut il rest dal fust;

do gjàmbis pelòšis’l veva fin sot il cuèl;
schena, pet, e dùtis dos li bàndis
di grops e rodèlis cujèrtis ’èrin, dut puc bièl:

cun pì colòu e cussì ben tesùdis
i Tartars o i Turcs’no’an maj fàt tal’ tèlis,
nè maj da la Aràcne ideàdis.

Com’che a vòltis i jodìn li bàrcis,
ca sòn un puc’n ta l’aga e’un puc par cjera,
e com a ulà tra cjòchis sgjvìgnis todèscjs[98]

il bìvar ’si tèn pront pa la so guera[99],
cussì la bruta bèstia a si pojava
sul orli di piera che’l savolòn ’l siera.

In ta l’aria duta la so coda a sguisava,
strinzìnt in sù la velenoša fòrcja
che com’un scorpiòn la so punta ’armava.

Il duc’ al à dìt: “Tacàn a la largja
a fà un puc di strada vièrs che bruta
e trista bèstia che ulà a s’imbancja.”

Ma jù’i sìn zùs vièrs la destra tetuta
e in tal orli i vìn fàt un dèis pas
par scansà’l savolòn e la flamuta.[100]

E cuant che ulì di ic i sìn rivàs,
pì lontàn jodùt i’ai in tal savolòn
cèrs che visìn dal buròn a èrin sintàs.

Uchì il mestri: “Sicom’che tant benòn,
e a font, i ti cognòs chistu sìrcul,”
a mi’a dìt, “và, e jòt la so condisiòn.

Và pur a rašonà cun lòu, ma ’n pìsul:
in tal fratìmp i parlaraj cun chista,
ch’ušà’i volìn li so spàlis da èrcul.”

Cussì ’ncjamò ’n sù par l’estrema cresta
di chel siètim sercli pròpit dut besòu
i soj zùt, ’ndà che che puora zent a stà.

Fòu daj so vuj al scopiàva’l so dolòu;
di cà, di là, si judàvin cu li mans
tant da chel savolòn cjàlt che dal vapòu:

pròpit coma che d’estàt a fàn i cjàns
cun ghigna o cun sata cuant che muardùs
a sòn da puls, da mòscjs o da tavàns.

Cuant ch’in muša di cèrs i me vuj’sòn zùs,
indulà che’l fòuc doloròus al cola,
cognosùt no’ai nisùn, ma lì a èrin dùcjus

cu na borsuta jù dal cuèl, a pìndula,
ca veva un cert sen e un cert colòu,
ch’ognùn al someàva di gòdila.

E cuant che jò, vuardànt, mi soj metùt cun lòu,
ta na borsa zala i’ai jodùt un blu[101]
che di mòut e muša’l veva di leòn, òu.

Dopo, parànt via stu post a vuardalu,
Jodùt in d’ai n’altra coma’l sanc rosa
cu n’àucja blancja pì dal butiru.

E un che cu na scrofa blu e grosa
segnàt al veva il so sachetùt blanc,
a mi’a dìt: “Se fatu tu ’n ta sta fosa?

Và via; e parsè ch’encjamò ti zira’l sanc,
ti’as di savej che’l me visìn Vitaliàn
a sinistra si sintarà dal me flanc.

Cun chiscju florentìns i soj padovàn:
tanti vòltis l’orèlis mi’an intronàt
sigànt: ‘cal vègni pur ’l cavalièr sovràn,

cal varà borsa cun tre cjavròns menàt!’”
Chì’l à fàt na bocjàta e butàt fòu
la lenga com’un nemàl ca si tèn’l nas lecàt.

E jò, timìnt d’infastidì’l me signòu,
che da puc di stà puc mi veva visàt,
da che puor’ànimis soj tornàt ’ndavòu.


I’ai cjatàt che’l me duca’l era montàt
belzà tal schenòn di chel crudèl nemàl,
e mi’a dìt: “Adès tenti fuàrt e’ncoràt.

Ormaj cussì i zìn jù ’n ta stu fosàl:
monta davànt, che jò’i vuej èsi’n tal miès,
cussì che la coda no podarà fà mal.”

Coma chèl ch’intòr al sìnt il brividès
da la cuartana, cun l’òngulis blàncis,
e che dom’a vuardà’l vert al tremarès;

tal i’eri jò al sinti che peràulis;
ma la vergogna mi li’a dìtis dùtis,
che’n front dal paròn al serf ghi da pì fuàrsis.

Jò i mi soj sestàt su che spalàtis:
Mut i soj restàt cuant che diši i volevi,
ma i no’ai podùt: “Fà ch’i ti m’imbràsis.”

Luj belzà mi veva judàt cuant che mal i stevi,
e pì’ncjamò; apena ch’i soj montàt,
mi’a cussì judàt che dur mi tegnevi;

E al à dita: “Geriòn, mòuf il cuarpàt:
che’i zìrus a sèdin larcs e il zì jù puc:
pensa al pèis nòuf ca ti’è stàt cargàt.”

Com’che la navuta a vèn fòu dal so lòuc
puc par puc prima da lasà il so puàrt,
e dopo che’n dut si sinteva tal so zòuc,

là cal era’l pet, il so codòn stuàrt
al à, e com’na bišata si ’a movùt,
e cu li sgrìnfis l’aria’l à movùt fuàrt.[102]



Pì poura di cussì i no cròt cal vès vùt
Fetòn cuant che bandonàt al veva i frens,
e’l cjèl, com’ch’i savìn, si veva cuèt cuaši dut;

e nencja’l puòr Icar cuant che’i rognòns
si’a sintùt splumà da la cjalda cjera,
cul sigà dal pari, “Brut vivi ti tèns!”

O se poura! Di fòu altri no era
che aria’n ogni banda, e dut platada
a era ogni vista fòu che la bèstia ’ntera.

E ic plan planìn a è lì ca noda:
a zira e a và jù, ma jò’i no mi necuàrs
fòu che dal vint sot la muša, e la soflada.

A destra’i sintevi zà chej rumòus fuàrs
che sot’l feva’l scravasà da li àghis
che’i me vuj d’jodi la jù no èrin avàrs.

Ma poura’i’ai vùt di sbrisà jù da li bàndis,
’ndà ch’i’ai jodùt fòucs, e planzi i’ai sintùt;
che jò, tremànt, i’ai strenzùt di nòuf li gjàmbis.

Alòr i’ai jodùt sè ch’i no vevi podùt,
il zì jù e il zirà par chej gran maj
che plan plan si fèvin visìn dapardùt.

Com’l falcòn cal è stàt su l’àlis asaj,
che sensa jodi nè lescja nè usièl,
diši ghi fà al falconièr, “Ventu jù, tramaj!”,

e al vèn jù, strac, ma ben pur sempri snel,
fašìnt sent ròdis e lontàn si depòn
dal so mestri, spresànt e plen di fièl;

cussì a ni’a metùt jù’n tal font Geriòn,
ulì’n tal piè di che parèit di rocja
e, discargàt chèl cal veva tal schenòn,

si’a dileguàt, coma da’un arco na frecja.



Cjànt Dicjotèšin

Al è un post ca si clama Malbòls in tal infièr
dut di piera e colòu tra fièr e cjalìn,
coma chel sìrcul ca ghi stà dut atòr.

Pròpit in tal miès di stu cjamp tant malìn
a si jòt un pos na vura larc e profònt,
e di stu post i vuej adès spiegà’l dišèn.

Chel sercli ca s’jòt par dut cussì rotònt
tra il pos e il piè di chel rivòn dur,
al tèn dividùt di dèis valàdis il font.

Coma là ’ndulà che par vuardà ’l mur
pì e pì fòsis a circòndin i cjascjej,
il post ’ndà ca sòn a s’jòt ben di sigùr,

la stesa figura chì a fašèvin chej;
e com’dal entrà di tàlis fortèsis
fin a la riva di fòu a s’jòdin pontišej,

cussì da che parèit di piera daj scòis
s’jodeva ca zèvin sovr’àrzins e fosàs
fin tal pos, ’ndà ca èrin troncàs e unìs.

In ta stu post, da la gran schena scjasàs
di Geriòn si sìn cjatàs, e’l poèta
a sinistra’l è zùt, seguìt daj me pas.

A man destra a era ’ncjamò zent puareta,
nòufs turmìns par lòu e tancju frustadòus,[103]
che ’n plen a colmàvin la prin’ bušata.

Tal pì bas a èrin nus i pecjadòus:
dal miès in cà ’ni vegnèvin incuntri,
di là, cun nu, ma pì svèls cjaminadòus,[104]

com’che’i Romans’ cuj so  pelegrìns dentri
in tal àn dal Giubilèo, sù e jù pal punt
a àn di pasà la zent un mòut scaltri,

che da na banda dùcjus  a pùntin, apùnt,
vièrs’l cjascjèl[105] e a vàn a San Pieri;
in ta che altra, vièrs la culina ca ghi stà’n front.

Di cà, di là, insima di chel clap neri
i’ai jodùt diàus cornùs cun gràndis vìscjs
ca ju viscjàvin davòu visìn di lì ch’i’eri.

Ahi, com’ch’a lòu ghi fèvin vignì li plàis
cu li primi legnàdis! E lì nisùn
li secòndis’l spetava nè li tèrsis.

Mentri ch’i zevi, i me vuj cun chej di un
scuntràs ’si sòn, e jò dìt ghi’ai sùbit:
“Di jodi stu chì i no soj a dišùn”;

cussì ch’jò di parlàighi mi sintevi’n dèbit:
e’l me dols duca cun me a si’a fermàt,
e permetùt mi’a di stàighi un puc ’nsièmit.

E di platasi’l à crodùt chel danàt
sbasànt la muša, ma ghi’a ben puc zovàt
ch’i ghi’ai dìt: “Tu che’l vuli ’n cjera ti’as butàt,

se i to lineamìns no ti’as falsàt,
Venedìc ti sòs tu, di Cjašanemìs;
ma’n ta stu bròut picànt se ti àja menàt?”

E luj a mi: “Puc volentej i lu dìs;
ma mi cunvìns la to clara favela
ca mi recuarda ben i me vècjus dìs.
Jò’i soj stàt chèl che la Ghisobièla
i’ai menàt a fàighi voja al marchèis,
ca diši se ca vòu la sporcja novela.

E’i no soj’l ùnic chì ch’i plàns Bolognèis;
ànsi, al è chistu post tant plen,
che chej poscj’ a dovèntin sempri pì vuèis[106]

ulà che la zent a dìs ‘sipa’ tra Savena e Ren;
e se di chist ti vòus vej testimoni,
tèn ben a mins il nustri tiràt di sen.”[107]

Sul diši chistu al è stàt batùt da un demòni
cu la scoria, ca ghi’a ’ncja dita, “Via,
rufiàn! Fèminis chì non d’è da trufani.”

Di nòuf i soj zùt cul duce’n compagnìa;
puc a puc, dopo cualchi pas, rivàs i sìn
là ’ndulà ch’un scoj mi feva da via.

Plan planìn chèl lu vìn ušàt com’scjalìn;
e ziràs a destra sù par la schegja,
lasàt i vèvin chej ch’in eterno a ziràvin.

Cuant ch’i èrin là ’nsima da la bolgja
di sot par dàighi pas a chej puòrs sbatùs,
il duc al à dìt: “Ferma, e fàighi slungjà

il vuli sù di te di chiscju àltris mal nasùs,
che di lòu no ti ghi’as ’ncjamò jodùt la muša
sicoma che par là ch’i zìn nu a sòn vegnùs.”

Da chì i vuardàvin chej che sensa pauša
a vegnèvin vièrs di nu da l’altra banda;
svels a zèvin, e la viscja ghi era cauša.

E’l bon mestri, sensa’l me domandà,
mi’a dìt: “Da n’ocjada a chel grant cal vèn
e’l par che par dolòu lagrima pì nol à:

se aspièt da re ch’encjamò al ritèn!
Chèl al è’l Gjàson che cul sen e cul còu
il montòn ai Còlcis ghi veva cjòlt ben.

Pasàt al era par l’išula di Len, besòu,
dop’che l’ardìdis fèminis spietàdis
dàt la muàrt ai so màscjus vèvin lòu.

Chì cun sen e cun peràulis ornàdis,
Isifìl al veva ’nganàt, che zovenuta
che prin a veva duti li àltris ’nganàdis.

Chì a l’à lasada, plena, besoluta;
chista colpa a stu martìr lu condana;
e encja di Medea si fà vendeta.

Cun luj’l và chèl che coma luj’l ingana:[108]
ca basti stu chì di chista prima val
savej e di chej ch’in sè a intana.”

Zà i’èrin ulà ’ndulà che sta streta cal
cul àrzin secònt a và a’ncrošasi,
e a fà di chèl a un’altri arc da schenàl.

Di chì i vìn sintùt zent lamentasi
in tal altri bus, zent che sempri a sborfa
mentri ca si mèt besola a menasi.[109]

Cujèrtis a èrin li rìvis di mufa
fata dal flat di sot ca s’impasta,
e che cuj vuj e cul nas al feva barufa.

Il font al è cussì scur ca no ni basta
il post a jodi sensa montà ’nsima
dal arc, ’ndulà che’nsima dal scoj al stà.

Chì i sìn vegnùs; e jù’n ta la fosa colma
jodùt i’ai zent tufada’n ta un ledàn
vegnùt da ceso umàn, cuj saja maj coma.

Mentri che la jù i provavi a jodi lontàn,
jodùt i’ai  un cul cjàf cussì sporc di merda
che se làic al era, o predi, dom’ lòu lu sàn.[110]

Chèl mi’a  sigàt: “Sè zent ch’i sèis ingorda!
Parsè vuardà me pì che chej àltris brus?”
E jò a luj: “Parsè che—ben mi riguarda—

ti’ai na volta jodùt cuj cjaviej sus
e Alèsiu Intermenei da Luca ti sòs:
e ti m’interèsis pì daj àltris, dùcjus.”

E luj alòr si’a dàt’n ta la sucja un colp gros:
“Ca jù mi’an ’nfondàt ducju chej lechès
che lenga ’no mi’an maj sasiàt prin di stu pos.”[111]

Sùbit dopo il duca: “Jò’i pocarès,”
a mi’a dita, “ i vuj un puc pì’n davànt,
cussì che la muša pì ben t’jodarès

di che sporcja sdrondina ca stà gratànt
il so cjàf cu li so òngulis smerdojòšis
che prin a cola jù e dopo’n piè si stà voltànt.

Tàide a è, la putana che dìtis
cussì ghi li veva al so druid, “I’àju gràsis
gràndis da te?” “Ànsi, maraveòšis!”

E ca sèdin chì li nustri ocjàdis sàsis.


Cjànt Dicjanovèšin

O Simon magu[112], o disgrasiàs di compàis
che li ròbis di Diu, che di bontàt
a’an di èsi spošis e invensi i adulteràis

par oru e arzènt, cal è un orìbil pecjàt;
adès  a è miej ch’i vi suni la tromba
dal momènt ch’i sèis dentri tal ters fosàt.

Zà i’èrin, insima di che altra tomba,
zùs in sù di chel scoj pròpit in ta la part
che tal bièl miès da la bolgja a plomba.

O grant savej, cuant granda ca è che art
ch’i ti mòstris’n tal cjèl, in cjera e pal mont;
e’l just che par dut ti fàs, com’cal è fuàrt!

Jò’i’ai jodùt’n ta li rìvis e’n tal font
la piera lìvida ’mplenida di bus
dùcjus larcs compàis e ognùn rotònt.

Pì grancj’ no èrin chej apena jodùs
di chej dentri dal me bièl San Zuan,[113]
che com’ batiešatòus ušàs sòn zùs;

un di chej, zà al è cualchi bièl àn,
i l’ai ròt pars’che dentri un a si ’nnegava:
e ca tàšin li cjàcaris, ca fàn doma dan.

Da la bocja di ognùn, fòu ghi vegneva
di’un pecjadòu il piè[114] e da li gjàmbis
fin tal gros, e’l rest dentri a ghi steva.

Li plàntis ghi èrin a dùcjus impijàdis;
e li zuntùris a dèvin colps cussì sclès,
che rot a varèsin vencs e cuàrdis fuàrtis.

Com’che’l flameà là cal è un grisignès
a si mòuf in sù e jù pa la scusa,
cussì lì daj talòns ai dèicj’  al era’l stes.

“Cuj’l eše chèl, mestri, che rabia nol lasa
e cal svisèa tant pì daj so compàis,”
ghi’ai dìt, “e che pì’l supa sù la flama rosa?”

E luj a mi: “Si ti vòus che’n ta chej scòis
ti parti ca sòn taj rivòns pì’n jù ’mpostàs,
da luj ti savaràs di luj e daj so malàis.”

E jò: “Par me a và dut ben sè ca ti plàs:
tu ti sòs’l siòr me e jò’i ghi staj visìn
al to volej, e’i ti sàs sè ca si tàs.”

Alora i sìn rivàs in tal cuàrt àrzin:
voltàs si sìn, e a man sanca’l pas i vìn metùt
fin che ulà’n tal bušaròt stret i’èrin.

Il bon mestri dal flanc so nol à volùt
ch’i mi liberàs, e cussì rivàs i sìn tal post rot
di chèl che cuj piè al à sempri planzùt.”

“O cuj sotu che chèl di sù ti tèn sot,
ànima puareta, coma pàl plantada,”
i’ai tacàt a diši; “si ti pòs, fà’un mot.”

Com’un frari i’eri che confesiòn ghi dà
a un cjan d’un sasìn, che apena ’mbušàt,
“Và ’ndavòu,” ghi dìs, par tegni’l murì’n banda.[115]

“Sòtu zà chì dut dret,” luj al à sigàt,
“sòtu zà chì dut dret, tu, Bonifasi?
Da divièrs àis il scrìt bušiàr al è stàt.

Sòtu tu belzà di chel avej sasi
che par chèl no ti’as vùt poura di inganà
la biela siora[116] par dopo fàighi strasi?”

Di stuc i soj restàt, la me mins lontana
dal capì sè ca ghi’era stàt rispundùt;
cuaši scuarnàt, altri no’ai fàt che il mona.

Alòr Virgìlio mi’a dìt, cal veva jodùt:
“Cussì dìs: ‘No soj chèl, no soj chèl ch’i ti cròs’”;
e jò i’ai dìt com’ca mi veva imponùt.

Il spirt alòr dut stuarzùt al à i piè sòs;
ma dopo, e cuaši planzìnt e suspirànt’
mi’a dìt: “Duncja, se vùtu da chèl ch’i t’jòs?

Se di savej cuj ch’i soj ti sòs calàt tant,
e vegnùt jù par sti rìvis di corsa,
ti dišaraj ch’i’ai pur vistìt il grant mant;

e ’l è tant ver ch’i soj stàt fi da l’orsa,[117]
plen di voja di avansà i orsàs;
la sù a àn, e jò’i soj chì in borsa.

Sot’l me cjàf a sòn zà’i àltris stàs strisinàs,
che prin di me a sòn vegnùs simonegjànt,
e’n ta li fesùris da la piera platàs.

La jù’i colaraj encja jò dut ta’un colp cuant
che chì’l sarà chèl ch’i pensavi che tu ti fòs.
cuant che puc fà ti mi sòs vegnùt davànt.

Ma pì al è zà’l timp che jò’i me piè i scòs
e che cussì mi cjati cul cul in sù
che luj’l restarà plantàt cuj so piè ros:

che dopo di luj’l vegnarà un schifòus chì jù,
da la Fransa, un pastòu tant sensa lès,
tal ca è miej che luj stes e me’l cujèrzi sù.

Un nòuf Gjasòn’l sarà, di cuj a si lès
taj Macabej; e coma ca ghi’è mol stàt
il so re, cussì a luj chèl che re al è’n Fransa adès.”

Jò’i no saj se chì jò’i soj stàt masa mat,
cuant ch’i gh’i’ai rispundùt in chistu metri:
“Alòr diš’mi: cuàncju bes al àja domandàt

il Nustri Signòu prin’che a San Pieri
li clafs di lasù ghi vès slungjàt via?
‘Vègnimi davòu,’ ghi’a dìt, dut lì, ti siguri.
Nè Pièr nè’i àltris a ghi’an cjòlt a Matia
oru e arzènt, cuant cal è stàt sielzùt
pal post di chèl che’l Signòu al veva tradìt via.

Ma stà ben chì, ch’i ti vèns punìt dut;
e vuarda pur la moneda mal cjolta
ch’àrdi ti’a fàt cuant che cuntra Carli ti sòs zùt.

E s’a no fòs pars’chè ’ncjamò mi vieta
la riverènsa da li clafs gràndis
che tu ti vèvis’n ta la biela vita,

i’ušarès peràulis tant pì dùris:
chè la vustr’avarìsia’l mont mal a fà stà,
pestànt zens bùnis e alsànt ches trìstis.[118]

Di vu’ pastòus necuàrt si’a’l Vangelista,
cuant che chè[119] ca è sintada ’nsima da l’àghis
cuj re’a putanava, a luj ghi’era’n vista;

che nasùd’ a era cun sièt cjàfs, lu savèis,
e che asistid’ a era daj sièt cuàrs
fin che ’l omp so di seguì virtùs’l veva plašèis.

Di oru e d’arzènt Diu’i vèis fàt, stuàrs:
puc a vi sepàra dal’ idolatri
fòu che luj un, e vuàltris ni preàis sent!

Ah, Tinùt, di cuant mal ch’i ti sòs stàt mari,[120]
no la to conversiòn, ma l’ereditàt
che da te al à cjòlt il prin siòr pari!”

E mentri sti nòtis gh’vevi cussì cjantàt,
o che rabia o cosiensa lu muardès,
cu li dos gjàmbis al veva scalsetàt.

Jò’i cròt che al me duca a ghi plašès,
pars’che contènt sempri atènt’l steva,
il sun di dut sè ch’i vevi dita adès.

A stu punt, cuj bras a tracuèl stret mi veva:
e dopo ch’i’eri stàt dut stret tal so pet,
di jù ch’i’èrin al è tornàt ulà che’n sù’l zeva.

E no si stracava di tègnimi tant stret;
cussì mi’a partàt fin tal colm dal arc
che dal cuàrt al cuìnt àrzin al parta dret.

Chì, plan planìn ’l à pojàt jù ’l so car’c,
plan planìn parsè che’l post sporc al èra e dur
che nencja par cjàvris nol sarès stàt parc.

Da chì n’altra val i’ai jodùt jù’n tal scur.



Cjànt Vincjèšin

Di castigu nòuf mi convièn fà daj vers
e dàighi materiàl al vincjèšin cjànt
da la prima cansòn, ca è chè daj somèrs.

Jò i mi eri zà disponùt dut cuant
a rivuardà la jù tal discujèrt font,
che di planzi tormentàt si steva bagnànt;

e i’ai jodùt zent’n ta chel valòn rotònt
vignì, tašìnt e tant lagrimànt, al pas
ca fàn li letànis in ta chistu mont.

Com’che’l me sguàrt jù’ghi zeva sempri pì’n bas,
stran a era jodi com’cal era stravoltàt
ognùn da la barba al pet, cal è pì’n bas;

che vièrs i rognòns il cjàf al era ziràt
e di vignì ’ndavòu ghi convegneva,
chè di zì ’ndavànt nol podeva’l puòr danàt.

Paràliši a podarà èsi ch’ognùn’l veva
par stravoltasi pròpit cussì dal dut;
ma di stu mal no cròt che cussì’l steva.

Se Diu a ti lasa, bon letòu, fà frut
da la to lesiòn, pènsighi ben tu stes
com’ch’i’ai fàt a tègnimi in muša sut,

cuant che la figura di nuàltris puarès
cussì stuarta jodùt i’ai che’l planzi daj vuj
li culàtis a ghi bagnava pal miès.

Cuant ch’i planzevi, pojàt in t’un daj spiguj
di chel scoj dur, cussì che la me scorta
“Sotu’ncjamò tant stùpit?” a mi’a dìt luj.

“Chì a vìf la pietàt cuant ch’è ben muarta:[121]
cuj’l pòsia èsi pì seleràt di chèl
cal dìs ch’al divìn judisi di vej pietàt no ghi’mpuarta?

Alsa’l cjàf, àlsilu, e jòt chèl che par chèl
si’a vierzùt ai vuj dai tebàns la cjera;
par chèl ghi sigàvin dùcjus: ‘Anfiarèl,

’ndà i vatu? Parsè làsitu la guera?’
e a no restava che zì’n jù’n ta li vàlis
fin a Minos, ch’ognùn’l brinca, la fiera.

Vuarda ben cal à fàt pet da li spàlis:
parsè ch’jodi ’l à volùt masa ’ndavànt,
’ndavòu al jòt e par lì ghi vàn li gjàmbis.[122]

Jòitu Tirešias, che l’aspièt al à cambiàt tant
cuant che da mascju ’n fèmina’l è doventàt,
e ogni toc dal cuàrp a à cambiàt, dut cuant;

e prima, e dopo, di bati a ghi’a tocjàt
cu la vìscja’i doj sarpìns involusàs
par che la forma di mascju ghi vès tornàt.

Arònt si schena’n pansa di Tirešias,[123]
luj, che taj mons di Luni, ’ndà cal svangja
il Cararèis, che’i cjàmps di sot ’l tèn cultivàs,
al à vùt in taj màrbui blancs, la spelòncja
par cjaša, d’indulà che’d’jodi li stèlis
e’l mar d’ostrusiòn an d’aveva pucja.

E che là ca si stà cujerzìnt li tètis,
che tu no’t jòs, cu li strèsis disfàdis,
e a à di là dùtis li pars pelòšis,

Manto a è, ca è zuda’n ta tanti cjèris;
e stabilìt si’a’n fin ulà ch’jò i soj nasùt;
e a mi plàs duncja che’un puc ti mi scòltis.

Dop’che so pari fòu di vita’l è zùt,
e serva vegnuda a è la sitàt di Bac,
chista pal mont par tant timp a’a vivùt.

La sù ta la biel’Italia al è un lac,
ai piè da l’Alp ca sjera l’Alemagna,
insima di Tiràl, e cal à’n nòn Benac.

Da pì di mil fontànis, i cròt, si bagna
tra Garda, Val Camonica e’l Penìn,
da l’aga che tal lac lasù si stagna.

Al è un post la’n’tal miès indulà che’l Trentìn
pastòu e chèl di Brèsia e’l Veronèis,
segnà’l podarès, s’al fès chel stes cjamìn.

Peschièr al è lì, bièl e fuàrt arnèis
par fà front ai Bresiàns o Bergamàscui
cuj rivòns intòr che’n jù ghi vàn lišèis.

Chì a càpita che dut sè ca vèn daj rìvui
e che’n ta’l grin dal Benac pì nol stà,
flun si fà la jù’n ta chej biej vers pàscui.

Apèn’che l’aga a cori di nòuf si presta,
no pì Benac ma clamàt al vèn Mincju
fin a Governàl, ’ndà ch’in tal Po si svuèjta.

Puc al à corùt prin di cjatasi’n val la jù,
indà ca si slargja e s’impaluda;
e d’estàt a intiva a sbasasi tant jù.

Pasànt par uchì, la vèrgin cruda
a’a jodùt cjera’n tal miès dal pantàn,
sensa coltivasiòn e, di zent, nuda.

Lì, par scjampà d’ogni consorsi umàn,
cuj so serfs a fà la maga si’a fermàt;
lì’a vivùt e lì i so vuès a stàn.

I òmis, che pus in ziru si varès cjatàt
si sòn dopo riunìs’n ta chel post, fuàrt
par via dal pantàn par dut cumulàt.

La sitàt fondàt a vèvin su chel vuesàn muàrt;
e par chè che’l post par prin a veva sielzùt,
Mantua l’an clamada, e sensa tuàrt.

Il nùmar da la so zent al era zà cresùt
prima che’l cjastronà dal Casalodi
da Pinemònt ingàn al vès risevùt.

Però stà ’tènt che se maj ti vès da jodi
un che da la me cjera altri ti contàs,
bušiàr’l sarès; il ver tu ti’as di crodi.”

E jò: “I rašònamìns ch’i ti mi fàs
a sòn cussì juscj’ e’i ghi cròt cussì tant
che i àltris a sarèsin cjarbòns distudàs.

Ma dišmi da la zent ca và’n davànt,
si t’jòs cualchidùn di mèrit’n ta la fila;
lì al è’l me pensej; il rest nol è ’mportànt.”

Alòr ’l à dìt: “Chèl che da la mosela
la barba jù ghi và’n ta li spàlis scùris,
al è stàt, cuant che la Grecja ’an volùt lasala,

lasànt’n davòu dom’chej pa li cùnis,
oràcul, e’l via al à dàt cun Calcànt,
a Aulid, di molà via li cuàrdis.

Eurìpilo ’l veva’n nòn, e cussì cjantànt
a và ta’un punt la me alta tragèdia:
chist ti sàs, che’l libri[124] ti lu cognòs dut cuant.

Chel’altri che ’n cuàrp al è puc e nuja,
Michel Scot al è stàt, cal era veramìnt
in gamba cun chel so magic imbrojà.

Jòt là Guido Bonàt; e jòt pur Asdìnt,
che di podej tornà al spac e’al coràn
al vorès, ma masa tars à si và pentìnt.

Jòt che puòris che gušièla lasàt a àn
e’l tesi e’l filà, par doventà ’nduvìnis;
’ncjantèšins cun èrbis e pipìns fàt a àn.

Ma paràn via; che zà a sòn visìnis
daj doj emisfèros, e a tòcin l’onda
sot di Sìvilia, Caìn e li spìnis[125];

e belzà stanòt la luna ’era tonda:
recuàrditi benòn com ’ca ti’a zovàt
na volta ’n ta che selva profonda.”

Cussì luj, mentri ch ’avànt i vìn paràt.



		Cjànt Vincjunèšin

Cussì di punt in punt, di altri tabajànt
che’l me drama di cjantà no si cura,
i sìn rivàs; e i èrin tal pì alt cuant

ch’i si sìn fermàs par jodi l’altra fesura
di Malbòls e lì ch’ognùn invàn al plàns;
e a era, miràbil d’jodi, dut scura.

Coma che’n tal arsenàl daj venesiàns
la pecja tichignòša d’unvièr a bòl
par spalmà, da li nafs ca spàndin, i legnàns—

che di navigà no pòsin; ma chel cal pòl,
a si fà na naf nova; n’altri al comeda
li brèis di chès ca àn tant viagjàt, pì cal pòl;

un al inclàuda a popa, e un in banda;
un rèmos al fà e n’altri’l fà sù cuàrdis
o al tersaròu o artinòu tacòns ghi dà;[126]

cussì, no par fòuc, ma par mans divìnis,
la jù’a boleva na malteca densa
ca inviscjava dùtis dos li rìvis.

Jò’i la jodevi, ma’i la jodevi sensa
jodi altri che bòlis che’l bulì’l feva;
dut’si sglonfava, e dop’di nòuf a era lisa.

Mentri che’l me vuli jù al jodeva,
il me duca, dišìnt “Stà ’tènt, stà ’tènt!”,
a sè tiràt mi veva, lì che luj al steva.

Mi soj alòr voltàt com’chèl cal è contènt
di jodi chèl ca sarès miej cal scjampàs
ma che’l timòu dal momènt ghi cjoj ’l intènt,

tant che, par jodi, nol è bon di fà’un pas;
e par davòu di me jodùt i’ai un diàu ner’
che su’n scoj corìnt al vegneva dal bas.

Ahi cuant cal era in tal aspièt fièr!
e cuant che’n tal fà’l pareva ’nsidiòus
cun l’àlis vièrtis e cul piè lišèr!

Il so schenòn, ch’alt al era e musculòus,
lu pocava jù un pecjadòu cuj so flancs,
e chèl pa li cragnòlis al veva’l cragnòus.

D’insima’l punt dìt al à: “O Malbràncs,
chì al è un daj ansiàns di Santa Zita!
Metèilu sot vuàltris ch’i no sèis maj stracs,

ch’i vuej zì di nòuf’n ta che ben plena meta:
ogn’omp vi’è baratadòu, fòu che Bontùr;
un no al è un sì, basta bes ’n sacheta.”

Ta la Bolgja lu à butàt, e pal scoj dur
si’a voltàt; e maj’l è stàt mastìn molàt
cussì svelt a còrighi al lari davòu.

Chèl si’a tufàt e dut stuàrt sù al è tornàt;
ma’i demònis che dal punt ’vèvin un tet,
a’an sigàt: “Chì’l Sant Volt nol vèn tratàt:

Chì no si noda miga coma’n tal Serclèt!
Ma si no ti vòus da nu vignì sgrifàt,
nosta fà ’nsima di sta melma un tet.”

Dopo vèilu cun tancju rimpìns rimpinàt,
ghi’an dìt: “Cujèrt a è miej che chì ti bàlis;
para pur via a baratà, uchì platàt!”[127]

A è cussì che li còghis a li ’sistèntis
’ghi fàn tufà ’n miès da la cjaldera
la cjàr, par ca no galegi, cuj fièrs a pùntis.

Il bon mestri “Par ca no somej vera
ch’i ti sòs uchì,” mi’a dìt, “và a platati
pì ch’i ti pòs davòu di na piera;

e se n’ofèša mi vegnès a bati,
nosta vej poura, che jò’i ai dut a punt;
in t’altri timps i’ai dovùt cussì combati.”

Ta’un tic e tac al è zùt di là dal punt;
e com’cal è rivàt’n ta la riva sesta,
un còu bon ghi’a tocjàt vej, e vej chì apùnt.

Cun chel furòu e grant menà di sata
ca ghi còrin i cjàns davòu dal singarèl,
che sùbit ’l domanda cuant ch’ognùn fer’l resta,

cussì a sòn vegnùs fòu chej di sot dal puntišèl
e cuntra di luj jodi’an fàt ducju i so rimpìns,
ma luj al à sigàt: “Nisùn’l sedi crudèl!

Prin di vignì becàt daj vustri rimpìns,
a scoltami cal vegni un di vu’ndavànt;
rimpinàimi dopo se cussì i vèis in mins.”

Dùcjus’an sigàt: “Malacoda, và’n davànt!”;
un alòr si’a movùt, e’i àltris fers ’sòn stàs;
e a luj ghi’è zùt, dišìnt; “Ghi zòvia tant?”

“Jòdimi chì, Malacoda; miga ti crodaràs
ch’i sedi vegnùt,” al à dìt’l me mestri,
“sigùr ch’i mi varèsis’mpedìt il pas,

sensa’l volej divìn e’l destìn destri?
Lasàit ch’i zedi, che’n tal cjèl a è volùt
ch’jodi ghi fedi a’un’altri stu cjamìn silvestri.”

Alora’l so fà rogànt tant jù ghi’è zùt,
che’l so rimpìn ai piè a ghi’a colàt,
e ai àltris ghi’a dìt: “Ca nol vegni spunzùt.”

E’l duca a mi: “O tu che sdrajàt
cussì cujèt ti sòs taj scòis dal punt,
torna pur, che chì ’n pas ti saràs lasàt.”

Mi soj sùbit movùt e a luj congjùnt;
ma’i diàus si sòn dùcjus fàs avànt,
ch’i’ai temùt che d’acòrdu a fòsin a stu punt:

In ta stu mòut i’ai jò zà jodùt ogni fant
cal vegneva fòu cun pàt da Cjavrona,
se stes jodìnt fra’l nemìc, ch’an d’era tant.

Jò’i’ai visinàt dut’la me persona
lunc il me duca, e’i vuj no ghi cjolevi
da la ’parènsa so, ca no era buna.

Sbasànt i rimpìns, “A tocjalu i provi,”
’l un ghi’a dìt a n’altri, “in tal so schenòn ?”
e rispundùt ghi’an: Sì, falu ben movi!”

Ma chel demòni che cul me bon paròn
al discoreva, a si’è a colp voltàt
e ’l à dita: “Calma, calma, Scarmiliòn!”

A nu ’l à dopo dìt: “Di vej sorpasàt
stu scoj no si pòs, parsè ca si jòt un fracàs
par dut, e fin il sest arc al è spacàt.

E se di parà via ’ndavànt vi plàs,
i varèsis da zì sù par chista creta;
visìn a ghi è n’altri scoj che strada’l fàs.

Alièj, sinc òris prin di st’ora puareta,
ben mil e dušìnta e sesànta sèis
àis a sòn che sta strada a è ca sì sgreta.[128]

I mandi via par là chiscju me compàis
par jodi se nisùn di lòu fòu si scjàsa:
zèit cun lòu che sans e salfs i restarèis.[129]

“Vèn avànt, Alichìn, e Pestabrusa,”
al à tacàt a diši, “e tu pur Cjagnàs;
e che’i dèis al guìdi il Barbarìsa.

Encja Lìbicos cal vègni e Draghignàs,
Coma pur Siriàt palotàt e Sgrifacjàn,
Farfarèl e’nfìn Rubicànt daj mas.

Zèighi atorotòr di chel bulìnt di ledàn:
tegnèit cont di chìscjus fin tal’altri scoj,
che dut ’ntej al pasa ’nsima d’ògni fosàn.”

“Oh, mestri, puòr me, se jòdiu chì ch’i soj?”
i’ai dìt. “Daj, paràn via sensa scorta,
se tu ti sàs zì; a è miej ch’i zìni besoj.

Se tu ti sòs necuàrt, com’ben’altra volta,
no jòitu ca stàn i so dincj’ crustànt,
e di minàcis ’an plen la muša bruta?”

E luj a mi: “Nost’èsi pauròus cussì tant:
lasa ca ’ncrùstin i dincj’ tant ca vòlin,
cussì a fàn paj puarès ca si stàn lesànt.”

Par ’l àrzin di sinistra adès’i zèvin;
ma’ntànt si tegneva ognidùn di lenga strèt:
dal duca so dùcjus  un sen a spetàvin;

e luj alòr cul so cul trombetàt al à, e sclet.[130]



Cjànt Vincjaduèšin

Jodùt i’ai jò soldàs in marcja metùs
prons par combati e par fà di sè mostra;
encja scjampànt indavòu i’u’ai jodùs;

drapej i’ai pur jodùt’n ’ta la banda vustra,
o Aretìns, e encja’l zì daj cavalerìs
e’l combati daj turnamìns, e’l gjostrà;

a sun di tròmbis o di cjampànis,
cun tambùrs e cun segnaj di cjascjej,
e cun ròbis forèstis e nostrànis;

ma maj, pròpit maj, cun un mulinà cussì intej,
jodùt i’ai cavalièrs mòvisi o pedòns,
nè pur nàfs ca jù nè stèlis in taj cjej.

Nu’i zèvin ’ndavànt cuj dèis demòns:
O che nòbil compagnìa! Ma cuj sans
in glišia e in taverna cuj cjochetòns.

Ma là da la pèula a era la me mins,
par capìghi da la bolgia dut’l inzèn
e com’che dentri a vegnèvin cuètis li zens.

Com’che i delfìns, cuant ca ghi mandin un sen
ai marinàrs cul arc da la so schena,
che di salvasi dal velièr si prepàrin ben,

cussì, mo, par lišerìsi da la pena,
cèrs daj pecjadòus jodi a fèvin il gobòn,
e sùbit lu platàvin com’la balena.

E com’tal orli da l’aga a sòn
ta’un fosàl li rànis cul mušu di fòu,
cussì che’i piè a si plàtin e’l pansòn,

cussì’l steva par dut ogni pecjadòu;
ma cuant ca si visinava Barbarìsa,
a colp a sparìvin sot dal bulišòu.[131]

Un i’ai jodùt—o se schifo e spìsa!—
cal spetava lì, com’cuant che un al incùntra
na rana ca stà e n’altra ca sclapìsa;

e Sgrifacjàn, ca ghi era zùt cuntra,
a lu’a’ngancjàt paj so tichignòus di cjaviej
e tiràt sù, cal someàva na lodra.

Il nòn di dùcjus zà’i savevi di savej,
cussì ben notàs i’u vevi cuant ca Erin stàs elès;
ma’i nòns ca si dèvin forsi no èrin chej.

“O Rubicòn, jodìn com’ch’i ti ghi mès
intòr li sgrìnfis par gjavàighi la pièl!”
a sigàvin ducju ’nsièmit i maladès.

E jò: “Mestri, prova, si ti pòl fà chèl,
cjatà fòu cuj cal è chel puòr disgrasiàt
ch’ai so ’versàris al è par lasàighi la pièl.”

Il me duca a si ghi’a visinàt
domandànt d’indulà cal era, e chèl:
“Tal regnu di Navara i soj stàt latàt.

Me mari dàt mi vev’a’un siòr par ch’i servìs ben chèl,
ic, che generàt mi veva da’un farabùt,
che distrùt si’veva e lasàt nencja un pel.

Pì tars, serf dal bon re Tebàlt i soj zùt:
là i mi soj metùt a fà’l baratadòu;
e adès, par chèl, chì ch’i soj, ta stu cjaldùt.”

E Ciriàt, che da la bocja’l veva fòu
da li bàndis do palòtis com’i pursìs,
sìntis a ghi li’a ben fàtis par davòu.

Tra li gjatàtis èco ca vèn la surìs;
ma Barbarìsa cuj so bras lu’a sieràt,
e’l à dìt: “Stèit’n là mentri ch’i lu’nforcìs.”

E al me mestri la muša ghi’a voltàt:
“Domanda pur,” al à dìt, “se pì ti vùs savej
di luj, prin che daj àltris’l vegni disfàt.”

Duncja’l duc: “Dìs sù: daj àltris i varès miej
savej se cualchidùn di lòu al è latìn[132]
sot sta pece?” E chèl: “Puc fà i eri cun chej

ca vèvin tra di lòu un di là visìn:
magari jò ’ncjamò cussì cujerzùt!
ch’i no temarès nè òngula nè rimpìn.”

E Libicòs, “Ma vutu vej pròpit dut?”
al à dìt; “e ghi’a cjapàt il bras cul rimpìn,
che, tirànt, a ghi’n da sbregàt via un tocùt.

Encja Draghignàs al à volùt da’un colp di rimpìn
la jù’n ta li gjàmbis; ma’l so decuriòn
si’è voltàt atorotòr cun brut murbìn.

Cuant ca era un puc calada la so tensiòn,
a luj, che la ferida si veva sbircjàt,
ghi’a domandàt il duca: “Atensiòn!

Cuj’l eše chèl che, ti dìs, da puòr disgrasiàt
ti’as lasàt par vignì’n ta sta riva?”
“Al era il frari Gomita,” al à tacàt,

“chèl di Galura, che tancju ’mbròis’l veva,
e vìnt vùt i nemìs dal so siòr in man,
ben ju’a tratàs, ch’ognùn si la godeva.

Si’a fàt dà i so bes e ju’a lasàs fòu di man,[133]
com’che luj’l dìs; e’n taj altri còmpis encja
al è stàt baratòu, ma grant, po, e sovràn.

Al pratica cun stu siòr Michel Zancja
di Logador; e di contà di Sardegna
e da li so lènghis, stràca’n sìntin pucja.

Ma puòr me, jodèišu ’l altri cal grugna:
vi dišarès di pì, ma poura i’ai che chèl
si prepari a gratami la rogna.”

E Barbarìs stes, voltàt a Farfarèl,
che’i vuj al stralunava, pront par bati,
a ghi’a dìt: “Via di chì tristàt d’usièl.”[134]

“Se vuàltris i volèis jodi o sinti,”
tacàt al à chel danàt, ca nol era feso,
“Toscàns o Lombàrs, jò ju faraj vignì;

ma ca stèdin i Malebràncs ’ncjamò ’n ceso,
par no vej di temi da li so vendètis;
e jò, sintàt coma ch’i soj chì, po,

par un ch’i soj,  jò’i farài vignì tant’ànimis brùtis
cuant ch’i fiscjaraj, com’cal è nustri ušu
di fà cuant che cualc’un’l mèt li sàtis.”

Sintùt chist, Cagnàs al à’lsàt il mušu
e scjasànt il cjàf al à dìt: “Sìnt se malìsia
che par butasi jù al à pensàt sù!”[135]
Alòr luj, cal era plen di furbìsia,
al à rispundùt: “Malisiòus i soj, sigùr;
si pòs ghi faj ben ai mès cualchi malagràsia.”

Al contrari daj àltris, Alechìn dur
nol è stàt, ma ghi’a dìt: “Se tu jù ti vàs,
galopànt i no ti vèn in davòur,

ma svualànt parzora da la pece ti mi sintaràs:
lasàn’l orli, e’l rivàl coma scut,
par jodi se pì di nu ti valaràs.”

O bon letòu, èco chì n’altri zogùt:
ognùn dal àrzin i vuj al à voltàt;
e il prin di dùcjus, Cagnàs, il pì crut.

Il Navarèis il so timp al à ben ušàt:
al à fisàt i piè’n cjera e tic e tac
al è saltàt e da Barbarìsa si’a molàt.

Colpa ognùn al à sintùt di stu distàc
ma pì chèl che caušàt’l veva’l difièt;
però si’a movùt e sigàt: “Ti’ai, viliàc!”

Ma puc ghi’a zovàt: che li àlis al suspièt
no ghi l’àn fata: chèl al è sparìt là di sot,
e’Lechìn’n’davòu’l à svualàt, alsànt il pet:

pròpit cussì a fà la rasa di bòt:
cuant che’l falc si visina, jù si tufa,
e luj, zìnt’n sù, a si sìnt com’un pipinòt.

Pestabrùsa, dut rabiòus da la trufa,
a lu’a seguìt svualànt, e al era ’nvaghìt
che chèl al vivès, par vej na barufa.

Sicoma che’l baratòu’l era sparìt,
a ghi’a mostràt li sgrìnfis al so compaj
e’nsima dal bušaròt si’an asalìt.

Ma ’l altri ’l era falc pì scaltri che maj
e dopo vèjlu ben sgrifàt, ducju doj
a sòn plombàs in ta chel bulìnt di staj.

Il cjalt a colp spartìt al veva i doj;
ma di tornà’n alt no ghi la fèvin, nencja volìnt;
cul’àlis tichignòšis restàs ’èrin besoj.

Barbarisa ’lòr, cuj altri sièt dulìnt,
cuatri’n d’à fàs svualà’n ta l’altra riva
cun ducju i gàncjus, e svelt fašìnt,

di cà e di là ognùn tal so post’l zeva:
i rimpìns a slungjàvin vièrs chej impecjàs,
ch’ognùn la cjàr sot la pièl zà cuèt ’l veva;

e cussì ju vìn lasàs, ducju ’mpacjàs[136].



Cjànt Vincjatreèšin

Sidinùs, besoj, e sensa compagnìa
i zèvin, l’un davànt e l’altri dopo,
com’che’i fràris a vàn pa la so via.

Mi veva partàt ta la fiaba di Isopo
il pensej daj tramàis ca barufàvin,
chè ca conta da la rana e surìs, po;

che tant com’”cumò” e “dès” a si somèjn
i uns e’i àltris, s’a si tèn ben da mins
com’che d’acòrdu a vàn prinsìpit e fin.

E com’ch’un pensej al nàs d’àltris visìns,
cussì da chel pensej n’altri al è vegnùt,
che doplàt mi veva’l timòu taj sintimìns.

Jò lu jodevi cussì: “Tignìnt cont di dut,
par cauša nustra scjù chì sòn stàs befàs,
tant ch’adès a stàn pasànt un momènt brut.

Se mal’ intensiòn e rabia ’sòn spošàs
lòu mi coraràn indavòu pì crudej
daj cjàns ch’al lièvri’n davòu ghi còrin, ’famàs.”

Zà si stèvin indresànt i me cjaviej
da la poura, e vuardànt sempri ’ndavòu,
i’ai dìt: “Maestro, no eše pròpit miej

ch’ti ni plàtis ducju doj? Jò i’ai timòu
daj Malbràncs; davòu a mi stàn vegnìnt:
a mi par che di rivà chì ’ncjamò puc ghi vòu.”

E luj: “Se un spièli i fòs dut lušìnt,
la to imàgin di fòu no tegnarès
prin di chè che dentri a ti da turmìnt.

Sòn’pena rivàs i to pensèis taj mès,
cun chej stes timòus daj mès e’l stes aspièt,
cussì che par ducju doj’l me consej’l è’l stes.

S’a nol è’l rivòn a destra masa dret
d’impedìni ta l’altra bolgia di zì jù,
i scjamparìn di st’imàgin di cjàsa[137], i scomèt.”

No vèvin nencja tacàt a zì in jù
cuant che no tant lontàn, cun l’àlis tiràdis
par vìgnj a cjòini, sìn rivàs a jòdiu.

Il me duc mi’a sùbit cjapàt sù, jò’i dìs,
com’che la mari, sveàda dal rumòu,
visìn jodìnt li flàmis impiàdis,

a cjoj sù’l fì e’a cor, sens’jodi’n davòu,
avìnt amondi pì di luj che di sè cura,
e sensa timp di meti su’n camisòu;[138]

e jù d’insima da la riva dura
a pansa ’n sù ’l è zùt jù da che creta
ch’una da li bàndis dal fosàt ’a siera.

Ta’un canàl no’a maj aga corùt svelta
cussì par fà cori roda di mulìn
cuant ch’ic pì visìn da li pàlis a stà,

com’il me mestri cuant ch’jù dal orli i zèvin,
cun me che ben stret mi veva al so pet,
coma ch’i fòs so fì, no doma un compajn.

Apena che’i so piè tocjàt a vèvin il jèt
dal sest bušaròt, che zà ’èrin lòu lasù
tal orli, sensa podej fani dispièt;

ch’a volùt la providensa dal pì’n sù
fàju minìstros da la fosa cuìnta,
ma’l podej di zì via di lì ghi’a cjòlt sù.[139]

La jù’i vìn cjatàt zent lustra, e tanta,[140]
che plan planìn zev’atòr cuj so pas,
planzìnt, tant straca, e sensa grinta.

Mantelìnis a vèvin cun capùcjos bas
di front dai vuj, fàs dùcjus secònt il taj
di Clugnì, ’ndà che daj fràris èrin ušàs.

“Ndoràs a èrin di fòu, e lùstris pì che maj,[141]
ma dentri dùtis di plomp, e tant pešànt,
com’i condanàs di Fed’rìc e’i so guaj.

Oh se fadìja’l etèrno partà di stu mant!
Nu’i vìn ’ncjamò paràt via a man sanca,
insièmit cun lòu, il so planzi scoltànt;

ma pal grant pèis, che zent lì, ch’era straca,
zeva’n davànt cussì plan che compàis
nòufs i cjatàvin cjaminànt pì svels cà.

Par chèl jò al duca: “Di scju puòrs tramàis
a’n d’ese di chej ca si cognòs di fàt o nòn?
Si’n jòdia cualchidùn ta scju viavàis?”

E un che’l toscàn’l cognoseva benòn,
“Stèit fers lì ch’i sèis,” di davòu ’ni’a sigàt,
“vuàltris ch’i corèis’n tal scur di stu buròn!

Forsi i varèis sè ca vi’a ’nteresàt.”
Alòr il duca si’a voltàt e dìt: “Fèr,
e dopo và ’ndavànt cul so pas ralentàt.”

Apèn’fermàt, doj premuròns—chistu al è ver—
i’ai jodùt che’n spìrit èsi cun me ’volèvin;
ma plan, che chì a era stret e’l pèis coma fièr.

Cul vuli di travièrs, cuant che chì a èrin,
fìs mi vuardàvin, sensa fà peràula;
voltàs si’èrin dopo a sè stes e si dišèvin:

“Stu chì’l par vìf da com’cal mòuf la gola,
e s’a sòn muàrs, cuj ghi dàja’l privilègju
di zì lìbars dal gran pèis da la stola?”

Dopo a mi: “O Toscàn ch’al colègju
di chej puòrs d’ipòcritis ti sòs vegnùt,
di dìšni cuj ch’i ti sòs no vèjlu’n disprègju.”

E jò a lou: “Nasùt i soj e cresùt
ta la gran’ sitàt dal bièl Arno’n riva
e’i soj chì cun chel cuàrp ch’i’ai sempri vùt.

Ma vuàltris cuj sèišu, che tant lušignànt
il dolòu vi cor jù pa li mosèlis?
Se pena i vèišu ch’a un lušòu cussì grant?”

E un mi’a dìt: “Sti mantelìnis zàlis
a sòn fàtis di plomp tant gros che’i so pèis
a fàn tant cjulà li so balànsis.

Fràris Godìns i sìn stàs, e bolognèis;
chistu Loderingo e jò Catalan
i’èrin clamàs, e a Firense ni vèis

elešùs, ’ndà che prin sielzùt dom’ùn an d’àn
par tegni la so pas, e sìn stàs taj
che’i efiès là dal Gordingo[142] ’ncjamò a stàn.”

Jò i’ai tacàt: “O fràris, i vustri maj…”;
no’ai dìt di pì, ch’al vuli un mi’a vegnùt
ca l’era’n cjera’ncròus metùt cun tre paj.

Cuant ca ni’a jodùt a si’a dut cuntuarzùt,
in ta la barba cun grancj’ suspìrs soflànt,
e’l frari Catalàn, ca si era necuarzùt,

mi’a dìt: “Chel conflit ch’i ti stàs oservànt
al veva consiliàt i Farišèos ch’era miej
pal pòpul un omp ai martìrs mandà ’ndavànt.

A travièrs al è—e nùt—di stu troj intej,
com’ch’i ti jòs; e a è just cal sinti
d’ognùn cal pasa’l gran pèis cal à da vej.

Cussì a è volùt ch’encja so misièr’l stenti
ta sta fòsa, e’i àltris dal consìlio:[143]
grant dàn paj Ebrèos; chist’in mins tènti.”

Alòr maraveàt’l è stàt Virgìlio
di chèl cal era dut distiràt in cròus
e pestasàt ta stu eterno ešìlio.

Alòr ghi’a’ndirisàt al frari sta vòus:
“Vi displašarèsia, podìnt, di dìšni
se’n davànt a destra’n’dè post pì spasiòus

par podej fòu—nuàltris doj—zìghini,
sensa vej da costrìnzi i ànzui nèris
ca vègnin fòu da stu font a partani.”

Al à duncja rispundùt: “Pì ch’i no ti spèris
a si visina un scoj che dal grant sìrcul
al taca e’l cujèrs dùtis li bòlgis,

fòu che chista; chì’l para via’l pericul:
ma’i podèis ben zì sù par chista frana[144]
che’nsima’l rivòn a fà un puc di rincùl.”

Il duc, penseròus, al era jù di vena;
ma dopo: “Bušiàr al è stàt’n ta sta fogna
chèl che’i pecjadòus par ca’l rimpina.”[145]

E’l frari: “Contà i’ai sintùt a Bologna
daj vìsis di stu diau, che fra chej i’ai sintùt
cal è pari dal fals, sta gran carògna.”

Alòr il duc a cjaminà si’a metùt,
Cun encjamò’n muša un sen di rabia;
e jò pur daj ’ncargàs via’i soj zùt,

seguìnt dal me bon duc la segnada via.



Cjànt Vincjacuatrèšin

Là ’ndulà che’l àn al è’ncjamò zovenùt
cuj ràis dal soreli dal’Acuàri tempràs
e nòt e dì èsi compàis ’an volùt,

cuant che’n taj cjàmps a sòn da la bruša lasàs
i sens lušìns da la so biela sòu blancja,
ma ai ràis cjàls a vègnin sùbit platàs;

chel pastòu che roba par li piòris ghi mancja,
al leva sù, al vuarda, e’l jòt ducju i pras
ca lùšin blancs; a si bat’l cjàf, e duncja

in cjaša’l torna; al scjàsa rabiòus i bras,
com’un puòr diàu ca nol sà pròpit se fà;
dopo al torna fòu e’l sperà ghi rinàs

jodìnt che il mont a si vòu dut rifà,
lì par lì; e al cjoj sù la scoria,
e li so piòris vièrs il pàscul zì a li fà.

Spaventàt i’eri cuant che dal duc l’aria
i’ai jodùt che la so front’a turbava,
ma’l serèn stu mal al à sùbit scorsàt via;

chè, cuant che nu al punt guàst si rivava,
il me duca vièrs di me a si’a voltàt
cul bièl fà ch’al piè dal mont’zà’l mostrava.

I bras al veva vierzùt, e dopo vej pensàt
un puc sul miej mòut di podej frontà
la frana, in sù cuj so bras mi’a pocàt.

E coma chèl cal fà ma encja atènt al stà,
e’l pensa sempri sul se fà in davànt,
cussì, cuant ch’i sìn rivàs’n ta la cresta

d’un scoj, zà’l vuli’l veva’n ta’un clap pì’ndavànt
e’l à dìt: “Tenti ben dur’n ta che piera lì,
ma stà ’tènt ca no sedi una ca stà sbrisànt.”

No si podeva zì cun tant di cjapièl ulì,
che jò alora, luj lišej, jò pocàt,
sù’i scalàvin, cun man e piè, che parèit lì.

S’a no fòs che dal rivòn lì ch’i’eri ’mpostàt
pì dal’altri’l orli al era a man,
no saj luj, ma jò i mi sarès ’bandonàt.

Ma parsè che’l Malbòls vièrs chel ledàn
da la cort pì bas al và sempri’n riva’n jù,
li rìvis d’ogni un daj fosàs a àn

un àrzin cal và’n sù e un cal và’n jù:
ma’i sìn lo stes plan plan rivàs ta la punta
’ndà che l’ùltima piera ’steva par colà jù.

Di tirà flat i fevi fadìja, e tànta,
che cuant ch’i eri sù i no la podevi pì,
ànsi mi soj sintàt apena’n cresta.

“Àlsiti sù, poltròn; no ti pòs stà chì,”
mi’a dìt il mestri; “che sintàs in pluma
no si otèn fama, nè stànt tal jèt di dì;

e cuj che sensa d’ic la vita’l cunsuma,
amondi puc di sè’n ta la vita’l lasa,
com’fun in aria o in aga la spluma.

Leva sù: vìns’l ’vilimìnt ca ti sbasa
cun chel spirt ch’ogni batàlia al vìns,
se il cuàrp pešànt a no lu sclisa.

Da scalà ti’as encjamò tancju scjalìns;
no basta da scju chì èsi partìt:
daj, mostra’l to mèrit, si ti mi ’ntìns.”

Alòr mi soj levàt e mostràt furnìt
di lena miej di chèl ch’i mi sintès,
e i’ai dìt: “Và, che jò i soj fuàrt e ardìt.”

I vìn tacàt a zì sù par chel scoj stes
cal era stret, ’ncrepàt e malmetùt
e rìpit tant pì di chèl di puc di prin d’adès.

Zìnt sù’i parlavi par no someà fiacùt,
cuant che dal’altri bus i’ai sintùt ’na vòus
che di fà peràulis a varès puc podùt.

Sè cal à dìt no’ai capìt nencja dal colm rocjòus
di chel arc che punt ghi fà chì al fosàt:
in mòtu al era e scura la so vòus.

Ma’i vuj vifs—encja s’in jù i’eri voltàt—
a no podèvin rivà’n font, pal grant scur;
alòr jò: “Tu ti sas, Mestri, sè ca vòu fàt

par rivà’n ta l’altr’ àrzin e zì jù dal mur;
pars’che, com’ch’jò i sìnt ma i no capìs,
cussì la jù i jòt ma cognosi a mi’è dur.”

“Diši i podarès,” al à dìt. “ma nuja’i ti dìs
che’l fà; parsè che la onesta domanda
si’a da seguì cul fà e no cun cjacaràdis.”

Nuàltris i sìn zùs jù dal punt par che banda
’ndulà ca si unìs cul otàf àrzin;
da chì la bolgia i la vìn ben joduda;

e jù i’ai jodùt ca si’ntorgolàvin
sarpìns orìbils di dùtis li sòrtis
che la memoria ’ncjamò mi tormèntin.

Nisùn pì vant, Libia, pa li to dùnis!
che se di jàcui, fàres, e calìdros
ti prodùšis, e àltris coma li cèncris,[146]

nè si tancju nemaj ’mpestàs e lùdros
ti’as maj mostràt, nencja’n duta l’Etiopia
o adiritura insima dal Mar Ros.

’N tà stu sbušighès di sbis fàighi spìa
si podeva a la’mpaurida zent nuda,
sensa’l sperà d’un bus o ’litropìa[147]:

madràs ghi vèvin ogni man leàda;
par davòu gh’imbušàvin cjàf e coda,
e par davànt a èrin duta na’ngropada.

Èco che a un cal era da sta banda
intòr ghi’a svuisàt un sarpìnt e muardùt
là che la cadopa cul cuèl a è unida.

Il scrivi na “i” tant svelt no’ai  maj jodùt
com’che chèl si’a’mpijàt e brušàt, e dut
in siniša colànt a si’a ridušùt;

e cuant ch’in cjera a si era cussì distrùt,
il pòlvar si’a metùt a rifasi da sè
e chèl di prima ’l è tornàt dut par dut:[148]

par chej che di dut a sàn, cussì a è
che la fènice a mòu e dopo a rinàs
cuant ch’a la fin dal cuint sècul visina a è:

nè d’èrba nè blava in vita ’no pàs
ma dom’di gòtis d’incèns e d’amòma,
e nard e mìra a ghi sòn’l ùltin imbràs.

E com’chèl cal cola, e nol sà coma,
par fuarsa d’un brut spirt che’n cjera lu tira,
o di cualch’altri malàn che’l omp al doma,

cuant ca si alsa e intòr si mira,
dut stupidìt da chel grant patimìnt
cal veva sufrìt, vuardànt al suspira;

cussì’l pecjadòu dal so sturdimìnt.
O potènsa di Diu, cuant ca è severa,
che cussì’a slavinèa cuant ca stà punìnt!

Il duca ghi’a ’lòr domandàt cuj cal era;
e chèl: “I soj plombàt da la Toscana
puc timp fà’n ta sta salvadia di galera.

La vita bestiàl mi’a plašùt, no l’umana,
parsè che mul i soj stàt; e’i soj Vani Fus,
bèstia, e Pistòja mi’era na degna tana.”

E jò al duc: “Ca no si la svìgni da stu bus!
Domàndighi par se colpa cal è ca jù;
che jò’i lu ai jodùt com’omp di sanc e rabiòus.”

Il Fus chistu ’l è rivàt ben a capilu
e vièrs di me’l cjàf e’l so spirt ’l à alsàt
e plen di vergogna si podèva jòdilu;

dopo al à dìt: “Pì mi displàs ch’ti mi’as cjatàt
in ta che mišeria ’ndà ch’i ti mi jòs
che cuant che da l’altra vita i’soj stàt troncàt.

Negà chèl ch’i ti mi domàndis i no pòs:
chì jù i soj metùt parsè che jò’i soj stàt
ta la sacristìa lari di mòbui e cros,

e di chistu n’altri ’l è stàt acušàt.
Ma par che tu di sta vista no ti gòdis,
se maj chiscju poscj’ scurs ti varàs lasàt,

di sè ch’i ti viši i vuej ch’i ti scòltis:
Pistoja daj Nèris a vèn dimagrida:
dopo a rinova Firense zent e ušànsis.

Vapòu Marte’l tira fòu di Val Magrada
cal è di nulòns scurs invilusàt;
e’n ta na violenta burascjada

insìma dal Cjàmp Picèn’l combati’l vegnarà fàt;
alòr luj a colp’l caligu al scorsarà
cussì che ogni Blanc al vegnarà ferìt.

E’i ti l’ai dìt pars’che displašej ti farà.[149]



Cjànt Vincjasincuèšin

Il lari, al fin da li so peràulis,
li mans al à mostràt cun dùtis dos li fìghis,
sigànt: “Ciò, Diu, èco chì li to mišùris!”

E sùbit mi’èrin li bìsis amìghis,
parsè che una il cuèl a ghi’a’nsiarpàt
com’par dišghi: ‘Nuja pì i ti dìšis’;

n’altra ghi’è zuda atòr daj bras, e leàt
inta’un grop cjàf e coda là ’ndavànt,
cussì ca nol varès maj pì nuja scjasàt.

Ahi, Pistòja, parsè no statu pensànt
d’insinišìti e di fà crolà’i to murs,
chè dom’pal mal la to siminsa a và ’ndavànt?

Di st’infièr, ta nisùn daj so sìrcui scurs,
maj ’l è stàt cuntra Diu spirt cussì rogànt,[150]
nencja chèl colàt a Tebe, jù daj murs.

E par sempri mut ’l è zùt via scjampànt,
e jò jodùt i’ai un sentàuri dut rabiòus
che “’Ndà cal è’l crùt?” al vegneva clamànt.

I no cròt che Marema cussì tancju schifòus
di madràs a veva coma luj’n ta la schena—
fin lì che omp al par—di ducju’i colòus.

Davòu da la cadopa, in ta la schena,
cu l’àlis vièrtis, pojàt al era un dragòn;
e chèl al brùša ognùn che’l cašu lì lu mena.

Dìt al à’l me mestri: “Chistu al è Cacòn
che sot la pica dal Mont Aventìn
pì vòltis un lac di sanc al à fàt, il bestiòn.

A nol và cuj so fràdis[151] pal stes cjamìn,
pa la trufa che l’imbrojòn al à fàt
di che gran mandria che luj’l veva visìn;

alòr il so fà da furfànt al à fermàt
sot li menàdis di Èrcul, che forsi
sent ghi’n da dàtis, ma doma dèis ghi ’an bastàt.”[152]

Luj’l parlava; chel altri ’lu jodeva zì;
dut ta un colp tre spirs a sòn lì capitàs,
che nè luj nè me ni vèvin fàt necuàrzi,

fin ch’an sigàt: “Coma’i sèišu chì fra’i danàs?”:
alora’l nustri parlà i vìn smetùt,
e vièrs di lòu atèns ’si sìn voltàs.

Jò’i no ju cognosevi; ma’è susedùt,
coma ca è tanti altri vòltis capitàt,
che prin na roba, dopo n’altra i vìn sintùt.

E cussì: “Cjànfa ’ndulà cal è restàt?”
Jò alora, par che’l duca’l stès atènt,
il me dèit da barba a nas i’ai pojàt.

Adès se tu, letòu, di crodi ti sòs lent
chel ch’i conti, a no sòn maravèis,
ch’jò stes ch’i lu ài jodùt lu cròt a stènt.

Mentri ch’jò a lòu ghi alsavi li sèis,
un grant sarpìnt cun sèis piè a si’a butàt
intòr d’un di lòu, e svelt com’i pensèis

cuj piè di miès la pansa ghi’a ’ntorgolàt
e cun chej davànt i bras a ghi’a cjapàt;
li mosèlis pur a ghi’a dopo ben becàt;

i piè di davòu ta li cuèsis al à slungjàt
e la so coda tal miès ghi’a metùt,
e davòu la schena di nòuf distiràt.

L’èdera sù par un àrbul i no’ai maj jodùt
ca si rimpìna com’st’orìbil fiera
che’n tal cuàrp da l’altra si’a ’ncjastràt par dut.

I doj cuàrps si sòn dopo unìs com’se cjera
cjalda a fòsin stàs, misturànt il so colòu,
tant ca nol pareva pì, nencjùn, chèl cal era,

coma ca si forma davànt dal brušòu
da la cjarta un colorìt cussì scur
ca nol è neri, encja se’l blanc al mòu.

I’àltris lu vuardàvin, ognùn puc sigùr
e sigànt: “Ejlà, com’ch’i ti stàs cambiànt!
Jòitu ch’i no ti sòs pì doj, nè un pur.”

Zà a stèvin i doj cjàfs dom’un doventànt
cuant ca someàvin do figùris miscjàdis
in ta na muša, e no pì dos da chì ’ndavànt.

Doj bras si sòn fàs da cuatri menàdis;
cuèsis cu li gjàmbis, e pansa e pet,
in ròbis maj jodùdis si sòn cambiàdis.[153]

Anulàt’l era ogni inisiàl aspièt:
doj e nencja un st’imàgin sformada
a pareva; e plan si’a movùt’n ta stu stret.

Com’che la sbisa sot da la scoria granda
daj dìs cjaniculàrs, zìnt’n ta na nova brusa
a và scjavasànt la strada’n ta na lampada,

cussì’l pareva, vegnìnt vièrs la pansa
daj altri doj, un madrasàt impijàt,
lìvit e neri, com’na barba griša;

e’n tal bugnìgul, là che par prin’l vèn  supàt
il nustri alimìnt, un di lòu al à ’mpiràt
e davànt di luj’l è sùbit dopo colàt.

Chel impiràt, sidìn, al à doma vuardàt;
ànsi, cùj piè fermàs, al sbadajàva,
coma che sun o fièvra lu vès tacàt.

Luj’l sarpìnt, e’l sarpìnt luj’l vuardava;
un pa la plaja e l’altri pa la bocja
fun a soflàvin e’l fun si scuntrava.

Cal taši ormaj Lucàn ulà cal tocja
daj puòrs diàus di Sabèl e di Nasìdio,
e che ben al sinti sè ca ghi và dongja.

Cal taši di Cadmo e d’Aretus’ Ovìdio;
che se chèl in madràs e l’altra in font
poetànt al convertìs i no lu ’nvidièj jò;

che maj, ma maj, do natùris front a front
al à tramutàt, cussì che li dos fòrmis
a cambiàsi di sostansa’ghi’an fàt front.

Insièmit, tegnùt si’an a sti règulis,
che il sarpìnt la coda al à’nforcjàt
e’l ferìt al à stret ben ben li tàlpis.



Li gjàmbis pur cu li cuèsis si’an tocjàt
e’ncolàt cussì che dop’un puc la zuntura
zuntura a no varès pì someàt.

La coda rota a cjoleva la figura
ca si pierdeva’n tal’omp, e la so pièl
si feva mola, e chè dal’omp dura.

I bras, jòt ben, si ritiràvin sot il cuèl,
e i doj piè dal madràs, che curs a èrin,
tant si slungjàvin cuant che chej a zèvin sot pièl.

I piè davòu a s’intorgolàvin
doventànt il coso che l’omp al plata,
mentri che dal so, puòr omp, doj si fèvin.

Intànt che al un e al altri a cambia la fumata
in colòu nòuf, e ghi fà vignì’l pel sù
par chì, e par lì ghi dà na lisaduta,

un a si è levàt e’l altri al è colàt jù,
ma sensa distudà chej triscj’ di fanaj
che sot di chej ducju doj’a cambiàvin mušu.

Chèl dret si’a tiràt vièrs li tèmpis asaj,
e di duta che roba che là a è zuda,
l’orèlis si’an formàt, che vùt nol veva maj.

E da la matèria pì’n davòu restada,
cun pucja in muša un nas a si è formàt
e cul rest na bocja d’omp ghi’è vegnuda.

Chèl pojàt, il mušu ’ndavànt al à slungjàt
e li orèlis al à ritiràt dentri’l cjàf
com’che da’un lacaj a vèn cussì spes fàt;

e la lenga, ch’unida a era, e claf
di tant parlà, a si divìt; e chè a fòrcja
’n’tal altri ’si siera; e’l fun no si mòuf.

L’ànima, che doventada ’era bèstia,
a scjampava subulànt par il fosàt,
e’ndavòu ghi và’l altri, cal spuda e’l tabàja.

Ma èco che li spàlis nòvis’a voltàt,
dišìnt al ters: “I vuej che Buoso[154] al zedi
e ca si strisìni ben in ta stu bušàt.”

Cussì la zinìa di sta bolgia jodi
mutà e tramutà i’ai podùt, e ca
mi scuši’l nòuf se sempri sclet i no pòl èsi.

Cunfùs i me vuj a’è capitàt cà
ca fòsin un bièl puc, e’l me spìrit pur;
lo stes i’u’ai ben jodùs zì via di cà;

fra lòu al era Pùcjo Sciancàt, par sigùr,
e luj al era ’l unic da li tre figùris
la forma di prima a tègnisi dur:

chel altri’l era chèl[155] che tu, Gaville, ti plànzis.



Cjànt Vincjasejèšin

Gòt, Firense, para via a dati vànt,
bàt pur par mar e par cjera li to àlis,
che’n tal infièr al è’l to nòn ca si spant![156]

Ca jù i’ai cjatàt sinc daj to grancj’ làris,
sitadìns tos, par me vergogna granda,
e tu in grant onòu no ti ti àlsis.

Ma se’l ver a s’insumièa’n matinada,
tu ti vegnaràs a provà fra puc timp
la maldisiòn, e pì, da Prat augurada.[157]

Se cussì zà’a fòs, al sarès il so timp:
ca susedi pur, che cussì ghi tocja!
Pì mal i staraj cul zì ’ndavànt dal timp.

I sìn partìs, e sù par chej tocs di rocja
che prin a zì jù a ni vèvin judàt
al è zùt il duca, che fàt mi’a da clocja;[158]

e proseguìnt par chel solitari trat,
tra che schègis e che sporgènsis dal scoj,
sensa la man il piè ’si varès blocàt.

Sè mal ch’i’ai sintùt, e encja ’dès ch’i soj
chì i sìnt cuant che’n mins mi vèn chèl ch’i’ai jodùt,
e’n ta dut il me inzèn i no mi poj,[159]

ca no si diši che chì a mancjava virtùt;
cussì che, se stela buna, o encja miej,
mi’a dàt dal ben, i no vorès’n me ’nvìdia vej vùt.

Cuant che’i contadìns si ripòšin taj pajòj
in taj dìs che chèl che il mont al sclarìs
a si tèn mancu platàt ai nustri vuj,

e com’ca scàmbin post muscjns e mòscjs,
tanti lušìgnis a s’jòdin jù ’n valada
’ndà che’l daràt al è e li vendèmis;

di altritanti flàmis a era pur ’luminada
l’otava bolgia, com’che jò mi soj necuàrt
da là ca s’jodeva la part pì fonda.

E com’chèl che cuj òrs vendicàt’l veva’l tuàrt
jodùt al veva’l cjàr di Elìja al partì,
cuant che’i cjavaj in sù si èrin butàs fuàrt,

che zighi davòu cuj vuj nol podeva pì,
fòu che d’jodi la flamuta besola
com’na nuluta, ch’in sù al jodeva zì;

cussì a si mòuf ognuna pa la gola
dal fosàt, che nisuna a mòstra’l platàt;
ogni flama a tèn un pecjadòu e no lu mola.

D’insima’l punt in jù’i vuardavi, pleàt,
che si no mi vès ta’un clap tegnùt dur,
jù’i sarès colàt sensa vignì pocàt.

E’l duc, ch’jò i’eri atènt si veva necuàrt luj pur,
mi’a dìt: “A sòn spirs dentri li flàmis;
ognùn s’inglusa di chèl cal àrt sigùr.”

“Mestri me,” i’ai rispundùt, “sè ch’ti mi dìšis
mi fà stà pì sigùr; ma zà’i vevi crodùt
che cussì a fòs; ma i’ai pur gust ch’i ti mi còntis.

Cuj eše’n tal fòuc cal è cussì dividùt,
lasù, cal par’l flamà da la foghera
’ndà ch’Entòcli cul fradi[160] al è stàt metùt?”

E luj a mi: “Là dentri a si martìra
’l Ulìs e Diomèt, e cussì ’nsièmit
a vàn a la vendeta com’a l’ira;

in tà la flama si sinteva’l planzi, fit,
da la vuàita dal cjavàl cal era puarta
di ’ndà che chèl cal à fondàt Roma al è partìt.

Al era’l planzi, dentri, da l’art che, muarta,
Deldàmia ’ncjamò a sufrìs par Achìl,
e pur dal Paladi’l dolòu a si parta.”

“Se dentri di chel sfavilà ghi’e pusìbil
parlà,” i’ai dìt, “Mestri, jò’i ti vuej preà
e preà di nòuf che’l me preà’l vali par mil,

che dut par nuja nol sedi’l me preà
che che ’ncuarnada di flama chì a vegni:
jòdiu i vuej cussì tant ch’in jù ti m’jòs pleà.”

E luj a mi: “Il to preà i vuej tegni
in granda stima, e ben i lu scolti;
ma fà che la to lenga ’si ritegni.

Lasa ch’i parli jò, che jò’i ti parti
sè ch’i ti vòus; che lòu no volarèsin
forsi—parsè che grècs a èrin—scoltati.

Dop’che la flama vegnuda ni’era visìn
’ndà ch’al me duc ghi pareva just il lòuc,
cussì ghi’a dìt’a lòu che lì a scoltàvin:

“O vuàltris ch’i sèis in doj dentri d’un fòuc,
s’jò i’ai di vu’n vita alc meretàt,
se da vuàltris meretàt i’ai tant o puc,

cuant ch’i’ai’n tal mont li àltis rìghis creàt,
stèit fers li; ma ’l un di vu’ cal diši cà
’ndulà che, pierdùt, al è muàrt e soteràt.”

Il cuàr pì alt da la flama antica
al à tacàt a mòvisi bruntulànt
coma chè che’l vìnt al scjàsa’n là e’n cà;

alora la punta’n cà e’n là zirànt,
coma ca fòs na lenga ca parlàs,
com’na curìnt la vòus a à fòu sgorgàt: “Cuant

ch’i’ai lasàt Circe, che cun chel so làs
mi veva par pì d’un àn dongja Gaeta tegnùt leàt,
prima che cussì Enea ’la clamàs,

nè’l ben ch’i volevi al fì, nè la pietàt
pal me pari vecju, nè’l dovùt amòu
che Penelope podùt a varès vèjmi dàt,

mi veva dentri podùt vìnsi chel ardòu
ch’i vevi di doventà dal mont espèrt,
e daj vìsis dal omp e dal so valòu;

ma’i mi soj aviàt pal mar alt e vièrt
cu’na navuta e che compagn’a
pìsula ca no mi veva maj lasàt dešèrt.

Da spiàgja a spiàgja i’eri zùt, fin in Spagna,
fin in Maròc, e in Sardegna encja,
e’n ta l’ìšulis che’l stes mar’l bagna.

Jò e’i compàis i’èrin zent lenta e vecja
par cuant ch’i sìn rivàs ta chel post stret
’ndà ca sòn i sens di Èrcul in rocja,

lì, par che’l omp nol zedi pì’n là dal stret:
da la man destra i’ai lasàt Sivìl;
da che altra i vevi zà ’bandonàt Set.

‘O fràris,’ i’ai dìt, ‘che par pì di sent mil
perìcuj i sèis rivàs pròpit fin amònt,
in ta sta vèa, ca ni è fina com’un fil,

daj sèns ch’encjamò ni rèstin ta stu mont,
no stèit diši di no a l’esperiensa
di chel mont sensa zent, di là dal tramònt.

Consideràit ben la vustra siminsa:
fàs no sèis stàs par vivi com’salvàdis
ma par zì’n sercja di virtùt e cognosensa.’[161]

Stu discòrs ’ghi li’a cussì ben ’ngusàdis
ai compàis li rašòns par parà ’ndavànt,
ch’a fermàju i varès vùt grandi fadìis;

e voltàt la nustra popa vièrs’l levànt,
i rèmos àlis a èrin par stu mat di svuàl;
plan plan a man sanca i zèvin voltànt.

Belzà dùtis li stèlis dal polo austràl
a jodeva la nòt, e’l nustri al era tant bas
che sot’l steva’n compagnìa dal scuàl.

Sinc vòltis a èrin stàs impijàs e sieràs
chej lumìns ca èrin sot da la luna,
dopo ch’i vèvin traviersàt chel grant pas,

cuant ch’jodùt i vìn, encjamò lontana,
na montagna [162]scura e alta tant
che cussì maj no’n vevi joduda nisuna.

La vista ni’a dàt ’legrìa, fin cuant
che da stu nòuf post ’na bufera’a tacàt
ca’a ben batùt la prua là’n davànt.

Naf e aga tre vòltis zì ’n ziru ’a fàt:
a la cuarta la popa a è zuda’n sù
e la prua’n jù, com’ca era destinàt,[163]

fin che’l mar sù di nu’a ni’a sieràt jù.



Cjànt Vincjasietèšin

La flama ’era zà ’ndresada e cujèta,
dopo’l so parlà, e via da nu’ a zeva
cu la licensa dal me bon poèta,

cuant che n’altra che davòu ghi steva
i vuj mi’a fàt voltà’n ta la so punta
da ’ndulà ch’un sùn confùs al vegneva.

Coma’l nemàl siciliàn, cun dentri’l lamentà
di chèl—e par prin cun chèl al mugnava—
ch’al falu, malìn al era stàt, a si conta;[164]

cu la vòus dal aflìt al mugulava
tant che, encja s’al era dut fàt di ramp,
lo stes a pareva ch’amondi al sufriva;

cussì, no vìnt bus nè altra via di scjàmp
da cuant che’n tal fòuc, in ta’un sclopetà da mas
si convertiva’l so puòr parlà, lamp a lamp.

Ma dopo cal veva tacàt il so viàs
sù pa la punta, e dàt ghi veva chel guìs
a la lenga cuant che sù’l zeva dal bas,



diši i vìn sintùt: “O tu ch’i ti sìntis
la me vòus e che’l to parlà’l è lombàrt,
e’i ti’as dìt: ‘Istra và; di più non t’adìš’ ’,[165]

parsè ch’jò’i soj chì forsi un puc’n ritàrt
nòsta zì, ma tabàja pur cun me un puc:
t’jòs ca no mi displàs a mi, e jò’i àrt!

Se tu i ti sòs’n ta stu mont svuàrp da puc
colàt da la sù—da che biela cjera
latina da’ndà che la colpa i’ai, puòr cuc—

dìšmi se’i romagnòi ’an pàs o guera;
ch’jò’i’eri di che montàgnis fra Urbìn
e’l pas ca si vièrs al Tevere, a plera.”

Jò’i vuardavi in jù, atènt e sidìn,
cuant che’l me duc a mi’a’n tal flanc tocjàt
dišìnt, “Tabàja tu, che chistu al è latìn.”

E jò che di diši i’eri preparàt,
sens’ešità i’ai scuminsiàt a parlà:
“O spirt, ca pàr ch’i ti sòs la jù platàt,

la Romagna a no è, nè maj no era, ulà,
sensa guera in tal còu daj so tiràns;
ma al momènt nisuna a si’n jòt ulà.

Ravèna a è com’ca è stada da tancju àins:
’l àcuila da Polenta là a si cova,
cussì ch’encja Cervia’a cujèrs cuj so plumìns.

Sta cjera[166], che zà fàt a veva la so lungja prova,
e daj fransèis un mar ros di sanc, miga puc,
sot ramàsis vèrdis a si tegneva.

E’l mastìn vecju e il nòuf da Verùc,
che tant mal a vèvin Montagna governàt,
a si’u jòt là ca grugnìsin, e pì di un puc.

Là di Lamòn e Santera, ogni sitàt
guidada ’è dal leonùt dal nit blanc,
cal cambia banda da unvièr a estàt.

E chè ca vèn dal Savio bagnada di flanc,
cussì com’ca si cjata tra plan e mont,
tal stes mòut a vìf, sot tiràn e stàt franc.

M’adès cuj sòtu? Dìšnilu ch’i lu tegnìn cont:
nost’èsi dur pì che cualc’altri’l è stàt,
se’l to nòn al mont al riva’a fàighi front.”

Dopo che’l fòuc al veva’un bièl puc rugnàt
tal so mòut, la so punta fina ’l à movùt
di cà, di là, e’n fin a chistu ghi’a dàt flat:

“Se jò’i crodès da rispùndighi in dut
a cualchidùn cal sarès tornàt tal mont,
di flameà sta flama a no varès pì volùt;

ma sicoma che pròpit maj da stu font
nol è maj tornàt vif nisùn, si sìnt just,
sensa timòu d’infàmia i ti dìs, prònt[167].

Omp di guera i soj stàt, e dopo frari cun gust,
crodìnt di fà, cussì sinturàt, penitensa;
e dut a sarès susedùt ta stu mòut just,

s’a no fòs pal grant predi[168]—che schifènsa!—
ca mi’a rimetùt’n ta li primi còlpis;
e coma e parsè, èco la sostànsa.

Mentri ch’jò i eri forma cul sanc’n ta li vènis
che dàt mi veva me mari, il me fà
nol era da leòn, ma da vòlpis.

La furbìsia, la scaltrèsa e’l imbrojà
ben mi zèvin e tant i ušavi la so àrt,
che fin’n fìn dal mont al era dut’un da fà.

Cuant ch’i mi soj jodùt rivà’n ta che part
da la me etàt ’ndà ch’ognùn’l dovarès
calà li vèlis e zì ’ndavànt mancu fuàrt,

il plašej di prin’mi feva adès ribrès;
dut pentìt, al mont dìt ghi vevi i me adìos;
ah puòr bašovàl! e zovàt a varès.

Chel principe là daj nòufs Farišèos,
stìnt fašìnt guera dongja dal Lateràn,
e nè cuntra Saracèns nè Gjudèos,

parsè ch’ ognùn daj so nemìs al era Cristiàn,
e nisùn al era stàt Acri a vìnsi,
nè mercjadànt al era stàt là dal Soldàn;

nè i òrdins sàcris nè pur ’l alt ufìsi
ghi vèvin fàt da guida, nè in mè il cordòn
che fràris pì màgris a vèvin par strìnzisi.

Ma com’ Costantìn vùt al veva Silvèstri’l bon
dentri di Siràt par vuarìlu da la lèvra,
cussì chist ’l à volùt ch’i lu judàs benòn

par vuarìlu da la so granda fièvra:
al à volùt ch’i lu consiliàs, ma i’ai tašùt
par ch’ogni so peràula stramba a era.

E’l à dìt di nòuf: ‘Nosta sospetà dut;
jò’i ti asòlf, e tu’nsègnimi coma fà
par che’l Penestrìn al zedi jù dal dut.

Il cjèl jò’i pòl ben vièrzi e sierà,
com’ch’i ti sàs; però a sòn dos li clafs
che’l me antecesòu nol à volùt curà.’

Alora mi’an pocàt i argumìns gràfs
là ’ndulà che’l taši al sarès stàt pešu,
e dìt’i’ai, ‘Pari me, pars’che asolusiòn ti mi dàs

da chel pecjàt ch’adès mi fà colà’n jù,
prometi al lunc ma il mantegni puc fuàrt
ti farà trionfà tal to alt di la sù.’

Francèsc si’a fàt avànt, dopo ch’i’eri muàrt,
par me; ma un di chej cjalinòus di cherubìns
al à dìt: ‘Làsilu chì[169]. A no mi fà tuàrt.

Al à da zì la jù, fra i me meschìns
par chel consej da ludro cal veva spartìt,
che da chè’n cà ghi sìn stàs sempri visìns;

ch’asòlvi no si pòs chèl ca no si’a pentìt,
nè pentìsi e volej al stes timp si pòs,
che stu contradì a nol vèn consentìt.’

Oh puòr me! Pì svelt sveàsi nisùn’l pòs
Com’cuant che’ngrimpàt mi veva e dìt: ‘Forsi
no ti pensàvis che jò’un lòic[170] i fòs’!

A Minos mi’a partàt, che la coda a voltasi
atòr dal cuàrp si veva metùt vot vòltis,
e dopo che là’l era zùt a muàrdisi,

dìt al veva: ‘Stu chì al stà ben là cuj làris’;
a è par chèl ch’jò ’ndà ch’i t’jòs i soj pierdùt,
e vistìt cussì i sufrìs sti pènis.”

Cuant che’l so diši al veva cussì finìt dut,
la flama, cun grant dolòu, a era partida,
stuarzìnt e sbatìnt il so spis di cuarùt.

Nu i sìn zùs’ndavànt, jò e la me guida,
sù pal scoj fin insima dal’altri arc
di chel fosàt ’ndà che’l fìo a’n pàijn avonda

ducju chej che dišunìnt a mètin sù tant càr’c.



Cjànt Vincjotèšin

Cuj podarèsia maj cun peràulis sclètis
diši di chel sanc e di che plàis in plen
ch’i’ai adès jodùt, encja contànt pì vòltis?

A no’è nisuna lenga cun chel inzèn
ch’judà al posi’l nustri discòrs, e la mins
a à di dut chel comprendi lì puc sen.

Se chej a fòsin ’ncjamò dùcjus visìns
che zà in ta la sfurtunada cjera
da la Pulia’n vùt cussì tancju sufrimìns

par via daj Trojàns e da la lungja guera
che di anej a’a’mplenìt doj biej zèis,
com’cal dìs Livio, che partàt ai sbàlius nol era,

cun chè ch’an d’aveva lasàs pus intèis
par vej contrastàt Berto il Guiscàr;
e l’altra che lasàt a à ’ncjamò vuès’n ta li contèis

di Ceperòn, là ’ndulà cal è stàt bušiàr
ognùn puliešìn, e là da Tajacòs,
’ndulà che sens’ àrmis vinsùt al veva’l vecju Alàr;

e par cuant che ferìdis fòndis o mòs[171]
s’jodeva—dut chistu nencja’l vèn visìn
al oròu di sta nona bolgja là che dut al è sòs.

Caretej no’n dè che tant par dòvis a spàndin
com’un ch’i’ai cun schifo jodùt, dut sbregàt
da la barba fin là che corèis ’si tìrin:

i bugjej tra li gjàmbis ghi vèvin colàt;
còu e polmòns s’jodèvin, e chel puòr sac
cal fà merda di chèl ca si’a mangjàt.[172]

D’jodi dut di chistu’i no eri ’ncjamò strac
cuant che luj mi’a vuardàt, e vierzùt si’a’l pet,
dišìnt: “Jòitu ch’i mi vièrs coma un sac?

Jòt ben cuant strupiàt cal è Maomèt!
Davànt di me ’l è Ali cal và planzìnt,
ròt in muša da la barba al cjufèt.[173]

E ducju i àltris che chì ti vàs jodìnt,
seminadòus di scàndul e di scisma,
vìfs a èrin, m’adès, sclapàs, a stàn puc godìnt.

Un diàu al è cà davòu ca ni sistema,
crudèl cal è, cul taj da la so spada,
e ducju di nòuf ‘l sbugjela cu la so lama

cuant ca rifàn che doloroša strada;
no prin, però, che zìnt atòr, com’ch’i dìs,
ogni ferida si sedi zà sierada.[174]

Ma tu cuj sòtu che dal scoj i ti vuàrdis,
ešitànt, forsi, di zì a la pena
che Minos segnàt ti’a pa li to acùšis?”

“Muàrt nol è  ’ncjamò, nè colpa ’lu mena,”
rispundùt al à’l mestri, “a tormentalu;
ma par dàighi n’esperiènsa pì plena,


a mi, ch’i soj muàrt, mi convièn menalu
pal infièr ca jù, di zìru in zìr,
e ver al è com’ch’jò ti staj dišìnlu.”

Cuant ca l’an sintùt, pì di sent ca zèvin’n zìr
si sòn fermàs tal fosàl a vuardami
par maravèa, dismintiànt il martìr.

“Dìšghi duncj’adès a Fra Dulcìn ca si àrmi—
tu che’l soreli t’jodaràs forsi di nòuf fra puc,
se pì ca nol vòu vignì sùbit a cjatami—

ben di vìvars[175], che se’l timp al siera stu lòuc
la vitòria no ghi zèdi al Novarèis,
che sinò nol vinsarès sensa’un grant truc.”

Un piè a lu veva zà alsàt di pèis
Maomèt cuant che dìt mi veva sta peràula;
dìt chist, vìa cal è zùt cu li so idèis.

N’altri, che un bus al veva’n ta la gola
e troncàt il nas fin pròpit sot li sèis,
e nol veva altri che un’orèla,

restàt lì a jodi chisti maravèis
cuj àltris, prin d’àltris’l à vierzùt cana,
rosa di sanc ca ghi colava di sot li sèis,

e’l à dìt: “O tu, che colpa no ti condana,
e ch’i’ai jodùt in ta cjera latina,
se’l grant someà a no mi’ngàna,

recuàrda Pieri da la Midišina,
se maj ti tòrnis a jodi chel bièl plan
che da Versèl a Marcabò s’inclina.


E fàighi savej a chej doj pì miej di Fan,
al Siòr Guido e encja al Angjolèl,
che se’l jodi ’ndavànt chì no si lu fà’nvàn,

a vegnaràn butàs fòu dal so vasèl
e mašenàs visìn di Catòlica
pal tradimìnt di un tiràn tant crudèl.

Tra l’ìsula di Cipro e di Majorca,
nol à maj un cussì grant delìt jodùt Netùn
nè da pirata nè da zent argolca.[176]

Chel traditòu che pur al jòt dom’ cun’ un ,
e al tèn la cjera che un tal chì di me
di jòdila al vorès èsi stàt dišùn,

a ju farà zì al parlamìnt cun sè;
dopo al farà sì ch’al vint di Folàra
preà ghi zovarà puc, e si sà’l parsè.”

E jò a luj: “Mòstrimi a la clàra—
se nova di te la sù par me  a svuàla—
cuj cal è chèl da la siera amara.”

Alòr’ al à pojàt la man ta la mosèla
d’un so compaj e la bocja ghi’a vierzùt,
sigànt: “Èco chì chèl, e nol favela.

Chistu, ešiliàt, il dubità ghi’a cjòlt dut
a Sešar, afermànt che chèl ben furnìt,
ešitànt, dàns al è sempri a pièrdi zùt.”

Oh puòr diàu, cuant cal someàva spaurìt
cu la lenga ta la goša tajada,
Curio, che al diši’l era stàt cussì ardìt!

E’un ch’al veva’l un’e l’altra man troncada,
alsànt i zumpìns pa l’aria fuscada,
cussì che’l sanc ghi veva la muša sporcjada,

al à sigàt: “Encja il Moscja recuarda,
cal à dìt—òsti!—, ‘Cjàf a à la roba fata,’[177]
che mala siminsa pa la zent tosca a è stada.”

Alòr jò: “La to ràsa pur a è muarta”;
luj, puarèt, cun pì dolòu sul so dolòu,
al è zùt, cu’na malinconìa mata.

Jò a vuardà’l scjàp i soj restàt ’ndavòu,
e jodùt i’ai roba ch’i varès poura
sensa pì prova a contala besòu;

s’a no fòs che la cosiènsa mi sigura,
che compagna ca rìnt l’omp sigùr di sè,
sot la corasa di sìntisi pura.

Jodùt i’ai com’ch’encjamò’l fòs’n front di me
un cuàrp sensa cjàf ch’avànt al zeva
com’i’altri puòrs disgrasiàs davànt di me;

e’l cjàf troncàt paj cjaviej al tegneva,
pindulànt da la man com’un lampiòn;
e chèl mi vuardava e “Puòr mè!” al diševa.[178]

E a sè stes si feva lustri benòn,[179]
e a èrin doj in un e un in doj:
e coma maj, ben al sà chèl dal lamp e tòn.

Cuant che sùbit sot al era dal nustri scoj,
a ni’a alsàt il bras cul so cjàf, dut,
par che’l so parlà’i sintèsin ducju doj.

E’l à dìt: “Adès t’jòs stu patimìnt brut
tu che, rispirànt, ti vàs jodìnt i muàrs:
vuarda si ti’n cjàtis n’altri cussì crut.

E pars’che tu che nòvis ti mi pàrtis, sensa cuàrs,[180]
ti’as di savej ch’jò’i soj Bertran dal Bornio, chèl
ca ghi’a dàt al Re zòvin chej crus cunfuàrs.

Jò’i’ai fàt pari e fì al un ’l altri ribèl:
pì no ghi’a fàt Achitofèl a Absalon
e David cun chel becotà da crudèl.[181]

Di zent ben unida i’ai fàt divišiòn;
par chèl che’l me puòr sarvièl al è stàt spartìt
dal so prinsìpit, cal è’n ta stu troncòn.

Da chì’l me cuntrapatì[182], com’ch’i vèis capìt.



Cjànt Vincjanovèšin

Al jodi che zent e che stranìsimis plàis
a si vèvin i me vuj cussì incjocàs,
ca èrin di làgrimis coma grondàis;

ma Virgìlio a mi’a dìt: “Sè ch’i ti fàs?
parsè ghi vani i to vuj ’ncjamò dongja
là che scjù puòrs spirs a sòn cussì mal cunsàs?

Cussì no ti’as fàt’n ta nisun’altra bolgja:
se tu ti cròs di rivà a contàlis,
sta val par pì di vincj mìis a para via!

La luna a è belzà sot di nuàltris:
a ni resta puc dal timp a nu concedùt,
e altri’n d’è da jodi che tu no t’jòdis.”

“Se tu ti vès,” i ghi’ai sùbit rispundùt,
“’tindùt a la rašòn che par chè jò’i vuardavi,
forsi di stà pì a lunc ti mi varès permetùt.”

Intànt’l zeva—e jò davòu ghi stevi—
il duca; jò zà’i ghi fevi risposta:
“La dentri di sta cava,” i zontavi,

“’ndulà ch’jò’i vevi i vuj fisàs a pusta,
i cròt che un spirt dal me sanc al planzi
la colpa che la jù cussì tant a costa.”

“No dati,” al à tacàt il mestri a diši,
“tant pensej par luj d’adès in davànt:
’tìndighi a altri e lasa che luj al pàusi:

ch’jò’i lu’ai jodùt al piè dal pontùt, cuant
che cul so dèit fuàrt a ti minacjava
e Geri dal Bièl al zeva nominànt.

Intànt sè che dut’l to timp’l ocupava,
al era in tìndighi a chèl d’Altafuàrt,
e’n là no ti vuardàvis, e luj’l partiva.”

“O bon il me duca, che violenta muàrt
ca no è’ncjamò vendicada,” i’ai dìt,
“dal parìnt che’l dišonòu ghi’a fàt tuàrt,

lu’a rindùt disdegnòus[183]; e’l è partìt
sensa parlami, com’che jò’i la pensi:
e chèl par luj di simpatìa mi’a’mplenìt.”

Cussì i parlàvin fin lì ca tocja èsi
par prin podej dal scoj l’altra val jodi,
s’a fòs pì lustri, fin in font, o cuaši.

Cuant ch’sìn tal ùltin clàustri rivàs a zì
di Malbòls, cussì che chej bràfs di fràris
jòdiu dùcjus i podèvin pròpit lì,

di lamìns i’ai sintùt divièrsis frecjàdis,
ca vèvin di pietàt li pùntis infieràt;
ch’jò cu li mans mi soj sieràt l’orèlis.

Cuant dolòu al vegnarèsia coletàt
se da Valdichiàna a vegnèsin d’estàt,
cun ducj’i maj di Sardegna e dal Maremàt

e’n ta na fòsa’l fòs il dut insembràt?
Cussì’l era chì, cun che gran pusa
di zent ca si marsiva zà da un bièl tràt.

Zùs i sìn pal ùltin àrzin, sensa pauša,
lunc il scoj lunc, sempri a la sinìstra,
fin là ch’jodùt i’ai daj lamìns la cauša:

là a era, vièrs il font, là cal minìstra
chel siòr dal alt ’l infalìbil gjustìsia,
punìnt i falsadòus che li’l regìstra.

Pì malincònic cuj al crodarèsia
ca fòs stàt in Egina[184] cun ducju’i malàs
cuant ca era’n aria tanta malìsia

che’i nemaj taj pàscuj a sòn dùcjus colàs,
encja i vièrs, e dopo li zens antìchis,
secònt chej poès ca ni còntin scjù fàs,

coma li furmìis si sòn rinovàdis;
chì a era d’jodi’n ta che valada scura,
l’ànimis languì chì e là ’ngrumàdis.

’N ta spàlis o pansa ’diritùra
daj àltris ’èrin pojàs, e chèl a gjàt
plan plan al zeva ta la viùta puora.

E nu, pas a pas, sidìns i vìn cjaminàt,
vuardànt atòr e scoltànt chej disgrasiàs
nisùn daj cuaj’l varès podùt stà’ndresàt.

Doj in daj jodùs un sul altri pojàs,
com’che li padèlis si mètin a sujà,
dùcjus da cjàf a piè di rògnis macjàs;

e’i no’ai maj jodùt un cussì fuàrt stringhià
da nisùn frutùt spetàt dal so paròn,
o che la strìnghia’l mena par falu sveà,

com’ch’ognùn si menava svelt’l spisòn
da l’òngulis intòr pa la gran ràbia
dal spisà che maj ju farà stà pì benòn;

li rògnis cun l’òngulis a gratavin via
com’cal fà’l curtìs dal cogu cu li scàis
di pès ca sòn gràndis pì di na scàja.

“O tu che cun i to dèicj’ i ti ti dismàis,”[185]
Al à tacàt a dìšghi’l duca a un di lòu,
“e che ogni tant ti fàs di lòu tanàis,

dìšni se cualchi latìn al è’n tal dolòu
di stu post, e che l’òngula ti bastàs
in etèrno a fà chistu lavòu’.”

“Latìns[186] i sìn, che tu t’jòs cussì guastàs,
ducju dòj,” al à rispundùt planzìnt;
“ma cuj sotu che sta domanda ti ni fàs?”

E’l duca: “Jò’i soj un che jù’l stà vegnìnt
cun chistu vif chì, da scoj a scoj,
e di mostràighi ’l infièr a luj  i intìnt.”

Alòr si sòn a colp separàs, chej doj,
e tremànt ognùn si’a vièrs me voltàt,
e àltris pur: i doj no èrin besoj.

Il me bon mestri si’è vièrs di me premuràt,
dišìnt: “Dìšghi pur a lòu sè ch’i ti vòus.”
Vìnlu luj volùt, cussì i’ai alòr tacàt:

“Se’l vustri pensà—di chist i soj curiòus—
nol resta tal prin mont da l’umana mìns,
ma al vif sù encja dopo da la so cròus,

dišèimi cuj ch’i sèis e di cuali zèns:
la vustra sporcja e fastidiòša pena
di fami jodi ca no vi crej spavìns.”

“Jò i’eri d’Àrès, e Arbul  da Siena,”
al à dìt un, “a mi’a fàt meti’n tal fòuc;
ma chèl pal cual i soj muàrt chì no mi mena.

A’è vera però ch’i ghi’ai dita par zòuc:
‘Jò’i soj bon di stà’n aria com’na pluma;
e chèl—curiòus dal nòuf amondi puc—

volùt al veva ch’i ghi mostràs l’art, e doma
pars’chè jò no l’ai fàt Dèdal, a mi’a fàt
brušà da un ca lu tegneva par fì; ma

ta l’ùltima bolgia da li dèis i soj stàt,
pa l’alchimìa che tal mont i’ai ušàt,
da Minos, ca nol pòl sbalià, butàt.[187]”

E jò al poèt ghi’ai dìt: “Sta vanitàt
si cjàtia’n t’àltra zent che la Saneša?
Nencja’n ta che fransèša, in veritàt!”

Alòr chel altri levròus alsàt al à la muša
e mi’a rispundùt: “Al di fòu di Strìsa
cal à savùt benòn a fà la so speša,

e Nicolò che la costoša ušansa
dal garòful al à luj par prin scuprìt
in tal ort ’ndà che sùbit a cjàpa la siminsa;

e pur di chel scjàp cal à pièrdut da stupit
la vigna e’l gran bosc cun Cjaša d’Ašiàn
e’l so udìsi’l à mostràt ’l Imbarlumìt.

Ma par ch’ti savèdis cuj ca ti’a dàt na man
cuntra’i Sanèis, ’ngusa vièrs me’l to vuli,
cussì che chèl ca ti rispùnt no t’jòdis invàn:


ch’jò i soj’l spirt di Capòc t’jodaràs ben sì,
ch’jò i’ai falsàt metaj cun l’alchimìa:
e ti’as da recuardati, si t’jòs ben chì,

com’ch’jò i eri pròpit ’na buna sìmia.[188]



Cjànt Trentèšin

Taj timps che Gjunòn a era rabiada
par via di Semèl cuntra’l sanc Tebàn,
roba altri vòltis da ic mostrada,

cussì tant mat al è doventàt Atamàn,[189]
che jodìnt la fèmina cuj so doj fis
zì ’ndavànt cargada cun un di lòu par man,

al à sigàt: “I vuej cjapà cu li rètis
la leonesa e’i so leonùs al pàs,”
e fòu al à dopo metùt li crudèl’ sgrìnfis:

Learco al à cjapàt, un daj puòrs frus disgrasiàs,
e’n alt alsàt, a lu à sbatùt cuntr’un mur;
e ic e’l altri si sòn dopo ’nnegàs.”

E cuant che la furtuna si’a voltàt vièrs’l bas scur,
da l’altesa daj Trojàns, che dut a ausava,
cussì ch’insièmit cul regnu’l è colàt il re pur,

la puora Ècuba, vilida e sclava,
dopo ch’a jodùt Palisena[190] muarta,
e dal so Polidoru’n ta la riva

dal mar la puareta si’è necuarta,
fòu di sè, dal dut, a à bajàt com’un cjàn;[191]
cussì tant ca si’era di dolòu la so mins stuàrta.

Nè da Tebe nè da chistu post Trojàn
nisùn a à maj jodùt fùriis cussì crùdis
ca becàvin no bèstis ma chèl cal era umàn,

com’che do òmbris, pàlidis e nùdis,
che muardìnt a corèvin ta la maniera
dal pursìt che dal pursitàr ti mòlis.

Una ’ngancjàt a veva Capòc, e ghi’era
cuj dincj’ ta la cadòpa, cussi che, tirànt,
ghi feva gratà la pansa in cjera.

E’l Aretìn, che restàt al era tremànt,
mi’a dita: “Chel spirt là al è Gjani Schichi,
che, rabiòus, al stà i’àltris cussì cunsànt.”

“Ah!” ghi’ai dìt, “se chel altri a no ti mèt uchì
i dincj’ intòr, no ti faràs fadìja
a dìšni cuj cal è, prin cal sparìsi di chì.”

E luj a mi: “Chist’è l’ànima vecja
di Mira, l’infàma dal pari doventada
compagna, fòu dal amòu sensa macja.

A pecjà cul pari cussì a è vegnuda,
falsificànt in sè la forma di n’altra,[192]
com’che ausàt al veva chel là[193]—ca s’jòt par strada—

par guadagnasi dal cjarùt la siora,[194]
in sè falsificà il Buoso Donàt,
e fašìnt dal testamìnt ’na camora.”

Dopo che’i doj rabiòus mi vèvin pasàt,
che jò i’u vevi ben di vuli tegnùt,
i ài alora i’altri malnasùs vuardàt.

Un i’ai jodùt cal someàva un liùt,
com’che s’al fòs stàt dal bas da la pansa
troncàt dal rest che’l omp al à biforcùt.

La bruta idropišìa, che puc benòn
a sesta che pars che’l umòu al convertìs,
cussì che’l mušu a nol rispùnt al pansòn,

a ghi feva tegni ben vièrs i làvris
coma cal fà il tìšic, che pa la sèit
un vièrs la barba e’l altri’n sù al invertìs.

“O vuàltris che di pena i sèis al vuèit
in ta stu mont di dolòu, e’l parsè i nu lu saj,”
a ni’a dìt a nu, “vuardàit e tindèit

al mestri Adam e a ducju i so maj;
tant in daj vùt da vif di chèl ch’i’ai volùt,
e adès doma brama par un pu’ di aga i’ai.

Pa li vèrdis culìnis ogni rivulùt
dal Cešentìn cal và jù in tal Arno
e frèsc e mol al fà’l so canalùt,

a mi’è sempri vif in taj vuj, in eterno,
e l’imàgin so sempri pì mi sùja
chel mal ca mi scarnìs, magàri cussì no.

A mi tormenta la dura gjustìsia,
ca cjoj ocašiòn d’ndulà ch’i’ai pecjàt[195]
e mi fà suspirà di malinconìa.

Là a è Romèna, là ’ndulà ch’i’ai falsàt
la lega cul sen di San Zuan Batìsta[196];
e par chel lasù il cuàrp mi’an brušàt.

ma se jo’i jodès chì l’ànima trista
di Guido, di Sandro o di so fradi,
par Font Branda i no darès la vista.[197]

Un al è zà dèntri, s’a si pòl crodi
che òmbris ca vàn atòr rabiòšis;
ma no zova, che chì, leàt, mi’è puc da jodi.

Si vès li me gjàmbis asaj bùnis
par mòvimi in sent’àis un tant cussì,
jò’i li varès zà tal troj metùdis,

in sèrcja di luj fra sta scrofòna di zent chì,
cun dut il so ziru di ùndis mìis
e miès, o mancu, di travièrs ca pòl vèighi.

La colpa a’è so si soj cun tal famèis:
a mi’an lòu costrèt a bati i florìns
ca vèvin tre caràs di porcarìis.”

E jò a luj: “Chej doj puòrs diàus a nu visìns,
ca trèmin coma mans bagnàdis d’unvièr,
cuj soni ch’a destra a stàn daj to cunfìns?

“Chì i ju’ai cjatàs e chì a sòn, com’cal è ver,”
Al à dìt,”cuant che plovùt i soj’n ta sta cava chì,
e’i no cròt che maj pì a lasaràn st’infièr.

Chista a è la falsa che acušàt a veva Bepi;[198]
chel’altri al è’l fals Sinòn grec da Troja:[199]
pa la mala fièvra a spùsin cussì.”

E un di lòu al à dita “Porco boja,”
par èsi stàt nominàt’n ta’un mòut cussì dur,
e dal pansòn ghi’a batùt la dura cròdia.

Chè’a ti’a fàt un sùn coma un tambùr;
e Mastr’Adàmo ghi’’a batùt il mušu
cul so bras, cal era altritànt sigùr,

dišìnghi: “Encja s’a mi’è stàt cjòlt’l ušu
da li me puori gjàmbis, ch’i no pòl movi,
a mi resta’l bras par dati casòs in sù.”

Alòr luj ’l à dìt: “Cuant ca ti’an fàt zì
vièrs il fòuc, cussì svèlt no ti lu vèvis:
ma prima, par fà’i bes fals, alora sì.”

E l’idròpic: “Di chist’l ver ti dìšis:
ma nencja tu’l ver no ti’as testimoniàt
a Troja, ulà che diši’l just ti dovèvis.”

“Se jò’i’ai dìt’l fals, e tu i bes ti’as falsàt,”
al à dita Sinòn, “i soj chì par un fal,
e tu par pì di d’ogn’altri diaulàt!”

“Recuàrditi, fals zuradòu, dal cjavàl,”
Al à rispundùt chèl da la pansa sglonfa;
“ben ti stà s’ognùn lu sà par mont e val!”

“A tì tant pešu se la sèit sclapà ti fà
la lenga,” al à dìt’l grec, e l’aga marsa
che tal pansòn davànt daj vuj ti stonfa.”

Alòr’l banchej: “Ca si sbreghi che strasa
di bocja to pal to mal, com’ca dovarès;
che se jò’i’ai sèit e ’l umòu m’ingrosa,

tu ti’as bocja sècja e pì dolòus daj mès;
e par zì a lecà’l spièli di Narcìs
amondi puc tontonà ti bastarès.”[200]

Jò i eri lì ch’i ju scoltavi dut fìs,
cuant che’l mestri mi’a dìt: “Adès jòt chì, fantàt!
a mi bastarès puc par molàtilis!”

Cuant ch’i l’ai sintùt a parlami secjàt,
vièrs di luj mi soj voltàt dut vergognòus,
che stu momènt in mins vif mi’è restàt.

Com’chèl ca s’insumièa da la so cròus,
tal so sùn al volarès insumiàsi
che chèl cal è a nol è, e di chèl cal è bramòus;

no podìnt parlà, i soj restàt jò cussì,
che volìnt scušami, i mi scušavi
lo stès sensa che jò mi necuarzesi.

“Che difièt pì grant mancu vergogna ti lavi
di chèl ch’i ti’as vùt tu, i saj,” luj al à dìt;
ma adès basta fà làgrimis plovi:

ma pensa ch’i soj sempri cun te, e sùbit,
s’a capitàs che la furtuna ti metès.
in banda di cjacaròns, cul stes èšit;

che sìnti stu chì voja basa a sarès.[201]



Cjànt Trentunèšin

La stesa lenga prin’ a mi’a muardùt,
che fàt’a’nrusì la me muša blancja,
e dopo midišina mi’a’ntòr metùt:

cussì i’ai sintùt ca feva la lancja
d’Achìl, che par so pari stada ’era rašòn
prin di bruta e dopo di buna mancja.[202]

La schena ghi vìn voltàt al brut valòn,
sù pa la riva ca lu siera ’torotòr,
traversànt sidìns sidìns stu post puc bon.

Nè dì a era nè nòt uchì atòr,
cussì che’l me vuli’l jodeva puc ’ndavànt;
ma ’mòndi fuàrt i’ai sintùt sunà un cuàr,

fuàrt, sigùr, encja pì dal tòn pì grant,
che vièrs di luj avìnt brincàt la me atensiòn,
al à guidàt i me vuj’n ta’un post pì avànt.

Dopo la gran sconfìta di che asiòn
ch’al Grant Carli costàt ghi veva la santa gèsta,
sunàt nol veva’l Orlànt cun pì terìbil pasiòn.

In davànt i’eri zùt un puc e basta
che d’jodi mi veva parùt tanti tors àltis;
alòr jò: “Mestri, dìs, se cjera ’eše chista?”

E luj a mi: “I cròt che tu’i ti vuàrdis
in ta sti tènebris masa a la lungja,
stimànt cussì d’jodi sè ch’i no t’jòdis.

T’jodaràs ben, se tu là ti ghi vàs dongja
cuant che il sens a s’ingana da lontàn;
ma fà pì svèlt, che dut fra puc si rangja.”

Alora cun bièl fà mi’a cjapàt par man,
e’l à dìt: “Prin ch’i rivani pì’n davànt,
par che’l fàt no ti pari masa stran,

pensa che ulà nisùn al è tòr ma gigànt;
ducju a sòn tal pòs, da la riva dut atòr,
cul bugnìgul in jù, e gjàmbis altritànt.”

Com’cuant che’l calìgu si sclarìs d’intòr,
il vuli puc a puc ghi dà figura
a chel cal platava’l vapòu ’torotòr.

Cussì sbušànt che aria densa e scura,
pì e pì rivànt vièrs da la sponda,
mi’a lasàt ’l eròu e cresùt la poura;

ma com’che su la muràlia tonda
Monteregiòn di tòris si corona,
cussì’l rivòn che’l abìs al circònda

al era toregjàt da mièša la persona
di chej gigàns orìbils, che dal alt
Gjove ’ncjamò’l minacja cuant ca tona.

E’n ta la muša di un zà ’fèvin i me vuj un salt,
e’n ta spàlis e pet e pansa’n gran part,
e’n taj doj bras ca pindulàvin dal alt.

La natura, sigùr, cuant che lasàt a veva l’àrt
di fà nemaj cussì, fàt ben a veva, si sà,
a cjòighi guerièrs cussì a Mart.

E se ic ’lefàns e balènis di fà
no si pentìs, chèl cal vuarda di sutìl,
ca è just cussì al và sùbit a cjatà;


’l omp, dopodùt, al è di pensà tant àbil,
e di fà dal mal al è purtròp partàt,
che’l lagnasi al doventa masa sutìl.

Il so mušu lunc e gros al era fàt,
coma la pigna di San Pièri a Roma,
e’l rest al someàva proporsionàt;

cussì che la riva ca era perišoma[203]
dal miès in jù, an mostrava cussì tant
in sù, che zighi taj cjaviej insima

fin par tre di Frìšia ’sarès stàt un vant;
jò pur ghi’n jodevi un trenta cuàrtis
dal post pì’n jù d’indà che’l omp si tàca’l mant.

“Raphèl may amech zabi almis,”
la bocja crudèl a sigà ’veva tacàt
cussì, e no cun orasiòns pì dòlsis.

E’l me duca a luj: “Òu, puòr disgrasiàt,
tenti pur il cuàr e cun chèl sfòghiti
cuant ch’i ti vèns da cuàlchi pasiòn ’nsuriàt!

Il coràn ti l’as lì’n tal cuèl—pàlpiti—
cal tèn leàt, ànima cunfuša,
chel cuàr che’n tal to grant pet ti pòs sìnti.”

E dopo a mi: “Luj stes a si acuša;
chistu’l è Nembròt, e pal so mal pensà
nencj’una di che lènghis’n tal mont si uša.

Lasànlu stà e invàn no stìn parlà,
ch’ogni tabajà par luj al è dibànt,
com’l so paj àltris, che nisùn capì’l sà.”

Alòr i vìn continuàt a zì ’ndavànt,
e di lì a un puc, a sinistra sempri,
chel altri ’vìn cjatàt, pì salvadi e grant.

Par tegnilu leàt, cuj cal fòs stàt’l mestri
i no pòs diši, ma ghi tegneva pleàt
e leàt di front un bras e davòu’l destri

da na cjadena ca lu tegneva ’ntorzeàt
dal cuèl in jù, di mòut che tal discujèrt
a lu veva almancu sinc vòltis ziràt.

“Stu rogànt al veva volùt meti al vièrt
la so potensa cuntra Gjove il grant,”
al à dìt’l me duc, “e par chèl al à stu grant mèrt.

Fiàl al è’l so nòn, e’l veva fàt cussì tant
cuant che i gigàns ai Dìus ghi vèvin fàt timòu:
i bras cal veva menàt ju varà sempri dibànt.”

E jò a luj: “Podìnt, mi colarès il còu
di dàighi dal smišuràt Briàreus
ai me vuj ocašiòn d’jòdilu lòu.”

Alòr ’la dita: “Ti jodaràs Ànteus
dongja di chì, cal parla e al è molàt,
ca ni menarà’n tal font di chistu bus.

Chèl ch’jodi ti vòus, che pì’n là al è postàt,
al è leàt e fàt coma chistu, tal e cual,
dom’che di muša’l mostra pì crudeltàt.”

No è maj stàt teremòt tant infernàl
che na tòr al scjasàs cussì a fuàrt,
com’che pront al è stàt a scjasasi Fiàl.

Alòr i’ai jò temùt pì che maj la muàrt,
e n’ocoreva altri che la poura,
se cjadènis nol vès vùt’n ta ogni part.

Pì’ndavànt encjamò i èrin zùs alora,
fin a Ànteus, che ben cuaranta piè,
sensa’l cjàf, fòu al era da la gran fesura.

“Oh tu che ta la furtunada val ca’è
chè che tanta Gloria dàt ghi vev’ a Sipiòn
cuant che batùt ’l veva il grant Anibale,

ti’as par preda partàt leòn dopo leòn,
e che si ti fòs stàt’n ta l’àlta guera
daj to fràdis, si’a ’ncjamò l’impresiòn

che vinsùt ’varèsin i fìis da la cjera;
la jù mètini e ca no ti vegni schif,
indulà che’l gran frèit Còcit al siera.

No fani zì nè a Tìsio nè a Tif:
chist al pòl dà chèl che chì a si brama;
ma adès àlsiti, nosta fà il restìf.

Tal mont ti pòs ’ncjamò rindi fama,
che luj ’l è vif e a lunc al vivarà
s’a sè prin dal timp Gràsia no lu clama.”

Dìt cussì  al veva’l mestri; e chèl, cun primura,
slungjànt li mans, sù’l duca al à cjapàt
’ndà ch’Èrcul strinzùt na volta stàt al era.

Virgìlio, cuant cal steva par èsi alsàt,
mi’a dìta: “Vèn chì svèlt ch’i ti cjapi sù,”
e me e luj in fàs ni’a’ngrimpàt, dìt e fàt.

Com’che cuant che la Gar’senda[204] a s’jòt’n sù
dal di sot’nclinada, cuant che na nula
ghi pasa ’nsima, a par ch’intòr ti coli jù;

cussì mi era someàt Ànteus ulà,
cuant ch’i l’ai jodùt sbasasi; e alora
i vevi doma chè di svignàmila.

Ma atènt e lišerùt, in tal font cal divora
Lusìfar e Gjuda, a ni’a metùt jù;
e, cussì’nclinàt, nol è stàt lì na vora,

ma com’ àrbul in nàf al è levàt sù.


Cjànt Trentaduèšin

S’jò i vès li rìmis dùris e ròtis
com’ca sarès just par chistu bušaròt
’nda ca spùntin li altri ròcis, dùtis,

il miej dal me pensej i sclisarès fòu, jòt,
tant pì benòn; ma sicòma ch’i no li’ai,
i dìs sù, ma cul timòu cal vèn di nòt;[205]

che coma roba da puc nisùn’l trat’rès maj
chè di descrivi il font dal’univèrs,
nencj’cun lenga ca clama pari e mari:

ma ca jòdin che fèminis[206] il me vers
ch’an tant judàt Anfiòn a sierà Tebe,
chè dal fàt il diši nol sedi divièrs.

Oh pì d’ogn’altra mal creàda plebe
ch’i ti sòs tal post ’ndà che’l parlà’l è dur;
miej cjàvris èsi chì o bèstis dal bè!

Cuant che rivàs i sìn in font dal pos scur,
sot i piè dal gigànt, m’asài pì bas,
e’i paravi via a vuardà’l grant mur,

i’ai sintùt dìšimi: “Vuarda i to pàs;
stà ’tènt di no zì a pestà cuj to piè
i cjàfs di chiscju puòrs fràdis disgrasiàs.”

Alòr, voltàt, jodùt i’ai davànt di me,
e sot i piè, un lac cussì tant gelàt
che veri’l pareva, e no aga, par me!

Sens’altri a no si’a’n ta stu mòut velàt
d’unvièr il cors dal Danubio’n Austria,
nè là sot dal frèit cjèl Rus il Tanàt,

com’ca era chì, che se il Tambernìchia
ghi fòs colàt sù, o pur Pierapàna,[207]
nencja’n tal orli al varès cricàt via.

E com’che a grasulà si mèt la rana
cul mušùt fòu da l’aga, cuant ch’al suspirà
daj cjàmps si mèt di nòuf la contadina;

lìvids, fin là che rosòu si mostra,
a’èrin scju spirs ca patìvin tal glas,
i dincj’ batìnt com’da la cicogna’l tra-tra.

La muša’n jù’l tegneva ognùn daj danàs:
da la bocja’l frèit e daj vuj il còu pešànt,
s’jodeva tra lòu’l sufrì di scju disgrasiàs.

Dopo che atòr i vevi ben vuardàt dut cuant,
i’ai vuardàt in jù, lì ca èrin doj cussì stres
che i so cjaviej si zèvin miscjànt.

“Contàimi, vuàltris ch’i stèis strinzìnt i pès,”
i’ai dìt, “cuj ch’i sèis.” Lòu ’an ziràt i cuej;
e dopo vej i mušus vièrs me erès,

i so vuj, che prin’a èrin dentri mulišej,
a’an gotàt taj làvris, e’l frèit al à ’ndurìt
li làgrimis, che’i vuj’an sieràt coma spuartej:

stàngja di fièr no’a maj len a len unit
cussì fuàrt; cussì che lòu coma doj cjavròns
si’an ben strucàt, da rabia ognùn ’nguerìt.

E un che pierdùt’l veva i orelòns
pal gran frèit cu la muša voltada’n jù
al à dìt: “Parsè ti fìs’tu taj lastròns

ch’i sìn[208]? Se savej ti vus cuj ca sòn chiscju,
la val ’ndà che’l Bišensio s’inclìna,
di Berto’l pari a’era, e daj fioj ca sòn ch’jù.[209]

A sòn fioj d’un cuàrp; e di dut’la Caìjna
ti pòs zì’n sercja sensa cjatà ombra
che pì a mèriti di finì’n gelatina;

no chèl cal à vùt il pet rot, e l’ombra
pur, da’un colp par man d’Arturo, chel re grant;
no Fogasa; e no chist’ca m’ingòmbra

tant cul cjàf ch’jò’i no pòl jodi pì’ndavànt
e cal era clamàt Sàsol Mascheròn;
se tosc ti sòs ti sàs di cuj ch’i staj parlànt.[210]

Di fami parlà par no dati pì ocašiòn,
ti’as di savej ch’i’eri Cjamešòn daj Màs;
e Carlìn i spèti cal discolpi’l me nòn.”

Dopo, mil mùšus jodùt i’ai sblancjàs
dal gran frèit; ch’al pensà mi fà’ncja’dès schifès,
e mi lu farà sempri’n ta poscj’ gelàs.

E mentri ch’i paràvin via vièrs il miès,
’ndulà ch’ogni gravesa si raduna,
e che, si stes, pal frèit sempri i tremarès,

ca sedi par volej o càšu o furtuna
i no savarès, ma fra’i cjàfs cjaminànt
di sti mùšis cul piè’n daj batud’una.

E ic planzìnt: “Parsè mi statu scalsànt?
se tu no ti vèns par fà cresi la vendeta
dal Montvièrt, parsè mi statu molestànt?”

E jò: “Mestri me, mi postu chì spetà
ch’jò’i vorès cjòimi un dùbit su chistu chì;
ti mi faràs dopo zì pì a la svelta.”

Il duca’si’è fermàt, e jò a dìšghi
sòj zùt a chèl ch’encjamò’l bestemava:
“Cuj sotu ch’ai àltris ti vàs a cridàighi?”

“E tu cuj sòtu che’l to piè’l scalsava
tal Antenòr,” al à dìt, “il mušu d’altri
che, se vif ti fòs, tant mancu a bastava?”

“Cjàr’l pòl ès’ti che vif i soj chì dentri,”
rispundùt ghi’ai, “si ti ti spètis fama,
ch’jò, fra’i àltris, il to nòn pur i entri.”

E luj a mi: “Dal contrari i’ai brama;
và via, e no dami pi fastidi,
che puc’gola mi fà se ch’ti fàs là ’nsima!”

Alòr pa la cadopa i l’ai strèt amondi
e dìt ghi’ai: “Dìs sùbit il to nòn
o nencj’un cjavièl ti podaràs pi godi.”

E luj: “Gjàvimi pur i cjaviej, cjastròn;
tant no ti dìs cuj ch’soj, nè mostràtilu i vuej;
pèstimi pur mil vòltis, encj’un miliòn!”

Jò ghi vevi zà’n man ’ngrimpàt i cjaviej
e cun gust ghi’u tiravi da la sucja,
e luj cuj vuj’n jù’l bajàva com’un levriej,

cuant che n’altri’l à sigàt: “Se ca’è, Bocja?
no ti bàstia’l scrocà da li gràmulis?
ocòria’l bajà? Se dal diàu ti tòcija?”

“Ormaj,” i’ai dìt, “n’ocòr che tu ti pàrlis,
tristàt d’un traditòu, che dal to dišonòu
i farài ben còri altri cjàcaris.”

“Via!”al à dìt, “e dìs pur s’a ti và a còu;
ma no taši, si ti tòrnis fra’i toscs,
di che lengata chì, cuant ch’i ti vàs fòu.

Luj chì al è cal plans i bes daj Francèscs:
‘Jodut i’ai,’ ti dišaràs, ‘chèl da Duera
là ’ndulà che i pecjadòus a stàn frèscs.’

Se domandàt ti fòs cuj altri ca era,
da na banda ti’as chèl di Becaria,
a cuj Firènse ghi’a seàt la gorziera.

Giani daj Soldanièrs al è chèl là via,
insièmit cun Ganolòn e Tebaldèl,
che di nòt di Faènsa ’l à vièrt la via.”

I vèvin belzà ’bandonàt chel strambèl
cuant ch’jò’n ta’un bus i’ai jodùt doj inglasàs
tant che’l cjàf dal un ghi feva al altri cjapièl;[211]

e com’che i panès par fàn a vègnin mangjàs,
cussì cuj dincj’ chèl sù chèl jù al veva tacàt
’ndulà che sarvièl e cadòpa a sòn zontàs:

’ntà stu mòut Tideo’l veva rošeàt
li tèmplis di Menalìp par disdèn,
com’che chist’l feva cul cjàf dal danàt.

“O tu ch’i ti mòstris cun un cussì bestiàl sen
il to òdiu vièrs chèl ch’i ti stàs mangjànt,
dìšimi il parsè,” i’ai dìt, “di stu dišèn,

che se cun rašòn di luj ti stàs planzìnt,
ben savìnt cuj ch’i sèis e il so pecjàt,
tal mont lasù i podaraj zì di te contànt,

se la me lenga no si varà ’ntànt secjàt.



Cjànt Trentatreèšin[212]

Alsàt’l veva la bocja dal crudèl past
chel pecjadòu, netànt via i cjaviej
dal cjàf cal veva par davòu rindùt guàst.

Alòr: “Ti vùs ca mi torni dut intej
chel dolòu disperàt che com’na smuàrsa
il còu mi strìns, encja prin di contà, dom’tal pensej.

Ma se’l me diši al à di èsi siminsa
ca ghi rindi mal al traditòu da me rošeàt,[213]
t’jodaràs com’che’l contà’l lagrimà nol scansa.

Cuj ch’i ti sòs i no saj, nè com’capitàt
ca jù ti sòs; ma mi par che fiorentìn
ti’as di èsi dal coma ch’i ti mi’as parlàt.

Ti’as di savej ch’i eri il Cont Ugolìn,
e stu chì’l è’l arcivèscul Rugeri:
adès ti dìs parsè ch’i ghi soj visìn.

Par efièt—dop’che fidàt di luj mi eri—
daj so brus pensèis i soj stàt cjapàt
e i soj dopo muàrt; chist nol è misteri;[214]

però a savej no ti pòs èsi rivàt—
i dìs, com’che la me muàrt a è stada cruda—
a sinti, ma èco l’ofeša ca mi’a fàt.

Un bus pisulùt dentri da la muda,[215]
che par me a vòu diši doma che fàn,
ca dovarès tegni altra zent sierada,

a mi veva belzà mostràt, encja se invàn,
lùnis prin cuant ch’i vevi vùt chel sùn brut
che dal vignì a mi veva sbregàt il velàn.[216]

Chistu a mi’era siòr e mestri parùt,
che lupo e lupùs al cjasava’n tal mont
che fra Luca e Piša’l è metùt.

Cun càgnis màgris, bramòšis fin in font,
i Gualàndos cuj Sismòns e cuj Lanfràncs,
al veva metùt là ’ndavànt e in front.
Dopo amondi puc a mi parèvin stracs
il pari e fioj[217], e cuj so dincj’ gusàs
mi pareva d’jòdiu muàrdighi i flancs.

Sveàt bunora, cuj me vuj stralunàs,
i’ai sintùt in tal sun i me fioj planzi
uchì cun me, ca volèvin che pan ghi pasàs.

Crudèl ti sòs se’l còu no ti ti sìns strinzi,
pensànt a sè che’l me còu al sinteva;
si no ti plàns, sè maj ti faraja planzi?

A èrin sveàs; l’ora si visinava
al mangjà che di sòlit ni partàvin,
ma pal so sun ognùn’l dubitava;
e i’ai sintùt che di sot a’nclaudàvin
la puarta da l’orìbil tor, e vuardàt
taj vuj i’ai un par un i me fioj, sidìn.

I no’ai planzùt, ma dentri mi soj ’mpieràt:
lòu sì a planzèvin; e’l me Anselmùt
al à dìt: “Parsè, pari, mi tentu cussì fisàt?”

Nè par chist i’ai lagrimàt nè rispundùt
durànt chèl dì nè durànt la nòt dopo
fin che’l mont il soreli al à di nòuf jodùt.

Apena ch’un raj di lus entràt al era lì, po,
’n ta stu post di dolòu, e jo’i vevi jodùt
’n ta la muša daj fioj la me, com’la so,

li me mans pal dolòu i mi soj muardùt;
e lòu pensànt ch’i fès chistu pa la fàn
di mangjà, a sòn levàs sù, ogni frut,

e’an dìt: ‘Pari, par nu mancu mal e dan
a sarès si ti mangjàs di nu; tu ti ni’as vistìt
cun sta puora cjàr, e nu ti la tornàn.’

Calmàt mi soj par tègnighi sù’l spìrit;
chel dì e chel altri i sìn  restàs dùcjus mus;
magàri ch’ognùn di nu al fòs sparìt!

Cuant che nuàltris i èrin al cuàrt dì vegnùs,
Gaddo ai me piè jù a si’a butàt
e dìt al à: “Parsè no jùditu i to frus?”

E lì al è muàrt e—orìbil realtàt!—
i àltris tre a sòn pur colàs, un par un,
tra’l cuìnt dì e’l sest; chè jò i mi soj dàt,

belzà svuàrp, a colàighi insima d’ognùn,
e par doj dìs i’u’ai clamàs dopo ca èrin muàrs:
pì tars, pì che’l dolòu, podùt al veva’l dišùn.”



Chistu finit di diši, cuj vuj stuàrs,
i dincj’sos di nòuf il cranio a  rošeàvin
tal dur dal vuès, coma chej d’un cjàn, fuàrs.

Ahi, Pisa, grant insùlt d’ogni sitadìn
dal bièl paìs indulà che’l sì al suna,
se i to visìns encjamò no ti punìsin,

ca si mòvin Cjavraja e Gorgona
e ca sièrin pur dal Arno la bocja
e ca ’nnèghin ogn’ànima Pišana!

Chè se’l Cont’Ugolìn fama’l veva encja
di èsi stàt traditòu daj to cjascjej,
a ocorèvia meti’n cròus ogni bocja?

A èrin ognidùn inocèns scju pivej,
O nova Tebe, Uguicjòn e’l Brigàt
e’i altri doj—ma belzà i savìn di chej.

Pì ’ndavànt i sìn zùs, ’ndulà che st’inglasàt
di post rùvit un’altri pòpul al fasa,
no in jù voltàt, ma dut cuant riversàt.

Il planzi stes, lì, planzi no ju lasa,
e’l dolòu che paj vuj nol pòl vignì fòu,
dentri’l torna ’ndà che tant pì s’ingrosa;

e’un grop a fàn sti làgrimis di dolòu,
e, doventànt coma un vel di cristàl,
sot li sèis s’ingrùmin cun tant pì mal di còu.

E encja s’a è pur ver che com’un càl
pal frèit al veva ogni me sintimìnt
smetùt di fami sìnti, in ben o mal,

lo stes mi pareva di sinti un puc di vìnt:
par chèl jò: “Mestri, e chistu cuj lu mòvia?
Vapòu ca jù nol varès miga di èsi prešìnt?”

E luj a mi: “Adès i zìn là via
’ndà cal varà’l to vuli la risposta
e’l jodarà la rašòn di stu soflà di aria.”

E un daj danàs da la frèida crosta
a mi’a sigàt: “O ànimis crudèlis,
tant che dàt a vi è l’ùltima posta,

cjolèimi daj vuj sti làmis dùris,
e ca si sbrochi’l dolòu che’l còu mi sglònfa,
prin che di nòuf s’inglàsin li me làgrimis.

Alòr jò a luj: “Chist i podarès fà,
ma dišmi di te, e s’jò’i no ti asìst,
in fin dal glas i vaj, sensa tant da fà.”

“Jò’i soj’l frari Alberìgo,” al à dìt chist;
“jò’i soj chèl di chel òrt dal mal
che chì dàtul par fic mi’e dàt, com’ca è just.”

“Oh! Sotu belzà muàrt?” i’ai dìt a stu tal.
E luj a mi: Com’cal fà a stà’l cuàrp me
la sù’n tal mont i no pòs savej’n ta sta val.

A à il gran vantàgju sta Tolomè,
ch’amondi spès l’ànima chì a cola
prin che’l via ghi vegni dàt d’Atropošè.[218]

E par che tu ti zèdis a cjòimila
sùbit daj vuj sta lastra di làgrimis,
ti dìs ch’apena ca tradìs l’ànima ulà,

com’ch’i’ai fàt jò, il cuàrp ghi’è cjòlt, com’ch’i dìs,
da un demòni, che dopo ghi la governa
com’cal vòu pal rest da li so zornàdis.

Intànt ic a languìs chì’n ta sta tana;
e forsi a jòdin encjamò’l so cuàrp la sù
da l’òmbra che chì gèlida a s’intana.

Tu ti’as di savej, si ti vèns adès ca jù:
luj ’l è’l sior Branc d’Oria, e pì àis a sòn
belzà pasàs che chì ’l è stàt sieràt sù.”

“Cròitu,” ghi’ai dìt, “ch’i sedi un semplicjòn?
Muàrt nol è miga’ncjamò d’Oria il Branc?
Tal mangjà, bevi e durmì al stà benòn.”

“Ta chel fosàt la sù,” al à dìt, “dal Malbranc,
là ’ndulà ca bol la tichignoša pès,
rivàt a nol era’ncjamò Michel Zanc,

che chistu’l à lasàt’n ta la so cjàr e vuès
che un diàu, e un daj so nevòus, il dan
dal tradimìnt insièmit cun luj al fès.

Ma’dès a è miej ch’i ti mi dèdis na man;
vièrzimi i vuj.” E jò no ghi ju’ai vierzùs;
e gentìl i soj stàt a èsighi vilàn.

Ahi, Genovèis[219], ch’i sèis daj vùstris ùšus
cussì divièrs, e plens di ogni magagna,
parsè no sèišu vuàltris’n tal mont spierdùs?

Che cul pèšu spìrit da la Romagna
un tal in daj cjatàt che pal so malfà
il so spirt in tal Còcit zà si bagna,

e la sù’l so cuàrp al và’ndavànt cul so da fà.



Cjànt Trentacuatrèšin

“Vexilla regis prodeunt inferni[220]
vièrs di nuàltris; però davànt a mira,”
al à dìt il mestri, “si ti lu pòs disèrni.”

Com’cuant che un caligu fis al tira,
o che nòt tal nustri emisferi a vèn,
alc da lontàn al pàr un mulìn che’l vint al zira,

na roba cussì mi’a parùt tal scur plen;
riparàt mi soj dal vint, ca mi feva tremà,
davòu dal duc; d’altri ripàr no’era sen.

Zà i’eri—e cun timòu lu faj rimà—
là ’ndulà che dut cujèrtis a èrin l’òmbris,
che stecs a someàvin cul glas insima.

In piè an d’è e distiràdis àltris;
Chista a à’l cjàf in sù, e l’altra i piè;
n’altra, com’un’arco a plèa cjàf e gjàmbis.

Cuant che zùt al era asaj ’ndavànt, cun me,
plašej al à vùt il mestri di mostrami
chèl che bièl d’jodi al era stàt in sè.

Si’a spostàt un puc, volìnt ch’i stes fer lì,
e al à dìt: “Èco Dìt[221], e èco il post
’ndà ca convièn tanta fuarsa ritegni.

Com’che gelàt mi soj e doventàt pitòst
fiàc, no domandà, letòu, ch’i no ti lu dìs,
e dišilu i no podarès, nencj’a gran cost.

Muàrt no soj, ma nencja vif, si ti lu cròdis:
pensa ben tu, si ti’as un puc di inzèn,
com’ch’i eri, di chist e chel sensa radìs.[222]

’L imperatòu di chistu doloròus di règn,
dal pet in sù al vegneva fòu dal glas;
e jò pì com’un gigànt mi ritèn


che’i gigàns stes a sòn visìn daj so bras:
imagina coma grancj’ ca sòn in dut
chej altri poscj’ dal cuàrp che luj’l tèn platàs.

Se luj ’l era stàt cussì bièl com’che adès al è brut,
e cuntra’l so fatòu al vev’ alsàt li sèis,
luj stes al era la cauša d’ogni lut.

Oh cuant ca mi sòn parùdis maravèis
che tre mùšis ch’i ghi’ai in tal cjàf jodùt!
Che davànt a veva dut ròsis li so plèis;

Davòu  altri dos i vevi jodùt,
metuda ogn’una’n miès da la so spala,
unìdis lì che un gjàl la cresta’l varès vùt:

la destra ’era lì, fra blancja e zala;
la sinistra ’era coma chej nèris
ca vègnin da’ndulà che’l Nil si’avala.[223]

Sot d’ogn’una’ èrin àlis gràndis
che ben ghi conferìvin a’un tal usièl:
coma vèlis a èrin, ma pì grandiòšis.

No cun plùmis ma coma chès di pipistrèl
a èrin fàtis, e chès al svintulava
cussì che tre vìns a turbinàvin da chèl.

E par chèl dut Cocit s’ingelava.[224]
Cun sèis vuj’l planzeva, e par tre bàrbis
ghi gotava’l planzi e’l sanc da la bava.[225]

Cuj dintàs d’ognuna da li so bòcis
un pecjadòu al era cal rošeàva
cussì che’n tre a sufrìvin sti brùtis pènis.

Davànt di chèl il muardi nuja’l pareva
visìn dal sgrifà, ch’a vòltis la schena
duta svistida di pièl a restava.

“Che ànima là cu la pì granda pena,”
Al à dìt il mestri, “al è Gjuda Scariòt;
dentri al à’l cjàf, e fòu li gjàmbis al mena.

Daj altri doj ca àn il cjàf par di sot,
chèl cal pindulèa dal ghignu neri al è Brut—
jòt coma ca si stuàrs e coma cal tas[226]—jòt!

Chel altri al è Càssius, cal par ben metùt.
Ma a si fà nòt, e a nuàltris adès
ni tocja partì, che dut i vìn jodùt.

Atòr dal cuèl al à volùt che’i bras ghi metès;
tal post just al à spetàt a gjàmbis fèrmis
fin che’l diàu asaj li àlis al vierzès;

e, rimpinàt ta li velutàdis cuèstis,
a zì’n jù al à a colp tacàt, mans strètis
tal pelàn fis e’n ta li cròstis gelàdis.

Cuant che rivàs i sìn là che li cuèsis
a tàchin, lì che’i flancs a s’ingròsin,
il duca, cun baticòu e grandi fadìjs,

voltàt al à’l cjàf lì che li gjàmbis a èrin;
a si’a ingrimpàt pal pel com’un cal scala,[227]
che’n infièr mi pareva ch’i tornàsin.

“Tenti dur, però, che par chista scjala,”
dìt al veva’l mestri, che strac al someàva,
“da dut stu mal a è miej svignàsila.”

Zùt fòu par na sfeša che’l mur al veva,
al à volùt che tal orli mi sintàs;
e sùbit dopo vièrs me si voltava.

Jò’i’ai crodùt d’jodi, cuj vuj alsàs,
Lusìfar coma ch’i lu vevi lasàt;
ma’i piè—e gjàmbis—al veva’n sù voltàs;

Se jò insiminìt i soj lì restàt,
la zent ignoranta che ben ghi pensi
a sè post cal era ch’i vevi apena pasàt.

Al à dìt il mestri: “In piè a tocja alsasi:
la strada a è lùngja e’l cjaminà al è brut,
e’l soreli belzà cjàlt al taca a fasi.”

Sala da palàs a no era—i vevi ben jodùt—
lì ch’i èrin, ma na grota naturàl
cun pavimìnt gropolòus e scur par dut.

“Prima ch’jò’i bandoni stu abìs dal mal,
mestri me,” i’ai dìt cuant ch’i eri di nòuf ’ndresàt,
“cjòimi dal eròu ca mi tèn’n ta sta val:

indà al eše stu glas? e stu chì voltàt
cul cùl in sù? e’n cussì puc timp com’al àja fàt
a èsisi’l sorèli da sera a prin dì ziràt?”

E luj a mi: “Pènsitu di èsi restàt
encjamò di là dal miès, ’ndà che ’ngrimpàt
mi soj ta che bruta ruja ca tèn’l mont sbušàt?

Par là ti èris cuant ch’i soj dismontàt;
E na volta voltàt, tu’l post ti’as pasàt
’ndà ch’un pèis al vèn da ogni banda tiràt.

E i ti sòs adès sot di chel emisfèr rivàt
cal è al opòst dal post cal è dut secjàt,[228]
chel stes tal colm dal cual al è stàt copàt

chèl cal à vùt di nasi e vivi sensa pecjàt:
tu ti’as i piè’n ta stu post picinìn
cal sarès da la Gjudèca[229] il altri lat.

Là a è sera cuant che chì al è matìn:
e chistu, ca ni’a fàt scjala cul so pel,
’ncjastràt al è ’ncjamò lì com’cal era prin.[230]

Da sta banda chì al è colàt jù dal cjèl;
e la cjera, che prin fòu di chì a era,
par poura di luj a’a fàt dal mar un vel,

e zuda a è’n tal nustri emisfèr; sta cjera
par scjampà da luj, chel vuèit chì a à lasàt
ca s’jòt di cà, e zuda a è parzora.”

Al è la jù un lòuc da Belzebù lontanàt
tant com’ca’è lungja sta caverna,
cal tèn al jodi, ma no al sinti, sieràt

un rìvul che jù al và’n font di sta tana
pal bus di na rocja che luj al à sbušàt
a mo’di madràs, e puc s’inclina.

Jò’e il duca par chel cjamìn platàt
i sìn entràs par tornà’n tal clar dal mont;
e sensa curasi di vej ben ripošàt,

i vìn cjaminàt sù, luj prin e jo secònt,
fin cuant ch’jodùt i’ai tanti ròbis bièlis
ca sòn la sù’n tal cjèl, par un bus rotònt;

e fòu i sìn tornàs a jodi li stèlis.



La Divina Comèdia
 Purgatori
di Dante Alighieri



Tradusiòn furlana
di Ermes Culòs



Cjànt Prin

Par zì’n tà miej àghis sù’a vàn li vèlis
uchì’n ta la navuta dal me inzèn,
che’n davòu’a lasa òndis tant crudèlis.

I vuej adès cjantà di chel secònt règn
indulà ca si purga’l spìrit umàn
e di zì sù’n tal cjèl al doventa dègn.

Ma uchì, santi Mùšis, dèimi na man:
vustri i soj; elevàit la me cansòn;
e Calliope a no mi scoltarà invàn,

ma ghi darà al me cjantà chel sun bon
che li puòri Chèchis, cuant ca lu’an sintùt,
a’an disperàt pròpit a colp dal perdòn.[231]

Com’d’un presiòus zefìr il colòu dolsùt[232]
ca s’jodeva in ta chel serèn aspièt
dal aria, pùr, visìn e lontàn, par dut,

ai me vuj a ghi’a di nòuf donàt dilèt
apena vegnùt fòu da l’aria muarta[233]
che urtàt a veva tant i me vuj e’l pèt.

Il bièl pianeta[234] ch’a volej ben ni parta
dut al feva ridi là’n tal orient,
e’l velava i Pes ca ghi fèvin scorta.


A destra il me vuli voltàt si veva, lent,
vièrs ’l altri polo, ’ndà che cuatri stèlis
a èrin, jodùdis prin dom’da la prima zènt.[235]

Godi al pareva’l cjèl da li so flàmis:
oh vèdul mont lasù’n tal nort, puarèt tant
da no podej mirà sti ròbis bièlis!

Straviàt chì ch’i vevi i vuj par un istànt,
par dàighi al altri polo na ocjada,
indulà che zà sparìt al era’l cjàr grant,[236]

jodùt i vevi un vecju besòu, in banda,
dal aspièt degnu di vignì tant onoràt,
com’che tant rispièt il fì al pari a’i dà.

Na barba lungja d’un blanc misturàt
coma la so cjavielada al veva,
e chista e chè al veva’n tal pèt ’nsembràt.[237]

Da li cuatri lus sàntis al ornava
ogni raj  la so muša di tal lustri
che’l soreli di vej’n front mi pareva.[238]

“Cuj sèišu vuàltris che par chel flun neri
i sèis scjampàs da la prešòn eterna?”
al à tacàt, dut luminòus, stu pari.

“Cuj vi’aja guidàt, o fàt da lanterna,
in tal vignì fòu da la profonda nòt
che la val infernàl sempri a’mbruna?[239]

In ta la lès dal abìs a eše dut rot?
o cambiàdis sònu’n cjèl li regùlis
che’n ta li me crètis, danàs, i vi jòt?”[240]

Il duca alòr mi’a tiràt pa li mànis,
e cun peràulis e cun mans e cun mòtus[241]
par rispièt mi’a fàt sbasà cjàf e gjàmbis.

E a luj ghi’a dìt: “Besoj no sìn vegnùs:
dal cjèl vegnuda, na fèmina mi’a preàt
chistu d’judà ulà ca si pòl zì pierdùs.

Ma se’l to volej al è che pì miej spiegàt
i vèdin la nustra condisiòn vera,
alòr nol pòl il to dal me èsi negàt.[242]

Chist no la maj jodùt l’ùltima sera;[243]
ma vìnt vùt puc judiši, ’ghi’a zùt visìn,
cussì visìn che cuaši lì al era.

Com’zà dìt, mandàt i soj stàt tal so cjamìn
par salvalu[244]; e a no er’altra strada
che chè par indulà che nu zùs i sìn.

Jodi ghi’ai fàt duta la zent danada;
e adès i vorès mostràighi chej spìris
ca si pùrghin chì, in ta la to contrad



Com’che chì i sìn rivàs a sòn ròbis lùngis;
ma jù a vèn dal’alt na virtùt ca m’juda
fin chì, che chì luj a t’jòt e’l scolta sè ch’i ti dìs.[245]

I speri ca ti plaši che chì al è, ’ndà
che’n sercja al và di libertàt[246] tant cjàra,
com’cal sà chèl che par ic la vita’l dà.[247]

Tu, po, no ti l’às cjatada amara
a Utica la muàrt, ’ndà ch’i ti’as lasàt
la vestàja[248] che’l grant dì a sarà tant clara.

No vìn ’l etèrno edìt par nuja violàt;
chè chistu’l vif, e Mìnos me nol lèa;
dal Limbo’i vèn, ’ndà che plens di castitàt

a sòn di Marsia i vuj ch’encjamò ti prèa,
o pet sant, che to pur adès ti la tègnis:
par amòu so, mòstrini buna plèa.

Làsini zì paj sièt ziròns ch’i ti règnis:
a ic di te il bièl fà ghi contaraj,
se d’èsi minsonàt la jù ti dègnis.”

“Di jodi Marsia vùt tant plašej i’ai
mentri ch’i’eri par di là,” alòr al à dita;
“da me sè c’a volùt, a à vùt; un no, maj.

Adès che par di là dal mal flùn[249] si cjàta,
mòvimi a no pòl ic pì, par che lès
che, dopo vegnùt jò fòu, a’è stada fata.

Ma se chè dal cjèl[250] a ti mòuf e protès,
com’ch’i ti dìšis, n’ocòrin cumplimìns:
mi basta savej che ic chist’a vorès.[251]

Duncja, và, ma’ntòr di chistu—tèn in mins—
mètighi un vènc lìs[252], e la muša làvighi
da la cragna ’ngrumada’n ta chej brus cjamìns;

ca no zàrès ben, cuj vuj velàs, zìghi
davànt—cu la vista fuscada—dal prin
ministro[253], sensa’l miej di tè mostràighi.

Atòr di st’išuluta, da l’aga visìn,
la jù ’ndulà che tant fuàrt a sbàt l’onda,
a si pòl cjatà vèncs tal pantàn mulišìn;

nisun’altra ramasa’n ta sta sponda,
s’a s’indurìs, par lunc a pòl vej vita,
se a li sbatùdis a no si seconda.[254]

Na volta prons[255], no stèit tornà par chista;[256]
zèit cul soreli, cal è cuaši spuntàt;
lasù a è la riva pì lišeruta.”


Cussì al è sparìt, e jò sù’i soj levàt
sidinùt; e’i me pas si sòn ritiràs
lì dal me duca, e’i vuj i ghi’ai alsàt.

Luj cussì al à tacàt: “Seguìs i me pas:
Voltànsi ’ndavòu, che di cà a s’inclina
sta pianùra vièrs ’l orli dal mar, là a bàs.”

Il cricà dal dì’l scorsava la matina
che ’ndavànt’a scjampava, cussì che da lontàn
jodùt i’ai ogn’onduta picinina.

Movùs si sìn par chel terèn dešèrt e plan
com’omp cal sèrcja di nòuf la so strada,
che fin ca no la jòt ghi par di zì invàn.

Cuant ch’i sìn rivàs ’ndà che la rušada
cul soreli a barufava, e in part,
pal frescùt, dur a tegneva la so sblancjada,

li do mans’n ta l’erbuta, i mi soj necuàrt,
cul so fà amondi dols al à pojàt:
e alòr jò, rindùt cont da la so art,

plen di làgrimis la me muša ghi’ai dàt:
e luj uchì ai vuj a ghi’a di nòuf vièrt
chel colòu che ’l infièr al veva platàt.[257]

Di lì a’un puc rivàs i sìn tal post dešèrt
che maj jodùt al veva l’àghis sos navigàdis
da omp che di tornà’l fòs dopo stàt espèrt.[258]

Il vènc atòr mi’a metùt, com’d’altri volùt:[259]
Se maravèa! che chel ùmil àrbul
da luj sielzùt, a ti fà rinasi, dut,

apena che cun stu vènc ti fàs un sìrcul.



Cjànt Secònt

Al era zà’l soreli al orišònt rivàt,
chèl che cul sercli meridiàn al cujèrs
Gjerušalèm cul so punt pì elevàt;

e la nòt, che plan a plan ghi zeva vièrs,
fòu a vegneva dal Gange cu li Balànsis[260]
che di man ghi còlin cuant ca si fà tars;

cussì che li mosèlis, blàncis e ròsis,
lì che jò’i eri da la clar’Aurora
pa la bièl’etàt a doventàvin zàlis.[261]

E’n ta stu mar lì i èrin nu, a chist’ora,
coma zent ca pensa al so cjaminà,
cul cuàrp fer, ma cul spirt ca si mòuf bunora.

E jòt tu, coma che prest di matìna
Marte un puc fuscàt a si jòt rosùt,
la jù amònt da l’estensiòn marina,

jodùt i’ai, e d’jodi pur lu speri dut,[262]
un lumìn che tant svèlt’l vegneva pal mar
che nencja svualànt al varès podùt.

Dopo vejghi straviàt al mestri’l vuli par vej pì clar
il pensej sul lustri ch’jodùt i vevi,
alòr pì’l luševa[263], com’na flama dal fogolàr.



Da ogni banda che vuardànt lu stevi,
un sàju sè di blanc, e a luj di sot,
un’altri plan plan vignì fòu i’jodevi.

Encjamò nol veva’l me mestri fàt mòt
fin che’i blancs puc distàns a parèvin àlis:
vìnt il timonej ben cognosùt, i cròt,

al à sigàt: “Sù, i vuej che’i zenoj ti càlis:
èco ’l ànzul di Diu: unìs li mans:
da chì’n sù ti’n jodaràs di sti ròbis.

Jòt ben ca nol vòu ušà strumìns umàns,
cussì ca nol uša nè rèmos nè vèl
ma l’àlis sos par zì’n ta poscj’ tant lontàns.

Jòt com’che drètis li tèn vièrs il cjèl,
e’l mòuf l’aria cun sti etèrnis plùmis
ca no cambièjn com’cal fà’l mortàl pel.”

E pì visìn cal vegneva vièrs nuàltris,
st’usièl divìn cussì clar al luševa
che’l vuli nol rivava a vuardalu fìs,

ma jù’i l’ai sbasàt; e èco a riva
cal riva cu’ na navuta lišera
che l’aga cuaši cuaši a no tocjava.

A popa’l celestiàl pilota[264] al era,
che beàt al pareva ’ntòr vej scrìt;
e pì di sent spìris cun luj an d’era.

‘In exito Israel de Aegìt’[265]
ducju’ insièmit a cjantàvin cu’ na vòus
cun chèl che’n ta chel salm a vèn dopo scrìt.

Dopo vèighi fàt il sen da la santa cròus,
dùcjus in ta la spiàgja si sòn butàs:
luj ’l è zùt, com’tal vignì, svèlt e silensiòus.

Chel scjàp di spirs, puarès, ulì restàs,
tòntos, atorotòr par dut a vuardàvin,
com’un che sercjà’l vòu dut sè ca è’n taj plàs.

Par ogni banda, dal dì a saetàvin
i ràis dal soreli, che cu li so saètis
dal miès dal cjèl’l cjavròn[266] via a scorsàvin,

cuant che cun muša alsada sti ànimis
a nu ni’an domandàt, “Mostràini
coma zì’n ta la montagna, si savèis.”

E Virgìlio al à rispundùt, “Vuardàini,
di stu post nuàltris i no vìn pràtica;
coma vuàltris, pelegrìns i sìn, crodèini.

Un puc prin di vuàltris i sìn rivàs cà
par n’altri tròj, tant dur e dirocàt
c’adès ni sarà fàsil  zì sù par cà.”

I spirs che necuàrs si’èrin, dut un tràt,
che dal me tirà flat i’eri’ncjamò vif,
palidùs si sòn fàs, ognùn maraveàt.

E coma’l mesagèr cal parta ’l ulìf
zent al clama par sinti ròbis nòvis,
e tal pocà ognùn si mostra ben atìf,

cussì davànt di me si sòn metùdis
che ànimis furtunàdis a fisami tant,
par puc dismintiànt di zì a fasi bièlis.

Una in d’ai joduda vignì ’ndavànt
par imbrasami cun grant sen di afièt
ca mi’a sùbit movùt a fà altritànt.

Oh òmbris vuèitis fòu che  in tal aspièt!
tre vòltis a imbrasala i’ai provàt,
ma’nvàn; vuèitis a tornàvin li mans al pèt!

Maravèa’n muša i’ai da vej mostràt,
pars’che ic suridìnt ’ndavòu si’a movùt;
e jò, par stàighi visìn, mi soj ’vansàt.

Cun tant riguàrt ch’i smetès a’a ’nsistùt:
capìt cuj ca era, i l’ai preàda tant
di cjacarami par qualchi minùt.

Ic a’a dìt: “Com’che ben ti’ai volùt intànt
tal cuàrp mortàl, pur ben ti vuej sleàda:
chì i smèt; ma tu parsè vatu’ndavànt?”[267]

“Caro’l me Casela, par tornà’n strada
’ndà ch’adès i soj[268], stu viàs i ti m’jòs fà,”
ghi’ai dìt, “ma la to ora parsè tant rinviàda?”[269]

E luj: “Cun nisùn i’ai vùt di barufà,
ma chel stes[270] cal cjoj chèl e cuant ca ghi plàs,
’ndavòu mi’a lasàt pì vòltis, cun biel fà,

che’l volej divìn e’l so d’un stamp a sòn fàs:
ver al è che par tre mèis al à partàt
chej ca’an volùt entrà, in santa pàs.[271]

Alora jò, ch’i eri vièrs il mar voltàt,
’ndà che l’aga dal Tèvar a s’insala,
cun gran bontàt da luj cjòlt sù i soj stàt.

Vièrs che fòs ’l à luj adès ’ndresàt l’ala;
e a è chì che sempri al vèn cjòlt sù
chèl che jù vièrs’l Acherònt nol cala.”[272]

E jò,” Se lès nova ’no ti’a robàt sù
nè memoria nè’l ušu dal to bièl cjànt
che li me vòis na volta’l cuietava jù,

di consolà ti displašarèsia tant
il me spìrit che cu la me persona
plen di afàn al è stàt vegnìnt in davànt!”

“Amor che ne la mente mi ragiona,”
al à tacàt cun vòus tant biel’e dolsa
che dentri ’ncjamò i la sìnt che ben mi suna.

Jò e’l me mestri e la zent che fìsa
ghi stava ’ntòr, a parèvin dùcjus tant contèns,
com’ch’altri no fòs ca tocjàs la mins stesa.[273]

Nuàltris  i èrin dùcjus fìs e atèns
al so cjantà; ma èco’l vecju onèst[274]
cal vèn sigànt: “Spirs, parsè cussì tant lens?

No stèit èsi negligèns; sèit zent di sest,
zèit zvèls tal mont a cjòivi la scusa[275]
ca v’impedìs di vej Diu manifèst.”

Coma che blava e altra siminsa
a becotejn i colòmps’n ta la verdura,
cujès, tegnìnt la plumarola lìsa,

s’alc a càpita ca ghi fedi poura,
dut ta’un colp, èco, a smètin di mangjà,
chè altri a’an che pì’ncjamò’l scuèit la so cura;

cussì jodùt i’ai che frescja marmaja
lasà la cansòn e zì vièrs la riva
com’zent che, puc savìnt sè fà, a si sparpàja:

e coma lòu encja nu svels via di lì si zeva.



Cjànt Ters

Mentri ch’ognùn di scju spirs al scjampava,
e a si spierdeva in ta sta cjampagna,
ma vièrs’l mont ’ndà che’l just al spùns[276] al zeva,

jò di strìnzimi al mestri i’ai vùt bišugna:
e sensa di luj ’ndà i sarèšiu zùt?
coma’i varèsiu scalàt sta montagna?

A mi par che luj rimuàrs al vès sintùt:
O cosiènsa dignitoša e clara,
se amàr ca ti’è il fal pì pisulùt!

Cuant che’i so piè a’an lasàt la primura
che il decoru al fà sempri calà,
la me mins ch’era prin plena di poura,

si’a calmàt e, com’usièl cal taca a svualà,
il me vuli’n alt al è zùt’n ta chel mont
che sù’n tal cjèl pì alt d’àltris al è là.

Davòu’l sflameàva’l soreli, torònt,
ma rot al era davànt da la me figura
che ai so ràis gh’impedìva di zì’n front.

Jò’i mi soj voltàt in banda par poura
di èsi stàt bandonàt, cuant ch’i’ai jodùt
besòu davànt di me la cjera scura;[277]

E’l me cunfuàrt: “Parsè difìditu dut?”
voltàt vièrs me a dìšmi al à tacàt:
“di crodi che cun te’i soj ti varès podùt.

A è zà sera là cal è soteràt
il me cuàrp cul cual i fevi ombrena:
Napoli a lu’a, da Brindisi partàt.

S’adès davànt di me nuja si ombrena ,
nosta maraveàti pì che daj cjèlos
’ndà che sens’intrìc raj’n t’altri raj al mena.[278]

A sufrì turmìns cjàls, o chej daj gèlos,
cuàrps coma il me la virtùt a dispòn,
ma’a no vòu ch’i savèdin li vìis sos.[279]

Mat al è chèl cal cròt che la nustra rašòn
a rivi a capì l’infinita via
d’un’unitàt in tre—e capì benòn.[280]

Contentàisi, umana zent, dal quia;[281]
che si vèsis pudùt jodi pròpit dut,
parsè a varèsia parturìt Maria?[282]

E la voja’i jodarèsis, sensa frut,
di chej ca varèsin’l dešideri calmàt
che’n eterno’nvènsi a ghi’a dàt par lut:
d’Aristòtil e Platòn i dìs, in fàt,
e d’àltris pur”; e chì al à sbasàt la front,
e nuja pì ’l à dìt, restànt turbàt.

Rivàs i èrin intànt al piè dal mont:
uchì la parèit a zeva sù cussì dreta
che di scalala no vèvin nencja fàt cont.

Tra Lericj’ e Turbia[283], la pì dešerta
e salvàdia riva a è na scjala
ben còmuda in paragòn di chista.

“Cuj sàja ’dès pa’ndà che’l rìpid al cala,”
al à dìt il me mestri, fermànt il pas,
“di mòut cal posi zì sù chel sens’ala?”[284]

E mentri che luj, penseròus, cul cjàf bas,
pa’ndà zì al era cal meditava,
e’i me vuj atòr dal mur a èrin voltàs,

da sinistra jodùt i’ai zent ca vegneva,
spirs che vièrs nu i piè a movèvin,
ma planìn, che cuaši fer ognùn’l pareva.

“Mestri,” i’ai dìt, “lasa che’i to vuj si àlsin:
chì ca sòn chej che consej a ni daràn
si no ti lu cjàtis in te medèšin.”

Alòr’n alt al à vuardàt, e sensa afàn
al à dìt: “Zìn par là, ca vègnin a plèn;
il to sperà, fiòl me, a nol è invàn.”

Chel grup di lòu al era ’ncjamò lontàn,
dopo che nu i vèvin fàt un miàr di pàs,
sì e nò com’un clap tiràt da na man,

cuant che di front ’la rocja’si sòn pojàs
dal grant rivòn, e lì a sòn stàs fers e stres
coma se plèns di dùbis a fòsin stàs.[285]

“O bunànimis, o spirs belzà elès,”
Virgìlio al à scuminsiàt, “par che pas
che, i cròt, ognùn di vuàltris al vorès,

dišèini’ndà che cjatà i podìn un pàs
ca ni permeti di zì sempri pì’n sù;
che chèl che pì ’l sà pì ’l pièrdi timp ghi displàs.”

Com’agnèlis che pì no sòn sieràdis sù,
fòu, besòlis o’n grups, a vègnin plan plan,
e àltris’n davòu a rèstin cul vuli’n jù;

e com’ca fà la prima li àltris a fàn,
e ghi vàn dongja se ic a si ferma,
cujètis, sensa un bè, e’l parsè ’nol sàn;

cussì jodùt i’ai jò vignì la prima
ànima di che mandria furtunada,
timiduta, ma dal mòvisi calma.

Cuant che i prins jodùt a’an dividuda
la lus in cjera a la me destra,
e l’ombrena fin a la ròcja zuda,

spostàs si sòn di lì che l’ombrena a era,
e’i altri spirs che’n davòu a vegnèvin,
puc savìnt, il stes ’an fàt, vuardànt in cjera.

“Jò’i vuej che dùcjus chì a savèdin
che chistu chì ’l è cuàrp umàn ch’i jodèis;
i ràis dal soreli par chèl jù no rìvin.[286]

N’ocòrin maravèis, ma da crodi i vèis
ca no è sensa virtùt che dal cjèl a vèn
che stu chì’l provi a scalà sti parèis.”

Cussì’l mestri; e lòu, vìnt capìt dut ben,
“Tornàit in davòu,” a’an dìt; “zèini’n davànt,”
cu la schena da li mans fašìnt pur sen.

E un di lòu al à tacàt: “Tu là ’ndavànt,
cuj ch’i ti sòs no’l saj, ma vuàrdimi’n muša:
mi’àtu maj jodùt prin di chistu istànt?”

Vièrs luj voltàt, ghi’ai dàt n’ocjada fisa:
biòndu al era e di gentìl aspièt
ma na sèa’l veva da’un colp diviša.[287]

Cuant ch’i ghi’ai fàt sen di no, a stu puarèt,[288]
di vèjlu maj jodùt, “Jòt chì,” al à dìt,
e na plàja ’mi’a mostràt in tal so pet.

Suridìnt al à dopo dìt: “Jò’i soj Manfrèit,
nevòut da la imperatrìs Costansa;
ti prej che, cuant ch’i ti sòs di chì partìt,[289]

i ti zèdis da me fìa, mari—pensa—
da l’onòu di Sicilia e Aragona,
e dìšghi che dal sperà’i no soj sensa.[290]

Dopo che ferìt i soj stàt di persona
da doj colps mortaj, i mi soj bandonàt
planzìnt a chèl che volentej al perdona.
Orìbil al er’ognùn daj me pecjàs stàt;
ma bras tant grancj a à la ’nfinida bontàt,
ca risèif di nòuf chèl ch’a ic’l è voltàt.

Se il pastòu di Cošensa, che cjasàt
mi veva seguìnt di Papa Clement ’l òrdin,
e mi vès in Diu bon ben oservàt,[291]

i vuès dal me cuàrp ’ncjamò a sarèsin
visìn di Benevìnt, in cjàf dal so punt,
protešùs daj claps ca lu soteràvin.[292]

Adès ju bagna la plòja e ju mòuf il vint
dal di fòu dal cunfin, cuaši lunc il Vert,
’ndà che sensa lus ju veva partàs avànt.[293]

Un cussì maladèt pròpit dut nol pièrt,
ca nol posi tornà al etèrno amòu,
mentri ch’al sperà ’ghi resta un puc di vert.[294]

Ver’al è che un che fòu di gràsia’l mòu
da la Santa Glìšia, s’a la fin ’si pentìs,
al è costrèt a stà di stà riva al di fòu,[295]

trenta vòltis pì dal timp sensa gràsis,
prin da pentisi, sè pì che’l decrèt
scurtàt a nol vegni da buni prejèris.[296]

Jòt tu se contènt ti pòs fami e cujèt,
dišìnghi a la me puora Costansa
com’ch’i ti mi’as jodùt e di stu divièt;[297]

che chì par gràsia daj vifs tant si’avànsa.



Cjànt Cuàrt

Cuant che par dilèt o encja par dolòur
che na virtùt nustra a comprènt,
l’ànima cussì ben a ic a si fà intòr,

ca pàr che altri no podarès vej che chel intènt;
e chistu al è cuntra chel sbàliu cal cròt
che’n nu n’ànima a à su n’altra’l comànt.[298]

A susèit che cuant che alc si sìnt o jòt
che fuàrt al tegni l’ànima ’ndafarada,
il timp al scòr e’l omp nol fà nisùn mot;

chè su na roba a’è la so mins pojada
mentri che altri a à la so mins intera:
l’una’è libera e l’altra leàda.[299]

Di chist i’ai jò vùt esperiensa vera
cuant ch’i’ai sintùt chel spìrit e amiràt;
che ben sincuanta gràdos zùt sù al era

il soreli, e jò i no lu vevi notàt,
cuant che rivàs i èrin ’ndà che ducju chej spìris
ni’an sigàt, “Chì ’l è chèl ch’i vèis domandàt.”[300]

Bus pì larcs al stropa spes ta li vìs
cun menàdis e ramàsis spinòšis
il contadìn cuant che l’ùa a si scurìs,

di chel trojùt par indulà che partìs
i’èrin, nuàltris doj, cun me davòu, besoj,
cuant che chej spirs da nu a èrin sparìs.

Fin sù a Sanleo o jù par chel scoj
di Nol o sù a Bismantov’e Cacum[301]
si pòl zì cuj piè, ma àlis a vòlin’n ta stu troj;[302]

cun l’àlis, i dìs, slancjàdis e cul plum[303]
tant bramòus, davòu di chèl che fin chì condòt[304]
mi veva e mi deva di sperà un barlùm.

Sù i zèvin dentri di chel rivòn rot,
tegnìnt i flancs pocàs cuntra la parèit,
ušànt piè e mans’n ta li ròcis di sot.

Dopo che’i nustri flancs tocjàt a vèvin il vuèit[305]
insima dal muròn dret, tal mancu ’nclinàt,
“Mestri me, se strada i cjapànu?” i’ai dìt.

E luj: “Si và’n sù da lì ch’i ti’as sostàt:
tenti visìn; pur pì’n sù i zìn ta stu mont,
fin che cualchidùn cal sà i varìn scuntràt.”

Par jodi fin’n sù, masa alt al era’l mont,
e’l zì’n sù al era cussì tant inclinàt
ca someàva d’èsi’n miès d’un cuadrant.[306]

Strac i’eri cuant che jò cussì i’ai tacàt:
“O bon pari, vòltiti, e chì mira
cuant che, pal to pas, indavòu i ’soj restàt.”[307]

“Fiòl me,” al à dìt, “fin chì li gjàmbis tira,”
e mostràt a mi’a un puc pì’n sù un plan
che da che banda lì dut intòr al zira.

Li so peràulis cussì tant pocàt mi’àn,
ch’jò sfuarsàt mi soj a gjat di zighi davòu
fin che’l troj livèl i me piè cjatàt a àn.

Lì si sìn sintàs coma ta’un pajòu
par là ch’i èrin vegnùs, dal oriènt voltàs,
che’l vuardà tant ben al pòl fàighi al còu.[308]

Prin di dut i vuj i’ai puntàt vièrs il bas;
dopo, voltàs vièrs ’l est, mi maraveàvi
che da sinistra i vegnèvin luminàs.[309]

Il poet si’a ben necuàrt ch’jò i stevi
mirànt il cjàr da la lus coma un balùc
che tra nu e l’acuilòn i jodevi.

Alòr luj a mi: “Se Castor e Poluc
dal gran spièli compagnìa ’tegnèsin,
che lus al parta, sù e jù[310], in ta ogni lòuc,

un puc rosùt il Zodiac ’jodarèsin
encjamò visìn da li Òrsis rotà
se fòu al vegnès dal so vecju cjamìn.

Èco, a’è cussì: si ti lu vùs pensà,
tenti ben atènt; imagina Siòn
che cun stu crèt in ta la cjera al stà,[311]

sì che ducju doj a àn un ùnic orišòn
e divièrs emisfèrs; ’ndà che la strada
tant mal manovrada ’era stada da Fetòn,

t’jodaràs com’che da chistu a sarès ušada
par zì da chì a Gjerušalèm stesa,
se il to intelèt ben ghi stà a bada.[312]

“Mestri me, maj prin,” i’ai dìt sensa pàuša,
“d’jodi no’ai podùt sè ch’jòt clar adès,
là ’ndulà che d’inzèn i parevi sensa,

che’l miès sìrcul che pì alt di ducj’ al stà
ca si clama Ecuatòu’n ta na cert’art,
e che sempri tra’unvièr e soreli al resta,[313]

pa la rašòn ch’i ti’as dìt, ma da sta part
vièrs’l setentriòn al và, cuant che’i Ebrèos
a lu jodèvin là che il cjàlt al è pì fuàrt[314],

ma tant contènt i sarès se bon i fòs
di savej cuant’n sù ch’i zìn; che’n sù’l và’l mont
cussì alt che’l me vuli zì tant alt nol pòs.”

E luj a mi: “Cussì a’è cun stu mont:
che al inìsi, a bas, al è sempri dur;
ma pì’n sù che l’omp al và, pì al vèn tegnùt cont.[315]

E cuant che’l zì ti vèn pì dols e sigùr,
cussì che’l zì’n sù ti cjataràs amondi lišej,
com’che seguìnt la curìnt a và na nàf pur,

alora ti saràs al fin di stu troj:
uchì di ripošà ’l afàn al speta.
Basta; di chistu amondi sigùr i soj.”

La so vòus si’er’apena fata cujèta
che n’altra i vìn sintùt, ca à dìt: “Encja prin
di rivà ti’as di stu post na voja mata!”

Al sinti sta vòus sùbit ziràs si sìn,
e a man sanca jodùt i vìn un pieròn,
che di chèl nè luj nè jò prin necuàrs si’èrin.

Là’i sìn zùs, ’ndà che zent i vìn jodùt benòn
ta l’ombrena davòu dal clap sintada
e ognùn al someàva un grant poltròn.

E un, strac, tal miès di che zent sdrajada,
Sintàt al era, cuj bras atòr daj zenoj
e cu la muša’n taj so bras sbasada.

“O bon’l me siòr,” i’ai dìt, “jòitu ch’i soj
ch’jòt chèl ca si mostra cussì tant svojàt
che luj e’un mus fràdis a sarèsin ducju doj?”

Alora voltàt si’a vièrs me e vuardàt,
movìnt la muša un puc sù pa la cuèsa,
e’l à dìt: “Và sù tu, che àris ti ti sòs dàt!”

Alòr i l’ai cognosùt, e la straca stesa
che’l flat mi feva tirà ’pen’apena
no mi’a’mpedìt di zì da luj, chist si sà;

na volta lì, al à alsàt il cjàf apena,
dišìnt: “Àtu jodùt com’che’l Fetòn
da la spala sinistra’l cjàr al mena?”
Il diši striminzìt e’l fà da poltròn
cal veva a mi’an fàt un puc ridusà.
Dopom i’ai tacàt: “Bielaga, ti sòs benòn

e’i soj contènt; ma dišmi cualchicjusa:
parsè pròpit chì? Spètitu na scorta?
O àtu encja chì la to vecja ušansa?[316]

E luj: “O frari, zì pì’n sù no’mpuarta,
chè a pajà’l figo no mi lasarès
’l ànzul di Diu sintàt ta la puarta.

A ocòr prin che’l cjèl mi fedi zirà adès
fòu di ic, a lunc, com’ch’i’ai fàt in vita,
’ndà che dom’in fin i’ai tiràt suspìrs dres,[317]

se pì che na bun’orasiòn no vegnès dita
par me da’un gran bon còu che’in gràsia al è:
n’altra puc a val, se’l cjèl nencja a la scolta.”[318]

E il poeta, belzà davànt di me,
al diševa: “Zìn via; che zà da’un toc
alt al è’l soreli, e là da la riva al è

belzà cal cujèrs la nòt cul so piè’l Maròc.



Cjànt Cuìnt

Jò i eri belzà da che òmbris partìt
e’i seguìvi li tràcis dal me duca
cuant che davòu di me, alsànt il so dèit,

un al à sigàt: “Jòt, a nol par luši ucà
il raj a sinistra di chèl par di sot[319]
e coma vìf a somèa cal sedi cà!”

Vièrs il sun di sta vòus i me vuj i’ai mòt
e jodùdis li’ai ca ocjàvin cun maravèa
me, doma me, e’l lumìn cal era rot.

“Parsè’l zìria’l to spirt coma na fuèa,”[320]
al à dìt il mestri, “che’l zì ti ralèntis?
Se cèntria sè che sta zent a cjacarèa?”

Vèn cun me, e ca pàrlin pur scju spìris:
stà ben fer com’na tor ca no ghi cola
maj la pica, nencja’n ta grandi bufèris;

chè sempri ’l omp cal à pensej ca ghi svuala
sovr’altri pensej da sè’l lontana’l sèn
pars’che’l podej di un chèl dal altri’l mola.”

Se podèviu jò diši si no “I vèn”?
Cussì i’ai dìt, cun che tinta tant cujerzùt
che a vòltis a rìnt ’l omp di perdòn dèn.[321]

E intànt a travièrs la riva i vìn jodùt
un puc davànt di nu zent ca vegneva
cjantànt, vers a vers, il Miserere, dut.[322]

Cuant ca si sòn necuàrs ca nol lasava
il me cuàrp trapasà i ràis dal soreli,
a colp il sàlm in un lunc Oh si mutava;[323]

e doj di lòu, coma mesagèrs di lì,
vièrs di nu’an corùt e ni’an domandàt:
“Parsè i sèišu chì? Alsàit il veli.[324]

E’l me mestri: “A chej che chì vi’an mandàt
i podèis ben tornà par ripuartàighi
che’l cuàrp di stu chì di vera cjàr al è fàt.

Se par jodi l’ombra so a sòn fers chì,
com’ca pàr, alora a sàn zà asaj:
ch’onòu ghi fèdin, che a lòu ben al pòl zìghi.”[325]

Vapòus impijàs cussì svels i no’ai maj
jodùt rompi’l serèn da la prima nòt,
nè’l nul d’avòst cuant che’l dì al cala ormaj,[326]

che tal tornà chej premuròus si’an mòt;
rivàs là, cuj àltris vièrs nu si’an voltàt,
com’un flun che fòu dal’àrzin al vèn a diròt.

“Na sgaravana di lòu chì si’an aviàt
par preàti,” al à dìt il poeta:
“ma và pur, e zìnt tèn ognùn ben scoltàt.”

“O ànima ch’i ti vàs par stà contenta[327]
cuj piè, mans e cjàf da la to nàsita,”
a vegnèvin implorànt, “il pas ralenta.

Àtu maj jodùt nisùn di nu’n vita
che di luj di là nòvis ti pòs contà?
Stà fer chì; su, slungja la to vìšita![328]


Muàrt par fuarsa ognùn di nu chì al stà
e fin a l’ùltima ora pecjadòu:
uchì la lus dal cjèl ni’a fàt voltà,

cussì che, pentìs e dut perdonànt, fòu
di vita i sìn vegnùs, cun Diu in pas,
che’l dešideri d’jòdilu tant ni’è’n tal còu.”

E jò: “par cuant ch’i vi tegni oservàs,
i no cognòs nisùn; ma si sèis contèns
che alc i fedi, spirs che ben nasùs i sèis stàs,[329]

dišèit pur, e jò lu faraj pal ben imèns
che davòu daj piè di una tal guida
da mont a mont sercjànt i vaj sempri ’intèns.”

E un di lòu ’l à tacàt: “Ognùn si fida
dal to benefìsi sensa zuralu,
se al to volej no ghi vèn fàt sfida.[330]

E jò, ch’i soj chì’n front a domandalu,
i ti prej che se maj chel post t’jodaràs
fra Romagna e chèl di Carli d’Angjolu,[331]

che’n tal preà cortèis par me’i ti saràs
a Fan[332], di mòut che ben par me a prearàn,
che al pì prest i me pecjàs ’saràn purgàs.

Ferìt a muàrt i soj stàt, là’n tal Padovàn;
il sanc i’ai pierdùt, ca mi veva ospitàt;
tal grin d’Antenori mi’e stàt fàt stu dàn,

ulà che sigùr i crodevi d’èsi stàt:
chel d’Èste al era’n colpa, ca mi odiàva
tant pì di chèl ca si varès spetàt.[333]

Ma se jò’i fòs scjampàt par là ca si zeva
vièrs Mira, da Oriac, là ca mi’an cjapàt,
ulà ’ncjamò i sarès, ulà ca si rispirava.[334]

Ta la palùt i’ai corùt dut infangàt,
e da li èrbis intorgolàt jù’i soj zùt
e’n cjera li me vènis un lac’an formàt.”

Alòr n’altri: “Se’l to dešideri, dut,
ti otèns ca ti tira lasù’n tal mont,
par pietàt fà ch’encja’l me’l vèdi frùt![335]

Da Montefeltro i’eri e’i soj Boncont:
nè Gjovàna[336] nè altri di me si cura;
par chèl jò’i soj cun chìscjus a basa front!”

E jò: “Ma se mal o brut’aventùra
a ti aja tiràt tant fòu dal Campaldìn[337]
che maj savùt si à da la to sepultura?”

“Oh,” rispundùt al à luj, “jù dal Cašentìn
si pasa n’aga ca si clama l’Archiàn,
che’nsima ’l Ermo[338] al nàs tal Apenìn.

Là ’ndulà che’l so nòn al doventa van,[339]
rivàt i soj jò cun’un bus ta la gola,
a piè scjampànt e’insanganànt il plan.

Chì i’ai pierdùt la vista e la peràula,
ca’a finìt  cul nòn di Maria; e chì
i soj colàt, lasànt la me cjàr besola.

Se ca’è ver i dìs; il stes ai vifs dìsghi:
il ànzul dal Alt mi’a cjòlt, e chèl dal infièr
al sigava: “Parsè mi cjòitu stu chì?

Cun te ti pàrtis ’l etèrno di stu cuàrp fer[340]
che par na lagrimuta mi’è stàt robàt;
ma altri i faraj cul toc che chì ’l è fer!

Ben ti sàs com’ che’n ta l’aria’l vèn adunàt
chel ùmit vapòu che aga’l doventa
cuant che’n sù’l và’ndà che dal frèit’l vèn cambiàt.

Alòr chel mal volej che malìsia tanta
al à’n tal cjàf, movùt al à’l fun e’l vint
par naturàl virtùt so, tant puc santa.[341]

Cussì la val, cul dì cal zeva finìnt,
da Pratomàn al grant zòuc  si’a cujerzùt[342]
di caligu, cul nul ’mparzora bulìnt,

chè l’aria plena a plovi si’a metùt:
l’aga a colava e’n taj fosaj a zeva;
bèvìla nol podeva’l terèn dal dut;

e com’che’n taj turìns pì grancj’ a vegneva,
a coreva vièrs’l flun real[343], rapida,
cun fracàs; fermala nisùn podeva.

Al sbocà dal gran flun la me cjàr frèjda
scuntràt’la l’Archiàn furiòus e butada
tal Arno e la cròus tal pet disfada

che fàt i vevi a lota finida:
pal font e rìvis mi menava l’onda
fin che cujèrt mi veva cu la so preda.”[344]

“Sìnt, cuant ch’i ti saràs tal mont tornàt, ’ndà
che la straca dal viàs ti sarà zuda via,”
la ters’ànima a à dìt dopo la seconda,

“recuàrditi di me ch’i soj la Pia:
Siena mi’a fàt, e disfàt la Marèma:[345]
ben lu sà chèl che anelada[346] pri’a

mi veva e spošada cu la so gjema.



Cjànt Sest

Cuant ca si finìs il zòuc da la zara,[347]
chèl cal pièrt al resta doloràt,
ripetìnt i colps[348], e dulìnt al impara:

duta la zent a và cul pì furtunàt
che’n davànt al và, e un davòu ghi vèn,
cun n’altri’n banda cal vòu ch’alc ghi vegni dàt:

parànt via, chistu e chèl al scolta ben,
chèl che la so man al tòcja, pì nol sburta;
cussì si para da chej ca ghi fàn sen.[349]

Jò pur da ducju chej spirs i stevi in vuàita,
la muša vièrs lòu cà e là voltànt,
e alc prometìnt i la fevi curta.

Chì ’l Aretìn a si’a fàt ’ndavànt
che dal crudèl Ghin dal Tac vùt al veva la muàrt,
e ’l altri ch’a’nnegasi ’l era zùt scjampànt.[350]

Cun mans spuàrtis chì’l preàva pur, in part,
Federico Novèl e chèl di Piša
cal veva fàt someà’l bon Marzuc fuàrt.[351]


Jodùt i’ai’l Cont Ors e chel spirt di cjàša
so gjavàt fòu[352] par fastidi o invìdia,
secònt luj, no par colpa so o cauša;

e chì’l sufrìs, chistu Pièr da la Brocja,
mentri ca’è ’ncjamò cà chè daj Brabàns,[353]
che però a pòl èsi ’ncjamò pì sporcja.

Na volta restàt lìbar da ducju cuans
chej spirs che preàt a vèvin che àltris a prèjn
di mòut che lòu a pòsin prest doventà sans.

Tacàt alòr i’ai, “A par ca mi nèghin,
O lus me, certi peràulis dal to test[354]
che decrès dal cjèl il preà a plèjn;

e dom’di chistu a prèjn chej di stu post:
invàn al eše alòr dut chèl ch’ognùn’l spera,
o no mi eše’l to diši ben manifèst?”

E luj “La me peràula a è clara;
e a no è inùtil la so speransa,
se ben la zent a lès la me scritura;

che’l tant alt judìsi a no si sbasa
cuant ch’un fòuc d’amòu al fà’n ta un istànt
chèl cal sodisfa chèl che chì s’incjaša;[355]


E là ch’jò’i stevi stu punt considerànt,
il preà ’nol comedava il difièt,
pars’che a Diu’no ghi si fev’avànt.[356]

Ma s’encjamò dùbis ti’as o alt suspièt,
no fermati, che ic ben a ti lu dìs
se lus ca è fra il ver e ’l intelèt:

no saj si t’intìns; i dìs di Beatrìs:
ti la jodaràs la sù, insima’l crèt,
lasù di stu mont, suridìnt e felìs.”

E jò: “Messèr, fami zì sù svelt e dret,
che zà’i no mi stràchi pì coma prima;
zà’i ti jòs se ombrena cal fà il crèt.”

“I paràn via provànt di zì’nsima,
e vuej,” al à dìt, “i farìn sè ch’i podìn;
ma la roba na forma a à che di ic no ti’as adès stima.

Ma davànt di èsi lasù, t’jodaràs prin
chèl ca si plata davòu da la culina,
cussì che’i so ràis da tè ròs no vègnin.[357]

Ma jòitu là che ànima sidina[358]
che vièrs di nu besoluta a vuarda?
Chè a n’insegnarà la via pì visina.”

A ic i sìn zùs: o ànima lombarda,
com’ch’i ti stèvis lì, superba e spresànt,
cun tanta dignitàt tal vuli, vuarda!

Ic no ni zeva nuja domandànt,
ma zì ni lasava e oservava dut
com’un leòn cuant ca si stà ripošànt.

Par preàla, Virgìlio visìn ghi’e zùt,
volìnt da ic savej la via pì dreta;
chè a la so domanda ’no’a rispundùt,

ma dal nustri paìs e da la vita
domandàt ni’a; e’l bon duce al à tacàt:
“Mantova…,” ma dom’chist al veva dita

che chèl vièrs di luj a colp avànt si’a fàt,
dišìnt: “O Mantovàn, jò’i soj Sordèl
dal to paìs,” e ’l un al à ’l altri ’mbrasàt.

Ahi serva Italia, di dolòu ostèl,
naf sensa timonej in ta na gran tampièsta,
siora no di provincja ma di bordèl!

Che bun’ànima ’era stada oh cussì svelta
al sinti’l sun tant dols da la so cjera
di fàighi chì al so paešàn fiesta;

e adès da tè no sòn sensa guera
i vifs, che ’l un ’l altri si stàn rošeànt
par chèl che’un mur o un fosàl al siera.

Puor’ Italia, vuàrditi atòr e’ndavànt,
vuarda i to mars, e vuarda pur’l to sèn;
di poscj’ ca gòdin pas t’jodaràs dibànt.


Se àja zovàt ca ti scurtàs il fren
il Justiniàn se la sela ’è vuèjta?
Sensa chèl[359] i no varèsin di vergogna’l plen.

Ah zent ch’i ti dovarès èsi devota
e lasà ca si sinti Sešar’n sela,
se ben ti capìs sè che’l Signòu’l nota,[360]

ma jòt com’che la bèstia si ribela
pars’che daj spiròns a no vèn corešuda[361]
e la rèdina no ti sàs ušala.[362]

O Berto todèsc[363], no l’àtu joduda
sta puor’Italia doventada salvàdia?
No postu tu domà sta bèstia cruda?

Ca coli pur dal’ alt la vera gjustìsia
sul to sanc[364], e ca sedi nova e clara,
cussì che’l sucesòu to cun timòu la gòdia!

Tant tu che to pari i vèis fàt gara
par dàighi profìt a chej todèscs di distrès,
curànt puc dal ort e dal impèr la cjera.[365]

Vèn a jodi i Montècs e i Capulès,
Monàldos e Filipèscs, omp sensa cura:
chej mal ridušùs e chìscjus pur, puarès.

Vèn, crudèl, vèn, e jòt se vita dura
ca’an i to siòrs, e cura i so malàns;
e t’jodaràs Santaflou[366], com’ca è scura!

Vèn pur a jodi la to Roma ca plans,
puora vedula[367], e di nòt a clama:
“Sešar, parsè sinu cussì tant distàns?”

Vèn a jodi cuant che la zent si ama!
E se nisùn ti mòuf a vej di nu pietàt,
vergògniti almancu da la to fama.

E s’a mi permèt, Gjove, la to divinitàt,
tu che par nu ti sòs stàt crucifìs,
al eše’l to vuli just a àltris voltàt?[368]

O eše preparasiòn che dal abìs
dal to savej ti fàs par fani dal ben,
encja se’l coma nisùn di nu’l capìs?

In ta ogni sitàt d’Italia a è dut plen
di tiràns, e un Marcèl al doventa
ogni vilàn ch’a fà da partišàn al vèn.

O Firense, ti pòs ben stà contenta
di chista digresiòn ca no ti tocja[369],
par gràsia da la to zent, ca no stenta.[370]

Tàncjus’an gjustisia’n còu, ma sta frècja
tars a vèn fòu par no rivà sensa pensej al arc;
ma’l to pòpul a l’à doma in bocja.[371]

Tàncjus a rifiùtin il comùn incàrc[372]
ma’l to pòpul al è pront a rispundi,
di volontàt so, e’l siga: “Dèimi’l carc!”

Contenta ti sòs, ch’i ti’as di se godi:
tu siora, tu’n pàs, e tu cun judiši![373]
Se jò’i dìs il just, ’l efièt si pòs ben jodi.

Atene e Lacedemona[374], che cussì
civìlis a èrin che fàt a vèvin l’antìchi lègis,
al bon vivi li dos fàt a vèvin sen di sì;

mentri tu ti zèvis tant pa li sutìlis[375]
ta li to dispošisiòns ch’a miès novembri
no si’a’ncjamò sè ch’in otobri ti fìlis.

Cuanti di che vòltis in ta st’ùltin cuadri,[376]
lès, moneda, ufìsi e costùm
mutàt i ti às e rinovàt menbri![377]

E se ben ti ti recuàrdis e ti jòs un barlùm,
in te t’jodaràs na puora malada
ca no cjatà pì ripošu nencja’n tal plum,

e puc ghi zova ogni so zirada.[378]



Cjànt Siètim

Dopo che sti bieli fièstis a ni’a fàt
cun pì e pì gust tre o cuatri vòltis,
“Cuj sèìšu,” al à dìt Sordèl, ’ndavòu tiràt.

“Prin che’n ta stu mont a fòsin vegnùdis
l’ànimis dègnis da zì sù da Diu,
soteràt i soj stàt par mans Otaviànis.[379]

Jò’i soj Virgìlio e se colpa i vèviu
altri che’l cjèl i’ai pierdùt par no vej fede?”
cussì chej doj; e jo lì a scoltàju.

Com’chèl che’n front di sè al jòt ch’an d’è
roba ca lu fà plen di maravèis,
che crodi al stenta, e’l dìs: ‘A è…a no è.’

Cussì’l pareva luj; e dopo jù li sèis,
e cul fà ùmil al è tornàt vièrs di luj
e’ntòr di nòuf ghi’a butàt i bras intèis.[380]

“O Gloria dal Latìn,” al à dìt, “par cuj
sè ca pòs la nustra lenga al à mostràt,
o eterno valòu di ’ndà ch’i’ai prin vièrt i vuj,

cual mèrit o gràsia ti àja chì menàt?
S’jò’i soj di sinti li to peràulis dèn in dut,
dìšmi’n ta cual clàustri dal infièr ch’i ti sòs stàt.”[381]
No par fà ma par no vej fàt no’ai podùt
jodi ’l alt soreli che tu ti dešìderis
e che purtròp i’ai masa tars cognosùt.

Al è un post[382] la jù no brut par martìris
ma doma pal scur, ’ndà che i lamìns
a somèjn suspìrs e no sigà di malòris.

Lì i’eri jò cun chej ’nocèns di ninìns
ch’èrin stàs muardùs daj dincj’ da la muàrt prin
che’l prin pecjàt’l vès molàt i so rimpìns;[383]

Chì i soj cun chej che vistìs no si’èrin
cu li tre virtùs sàntis, e sensa vìsi
li àltris[384] cognosùt e seguìt a vèvin.

Ma se tu ti sàs e pòs, un indìsi
dani che pì svels a ni fedi rivà
’ndà che’l purgatori ver al à’l inìsi.”

Al à dìt: “I saj ben par’ndà ca si và,
e lècit mi’è di zì’n sù e zirà atòr;
fin ch’i pòs i pòl guidati, s’a ti và.

Ma jòt coma cal cala’l dì cà atòr
e di zì lasù di nòt a no si pòs;[385]
alòr vuardàn di un bièl post chì atòr.

Un puc’n là’n d’è ànimis ch’i no ti jòs:
si ti vòus i pòl menati là di lòu;
gust d’jòdilis a varàn i sintimìns tòs.”
“Ma coma?” al à dìt Virgìlio, “s’un al vòu
zì sù di nòt, al vegnaràja ’mpedìt
d’àltris, o nol podaràja da besòu?”

E’l bon Sordèl ’n cjera ’l à rusàt’l dèit,
dišìnt, “Jòt, nencja sta pìsula riga
no ti pasarès dopo che’l soreli ’l è partìt:

e di altri ’mpedimìnt non d’è miga
che’l scur da la nòt par zì pì in sù:[386]
chèl amondi a la voja gh’intrìga.

Cun chel lì si podarès ben tornà in jù,
al piè dal mont, timp pierdìnt zìnt ’torotòr
mentri che’l orišònt il dì al tèn sièràt sù.[387]

Uchì, un puc maraveàt, il me siòr
al à dìt: “Pàrtini pur là ch’i ti ni’as contàt
ch’encja spetànt si pòl vej plašej, alòr.

Da lì i si vèvin da puc distansiàt
cuant ch’un intaj i’ai notàt tal mont lì visìn,
com’che’n taj nustri mons daj buròns a vèn fàt.

“Ulà,” chel spirt al à dìt, “zì i volìn,
’ndà che’l flanc dal mont al fà un grin;
e pròpit lì il nòuf dì i spetarìn.”

Ta’un troj d’un plan inclinàt i cjaminàvin,
che tal flanc da la val a ni menava
e là’n tal miès di sta conca i zèvin.

Blanc, ros, oru e arzènt si jodeva;
blu scur, tìntis di avòriu e len lustràt,
e smeràlt fresc intòr si godeva;

da l’erba e daj flòus dentri di chel prat
ducju chej àltris colòus sbiadìs a èrin,
com’ che dal grant il pìsul al è superàt.

Erba e flòus no doma coloràs a vegnèvin
da la natura, ma di mil odòus
an feva un besòu, che tant lu gustàvin.

‘Salve regina’ in tal vert e’n taj flòus
ànimis sintàdis cjantà i’ai jodùt
che dal di fòu no si sinteva la vòus.

“Prin che’l soreli’l zedi a’nnidasi dut,”
al à dìt il mantovàn, che chì ni veva partàt,
“fra chìscjus no vorèis ch’jò vi guidi dal dut.

Di stu scjalìn pì ben ’l aspièt e ’l àt
di ognidùn i cognosarèis vuàltris
cuant che lòu la jù i varèis višitàt.

Mòtus al fà chèl sintàt pì alt daj àltris
di no vej fàt sè che fà’l varès dovùt,
e cul rest nol cjantava cansòns sàcris.[388]

Rodolf imperatòu al era, che podùt
sanà’l varès che plàis d’un’Italia muarta,
che n’altri[389] di ricreà al à fàt di dut.

’L altri ca somèa ca lu cunfuarta[390]
al regnava’n taj poscj ’ndà che l’aga a nàs
che Molda’n Elba e Elba’n mar a parta:[391]
Otacheri ’l era che com’frut in bras
al era miej di Vincislàu, chel barbùt
di so fi, di vìsis plen, ròbis da mas.

E chèl cal stà cjacarànt—i dìs di Našùt—
cun chel là cal à un bonàri aspièt[392]
scjampànt e sfigurànt ’l gìlio, a murì ’l è zùt.

Vuardàit ulà coma ca si bàt il pet!
Dèit n’ocjada encja al altri, cal à fàt
da la so man, cun tant di suspìrs, un jèt.

Pari e misièr a sòn dal fransèis malàt:[393]
la vita so a sàn ca è sporcja e visiàda;
par chèl ch’ognùn si sìnt tant disturbàt.

Chèl sì ben tresàt e ca si’ncuarda,
cjantànt, cun chèl cal à’l našòn cussì grant,
d’ogni virtùt’l veva plena la cuarda[394]

e se dopo di luj re’l fòs stàt pì avànt
chel zòvin che davòu di luj al era sintàt,
alòr da vas a vas[395] a sarès zùt ben dut cuant;

chist diši no si pòs daj fràdis dal fantàt;
Jacu e Federìc: ognùn al era re,
ma nisùn al era com’l pari dotàt.[396]

Ca rispùnti di nòuf amondi rara a è
la probitàt umana, e cussì’l vòu
chèl ca la dà[397], che da luj da ’nvocà a è.

Encja al Našòn il me pensej’l và, e nol mòu
cun chel altri, Pieri, che cun luj’l cjànta,
che Pulia e Provensa zà a sìntin dolòu.[398]

Tant mancu di so siminsa a vàl stà planta,
Com’che pì di Beatrìs e Margh’rita
Costansa dal so omp ’ncjamò si vanta.[399]

Jodèit il re da la buna vita
sintàt là besòu, Rico d’Inghiltera:
a la so siminsa sì ca ghi và dreta.

Chèl che fra chìscjus ’si sbasa fin in cjera,
e’l vuarda’n sù, al è Gulielmo Marchèis,
che par chèl Alesandria e la so guera

planši a fàn Monferàt e’l Canavèis.



Cjànt Otàf

A era zà l’ora ca volta’l pensej
daj navigàns e gh’intenerìs il còu
tal dì ca’an saludàt i so amìs miej;

e che ogni nòuf pelegrìn di amòu
a spuns, se’l scjampanà al sìnt da lontàn,
ca pàr che’l dì al planzi cal è cal mòu;

cuant che jò a sinti i provavi invàn,
e a vuardà mi soj metùt un’alma
che’n piè di èsi scoltada sen a feva cu na man.

Chì rivada, alsàt a veva ognuna palma,
e metùt si veva a fisà vièrs’ l Oriènte
com’par diš’ghi al Alt, ‘Altri no mi calma.’[400]

Cun granda devosiòn ‘Te lucis ante’
a’a suspiràt e cun sì dòlsis nòtis
che sùbit estašiàt mi’a stu ante.[401]

Li àltris pur, tant dòlsis e devòtis,
a l’an compagnada cun suns tant biej,
e cuj vuj alsàs’n ta li ròdis pì àltis.[402]

’Ngusà chì, letòu, i vuj al ver a è miej,
che’l vel al è adès cussì tant sutìl,
che fàsil al è’l trapasà di alc cussì lišej.[403]

Jo’i’ai jodùt dut chel ešèrcit gentìl
sùbit dopo, sidinùt, vuardà in sù
coma cal stes spetànt, ùmil e pàlit;

e jodùt i’ai dal alt vignì fòu e’n jù
doj ànzui cun do spàdis infogàdis
ma cu li so pùntis rotondàdis sù.[404]

Vers coma fueùtis apena vierzùdis
a vèvin li blùšis, che da vèrdis plùmis
davòu movùdis a èrin e svintulàdis.[405]



Un sùbit sù di nu al à pojàt l’àlis
e’l altri’n tal altri orli ju ’l è zùt,
cussì che la zent’n tal miès t’jodèvis.

Il cjàf biòndu’n lòu i vevi ben jodùt;
ma’n ta la muša’l vuli si smariva
com’che un si cunfùnt ulà ca è tanta virtùt.

“Ognùn dal grin di Maria chì’l riva,”
al à dìt Sordèl, “par proteši chista val
dal sarpìnt che fra puc uchì al riva.”

Alòr jò, plen di timòu d’jodi stu tal,
voltàt mi soj atòr e dongja tiràt
dal me duce, tremànt d’jodi ’l rivàl.

E Sordèl, “Stu avalamìnt ni’a partàt
tra sti grand’òmbris; a lòu ghi parlarìn:
a si la godaràn di vèivi scuntràt.”

Tre pas a mi’an partàt jù un puchitìn,
fin sot, e un i’ai jodùt cal mirava
me com’che di cognòsimi’l vès murbìn.[406]

A era l’ora che l’aria a’mbruniva
ma no cussì tant che tra’i sòs e i mes
a no sclarìs sè che prin a platava.[407]

Vièrs me si’a fàt, e jò vièrs luj i ài fàt’l stes:
Gjudice Nin gentìl, cuant ca mi’a plašùt
di jodi ch’i no ti èris cuj danàs stes!


Il bièl saludà i no lu vìn sigùr tašùt;
domandàt ’l à dopo: “Cuant sotu partìt
da l’àghis lontànis[408] e’n ta stu mont vegnùt?”

“Oh, par dentri di chej poscj’ triscj’,” i ghi’ai dìt,
“i soj vuej vegnùt, e’i soj’n prima vita,
prin che, cussì zìnt’ndavànt, da l’altra i vedi dirìt.”

E com’ca’an sintùt sè ch’i’ai dita,
luj e Sordèl un puc’ndavòu si sòn tiràs,
coma zent restada un puc’nsiminida.

Un al mestri e’l altri a un daj sintàs
si’a voltàt, sigànt: “Su, vèn chì, Coràt!
Cual cal è’l volej di Diu adès t’jodaràs.”

E alòr a mi: “Ti’as di èsighi tant grat
a chèl che dal alt cussì ben al plata
il so prin parsè, che lì nol è maj cjatàt,

cuant ch’i ti saràs aldilà da l’ondata
diš’ghi ca prej par me la me Gjovana
ulà ’ndà ch’ai’nocèns risposta ghi’è data.

D’amàmi, i cròt, so mari no è pì buna
dop’che bandonàt a veva li fàsis blàncis
ca è miej ch’encjamò a brami, puora fèmina![409]

Par via di ic cussì ben si capìs
cuant ch’in fèmina’l fòuc dal amòu al dura,
se’l vuli no lu ’mpìja, o li palpàdis.[410]

No ghi farà na sì biela sepultura
la vìpera che’l milanèis al mèt avànt
com’cal varès fàt il gjàl di Galura.[411]

Cussì luj al diševa, segnàt dut cuant,
tal so aspièt, da chel just risintimìnt
ch’un bièl puc dentri’l so còu al zeva ’nflamànt.

I me vuj, golòus, a stèvin tal cjèl corìnt
fin là che li stèlis a sòn pì tàrdis[412],
com’na roda che visìn dal miès i stìn jodìnt.

E’l duca: “Fiòl, lasù sè ch’i ti vuàrdis?”
e jò a luj: “Là di che tre flamùtis[413]
ca fàn ardi dut il polo’n ta sti bàndis.”

Alòr luj a mi: “Che cuatri stelùtis
ch’i t’jodèvis stamatìna a sòn la jù
e là ca èrin chès a sòn zùdis chìstis.”

Luj’l parlava, e Sordèl al à dìt: “Jòjtu
là’l nustri ’versari?[414] E al à continuàt
alsànt il dèit chè luj’l podès jòdilu.

In ta che banda che nuja a tèn riparàt
stu pìsul post valàt, al era chel madràs,
forsi, ch’a Eva’l mangjà amàr ghi veva dàt.[415]

Tra l’erba e flòus al vegneva chèl, mal strisànt bas
ogni tant il cjàf, o la schèna voltànt
e lecànt com’nemaj ca si tegnin lisàs.

Jodùt no’ai, nè’i pòl diši pì di tant,
com’che chej ànzui dal cjèl si sòn movùs,
ma movùs si sòn, un al altri, là’n davànt.

Ca sbatèvin li so verd’àlis ju’a sintùs
il sarpìnt, che svignà via i ànzui’an fàt,
e’n taj so poscj’ sùbit tornànt a sòn zùs.[416]

Il spirt ca si vev’al Gjudice partàt
al so clamà, durànt dut cuant chel asàlt,
d’intòr di me nol veva i so vuj gjavàt.

“Se’n ta la flama ca ti parta in alt
ti cjàtis tal volej tanta sera,
cuant ca bastarès par zì’n tal pì alt smalt,”

luj al à tacàt, “se na nuvitàt vera
da la Val di Magra, o di lì visìn
ti sàs, dìšmila, ch’jò’i vèn da che cjera.

Là i vegnevi clamàt Corad Malspìn;
i no soj chel antìc, ma da luj ’soj vegnùt:
ai mès ghi’ai dàt ’l amòu che chì’l vèn pì fin.”[417]

“Oh,” i ghi’ai dita, “jo’i no soj maj zùt
taj vustri paìs, ma ’ndà’l eše il post
che’n Europa cognosùt nol è dal dut?

La fama ch’onòu ghi dà al vustri post
fuàrt a clàma i vustri siòrs e contrada
che pì che’i visìns i lontàns a la sàn pitòst;[418]

e’i vi zùri che, se sù’i vaj di strada,
la vustr’onorada zent no sufrirà
dal valòu da la so borsa e spada.[419]

Dirìt’a otèn dal ušu e natura
che, encja se’l mont un cjàf trist stuàrt’l tèn,
dreta a stà’n ta’un mont cal fà tanta poura.”[420]

E luj: “Adès và, che’l soreli a pojàsi nol vèn
par ben sièt vòltis tal jèt che il montòn
cuj so cuatri piè’l cujèrs e dur al tèn,[421]

di mòut che la to tanta biela opiniòn
tal miès dal to cjàf ti vègni ’nclaudada
da clàus pì gros che stòris d’àltris a sòn,

se la corsa dal just[422] a no vèn fermada.



Cjànt Nonu

La concubina[423] di chel Titòn antìc
zà’n tal barcòn dal oriènt s’imblancjava,
al di fòu daj bras dal so amàt amìc;

di gjèmis la so front dut’a luševa,
metùdis jù’n figura dal freit nemàl[424]
che cu la coda al sbateculava;

e la nòt ca zeva sù a pas normàl
doj’n d’aveva fàs tal post’ndà ch’i èrin
e’l ters zà’l calava e al zeva a val;[425]

cuant che jò, che li pars d’Adàm mi formàvin,[426]
vinsùt dal sun, in ta l’èrba mi soj sdrajàt,
ulà ’ndà che dùcjus sinc i si sintàvin.[427]

A prin dì, cuant che’l matutìn’l vèn anuncjàt
tant bunoruta da la sišiluta,
che d’antìchi làgnis si’a forsi recuardàt,[428]

e cuant che la nustra mins singaruta,
pì da la cjàr che dal pensej movuda,
’nta višiòns ch’an alc di divìn si buta,

’n tal sun mi’a parùt d’jodi, suspinduda
in alt, un’àcuila cun plùmis doràdis,
che par calà pront ’era la so alada;

e mi pareva di èsi ulà ch’èrin stàdis
da Ganimèd bandonàdis li zens sòs
cuant che rapìt al era stàt’n ta zònis àltis.[429]

Jò’i pensavi: “Forsi chista a à rašòns sos
par èsi chì, e forsi’n ta n’altri lòuc
no vòu partani sù cun che sgrìnfis sos.”

Ma parùt mi veva che dopo èsi zud’atòr un puc,
com’un lamp, terìbil, jù a si lancjàs
e che mè a mi rapìs sù vièrs il fòuc.[430]

Chì a pareva che jò—e ic pur—i ardès;
e cussì cjalt al era’l fòuc ch’i vevi ’maginàt,
che tramàt al veva che’l me sun si rompès.

E com’che Achìl stes si veva sveàt,
vuardànt in ziru cuj vuj spalancàs,
sensa savej indà cal era capitàt,

dopo che la mari cul frut ’ndurmidìt’n bras
da Chiron a Schir lu veva trafugàt,[431]
da’ndà che’i grecs a cjòilu dopo èrin stàs,

cussì sveàt mi eri jò, ma’l sun scjampàt
mi era dal cjàf, e restàt i eri dut smuàrt
com’omp che, spaurìt, al stà lì dut ’nglasàt.

In banda i vevi doma’l me cunfuàrt[432],
e zà’l era alt il soreli pì di do òris,
e vièrs il mar i vevi jò voltàt il sguàrt.

Il me siòr al à dìt: “N’ocòr ch’i ti tèmis;
dati coragju sù, ch’i stìn belzà rivànt:
no calà, ma ingruma li to fuàrsis.

Il purgatori al è là ch’i stìn vuardànt:
jòt là’l sbals ca lu circonda ’torotòr;
par là a si entra, par chel sclap là ’ndavànt.

Bunoruta, al cricà di stu dì, alòr,
cuant che’l me spirt al durmiva via
su’i flòus che chel post[433] la jù an d’à dut atòr,

’na siora ’è vegnuda, ca à dìt: ‘I soj Lùsia:
lasàit ch’i cjòli stu chì cal stà durmìnt;
judalu’i vuej cal posi parà via.’

Sordèl cun l’altri gran fòrmis restàt esìnt,
ic a ti’a cjòlt sù, e cul vignì dal dì
sù a è vegnuda, cun me davòu seguìnt.

Pojàt a ti’a uchì, ma prin mi’an fàt jodi
i so vuj—cussì biej—ch’entrada vierta[434];
ic e’l sun alòr a sòn zùs[435], chist ti’as da crodi.”

Com’un omp che di dùbis nol à pì scorta
e cal cambia in cunfuàrt la so poura
dop’che la veritàt ghi vèn scujèrta,

cussi jò; e com’che pì serèn na vura
il duca me mi’a jodùt, sù par chel sbals
si’a movùt, cun me davòu, vièrs l’altùra.

Letòu, tu ti jòs ben com’che’n ta poscj’ pì als
i parti’l me sogjèt, ma se cun pì art
lu’mplenìs, no maraveàti di stu sbals.

Si sìn visinàs, e rivàs ta na part
da’ndà che chèl che prin mi pareva rot
coma che un grant sclap un mur al tèn viàrt,[436]

ma jodùt i’ai na puarta cun tre scjalìns sot,
di colòus divièrs, che a ic a partàvin,
e un puartej ch’encjamò nol feva mot.

Com’che’i me vuj pì e pì si vierzèvin,
sintàt tal scjalìn pì alt jodùt a lu’an
ma vuardalu’n muša ’no podèvin;[437]

e na spada[438] nuda’l veva in man
ca rifleteva i ràis vièrs nuàltris,
che jò spes il cjàf i alsavi, ma invàn.

“Dišèit sùbit sù: se volèišu vuàltris?”
luj al à scuminsiàt, “Cuj ca vi parta?
Vuardàit che’l zì sù al è dur: chist al è un avìs.”

“Na siora dal cjèl, di chist esperta,”
a ghi’a dìt il me mestri, “puc pì’ndavànt
a ni’a dìt: ‘Zèit sù: là ca è la puarta’.”

“Che ic ben vi guidi a vignì avànt,”
cun bièl fà il puartej al à di nòuf tacàt:
“alòr fèivi avànt, si lu volèis cussì tant.”

E su’i sìn zùs; e’n tal prin scjalìn[439] rivàt,
di màrmul blanc, cussì net e lìmpit,
jo’i mi soj coma’n ta’un spièli vuardàt.

Il secònt al era tinzùt pì che scurìt,
di na piera gropološa, e sècja,
e da tancju sclaps in lunc e’n larc sculpìt.

Il ters, che in alt na grangròsa macja
d’un rosàstri flameànt mi pareva,
com’che da un taj il sanc al scor e’l macja.

In ta stu scjalìn i so piè al tegneva
’l ànzul di Diu, in ta l’entrada sintàt,
che na piera di diamànt[440] a someàva.

Sù par chìscju tre scjalìns a mi’a tiràt
volentej ’l duca me, dišìnt, “Domanda,
umil, daj to’mpedimìns di èsi liberàt.”[441]

Ai so piè butàt mi soj, devòt avonda:
di lasàmi entrà i lu’ai ’mploràt
ma’n tal pet tre vòltis mi’ai prin dàt na batuda.[442]

Sièt P in ta la front alòr mi’a segnàt
cu la punta da la spada e “Lava ben
sti plàis,”  al à dìt, “cuant che dentri ti sòs pasàt.”[443]

Siniša suta o encja sut terèn
il stes colòu a vèvin dal so vistìt, e lent
da sot di stu vistìt do clafs[444] al otèn.

Un’era di oru e l’altra d’arzènt:
prin cu la blancja e dopo cu la zala
sen ghi’a fàt a la puarta che fàt mi’a contènt.

“Se na claf un nol è bon da ušala,[445]
e stuarta a và’n ta la sieradùra,”
luj ni’a dìt, “a no si entra alòr’n ta sta sala.

Una’è pì buna, ma na vura da l’altra
a ocòr l’art e’l inzèn prin ca si vièrzi,
pars’che par sdifà’l grop tant a lavora.[446]

Da Pieri i l’ai vuda, ca mi’a dita d’èsi
pì pront a vèila vièrta che sierada,
basta che la zent ai me piè si sbasi.”

Dopo vej la puarta sacra sburtada,
al à dìt: “Entràit, ma tegnèivi ben necuàrs
che fòu’l torna chèl che’ndavòu al vuarda.”[447]

E cuant che fòu’n ta chej càncars dut stuàrs
i spìguj a tègnin di sta puarta sacra,
che di metàl a sòn e a sùnin cussì fuàrs,

che tant no’a rugnàt nè mostràt si à amara
la Tàrpea, cuant che cjòlt ghi’era stàt il bon
Metèl, ca era par chèl restada magra.[448]

Jò’i mi soj voltàt, atènt, vièrs il prin tòn
e ‘Te Deum laudamus’ mi pareva
di sinti, un mist di sun dols e cansòn.

Na imàgin sìmil a mi rindeva
chèl ch’i sintevi, com’ca susèit a vòltis
cuant che un a cjantà cul òrgano al và;

che sì e no a s’intìndin li peràulis.



Cjànt Dècim

Entràs i’èrin tal sojàr da la puarta
che pal mal amòu puc a era ušada,
ch’ jodi’a feva dreta la via stuàrta,[449]

dal sun sintùt i’ai ca vegneva sierada;
e s’jò’i vès i me vuj vièrs di ic voltàt,
se scuša par stu fal a sarèsia bastada?

Sù’i zèvin pa’un trojùt ’n ta la rocja ’ntajàt,
che da na banda a l’altra si moveva,
com’onda ca và e ca a vèn d’un trat.

“Chì a’è miej sta ’tèns indulà ca si và,”
il me duca al à tacàt, “e tègnisi
tacàs al mur o cà o là che’n dentri’l và.”

Plan plan i vìn cussì dovùt alsasi,
tant che prin la fetuta da la luna
rivad’a era tal so jèt par pojàsi,

che nu fòu dal sclap vegnùs i èrin a la buna:
ma cuant che fòu èrin rivàs, lìbars e vièrs,
indulà che’l mont indavòu si raduna,

jò amondi stràc e ducju doj incèrs
par ndulà zì, si sìn fermàs’n ta chel plan
solitari pì che stràdis taj dešèrs.

Dal’orli dal straplòmp, cal è puc lontàn,
al piè di che alta riva ca và’n sù,
tre vòltis mišurà si pòs’l cuàrp umàn.

Tant’n cà che’n là’l me vuli’l vuardava’n sù,
tal flanc di destra e’n ta chèl di sinistra,
e cussì a era par duta sta curnìs ca sù.[450]

Lasù’i vèvin encjamò fers i piè’n cjera
cuant ch’ jodùt i vevi che riva dut atòr,
che ripida’n salita a no era,

ma’era’nvènsi di màrmul càndit e siòr
d’intàis cussì ben ornàs che nè Policlèt
nè Natura di miej an d’àn atorotòr.

’L ànzul che’n cjera ’l era vegnùt cul decrèt
da la pas par cussì tant timp lagrimada,[451]
che’l cjèl a vierzeva dal so lunc divièt,

davànt ni’era in forma rafigurada
ta’un intaj cal veva di gràsia tanta
da someà na imàgin di vòus dotada.

Zuràt si varès che ‘Ave!’ ’l veva dita,
pars’che chì l’imàgin pur di chè s’jodeva
che dal grant amòu la claf ghi’era stada data;

e dal fà chista ca dišès a pareva,
‘Ecce ancilla Dei,’ in ta la maniera
ch’un stamp la cera a tèn e tegneva.

“Nòsta fisati dom’ta na figura,”
al à dìt il me bon mestri, e lu’ai sintùt
da che banda ’ndà che’l so còu al era.

Par chèl ziràt i’ai jò i vuj, ch’an jodùt
davòu di Maria, da ’ndà cal parlava
chèl che fin uchì a mi veva movùt[452],
un’altra storia che la rocja a contava;
par chèl, pasàt Virgìlio, dongja ghi’eri zùt adès
par che’l me sguàrt d’jòdila ben’l voleva.

Al era intajàt lì’n tal màrmul stes
il cjàr, da nemaj tiràt, cun l’arca santa,
ca si tèm coma alc che fàt al vèn sensa permès.[453]

Lì in front a era zent, e duta cuanta,
spartida in sièt còrus, a doj daj me sens[454]
dìšghi a pareva, “Èco, sta zent’a cjanta.”

In chista maniera, al fun dal’insèns
che imaginàt al era, i vuj e’l nas
dal sì e dal no di discòrs ’èrin plens.

’Ndavànt ghi zeva di stu benedèt vàs,
balànt miès disvistìt, ’l ùmil salmista,[455]
e pì e mancu re al era adès stu pajàs.[456]

Di front di David, in plena vista
ta’un barcòn di un palàs, Micòl a vuardava
coma na fèmina dolorada ma trista.[457]
Movùt mi soj lì che’l sguàrt mi tirava,
lì ch’jodi i podevi n’altra storia
che di davòu di Micòl a si luminava.

Figurada chì a era l’alta Gloria
dal grant Romàn[458] cal veva cussì tant valòu
che sistùt al veva Gregorio a la gran’ vitòria.

I staj contànt di Trajan, ’l imperatòu;
e na veduluta a era lì al fren[459]
dut plena di làgrimis e di dolòu.

Dut intòr il post al era pestasàt e plen
di cavalièrs, e’n tal oru l’àcuilis
sora di lòu il vint’l moveva cun vaevèn.[460]

La puareta, in ta stu bacàn d’imàginis,
“Vendichèimi, siòr,” diši a pareva,
“pal me frutùt muàrt; t’jòs li me làgrimis.”

“Adès speta,” luj rispùndighi’l someàva,
“fin ch’jò i tòrni.” E alora ic: “Siòr me,”
com’una che tant dolòu a sufriva,

“e si no tornàis?” E luj: “Chèl par me
t’judarà.” E ic: “S’altri a fàn dal ben
sè ti zòvia, se il to ušàt a nol è?”[461]

Alòr luj: “Dati cunfuàrt; ben mi convièn
fà’l da fà, e nisùn, prin, di chì mi gjava;
cussì’l vòu’l just, e la pietàt mi ritèn.”

Chèl ca nol à maj jodùt roba nova[462]
al à produšùt stu višìbil parlà,
cal pàr stran pars’che par nu al è roba nova.

Mentri ch’jò mi la godevi a cjalà
li tanti figùris di asiòns ùmilis,
e’l gust che’l so fabri’l veva d’jòdilis là,

“Èco, par cà; ma di mòvisi cuant lèntis
sti ànimis,” murmurànt’l zeva’l poeta:
“scju chì ni faràn jodi l’altri scjàlis.”

I me vuj, che sta roba a miràvin duta,
par jodi nuvitàs, che tant ghi plašèvin,
vièrs di luj voltàs si sòn, a la svelta.

I no vuej però, letòu, ca ti màncin
i to bòis propòšis par zì a sinti
com’che Diu’l vòu che i dèbis a si pàjn.

In tal coma da la pena puc fèrmiti:
pensa a sè ca seguìs, pensa che al pešu
dut’l mal cul grant judìsi al zarà a smeti.

Jò’i’ai tacàt: “Mestri, sè ch’jò i jòt che’n sù
al vèn vièrs di nu, a no somèjn ànimis,
e’i no saj sè che’n tal jodi a mi vèn sù.”

E luj a mi: “Li condisiòns tant gràvis
dal so turmìnt a bas li fàn stà’n cjera,
par chèl i me vuj sigùrs no’èrin stàs d’jòdilis.

Ma vuarda fis ulà: adès ti pària vera
d’jodi sè che di sot di chej claps a vèn?
Jodi belzà ti pòs com’ca fàn guera.”

Puòrs cristiàns, che di supiàrbia’n vèis a plen
e che’i vuj da la mins pur svuàrps ju vèis, e tant,
muj i sèis di zì là ca no vi convièn,

che di èsi cavalèis i no zèis maj pensànt,
nasùs par formà l’angjèlica pavèa
che sens’onòu e bès vièrs il just a và svualànt!

E’ntànt che’l vustri spirt in alt’l svualasèa,
besteùtis i sèis in stat imperfèt,
com’un vièr cal è’ncjamò ca s’impavèa.[463]

Coma par sostegni un solàr o tet,
impleàda ogni tant na figura
a si jòt ca unìs i zenòj al pet,

ca fà di sè—che ver nol è—na pena vera
nasi’n ta chèl ca la jòt; e cussì fàs
chej i’ai jò jodùt, cuant ch’jodùs ju vevi cun cura.

Ver al è che pì o mancu a èrin contràs
secònt ca vèvin pì o mancu’n schena;
e chèl che pì pasiènsa’l veva’n taj so às,[464]

planzìnt diši’l pareva: “Oh, basta pena!”



Cjànt Undicèšin

“O pari nustri, che la sù’n alt ti stàs,
par nuja limitàt, ma pì par amòu
che paj prin efiès[465] che lasù i ti às,

cal sedi laudàt’l nòn to e’l to valòu
da ogni creatura, che cussì tant ben
a và di dišghi gràsis al to bon vapòu.[466]
Ca vegni pur vièrs di nu la pas dal to règn
che fin a ic i no podìn par intej,
se ic no ni vèn, nencja cun dut il nustri ’nzèn.

Coma che i to ànzui dut il so volej
a te a sacrifichèjn, cjantànt ošana,
ca fèdin pur cussì i òmis volentej.

Com’i’altri dìs dani encja vuej la mana,
che sensa di chè’n ta stu dešèrt àrit
’n davòu’l và chèl che di zì ’ndavànt si afana.

E coma che nu il mal ch’i vìn sufrìt
a dùcjus ghi perdonàn, tu pur perdona
par bontàt, sensa vuardà’l nustri mèrit.

La nustra virtùt, ca no’è tant buna,
nosta pruvinà cul vecju aversari,
ma cjòighila da luj che tant lu spirona.

Ma, signòu bon, chist’ ùltin dešideri
no lu vìn par nuàltris, ca no ni ocòr,
ma par chej ca ghi sarà necesari.”[467]

Bòis augùrs par lòu e par nu dut atòr
preànt scju chì a zèvin sot chel pèis grant
che ogni tant’n ta’un brut sun ni vèn intòr.

Sufrìnt turmìnt, cuj pì cuj mancu[468], indavànt
a zèvin, e’n sù, fin ta la prima curnìs,
il cjalìn dal mont uchì plan plan purgànt.

Se di là sempri ben da nu si dišès,
di là par nu di diši e fà ben a pòdin—
no?—chej ch’an al volej ’na buna radìs.[469]

Il so ajùt ben li pècis ni làvin,
chès partàdis chì, cussì che purs e lišèis
in ta li ròdis stelàdis zì fòu i pòdin.[470]

“Se gjustìsia e pietàt vi cjòlin il pèis
cussì ch’i podèdis ben movi l’ala,
e zì’n sù secònt i vustri dešidèris,

mostràini par cuala man vièrs la scjala
pì curta ca è la strada, e s’a è pì d’un pas,
cual al eše che mancu rìpit al scala?

Chè chistu che cun me’l vèn, davòu d’un pas,
cargu da la cjàr d’Adàm ca lu vistìs,
di zì’n sù a malavoja’l cala’l pas.”

Li so peràulis, tornàdis a chìstis
che chèl che jò’i seguivi dìt al veva,
no si sà da cuj ch’èrin stàdis dìtis;

ma dìt al è stàt: “A destra pa la riva
cun nu vegnèit, e i cjatarèis il pas
che scalà’l pòl encja persona viva.

E se d’jodi’n sù stu scoj no mi limitàs,
che’l me fà da gran bacàn al doma
e il me cjàf mi fà tegni amondi bàs,

chistu ch’encjamò’l vif, e nisùn lu clama,
par jodi si lu cognòs lu vuardarès
e par fàighi dòu dal pèis ch’i vìn ’nsima.

Latìn[471] i’eri e fi d’un gran tosc i sarès;
Gulielmo Aldobrandesc me pari al era;
se cognosùt lu vèis, i no savarès.

Il sanc antìc e la nobiltàt intera
daj me grancj’ mi vèvin fàt cussì rogànt
che, maj pensànt a nustra mari cjera,

dispièt mi feva ogni omp cussì tant
ch’a murì i soj zùt; coma, i Sanèis lu sàn
e lu sà a Compagnàtic ogni fant.

Jò’i soj Ombèrt; e no a me besòu dan
mi’a la rogansa fàt, ma i me parìncj’ pur
da ic a sòn stàs inviscjàs’n tal malàn.

E chì mi tocja alòr partà stu pèis dur,
par ic, cussì par che Diu’l resti sodisfàt,
si no da vif, da muàrt i lu parti par sigùr.”

Intànt ch’i scoltavi i’ai’l cjàf’n jù sbasàt;
e un di lòu, no chistu cal parlava,
si’a stuarzùt sot’l pèis ca lu tegneva pleàt,

e jodùt mi à, e, cognosùt, mi clamava,
tegnìnt i vuj cun tanta fadìja fis
sul me cjàf bas che cun lòu si moveva.

“Oh!” ghi’ai alòr dìt, “no sòtu Oderìs,
’l onòu di Gubio e ’l onòu di che art
che ’luminà[472] clamada a è a Parìs?”

“Fradi,” al à dìt, “a rìdin[473] in pì gran part
li tèlis pituràdis da Franc Bolognèis:
’l onòu ’l è adès dut so, e me in part.

I no cròt ch’i sarès stàt cussì cortèis
mentri ch’i vivevi, pal me volej grant
da l’ecelensa ch’era’n taj me pensèis.[474]

Il fìo un uchì al paja par èsi cussì rogànt;
e chì ’ncjamò’i no sarès s’a no fòs stàt
che, podìnt pecjà, a Diu’i’ai vuardàt’avànt.[475]

Oh se sbosa ca è l’umana podestàt!
Cuant puc che’l vert’n tal pì bièl al dura,
s’a nol riva’n ta la grosolana etàt.[476]

Crodùt’l veva Cimabue’n ta la pitura
di èsi’l miej, ma ’dès il Gjòt al è pì’n alt
e la fama di chèl a’è in jù, pì scura.

Cussì ’l un al altri Guido a ghi’a cjòlt
la gloria da la lenga; e forsi al è rivàt
chèl ch’ai doj fòu dal nit ghi farà fà un salt.[477]

La fama dal mont no è altri che’l flat
dal vint, cal tira prin chì e dopo là,
e, cambiànt banda, cun’un altri non’l vèn clamàt.[478]

Se vòus i varatu’n pì si ti rìvis a’nvecjà
la to cjàr (che si ti fòs muàrt
prin che i zogàtuj i ti vès lasàt stà)

pì di mil àis, ca sòn na pì curta part
dal spàsiu eterno, che’l movi da li sèis
al sìrcul che pì tars’n tal cjèl’l vèn tuàrt.[479]

Di chèl cal cjamìna cussì a plan, com’ch’jodèis,
che un timp lu plaudeva la Toscana duta;
adès a Siena di luj apena’un mùrmur i sintèis,

indà che siòr al era cuant che distruta
stada a era la rabia di Firense, ca era
nòbil indà che adès a è puta.

La vustra fama a è com’erba’n cjera
che’l colòu a cambia, e chèl[480]  a la sbiadìs,
cussì che fòu a vèn bruta e secja da la cjera.”

E jò: “Dišìnt cussì ti m’incoràgis
a èsi ùmil e a disglonfà’l me malàn:[481]
ma cuj al eše chèl cun cuj ti parlàvis?”

“Chèl,” al à dìt , “al è Provensàn Salvàn;
e chì al è pars’che prešuntuòus al era stàt
di partà duta Siena’n ta la so man.

Cussì al era e cussì’l và, maj ripošàt,
dopo cal è muàrt: cu la stesa moneda
al pàja chèl che par di là’l veva mas’ausàt.”

E jò: “Se chel spìrit cal speta’n banda,
prin di pentisi, il orli da la vita,
ca jù’l stà e nol vèn’n ta sta falda,[482]

se’l bon preà cunfuàrt a no ghi parta,
prin cal pasi altritànt timp cal à vivùt,
com’eše che chì concedùt ghi’e stàt di stà?”

“Cuant cal era plen di Gloria cujerzùt,”
al à dìt, “dut lìbar in tal Cjamp di Siena,
copànt la so vergogna, a si veva metùt;

e lì, par tirà’un so compaj fòu di pena
cal sufriva’n ta na prešòn di Carli,
a tremà si veva ridušùt par ogni vena.[483]

Pì i no dìs, e scur i saj ch’i parli;
ma no pasarà tant timp, che’i to visìns
ti lu faràn ben capì[484]; ma lasàn lì.

Chist’òpera cjòlt ghi veva chej cunfìns.[485]



Cjànt Dodicèšin

Di pari pas, com’ nemaj ca vàn al zòuf,
jò’i zevi cun che ànima cargada
fin che pal bon mestri a restava alc di nòuf;

e al à dìt alòr: “Làsiu e fà pì strada,
che chì a piè o’n careta ’si si rangja;
chèl cal pòl, besòu si juda avonda.

Chì alòr i soj, ’ndresàt, com’chèl dongja
al voleva, encja se il me pensej
bas e ùmil a Oderìs ghi ’era dongja.

Movùt mi’eri, e’i ghi zevi davòu volentej
ai pas dal me maestro, e jò e luj
svels i zèvin cul pas na vura lišej;

e luj mi’a dìt: “Volta pur in jù’i to vuj:
ben ti farà, e sinti tant pì sigùr,
d’jodi sè ca è sot daj to piè, cuj to vuj.”

Com’par che’l recuardasi di lòu nol resti’n tal scur,
li làstris insima daj puòrs soteràs
sèns a àn di chèl ca èrin prin da zì’n tal dur,[486]

’ndà che tanti vòltis si resta turbàs
da li spunzùdis ca dàn li memòris,
ma doma’i pì pìus a vègnin ben spironàs;

Cussì mi sòn lì parùdis[487], ma pì bièlis
secònt i dišèns ritràs, e figuràs
in tal troj che sù’l zeva’n ta stu mont, pa li bàndis.

Jodùt i’ai chèl che fra ducju i creàs
il pì nòbil al era stàt[488], colà jù dal cjèl
chì in banda saetànt fin a bas.

Jodùt i’ai Briàreus, che da’un folc dal cjèl
impiràt, distiràt al era’n ta st’altra part,
in cjera, cun dut il pèis dal mortàl gjèl.

Jodùt i’ai Timbrèus, Pallade e Mart,
encjamò armàs, dal pari so dùcjus atòr,
ca miràvin i tocs[489] daj Gigàns, ognùn muàrt.

Jodùt i’ai Nembròt[490], ai piè da la gran tòr,
na vura spierdùt, che chej’l vuardava
che rogàns coma luj stàs a èrin a Senror.[491]

O Niobe, che’l to sguàrt il sufrì al mostrava,
com’ch’jodevi ben segnàt’n ta la strada,
tra sièt e sièt fioj, ch’ognùn ghi mancjava.[492]

O Saul, com’che’n ta la to stesa spada[493]
muàrt i ti parèvis chì a Gelboè,
che dopo no’a sintùt pì ploja nè rušada!

O mata d’Aragna, sì jò’i jodevi tè
zà mieša ragna, dulìnt ’n ta li pesòtis
dal lavoru che tant puc zovàt a ti’è.[494]


O Roboàm[495], ca no par ch’i ti minàcis
chì’l to dišèn, ma cun to grant spavìnt,
un cjàr lu parta’n alt, e nisùn lu seguìs.

Al mostrava ’ncjamò il dur pavimìnt
com’ch’Almeòn a so mari ghi veva fàt tant
cjàr pajà’l maldestinàt adornamìnt.[496]

Al mostrava com’che’i fìs si èrin fàs avànt
e butàs su Senacherib dentri’l templi,
e com’che muàrt lu vèvin lasàt lì, da chel istànt.[497]

Al mostrava’l cadàvar e’l macèl, lì,
fàt da Tamiri, cuant ch’a Cir ghi veva dìt:
“Sanc ti bramàvis, cussì bèif chel sanc chì.”[498]

Al mostrava com’cal scjampava, stupidìt,
ogn’Asiriàn, dopo la muàrt di Olofèrnis,
encja’l cuàrp, smembràt, lì cal era stàt culpìt.[499]

Troja a jodèvin’n sinìša e cavèrnis:
O Iliòn, cuant ca ti mostràvin bas’ e vil
sot daj nustri piè chist’ imàginis!


Cuj di pinèl al eše stàt mestri o di stil
da podej piturà st’ òmbris e lìnis
ch’amirà a farèsin un inzèn sutìl?

Muàrs i muàrs e vifs a parèvin i vifs, i vi dìs:
miej di me nol jodeva chèl che’l ver al veva jodùt,
fin ch’i tegnevi in bas il cjàf e spàlis.[500]

Insupiarbìvi pur, vuàltris dapardùt,
fioj di Eva, e no stèit zì a cjàf bas,
sinò i zèis a jodi’l vustri cjamìn brut![501]

Atòr dal mont i si èrin zà inoltràs
e’l soreli al era zà tant pì’n alt zùt,
che’l me pensej soracàric no lu stimàs.

Alora chèl che’l sguàrt sempri ’ndavànt tindùt
al veva, al à tacàt: “Il cjàf tèn alsàt;
no ti’as pì timp di zì cussì spierdùt.

Jòt chel ànzul là cal è dut preparàt
par vignì vièrs di nu; jòt là ca torna
la tersa zòvina[502] dopo vej il dì judàt.

Di riverènsa dut il so fà ’l adorna
ca par che dilèt ’l vedi d’inviàni sù;
pensa che chistu dì maj pì a nol torna!”

Ben ušàt i’eri al so mòut di dìšmi sù
di no stà a pièrdi timp, cussì che di chèl
pì n’ocoreva ch’i lu vuardàs dal bas’n sù.[503]

Vièrs di nu al vegneva chel ànzul bièl,
dut di blanc vistìt, e’n muša t’jodèvis
com’ca trema  a prin dì la steluta dal cjèl.

I bras al à prin vierzùt, e dopo li àlis:
e ’l à dìt: “Vegnèit: i scjalìns a sòn visìn:
a è fàsil ormaj zì sù par sti scjàlis.

A stu invìt amondi pus a vègnin:
O umana zent, par zì’n sù nasuda,
parsè còlitu jù cul prin vintulìn?

Menàt ni’a’ndà che la rocja a era tajada:
chì mi’a batùt li àlis’n ta la front,
prometìnt ch’i varès vùt buna strada.

Com’ ch’a man destra, par zì sù’n ta chel mont
indulà ca è la glišia ca dòmina
la ben guidada ’nsima dal Robacònt,[504]

a vèn rota un puc la granda rivona
par via da scjalìns fàs’n taj timps pasàs
cuant ch’a fà’i cons la zent ’era pì buna;[505]

Il grant rivòn’l vèn cussì mancu dret che a bas
’ndà che rìpid al cola dal altri ziròn;
chì e lì si vèn lo stes dal alt mur freàs.[506]

Voltàs ch’i’èrin par zì’n sù, chista cansòn,
‘Beati pauperes spiritu!’ i vìn sintùt
cun vòus che dòlsis a cjantàvin e benòn.

Ahi cuant diferèns ca sòn scju sbocs in dut
di chej da l’infièr! Uchì bieli cansòns
ni compàgnin, e là a si làgnin di dut.

Ormaj i montàvin sù paj scjalìns sans,
e tant pì lišej d’èsi mi pareva
sinò’n taj plans che zà a parèvin lontàns.

Alòr jò: “Mestri, dìs, se pèis ch’intòr mi steva
si’aja gjavàt da me, che cuaši no sìnt
pì la fadìja che prin stracà mi feva?”

E luj: “Cuant che’i P ch’encjamò ti stàs sintìnt
In ta la to front, encja se debulùs,
a no ti saràn pì par nuja prešìnt,

a ti saràn i piè dal bon volej tant vinsùs,
che no dom’no fadìja no sintaràn,
ma plašej a varàn d’èsi’n motu tegnùs.”

Alora i’ai fàt jò coma chej ca vàn
cun alc’n tal cjàf sensa savej ca lu’an
fin che sèns d’àltris sospetà a ju fàn;

cussì che par èsi sigùrs si jùdin cu la man,
ca sercja e cjàta, e a fà’l còmpit
che di sòlit a sòn i vuj ca lu fàn.

E ušànt da la man destra ogni dèit,
doma sèis da li lèteris i’ai sintùt
in ta la front che chèl da li clafs’l veva scrìt:

e chè jodìnt, il me duca ’l veva suridùt.



Cjànt Tredicèšin

Rivàs i’èrin insima da la scjala,
’ndà che pa la seconda volta a si sèa
il mont che parànt in sù al dismala:[507]

ulì streta na curnìs a si lèa
intòr di stu pajòu, coma la prima;
doma che’l so arco pì svelt si plèa.[508]

Sen ulì a non d’è e nencj’ ànima;
nut e crut chì al era il zì dapardùt,
cul colòu daj claps ch’i zèvin insima.

“Se par domandà, stu post i vìn sielzùt,”
al rašonava’l poeta, “i’ai poura
ch’a lunc i restarìn chì ch’i si vìn metùt.”

Fisàt al à dop’i vuj là che’l soreli al era;
ušànt la so destra coma il centri,
al à ’lòr ziràt la so banda sinistra.

“O lus buna, cun fede in tè i èntri
che pal cjamìn just tu i ti ni guìdis,”
al à dìt, “secònt il to volej, chì dentri.

Lus ti ghi dàs al mont, e’i ti lu scjàldis:
s’a no è nisùn’altra rašòn ca conta,
ch’a nu ni sèdin sempri i to ràis guìdis.”[509]

Cuant che par di cà un miàr si conta,
altritànt par di là nu’i’èrin zà zùs,
svels, parsè che la voja ni’era pronta;

e ca svualàvin vièrs di nu i ju vìn sintùs,
ma no jodùs, chej spirs ca ni zèvin invidànt
di fasi visìns dal banc d’amòu, dùcjus.

La prima vòus ca’è pasada svualànt,
‘vinum non habent,’ asaj fuàrt a veva dìt,
e’l stes i la vìn sintuda diši pì’n davànt.

E prin ca no si sintès pì stu spìrit,
che via’l zeva, ’n’altri ‘I soj Orestis’
al è pasàt sigànt, e via cal è partìt.

“Oh,” i’ai dìt, “pari, se vòus a soni chìstis?”
E com’ch’jò’i domandavi, èco il ters
cal diševa: ‘Amàit i vustri nemìs.’

E’l bon mestri: “Chist’è na vìscja che vièrs
la colpa da l’invidia a sbàt, ma al vèn
dal’amòu’l coràn che sta scòria’l cujèrs.

Dal rumòu contrari al vou èsi fren:
ti lu sintaràs i cròt, par me avìs,
prin che dal pas dal perdòn t’jòdis il sen.

Ma tèn il to sguàrt in ta chist’aria ben fis,
e da chì ’ndavànt zent sintada t’jodaràs
che dùcjus a’an vièrs la rocja li schènis.”

Pì che maj i me vuj si èrin spalancàs;
e’n davànt jodùt i vevi òmbris cun mantej
ca èrin coma na piera coloràs.[510]

Un puc pì’n front si èrin visinàs a chej,
ch’i’ai sintùt sigà: ‘Maria, prèa par nu!’
e ‘Michel’ e ‘Pieri’ e ‘Ognisànt daj cjej.’

No cròt ch’encjamò a sedi’n cjera, ca sù,
omp cussì dur, ca nol sarès stàt tocjàt
dal dolòu par chèl ch’i’ai dopo jodùt la jù;

ch’apena ch’i soj visìn di lòu rivàt,
e ogni so sèst ni’è stàt di lòu ben clar,
làgrimis di dolòu mi vèvin daj vuj colàt.

Vistìs a parèvin cun stras da pesotàr,
un tegnìnt l’altri sù cu li so spàlis,
e’l mur a dùcjus ghi feva da schena:

cussì chej vuàrps che di ròbis an d’àn pùcis,
ai perdòns[511] si’u jòt che d’èsi judàs a domàndin
e l’un cal sbasa’l cjàf su di n’altri t’jòdis,

chè a la pietàt d’àltris si dispònin
e no doma pal sun da li peràulis
ma pur pa la vista che tant a bràmin.

E com’che’l soreli no ghi zova a zens svuàrbis
cussì pur cun st’òmbris chì, che di lòu i dìs,
il cjèl nol vòu che la so lus[512] ju tegni benedìs;

ma’a dùcjus un fil di fièr ghi sbuša li sèis
e ghi li cùs, com’che a’un salvadi
si fà par cal stèdi calmùt cun l’àlis.

Zìnt avànt, mi pareva d’ufìndi,
vuardànt i àltris sens’ èsi jodùt:
dal me bon consej i’ai volut alòr dipindi.

Luj a volo al à capìt il me sguàrt mut;
a nol à però spetàt la me domanda,
ma ’l à dìt: “Cjacara pur, ma clàr e curtùt.”

Virgìlio a mi vegneva da che banda
da la curnìs ’ndà che colà ti pòdis
pars’che ’ncoronada no’è da sponda;

a man sanca i jodevi che ànimis
devòtis che pa’ l’orìbil cušidura
làgrimis ghi colàvin ta li mosèlis.

Voltàt m’soj a lòu e “O zent sigura,”
i’ai scuminsiàt, “di jodi chel alt lumìn,[513]
che, besòu, il vustri dešideri’l cura,

cussì che li pècis par gràsia si nètin
da la vustra cosiènsa, cussì che clar
il flus da la vustra mins par ic i jòdìn,

dišèimi, che stu plašej a mi’è cjàr,
se chì cun vu a è ànima latina;[514]
che forsi ghi zarà ben se jodi si fà’n clar.”[515]

“O fradi, ogn’una’ a è sitadina
di na sitàt vera, ma tu t’intìns
s’a vivès in Italia pelegrina.”[516]

Chistu, a mi par, a mi’a vegnùt a mins
zìnt pì dongja d’indà che la vòus a vegneva,
’ndà che miej  a sintèvin i me muvimìns.[517]



Jodùt chì i’ai pur un’ombra ca spetava,
dal aspièt; e se un’l volès diši ‘Coma?’,
la barba com’un svuàrp in sù a levava.

“Spirt,” i’ai dìt, “che par zì’n sù tè i ti sàs domà,
se tu’i ti sòs chèl ca mi’a rispundùt,
dišmi dal post o dal nòn ca ti nòmina.”

“Jò’i eri Senèis,” e com’ch’i ti’as jodùt
cun st’àltris i neti chì la me mal vita,
preànt cun làgrimis chèl cal pòl fà dut.

Sàvia i no eri, encja se Sapia’n vita
mi clamàvin; i’eri daj dans daj àltris,
pì che da la me furtuna, contenta.

E par ch’jò bušiara i sedi no ti cròdis,
scolta si’eri mata coma ch’i ti dìs,
belzà cuant ch’in jù al zeva ’l arc daj me àis.

Zùs a èrin i me sitadìns vièrs Còlis[518]
e lì visìn rivàs a èrin cuj so nemìs,
e pal volej di Diu’i diševi prejèris.[519]

In rota li me zens zùdis a èrin, amàris
in tal so scjampà; e jò jodìnt la cjasa,
un gust tant grant i vevi a jòdilis,

ch’i’ai alsàt cun tant  disprès la me muša
sigànt a Diu, ‘Di te no’ai poura!’,
com’il pùor mierli ch’in plen unvièr vignì fòu al àusa.[520]

Pas i’ai volùt fà cun Diu na vura
visìn da la fin; ma ’ncjamò a sarès
la me penitensa amondi dura

s’a no fòs che a preà par me’l varès
Pier Petinàr ta li so santi orasiòns,
che gran caritàt ’an vùt paj pecjàs mès.

Ma cuj sotu che da li nustri condisiòns
ti vàs domandànt e ch’i ti’as i vuj vièrs,
com ch’i cròt, e rispirànt ti das rašòns?”[521]

“I vuj,” i’ai dìt, “mi vegnaràn encja a mi cjòls,
ma par puc timp, chè ninìna a è l’ofeša
ca’an fàt par èsisi cun invidia rivòls.

Tant pì granda a è la poura ca’a belzà
l’ànima me dal turmìnt cal è la sot,[522]
che zà’l cargu di la jù a mi peša.”

E ic: “Cuj duncja ti àja partàt da sot
ca sù da nu se di tornà ti pènsis?”
e jò: “Chist cal è cun me e nol fà mot.

Vif i soj; e domàndis ti pòl fàmilis,
spìrit elèt, se tu ti vòus ch’i fedi
alc par te’n ta li contràdis mortàlis.”

“Oh, chist’è pì nova che maj sintùt i vedi,”
al à dìt; “gran sèn a’è che Diu ben ti vòu;
dal to preà’i zarài alòr a godi.

Jò pur ti prej, par chèl che pì ti’as in còu,
che se maj ti mès piè’n ta la Toscana,
ai mès dìšghi che par me n’òcòr vej dòu.[523]

Tu ti’u jodaràs tra che zent vana
che a Talamòn a spera, e a pièrt
pì speransa si no di cjatà Diana;[524]

ma pì’l pierdarà ogni capitàn espèrt.”[525]


Cjànt Cuatordicèšin

“Chist’cuj ’l eše ch’atòr dal nustri mont al zira
prin che la muàrt il volo ghi vedi dàt
e’i vuj al vièrs cuant cal vòu e al siera?”

“Cuj, i no saj; ma’i saj che besòu nol è rivàt:
domàndighilu tu che pì ti ghi sòs visìn
e par cal parli dàighi un bon benrivàt.”

E doj spirs, il prin al altri fašìnt inchìn,
di me a parlàvin lì a man dreta;
cul mušu alsàt, par dìšmi, dal bas ca èrin,

e un al à dìt: “O ànima che duta
’nsièmit cul to cuàrp pur vièrs il cjèl ti vàs,
consòlini, dìšni, che tant n’impuarta:

da’ndà i ventu e cuj sotu, ch’i ti ni fàs
cussì tant maraveà da la to gràsia,
com’chèl che maj si pensarès cal capitàs?”

E jò: “Par mieša Toscana’l scòr via
un flumišìn[526] cal nàs a Falterona,
e sent mìis di percòrs a no lu sàsia.

Da che bàndis là i parti sta persona:
dìšvi cuj ch’i soj a sarès cjacarà ’nvàn
che’l me nòn encjamò tant a nol suna.”

“Se’n tal to’ntindimìnt i me pensèis a vàn,
com’ca varèsin,” al à alòr minsonàt
chèl di prin, “in tal Arno i to pensèis a stàn.”

Chel altri ghi’a dìt: “Parsè al àja platàt
stu chì il nòn dal flun che par là al scòr,
com’che ’l omp al fà cun chèl ca lu tèn disgustàt?”

E’l spirt che da rispundi’l veva, alòr
cussì si’a sdebitàt: “No saj, ma ben dègn
da murì al è’l nòn da la val minsonàt dal siòr;

chè che di là a tàca, ’ndà cal è dut plen
chel mont alpìn[527] che troncàt al è da Pelòu
che’n ta pus poscj’ al pasa pì’n là di chel sen,

fin’ndà che par ristoru si dà’n davòu
dut chèl che ’l alt cjèl dal mar al supa sù
par dàighi ai fluns chèl[528] che dopo al và cun lòu.

La virtùt a vèn com’na sìngara bandonada sù
da dùcjus, coma madràs, o par malora
dal post, o pal vìsi che lì al sgarfa sù:

cussi a è che cambiàt a àn la so natura
chej ca vìvin chì’n ta sti puori valàdis
ch’ognùn, streàt, al par cambiàt in piòra.[529]

Tra pursitàs, ca mèritin pì glàndulis
che altri da mangjà, pa la zent pì adàt,
par prin tal so puòr fosàl al scaturìs.

Vegnìnt jù, i botulùs[530] al tèn insuriàt,
ca cainèjn pì che dal so stamp si dišarès,
e da lòu cun disprès il cjàf ’l tèn ziràt.

E jù cal vèn; e pì sglonf ca si fà luj stes,
tant pì’l cjata che’i cjàns si fàn lùpos
stu puòr flun cal pasa par scju poscj’ maladès.

E zìnt jù’n ta gòlis scùris dopo ti lu jòs
’ndà cal scuntra vòlpis cussì ’mbrojònis[531]
che timòu no’an che n’altri ’nganàlis al pòs.

No’mpuarta se n’altri al sìnt[532], ch’jò lo stes i dìs,
e’a chistu[533] ben ghi zarà, se’n mins al tèn
sè cal disgropa’l spirt di ròbis vèris.

Jo’i jòt to nevòut che pì avànt ben al vèn,
cjasadòu di chej lùpos[534] ta la riva
dal nòbil flun, ch’a ju’mpaurìs a plen.

Al vènt la so cjàr cuant ca è ’ncjamò viva;
e da bèstia salvàdia fòu ju neta:
tàncjus di vita e me d’onòu al priva.

Sanganàt’l vèn fòu da sta puora foresta;[535]
e tal la lasa che nencja fra mil àis
com’ ca era prin di nòuf a doventa.”

Com’ch’al sinti contà di penòus detàis
al tèn platàt la muša chèl cal scolta,
da’ndà che vignì a posin dal mal i scàis,

cussì jodùt i’ai l’altr’ànima, ch’atenta
a scoltava, malincunìnsi duta
pensànt a chèl che ’l altri’l veva dita.

Dal un’l diši e dal altri la vista
di savej i so nòns a mi’an fàt curiòus,
e domanda ghi’ai fàt cun prejèris mista;

par chèl il spirt che prin mi veva dàt vòus
di nòuf al à tacàt: “Ti vòus ch’i mi meti
a fati sè che tu a fami no ti vòus.

Ma da che Diu’l vòu che’n tè si riflèti
tant la so gràsia, i no vuej èsi pignòu;
ch’i soj Guido dal Duce i pòl ben dìšti.

D’invidia’l veva’l me sanc cussì tant brušòu,
che se jodùt i vès omp fasi contènt,
lìvit i sarès doventàt di colòu.

Di me siminsa sta pàja’i cjoj, a stent:[536]
o puòrs umàns, parsè’i metèišu’l còu
ta chèl che spartì no si pòl cun altra zent?

Chistu al è Rinièr, chistu ’l è stima e onòu
di chej siòrs di Calboli, nisùn daj cuaj
si’è fàt dopo erèit dal so valòu.

E no doma’l sanc si’è dut svueitàt ormaj
tra’l Po e il mont e il mar e il Ren
dal ben dal ver e dal vivi’l viavaj;[537]

pars’chè dentri di scju cunfìns a’è dut plen
di zentàja trista, cussì che masa tars
a’è par dàighi na svolta vièrs il ben.

’Ndà al ese’l bon Lisio e Rigo Manars?
Pier Traversar e Guido di Carpigna?
O Romagnoj colàs di nòuf fra’i bastàrs!

Un Fabri cuant’l tornaràja a Bologna?
cuant a Faensa un Bernardìn di Fosc,
butulùt cussì gentìl di cjampagna?[538]

No maraveàti se jo’i plans, Tosc,
cuant ca mi vèn in mins Guido dal Prata
cun chèl d’Às, a nu visìns, coma da l’erba un frosc,[539]

Fedric Tignous e compagnìa, duta
la cjasa Traversara e’i Anastèis
(da l’una e l’altra la zent a è muarta),

zòvins e zòvinis, afàns e plašèis
invojàs dal fà gentìl e dal amòu
’ndà che durs a sòn i còus e no pì lišèis.[540]

Parsè no scjàmpitu tu, Bretinòu,
dop’che la to famèa zuda a è via,
e tant’altra zent, par no pièrdi onòu?

Ben al fà Bencjavàl che pì nol fìa[541];
e mal’l fà Castrocjàr, e pezu Coni,
che còns cussì a pàrin via a fià.

Ben a faràn i Pagàns dop’che’l demòni[542]
so al sarà zùt; ma no però che pur
di lòu luj a nol resti testimoni.

O tu Ugolìn daj Fantolìns, sigùr
al è’l to nòn, sicoma che pì no si speta
che un al posi falu, degenerànt, scùr.[543]

Ma làsimi, Tosc; ch’adès a mi dileta
pì il mètimi a planzi che’l parlà,
che’l rašonà patì mi fà, e basta.”

Ben i savèvin che che bunànimis là
a mi sintèvin zì’ndavànt; ma, tašìnt,
capì mi fèvin che jùscj’ i zèvin par là.

Besoj restàs tal nustri procedimìnt,
un fòlc cal sclàpa l’aria a ni’a someàt
na vòus che cuntra nu a à saetàt, dišìnt:

“Se cualchidùn mi cjàta i vèn copàt”;[544]
e scjampàt al è coma’l tòn cal svanìs,
ch’atòr di sè a colp al vèn il nul sbregàt.

La vòus mi vev’apèna lasàt li orèlis
che n’altra i vìn sintùt cun un rumoràt,
cal à parùt di tonà sti peràulis:

“Aglàuro i soj che clap i’eri doventàt,”
e alòr, par visinasi al poeta,
a destra mi soj, e no davànt, spostàt.

L’aria a era belzà par dut sidinuta;
e luj mi’a dìt: “Stis chì a sòn li rèdinis
che ’l omp a varèsin da tegni’n ta strada dreta.

Ma la lèscja cul amp vuàltris i cjolèis
cussì che ’l antìc ’versàri a sè vi tira;
e’l fren puc vi zova, o li clamàdis.

Il cjèl vi clama e’ntòr vi zira,
e li so bielèsis vi mostra etèrnis,
e’l vustri sguàrt vièrs cjera al punta e’l mira;

par chèl chel che dut al jòt a vi punìs.”



Cjànt Cuindicèšin

Cuant che al finì da l’ora tersa
e’l tacà dal dì a s’jòt la sfera
che sempri, com’cal fà un frut, a schersa,[545]

altritànt a someàva che vièrs la sera
in tal so cors al soreli a ghi mancjàs;
il tramònt là, e chì miešanòt a era.[546]

E’i ràis ni ferìvin tal miès dal nàs[547]
pars’che par nu si’era cussì ziràt il mont
che vièrs il tramònt i èrin dres puntàs,

cuant che na gran’ presiòn mi’a culpìt la front
cun’un splendòu pì’ntèns di chèl di prima:
di stùc i eri lì che prin no ghi fevi cont;

par chèl li me mans i’ai alsàt insima
da li me sèis, par fami un pu’ di ombrena
che il lušòu intèns un puc a lima.

Com’ che da l’aga o dal spièli al torna
un raj di lus in ta che altra banda
zìnt in sù coma’n ta n’altalèna

tant cuant cal era zùt’n jù , e si disbanda
dal colà di na piera il stes trat,
com’ch’esperiensa e art jodi a fàn avonda;

cussì da lus rifletuda, i soj stàt –
che chì ’ndavànt a era—sùbit culpìt,
che di svià la me vista a vev’a colp provàt.

“Dols pari me, sè cal è chel lì,” i ghi’ai dìt,
“che ben parà i vuj no mi lasa
e par chì a somèa cal vegni, spedìt?”

“Di stu’mbarlumì no stupiditi masa,”
rispundùt mi’a. “Da la famèa dal cjèl
a’nvidani a zì’n sù un ànzul si sbasa.

Puc a mancja che a jodi dut stu bièl
no pì pèis a ti darà ma tant plašej
cuant che ben disponùt ti saràs a chèl.”

Rivàs ch’i’èrin lì dal benedèt mesagej,
cun biela vòus al à luj dìt: “Entràit pur;
in ta sta scjalinada’l zì al è pì lišej.”

Partìs da lì, cul zì cal era puc dur,
‘Beati misericordes!’ i vìn sintùt
cjantà davòu e ‘Gòt tu ch’ti vìns sigùr!’

Jò e’l me mestri in ta stu post nut[548]
sù’i zèvin, e jò i pensavi, zìnt ’ndavànt,
se’l so diši zovami al varès podùt;

Cussì voltàt mi soj a luj, domandànt:
“Se’l volèvia diši’l spirt di Romagna,
cun chèl ‘no si pòs’ e ‘spartì’ minsonànt?”[549]

E luj: “Da la so pì granda magagna
al cognòs il dan; e n’ocòr stupidisi
s’àltris al vertìs[550] par ca sedi mancu lagna.


Pars’che i vustri dešidèris a puntasi
a vàn ’ndà che mancu a sòn se àltris ju gòdin,
l’invidia vi parta un grant afanasi.

Ma se ’l amòu pal pì alt sìrcul divìn
al pocàs vièrs ’l alt il dešideri vustri,
a chel timòu lì ghi metarès fìn;

chè, par tàncjus che lì a dìšin ‘nustri’,
encjamò di pì al và a vej ognidùn
e pì a àrt la caritàt’n ta chel clàustri.”

“Di èsi contènt i soj pì a dišùn,”
i’ai dìt, “che se prin i vès dal dut tašùt,
e di dùbis in daj adès pì di un.

Com’a pòsia èsi ch’un ben spartìt dal dut
in pì poseditòus al fedi pì siòrs
di sè, sinò se da pus’l fòs posedùt?”

E luj a mi: “Èco che di nòuf ti cors
cu la to mins’n ta li ròbis terènis,
e da la lus vera ti làsis’l percòrs

’L infinìt ben da li sfèris celèstis,
da là cal è, cussì ghi còr al amòu
com’che a un cuàrp lustri ghi còlin i ràis.

Tant a si dà com’cal cjàta di ardòu;
chè, par tant che caritàt si espandi,
in ic pì’ncjamò al crès ’l eterno valòu.

E pì zent ca è la sù ca s’intindi[551],
e pì an d’è di se amà, e pì si àma,
e coma spièli un al altri’l và’a rindi.

E se’l me rašònà a no ti sfama,[552]
t’jodaràs Beatrìs, e ic par sigùr
ti cjolarà chist’e ogn’altra brama.

Ca ti vègnin sùbit sieràdis, prova pur,
Coma li primi dos, li altri sinc plàis,
ca si sièrin doma cul pentimìnt pur.”[553]

Pront i’eri da diši, ‘Tu ti mi sodìsfis!’
cuant che rivàs i sìn tal’altri ziròn,
cussì che taši mi’an fàt li lus bramòšis.[554]

Lì mi’a parùt che in ta una višion
estatica a colp i’eri stàt tiràt,
e ta’un templi zent jodùt i’ai’n ta’un cjantòn;

e na siora sul entrà a mi’a vuardàt
e cul fà dols di mari[555] mi’a dìt: “Fiòl me,
parsè i’atu tu cussì vièrs di nu fàt?

Èco, sufrìnt, jò e to pari pur cun me
ti zèvin sercjànt.” E com’ca à tašùt
a colp mi’è sparida di davànt di me.

Di lì a’un puc, un’altra[556] i’ai jodùt
cun l’aga che daj vuj a vèn cul lambicà
cal è al grant disprès par un’altri dovùt,

e’a dìt: “Se di stà sitàt il siòr ti sòs cà,
che pal so nòn i dèos tant’an barufàt,
e da’ndà che la siènsa si spant là e cà,
vendichèiti di chej bras ca’an ausàt
d’imbrasà nustra fia, o Pišistràt.”
E’l messèr benèvul e dols si’a mostràt

tal rispùndighi, cun bièl fà temperàt:
“Se maj ghi farinu a chèl ca ni òdia
se chèl che ben ni vòu al vèn da me condanàt?

Zent i’ai dopo jodùt (ch’ardeva di rabia)
cun claps un zovinùt[557] copà, sigànt
fuàrt  chistu a chèl: “Còpa sta canàja!”

E luj si sbasava, cu la muàrt che tant
lu gravava, sempri’n jù, vièrs la cjera,
ma puàrtis dal cjèl’l feva daj so vuj, colànt

e preànt al alt Siòr, in tanta guera,
cal perdonàs ogni so persecutòu,
cul dols fà cal liberèa pietàt vera.

Cuant che la me ànima ’è tornada fòu
da li ròbis ca sòn fòu di che vèris,
ricognosùt i’ai ogni me—no fals[558]—eròu.

Il me duce, ca mi deva ocjàdis
Coma chès ca si dàn a’un ca si stà sveànt,
al à dìt: “Se àtu che cuaši ti còlis

e mièša lega o pì ti sòs fàt avànt
cuj vuj velàs e cu li gjàmbis mòlis
coma un che’l vin o’l sun al stà pleànt?”

“O bon pari me, se tu ti mi scòltis
jò’i ti conti,” i’ai dìt, “sè che jò i’ai jodùt
cuant che li gjàmbis mi sòn stàdis cjòltis.”

E luj: “Se sent màscaris ti vès metùt
in ta la to muša, lo stes no ti platarès
nisùn daj to pensèis, nencj’ un pisulùt.

Jodùt sè ch’i ti’as jodùt no ti varàs
sensa tegni’l còu vièrt a l’àghis da la pas
che difùšis a vègnin dal Creatòu stes.

No ti’ai miga domandàt sè ch’i ti às
com’chèl che doma par di fòu al vuarda
cuant che’l cuàrp, svanìt, al è colàt a bas;

ma par pocà’l to piè ti’ai fàt stà domanda:
cussì si ghi fà a chej che di musetàt a sòn plens
par ca si rimètin’n ta la so strada.”

Avànt i zèvin tal colà dal dì, atèns
d’jodi fin là che’i vuj si slungjàvin
cuntra’i ràis dal tramònt ca èrin di lus plens.

E èco che puc a puc un fun i jodèvin
che vièrs di nu’l vegneva, com’da la nòt ’l scur;
e da chèl zighi’n banda i no podèvin:

chistu i vuj ni’a sieràt, e l’aria pur.



Cjànt Sedicèšin

Scur d’infièr e di nòt duta privada
di pianès e, sot di un puarèt di cjèl,
cun nulàtis ca la vèvin incjalinada,

no ghi à maj fàt al me mušu un tal vel
coma chel fun che chì a ni’a cujerzùt,
nè cussì fuàrt becàt a mi à vuj e pièl;

che’l vuli nol è stàt bon di stà vierzùt;
par chèl la scorta me, buna e fidada,
la spala mi’a ufrìt par èsimi d’ajùt.

Cussì, com’ch’un svuàrp al seguìs la so guida
par no pièrdisi o’ntòr zì a sbati
di alc ca lu seci o lasi muàrt’n strada,

tirànt’l flat, i pas’ndavànt i zevi a meti,
ben scoltànt il me duce cal diševa:
“Di me stà atènt di no separati.”

I sintevi vòus, e’a mì mi pareva
ch’ogniduna a preàs par pàs e pietàt
’l Ànzul di Diu che’i pecjàs cjoj’l podeva.

‘Agnus Dei’—cussì’l so preà al tacava’n fàt;
insièmit ’cjantàvin e’l stes fà a vèvin:
spirt di concòrdia a vèvin ben raprešentàt.[559]

“A soni spirs, maestri, chej ca cjàntin?”
i’ai dìt. E luj: “Sì, il ver ti capìs,
e’l grop da la rabia a sòn ca dislèin.”

“Tu, cuj sotu che’l nustri fun ti sclarìsis
e di nuàltris ti stàs tu cjacarànt
com’che se’l timp encjamò’n mèis ti divìdis?”

Cussì una da li vòus si’a fàt ’ndavànt;
alòr il me mestri al à dìt: “Rispùnt tu,
domandànt se par chì si và’n sù e’ndavànt.”

E jò: “O creatura, che pura tu
tornà ti vòus e biela pal to fatòu,
maravèis i ti conti se cun me’i ti vèns tu.”

“Fin ca mi’è lècit i ti vèn davòu,”
al à dìt, “e se d’jòdisi’l fun no ni lasa,
lo stes si sintarìn, sensa zighi fòu.”[560]

Alora i’ai scuminsiàt: “Cun che fasa
ca vèn disfada da la muàrt i vaj’n sù,
e chì i soj vegnùt pa l’infernàl matasa.[561]

E se Diu ’n ta la so gràsia mi’a cjòlt sù,
tant da volej che jò’i jodi’l so palàs,
roba ch’al dì di vuej a è fòu di ušu,

prin da murì se èritu là a bàs?[562]
Dìšmilu, e se just i staj zìnt dišmi,
cussì ch’i vegnini dal to parlà guidàs.”

“Lombàrt i eri, e Marco i mi clami:
i capìvi’l mont, e a chèl ben ghi volevi,
che a nisùn pì ghi’mpuarta, a mi par a mi.[563]

Par zì’n sù, zì dret i cròt ca ti zovi.”
Cussì al à dìt, e al à zontàt: “I vuej preàti
che di preà par me lasù alc a ti movi.”

E jò a luj: “I pòl ben sigurati
di fà sè ch’i ti vòus, ma jò’i staj scopiànt
d’un dùbit dentri ch’in clar i’ai da meti.

Prin al era pìsul[564]; adès si stà radoplànt
cun chèl ch’i ti mi stàs dišìnt, ca mi rìnt cert
uchì e’n t’altri post ’ndà ch’i lu vaj mišurànt.

A è vera che’l mont al è dal dut dešèrt
di ogni virtùt, com’che tu ti còntis,
e di ogni malìsia plen e cujèrt;

ma, ti prej, la cauša i vuej ch’i ti mi mòstris,
ch’jò’i la jodi e che par me àltris pur:
ca mèt un in tal cjèl, e chì’n jù àltris.”[565]

Pal dolòu cal sinteva, un suspìr dur
al à prin lasàt fòu; e dop’la dìt: “Fradi,
svuàrp al è ’l mont e tu pur ti vèns da chel scur.[566]

Vuàltris vifs ogni cauša i zèis a jodi
la sù’n tal cjèl, com’che se pròpit dut
par necesitàt a vès da susedi.

Se cussì’l fòs, in vu’l sarès distrùt
il podej èsi lìbars, e just nol sarès
pal ben di godi e pal mal di vej lùt.[567]

Il cjèl ghi da inisi ai vustri afiès;
i no dìs dùcjus, ma encja si lu dišès,
in ben e in mal di na lus i vèis posès

e di volej lìbar; che, se pur’l varès
fadìja in ta li primi lòtis cul cjèl,
dopo, se ben si nudrìs, dut al vìns luj stes.[568]

A un podej pì grant[569] e miej di chèl dal cjèl
sot lìbars vi metèis, e chèl al crèa
in vu la mins, ca no è sot l’inflùs dal cjèl.

Duncja, se’l mont al è coròt, com’ca somèa,
in vu a è la cauša e’n vu ca si vuàrdi;
e èco chì com’che chist si displèa.

A la lasa fòu, luj ca la pòl godi
prin ca sedi[570]; com’ca fòs na frututa
plena di matièris tal so planzi e ridi,

l’ànima puareta e ’gnorantuta,
ma che, cun motu dal nustri bon fatòu,
volentej ’ndavòu a torna, contentuta.
D’ogni pìsul ben a sìnt prin il savòu;
uchì a s’ingana, e davòu di luj ghi còr,
se guida o fren[571] no ghi svìa stu amòu.

Par chèl a tocjava mètighi la lès intòr;
par chèl a tocjava vej un re cal jodès
da la sitàt vera[572] almancu la tor.

Li lès a sòn, ma cuj a regulèja chès?
Nisùn, pars’che’l pastòu cal è là ’ndavànt
rumià’l pòl, ma forcùt a nol à’l piè adès;[573]

par chèl la zent, che la so guida intànt
a jòt rangjàsi dom’dal ben che ic tant ghi tèn,
di chèl si pasuda, nuj’altri mangjànt.[574]

Ben t’jòs che’l mancjà di un cal guidi ben
al à caušàt chista corusiòn dal mont;
e no’l mars vustri naturàl, che di chèl no s’jòt sen.

A ušava Roma, ch’era mari dal bièl mont,
doj sorèlis[575] vej, che l’un’e l’altra strada
jodi a fèvin, di Diu e dal mont.

Un al à chel altri distudàt; e èco la spada
cul pastoràl[576], e metùs un cun ’l altri ’nsièmit
doma mal a pòl zì, cun st’uniòn fuarsada;


cussì unìs, un a nol vèn dal altri ’ntimorìt:
se cròdimi no ti vòus, vuarda la spiga
ch’ogn’erba a si cognòs dal so profit.[577]

Tal stat’ndà ch’Adige e Po fàn riga,[578]
a si ušava valòu e bièl fà cjatà:
prin che’l Federìc rabiòus[579] al metès briga!

Pasànt par lì ognùn sigùr al pòl stà
che di vergognasi no ghi ocòr adès
di vej di rašonà cuj bòis o cun lòu restà.[580]

Tre vècjus chì a somearèsin lou stes
di èsi crìtics da la nova etàt, e tart
a par che Diu a miej vita zì a ju fès:

Corado da Palàs e il bon Gheràrt
e Guido da Cjascjèl, che miej si clama,
a la franseša, il bonari Lombart.

A s’jòt duncja che la glišia di Roma,
par volej cjoj sù’n sè i doj regimìns,
jù a cola, ’nfangànt sè e sè ca à’nsima.[581]

“O Marc,” i’ai dìt, “ti fàs biej rašonamìns;
adès jòt pars’che da l’ereditàt
i fioj di Levi a sòn restàs ešèns.[582]

Ma cual Gheràrt al eše chèl cal è restàt—
sàviu recuàrt—i ti dìs, da la zent ca era,
coma par cridà che salvàdia di etàt?”

“O’l to parlà m’ingana o na vura
a mi tenta,” al à dìt, “che’l to parlà toscàn
al dìs che puc ti sàs dal bon Gheràrt, vera?

Miga’i saj se par altri nòn clamàt lu’an,
se da Gaja, so fìa, il nòn no cjòlin.
Zèit cun Diu, che i me piè pì ’ndavànt no vàn.

Jòitu chej ràis che pal fun a si jòdin
belzà luminà? A è miej che via i zedi—
’l ànzul al è lì—i saj ben cal è visìn.”

Cussì ’ndavòu al è tornàt, e adìo’l me scuèdi.



Cjànt Dišisietèšin

Se maj in montagna, letòu, ti’a cujerzùt
il calìgu, che ’l jòdi a ti era dur,
com’che pa la pièl al è pa’un farc in tal bušùt,[583]

e notàt ti’as com’che’l vapòu ùmit e scur
a sclarisi’l scumìnsa, e la sfera
dal soreli dentri a ghi èntra cun raj pur,

alòr la to imaginasiòn lišera
benòn a jodarà com’che jò’i vevi notàt
il soreli che pront par zì jù al era.

Cussì, unìnt il me al pas tant fidàt
dal me mestri, fòu i’eri da li nùlis
in taj ràis zà muàrs tal pì bas dal inclinàt.

O imaginasiòn ch’i ti ni discjòlis
cussì tant dal di fòu, che un di nuja si necuàrs
nencja se intòr a sùnin mil tròmbis,

cuj ti mòvia se i sens no ti dàn un sfuàrs?
A ti mòuf la lus che’n tal cjèl s’infòrma,
par sè[584] o par motìfs ca sòn lasù ben clars.

Di che tristàta ca’a cambiàt forma
tal usièl che pì no si la gòt[585] a cjantà
jodùt i’ai’n ta l’imàgin me la forma.

E chì la me mins tant ristrinzùt si’a
dentri di sè, da no straviàsi via
di chel che, fòu, a zeva spes a capità.

E èco plovi’n ta l’alta fantašia
un[586] tal crucifìs, rabiòus e trist, fer
in tal vivi e’n tal murì, e cussì sia.

Intòr di luj a èrin il grant Assuèr,
Èster, spoša so, e il just Màrdocot
che’n tal diši e’l fà al era onèst e ver.

E sùbit dopo che st’imàgin si’a ròt
su se stesa, coma na bufuluta
mentri che da l’aga fòu a vèn dal disòt,

sù’n mins mi’è vegnuda na fantasuta[587]
che, planzìnt fuàrt, a diševa: “O regina,
àtu par rabia fàt na fin cussì bruta?

Ti ti’as copàt par no pièrdi Lavina?
Pierdùt ti mi’as me, ch’adès i soj’n lut
par te, mari, prin’che par altra ruvìna.”

Com’cal và a ròmpisi’l sun cuant che dut
ta’un colp la lus a sbàt’n taj vuj sieràs,
che, urtàs, si strènzin prin di vièrzisi dal dut,

cussì’l me imaginà al è colàt a bas
cuant che’l lušòu la muša mi’a urtàt
tant pì’ntèns di chèl ch’i sìn abituàs.

Par jodi ’ndà ch’i eri mi soj alòr ziràt
cuant che na vòus[588] mi’a dìt: “Par chì a si monta,”
che da ogni altri intènt a mi’a straviàt;

e ca’a fàt la me voja tant pronta
di cjatà sùbit fòu chèl cal parlava
che provàt i varès dut par podèjlu frontà.

Ma com’ch’al soreli’l nustri jodi jù al và
e par masa lus jodi a no si fà,
cussì la me virtùt[589] uchì mi mancjava.

“Stu chì al è’l spirt divìn, che mostrànt ni stà
la via da seguì, sensa preàlu,
‘n tal so stes lustri platàt al resta.

A nu cussì’l fà, com’un’l varès di falu;[590]
chè chèl che’l bišugnu’l jòt e’l preà’l speta,
da trìst il bonfà al và belzà a negalu.

Adès fìnghi onòu a stu’nvìt; basta sostà;
provàn a zì’n sù prin ca si scurisi,
che dopo no si pòl, se’l dì no si volta.”

Cussì’l me duce; e’n motu a mètisi
i vìn tacàt, cjaminànt vièrs na scjala;
e prin che’l piè tal prin scjalìn’i metesi,

’ntòr mi’ai sintùt un mòvisi di àla
cal svintulava dols e’l à dìt: “Beàs
i pacìfics, che ràbia a no’n d’àn malèvula.”

A si’èrin sù di nu belzà tant alsàs
i ùltins ràis che da la nòt ’sòn seguìs,
da parej che na stela chì e lì a s’impijàs.

“Parsè, virtùt me, sòtu ch’i ti sparìs?”
dentri i mi diševi, ca mi pareva
cal calava’l podej da li me gjàmbis.

Rivàs i’èrin ’ndà che pì’n sù no zeva
la scjala, e lì i èrin restàs fisàs
com’naf che ta na spiàgja a finiva.

Jò i’ai spetàt un puc, lì ch’i èrin rivàs,
par sinti se alc a era’n tal nòuf ziròn;
dopo i’ai dìt, cuj vuj al mestri voltàs:

“Bon pari me, dìšmi, cual tuàrt o pasiòn
si pùrghia chì’n tal ziru ’ndulà ch’i sìn?
I piè a sòn fers, ma dami la to spiegasiòn.”

E luj a mi: “’L amòu pal ben, i jodarìn,
che’l cul al tira’n davòu, uchì a si rimèt;
uchì svels a zaràn chej che plan si movèvin.

Ma par ch’i ti capìsis pì al complèt,
scolta ben sè ch’i dìs, ch’i ti restaràs,
cul frutàn[591] ch’i ti daj, tant mancu puarèt.

“Nè’l creatòu nè maj nisùn daj creàs,”
al à tacàt, “fiòl me, al è stàt sensa amòu,
naturàl o volùt[592], e tu ti lu sàs.

Chel naturàl al è sempri sensa eròu,
ma chel altri’l pòl sbalià, o par un brut ogjèt
o par vej masa o masa puc vigòu.

Mentri che luj al è al prin ben[593] dirèt,
e in taj secòns[594] sè stes al mišura,
a nol pòl luj tal mal cjatàighi dilèt;

ma cuant che al mal a si zira, o cun pì cura,
e mancu dal dovùt al cor vièrs il ben,
alòr cuntr’il creatòu al và na vura.

Ti capiràs da chist che ’l amòu al vèn
a èsi’n vu siminsa d’ogni virtùt
e d’ogni asiòn che pena a merita’n plen.

Adès, parsè che l’amòu da la salùt
dal so sogjèt[595] a nol pòl separasi,
dal’òdiu vièrs se stes al è ognùn protešùt;

e parsè ca no podarà maj dasi
ch’un in se’l sedi, dal prin[596] separàt,
che chèl al odièj a nol vegnarà  maj a èsi.

A resta che, se chistu i’ai ben stimàt,
il mal ca si àma al è dal pròsin, e stu
amòu, in tre[597], tal vustri fangu al è formàt.

Al è chèl cal spera d’jodi’l so visìn zì jù
par podej zì’n sù, e par chistu’l brama
che chèl al vegni dal so alt butàt jù:[598]

e chèl che onòu, gràsia, podej e fama
di pièrdi al tèm e d’jodi n’altri zì’n sù,
e mal si sìnt e’l contrari al àma;[599]

e chèl al è, ch’ufindùt, si la cjapa sù
da doventà di vendeta tant golòus
che cul volèighi mal ai àltris si tèn sustàt sù.

Chì sot cussì chiscju tre divièrs amòus
i planzìn: m’adès pur dal altri i intìnt
che vièrs il ben al cor, ma amondi estròus.

Ognùn, magàri cunfùs, un ben al sìnt
ca ghi cujeta’l spirt e che atiràt lu tèn;
e ognùn par rivàighi visìn al cuntìnt.

E se tiràs da stu amòu i sintèis un sen,
e se otègnilu i volèis, alòr sta curnìs,
dop’che ben pentìs i sèis, a vi farà dal ben.

An d’è n’altri ben[600], che di contentesa nol implenìs:
a nol parta a la contentesa, nè a la buna
esensa, di ogni bon frut e radìs.

Stu amòu ch’a chistu un masa a si bandòna,
insìma di nu’n ta tre sìrcui’l vèn planzùt;
ma coma ch’in tre pars[601] a si rašona

i tàs, che’l to pensej stes al zedi lì, dut.”



Cjànt Dicjotèšin

Uchì’l so rašonà’l veva terminàt
il me grant mestri, e atènt’l vuardava
se jò’n muša i parevi sodisfàt;

e jò, che sèit encjamò mi spunzeva,
sidìn di fòu, dentri i diševi: “Forsi
il masa domandàighi no mi zova.”

Ma’l bon pari al era zùt ben a necuàrzisi
dal tìmit volej, ca no si vierzeva,
e parlànt, coràgju mi veva dàt ch’i parlasi.

Alòr jò: “Mestri, tant pì vif’l me jodi’l và
cu la to lus, che jò’i jòt amondi ben
sè che la to rašòn a mostrami a và.

Però, dols pari me, di preàti i tèn
di mostrami chel amòu ch’i ti ghi’mpartìs
al bon operà e chèl ca nol và ben.”

“Impìja pur,” al à dìt, “li lùcis fuàrtis
dal intelèt, e ca ti sedi manifèst
il sbàliu daj svuàrps ca si fàn mèstris.[602]

Il spirt, che fàt al è stàt par amà imprèst,[603]
al è in motu vièrs dut chèl ca ghi plàs,
e’l plašej lu fà zì dal podej al àt prest.

A la vustra comprensiòn daj bens creàs
a ghi vèn l’idea, che dentri a vi displèa,
cussì che’l spìrit vustri’l vèn cjapàt’n ta’un làs;[604]

e se’ntrapulàt vièrs di ic si plèa,
chel pleàsi al è amòu, e naturàl,
che pal plašej dal nòuf in vu si lèa.

E com’che’l fòuc che’n alt si mòuf’n ta la val,
e par natura so sempri pì’n alt’l và
vièrs il post ’ndà che pì’l dura, tal e cual,[605]

cussì’l spirt vièrs’l dešideri al và,
e coma spirt a si mòuf, e maj si ferma
fin che ’l ogjèt amàt contènt a lu fà.

Adès ti pòs ben jodi la malaforma
che la veretàt a à pa la zent ca intìnt
che lodèvul al è dut sè che un al àma,

sicom’che chèl di amà al è un sintimìnt
cal par sempri bon; ma na buna sera
a no fà sempri un sigìl bon, nencja volìnt.

“Il me ’nzèn e li to peràulis, ognuna,”
rispundùt ghi’ai, “’L amòu mi’an rivelàt,
ma’l me dùbit pur pì fuàrt che maj’l suna;

chè se ’l amòu dal di fòu a mi vèn dàt,
e al spìrit a ghi và sùbit cuntra,
o dret o stuàrt, nol pòl èsi laudàt.”

E luj a mi: “Sè che rašòn a mostra
diši i ti lu pòs; da lì’n là ti speta
Beatrìs, che di fede a è op’ra.

Ogni forma sostansiàl, ca è distìnta
da la matèria e cun ic a è unida,
dentri a à na virtùt che so a’è duta,

che sensa operà no vèn sintuda,
e maj si la jòt al di fòu dal so efièt,
com’ch’un àrbul s’jòt cal vif da la fueàda.[606]

Però da indulà cal vèn il concèt
da li primi nòvis, no savìnt, lu tàs,
com’pur da li prim’inclinasiòns ’l afièt,[607]

che doma vuàltris i vèis, com’che naturàl pa li às
ghi’è di fà’l mièl; e di sta prin’volontàt
diši no si pòs che ben o mal a meretàs.[608]

Adès, par tegni ogn’altr’impùls a chistu pojàt,[609]
pur naturàl al è’l motu da la virtùt
ca si òpera par tegni dut sestàt.[610]

Chistu al è’l prinsìpit da’ndà ca si cjoj dut’
la rašòn di sè chi meretàis, secònt
’l amòu ca risèif, cal sedi bon o brut.
Chej che rašonànt a sòn zùs fin in font,
ben savùt a àn di sta naturàl libertàt;
ma moralitàt a ghi’an lasàt al mont.

Suponìn, duncja, che par necesitàt
al nasi ogni amòu che dentri vi s’impìja,
di dàighi fren o no il podej vi’è dàt.

Beatrìs sta nòbil virtùt a’ntìnt voja
libera[611] di èsi, ma però vuarda
di vèila’n mins s’a parlati si mèt via.”

La luna, cussì a mièšanòt tarda,
parej ni feva li stèlis pì ràris,
fata com’na mascjèla ben lustrada;

a coreva cuntra’l cjèl par che stràdis
dal soreli ’nflamàdis cuant che chèl da Roma
tra Sars e Cors zì jù lu jòt com’ducju i dìs.[612]

E chel spirt gentìl par cuj a à pì fama
Pietola che la sitàt mantovana
tant dal me pèis cjòlt mi veva d’insima;

ch’jò che la rašòn i’vevi a la buna
’nsima da li me domàndis pojada,
i’eri lì insiminìt, com’un mona.

Ma sta gran sumièra i l’ai a colp pierduda
apen’ che serta zent jodùt i’ai dopo,
davòu da li nustri spàlis zà voltada.

E com’ Ismèn ch’jodùt al veva, e Asopo,
visìn di luj, di nòt che furia e cašìn,
che’i Tebàns a fèvin par invocà Baco,
cussì par chel ziròn i so pas a slungjàvin,
chej che ch’jodùt i vevi che, vegnìnt
pocàs dal bon volej e just amòu, a stèvin.

Ta’un lamp uchì a èrin, pars’chè curìnt
dut’si moveva che marmàja magna
e doj di lòu sigànt a vegnèvin, planzìnt:

“Maria svelta a è zuda’n ta la montagna;
e Sešar, par sotometi Ilerdi,[613]
un sburt ghi’a dàt a Marsilia, zìnt in Spagna.”[614]

“Svels, svels, che’l timp a no bišugna pièrdi
par puc amòu,” a sigàvin i’àltris davòu,
“che par fà dal ben la gràsia a rinverdini a zedi.”

O zent, ch’adès il vustri tant grant calòu
vi darà compèns, forsi, par vej spetàt
cussì a lunc che ben al fès il vustri còu,

stu chì cal vìf, ca è pura veretàt,
sù’l vòu zì, se’l soreli lus ghi ridà;
ma dišèini ’ndà che’l pas al è situàt.”

Chistu al veva dita la me guida,
e un di chej spirs al veva rispundùt: “Vèn
davòu di me e t’jodaràs la strada.

Voja di mòvisi nu’n d’avìn a plen,
che sostà i no podìn; ma’a nu perdona
s’a ti pàr ch’i corini via par disdèn.[615]

Abàt i’eri di San Zen a Verona
sot l’impero di chel bon Barbarosa
che Milan cun dolòu ’ncjamò’l minsòna.



E un tal[616]  al à zà’l piè in ta la fosa
che fra puc al planzarà chel monastej
e mal si sintarà di vej vùt potensa;

pars’che so fì, cul cuarp malàt par intej,
e mins pešu ’ncjamò, e tant mal nasùt,
pastòu lu’a fàt d’un post cal merita miej.”

No saj se pì al à dìt o s’al à tašùt
pars’che zà’un bièl puc ni veva sorpasàt;
ma chist’i’ai capìt, che di tegni mi’a plašùt.

E chèl ch’in dut e par dut mi veva judàt
al à dìt: “Vòltiti: chej doj là vuarda ben
com’ ca stàn rošeànt la musetàt.[617]

“Prin,” di scoltà ghi fèvin a dùcjus sen,
“muars a sòn chej paj cuaj il mar si’a vierzùt,[618]
che’l Gjordàn i so erès al jodès ben;

e chej che di fadìja no’an volùt
cun chèl che di Anchìs frùt al era stàt,
di na vita sensa Gloria a’an godùt.”[619]

Dop’che da nu si vèvin tant distacàt
che òmbris, da no podej pì jòdilis,
dentri a mi’è un nòuf pensej penetràt.

E nasi èco altri idèis divièrsis;
da un’a l’altra cussì stupidìt i zevi
che i vuj plan plan mi colàvin, imbacuchìs,

e’i pensèis’n sun tramutànt i stevi.



Cjànt Dicjanovèšin

In ta l’ora ca nol pòl il calòu dal dì
intiepidì di pì il frèit da la luna,
dal Satùrn vinsùt e dal terèn encjamò pì;

cuant ch’i Geomàns[620] la so Gran Furtuna
in tal orient a jòdin amondi bunoruta,
alsasi’n sù’n ta l’aria ’ncjamò bruna;

tal sun jodùt i’ai na fèmina barbota,
stralocjada di vuli e strupiada,
cun sgrìnfis par mans e di siera bruta.

I la vuardavi, e com che’l soreli al scjàlda
li pars dal cuarp  che la nòt a’ntirišìva,
cussì dal me sguàrt ghi vegneva molada

la lenga, e dopo dut s’indresava
in ta puc timp, e la muša tant pàlida,
com’che’l volej’l vòu, ghi la colorava.

Dopo ch’a ben parlà si’era rimetuda,
a cjantà a si’a metùt, che cun pena
si sarès la me atensiòn da ic movuda.[621]

“Jò’i soj,” a cjantava, “na dols’ sirena
che i marinàrs là’n tal mar i discjoj;
che tant di dà plašej i soj plena!

Dal so cjamìn Ulìs straviàt i’ai
al me cjànt; e chèl che a me al vèn
a è rar cal zedi, cussì tant plašej ch’i ghi daj.”

Il so bièl cjànt si sinteva ’ncjamò ben
cuant che jodùt i’ai na fèmina santa[622]
visìn di me par cunfùndi l’àltra a plen.

“O Virgìlio, Virgìlio, cuj ca è chista?”
a diševa cridànt, e luj’l vegneva
tegnìnt i vuj puntàs sù che onesta.

Cjapànt l’altra, davànt a la vierzeva,
la pansa mostrànt dentri li còtulis sbregàdis,
fòu lasànt un tànf ch’a colp mi sveàva.

I’ai mòt i vuj, e’l bon mestri, “Tre vòltis
zà ti’ai clamàt,” al à dìt. “Leva sù e vèn:
cjatanghi’l bus pa’ndà ch’entrà ti pòdis.”

Levàt sù’i soj, e dal alt dì belzà al era plen
ognùn daj ziròns di chistu sant mont;
e via ’ndavànt, che’i ràis davòu i sintèvin ben.

Ghi zevi davòu, e’i partavi la me front
com’chèl che di pensej al à tant colma
che jodi a lu fà com’un miès arc di punt[623];

cuant che “vegnèit, par chì si và insima”
i’ai sintùt diši, cun bon fà e dolsùt
che chì di nu[624] maj si sìnt na tal calma.

Com’chès d’un cignu’l veva li àlis vierzùt;
cun chès zì’n sù ni feva chèl dal parlà
dols ch’entri scju muròns  i vèvin sintùt.

Li plùmis si’a metùt a movi e svintulà,
‘Qui lugent’ afermànt di èsi beàs,
ca varàn l’ànimis siòris da consolà.

“Se àtu che vièrs il bas vuardànt  ti stàs?”
la me guida a dìšmi a veva tacàt,
dop’ch’i si èrin dal ànzul alc distacàs.

E jò: “Cun tant dùbit i mi sìnt atiràt
da na nova visiòn: a ic a mi plèa,
e’l me pensej nol vòu stàighi separàt.”

“Àtu jodùt,” al à dìt, “che vecja strèa[625]
che par chè ’nsìma di nu si si lamenta;
jodùt ti’as pur com’che ’l omp da ic si slèa.

Ma basta; e adès sù a la svelta:
punta i to vuj’n ta dut chel splendòu che zirànt
cu li grandi ròdis ’l eterno re al stà.”

Com’il falcòn, i so piè par prin mirànt,
a si volta vièrs’l clamà e a si slungja
par voja dal past che ulà lu stà tirànt;

cussì jò; e cussì lunc di che rocja
rota par fàighi strada a chèl cal và’n sù
i soj zùt fin ch’a zì atòr un a si rangja.[626]

Cuant che’n tal cuint ziròn mi soj cjatàt sù,
zent i’ai jodùt che’n ta chèl a planzè’a
pojada in cjera e voltada’n jù.

‘Adhesit pavimento anima mea’
ju sintevi diši cun suspìrs cussì als
che la peràula apena s’intendè’a.

O elès di Diu, ch’i sufrìs chej scals
che gjustìsia e speransa vi rìnt mancu durs,
metèini’n ta la strada dal altri sbals.”[627]

“Se vuàltris i sèis dal stà pojàs lìbars,[628]
e’i volèis al pì prest cjatà la strada,
tegnèivi sempri a la destra daj murs.”[629]

La prejera dal poeta a era cussì stada
rispunduda puc pì’ndavànt di nu, ch’alòr
jodùt i’ai jò chèl di chista parlada;

e’i vuj mès voltàt i’ai ai vuj dal me siòr:
e alòr luj consentìt al à cun bon sen
al volej che daj me vuj ghi’a zùt intòr.

Podìnt duncja cussì fà di me inzèn,
mi soj visinàt a che creatùra
che puc prin i vevi sintùt cussì ben,

dišìnt: “Spirt che’n tal to planzi’l madura
chèl che sensa di chèl a Diu no si torna[630],
smèt un puc par me la to gran cura.[631]

Cuj èritu e parsè ch’i vèis la schena
voltada’n sù, dìšmi, e se alc ti vòlis
di là di’ndà che’l zì vivìnt mi mena.”

E luj a mi: “Pars’che li nustri schènis
al volti a sè’l cjèl, ti lu savaràs, ma prin
Scias quod ego i eri un daj Pièris.[632]

Tra Siestri e Chiaveri scori si sìntin
li àghis di’un bièl flun, e dal so nòn
il nòn dal me sanc al à’l pì alt scjalìn.[633]

Par un mèis e puc pì i’ai capìt benòn
il pèis dal gran mant se chèl un dal fangu tègnilu’l vòu,
ch’ogn’altri carc na pluma’l somèa’n paragòn.

La me conversiòn, na volta fàt pastòu
di Roma, a è vegnuda ma’mondi tars;
cussì, pars’che lì no si cujetava’l còu,

sùbit scuvrìt i vevi la vita daj bušiàrs:
pì’n sù che vita lì a no partava;
par chistu alòr si’a’mpiàt ’l amòu, se pur tars.

Fin lì, puora e lontana a steva
da Diu l’ànima me, dut’tirada:
adès, com’ch’i t’jòs, uchì punida a và.

Oh avarìsia, uchì i ti vèns mostrada:
tal purgasi da l’ànimis pentìdis;
e na pì amàr pena uchì no’è maj stada.

E com’che’n alt no zèvin i vuj nùstris
maj, fìs com’ca èrin doma’n taj bens terèns,
a vuardà ’n cjera a sòn cussì dal just punìs.

’L èsi avàrs tant tegnùt ni’a i juscj’ bens
di amà, che’l fà nustri nol zovava,
e par chèl gjustìsia chì fers ni tèn e strens;

cun mans e piè leàs di chì no si và,
e chì, fin che al just siòr ben ghi zarà,
a pansa in jù i restàn, fin ca ghi và.”

’Nzenoglàt mi’eri e’i volevi parlà;
ma apena tacàt, luj a si’a necuàrt,
scoltànt, dal riverì ch’i stevi par fà.

“Parsè,” al à dìt, “ti tentu cussì bas e stuàrt?”
E jò a luj: “Pa la vustra dignitàt
in cosiènsa mi soj ’nclinàt, svelt e fuàrt.”

“’Ndrèsa li gjàmbis, frari, tenti alsàt!”
Al à rispundùt. “No sbalià: serf i soj un
coma te e i àltris d’un’unica potestàt.

Se maj i ti’as chel sant evangelic sun
cal à dita ‘Neque nubent,’ intindùt,
t’jòs che’l me rašonà cun chèl al è dut un.[634]

Ma para via: no stà pì chì fermùt,
chè’l to stà puc còmut ghi fà al me planzi,
cal madura chèl ch’i ti vèvis zà jodùt.[635]

Na gnèsa i’ai di là, Alagia, che cussì
buna a è, ma ca pòl vignì vuastada
daj nùstris, e’n trista a zèdi a cambiàsi;

e ic a è l’unica ca mi’è restada.



Cjànt Vincjèšin

Cuntr’un miej volej[636], il volej mal’l pugna;
chè, cuntra’l me volej, par fàighi plašej,
trat fòu da l’aga i’ai puc sglonfa la spugna.

Mi soj movùt, e’l me duce pur par chej
poscj’ che visinùs a èrin da la rocja,
com’che plan si và’n taj merlès, poscj’ par usiej;

chè la zent che gota par gota a sbìcja
paj vuj il mal che dut il mont al òcupa
’ngrumàd’ a era fin lontàn da la rocja.[637]

Che maladeta ti sèdis, vecja lupa,[638]
chì pì d’ogn’altra bèstia[639] ti’as preda
pal abìs da la to fàn che maj si stropa!

O cjèl, che cul zirà da la so roda
a si cròt che dut chì jù a zedi a tramutasi,
cuant a saràja ic da chèl[640] fòu butada?

Avànt i zèvin, atèns tal mòvisi
e jò sempri atènt ai spirs, ch’i sintevi
planzi da fà tant dòu e pur lagnasi;

par cašu ‘Maria me!’ sintùt i vevi
sigà davànt di nu’n ta chel lamìnt grant,
com’na fèmina cuant che dal part a sint’l movi;



proseguìnt cun “Puareta ti’èris tant,
com’che ben jodi si pòl dal ospisi;[641]
’ndà che jù ti’as metùt il to cargu sant.”

E’n sèguit i’ai sintùt: “O bon Fabrisi,
ch’i ti’as preferìt mišeria e virtùt
al doventà un grant siòr dut plen di visi.”[642]

Sti peràulis mi vèvin cussì tant plašùt,
che ’ndavànt mi soj tiràt par miej cognosi
chel spìrit ch’i vevi apena sintùt.

Encjamò’l contava dal còu bon che cussì
Nicolò mostràt’l veva vièrs li frùtis
par ch’ogn’una ’l onòu a mantegnesi.[643]

“O ànima che tant ben ti favèlis,
cuj èritu,” i’ai dìt, “e parsè besola
tu i pàrtitu in mins sti bieli làudis?

Ripajada a sarà la to peràula
se jò i torni a finì chel cjaminà curt
di che vita che a la fin a svuàla.”

E luj: “Ti dišaraj, ma no pal cunfuàrt
ch’jò mi spèti par di là, ma pa la tanta
gràsia ca ti luminèa prin da la muàrt.

Jò’i soj stàt radìs di che bruta planta
ca scurìs duta la cristiana cjera
cussì che di rar un bon racòlt a buta.

Ma se Lil, Gand e altri poscj’ di Fiandra
a podèsin, sùbit a sarès vendeta;
e cussì i lu prej, luj[644] cal jòt sè ca è vera.

Di là clamàt i’eri Ugo Cjapeta:
da me nasùt al è ogni Filip e Gigi,
che scju dìs a tègnin la Fransa dreta.

I eri fi di un becjàr di Parigi:
cuant ch’i regnàns antìcs a sòn vegnùs a mancjà,
fòu che chèl fàt frari, ’l ùltin Carolìngi,

in man me’l fren i soj vegnùt a cjatà
dal governo dal stat, e tanta potènsa
i vevi—e tancju amìs pur—ucà,

che da la corona vedula la fuarsa
zuda ghi sarès a me fì, dal cual
inisi’an vùt i vuès sàcris di sta cjaša.[645]

Fin al dì che la gran dote provensàl
al me sanc a no ghi’a cjòlt la vergogna,
al valeva puc[646], ma nol feva dal mal.

Tacada a era lì[647] cun fuarsa e fà da cagna
la so rapìna; e dopo, par amenda,
Pontì al veva cjòlt, e Normandì e Gascogna.

In Italia Carlo, par no stà’n banda,
prin al veva fàt vìtima di Coradìn,
e dopo al veva mandàt la sù Tomàs, par amènda.[648]

Un dì pì avànt i’jòt, puc pì di chì ch’i sìn,
che fòu’l tira n’altri Carlo da la Fransa,
par che miej cognosùs luj e’i sòs’vègnin.

Fòu’l vèn sens’arma, fòu che cun che stesa
che gjostràt’l veva Gjuda[649], e che al punta
cussì ch’a Firense scopià ghi fà la pansa.

Da chist, no cjera ma vergogna tanta
al guadagnarà, par se stes tant pì graf
cuant pì lišej chistu grant dan al conta.

’L altri[650], belzà tiràt fòu da la so naf,
jò’i jòt che so fia’l vènt, fašìnt marcjàt
com’cal fà’l pirata cun ogni so sclaf.

O avarìsia, se altri ti eše restàt
di fà dop’di vej il me sanc a te ’tiràt,
che nencja’l so èsi a nol tèn curàt?

Par che mancu’l somej’l mal futùr e pasàt,
i jòt in Alagna[651] entrà’l floudilìs
e’n tal so vicjàr Crist vignì caturàt.

Di nòuf i jòt ca ghi fàn tontonàdis;
i jòt che di nòuf a ùšin ’l ašèit e la fièl,
e murì lu fàn fra i grancj’—ma vifs—làris.[652]

I jòt il nòuf Pilàt cussì tant crudèl,
da chistu tant puc sasiàt, sensa decrèt
tal Tèmpli partà i làris, stu Filìp Bièl.[653]


O Siòr me, cuant i varàju il dilèt
di jodi la vendeta che, platada,[654]
a dulsìs la to fota’n tal to segrèt?

Se ch’jò’i diševi di ic, che spošada
cul spìrit sant, che stesa ca ti’a fàt
vignì a mi par cualsìasi domanda,

tant al è’l rispundi a chèl ch’i vìn preàt
durànt il dì; ma apena ca si fà nòt,
un sùn contrari al vèn da nu alsàt.[655]

Di nòuf ’dišìn di Pigmàlion, chèl simiòt
traditòu e lari e paricida
che’mpasudìt si veva cul oru di Sichòt;[656]

e la mišèria di chel tiràt di Mida
che patìt al veva pa la so domanda ’ngòrda,
che ridi a fà cuant ca è ben pensada.

Dal mat d’Acàn, po, ognùn si recuàrda
da la so trufa, sì che da la ira
di Gjosuè’l sìnt encjamò la muarduda.

E dopo acušàn cul so omp Safìra;
laudàn i scals cal à vùt Eliodoru;
e in’infàmia dut stu mont al zira

Polinèstor che copàt ’l à Polidoru:
taj ùltins timps a si sìnt sigà: ‘Hej, Cras,
dìšni, ch’i ti lu sàs, di sè’l saja ’l oru?’

Ogni tant un al parla alt e l’altri bas
secònt l’afesiòn che a zì a ni spirona,
prin amondi fuàrt e dop’a pas pì bas:

però al ben che al dì si ghi rašòna,
i no eri ’l ùnic jò, ma uchì visìn
no si feva sinti altra persona…”

Nu’i èrin zà partìs da stu Capetìn[657]
e’i si sbrigàvin di zì sempri pì’ndavànt
èncja s’a no era fàsil in ta stu stret cjamìn,

cuant ch’jò i’ai sintùt, com’alc cal và colànt,
tremà’l mont; e alòr un frèit i’ai sintùt
com’un che a la muàrt si stà visinànt:

a è vera che cussì fuàrt Del[658] nol scjasava dut
prin che Latona’n ic ghi fašès il nit
e’a parturì i doj vuj dal cjèl si vès metùt.

Un grant sigà al è di lì dopo par dùt partìt,
tal, che’l me mestri vièrs di me si’a voltàt,
dišìnt: “Ti sòs cun me: no sìntiti vilìt.”

“Gloria in excelsis Deo,”[659]mi’a someàt
che dùcjus a dišèvin, da chèl che di capì,
a stent, da dut chel cjantà mi’era dàt.

Fers i stèvin nuàltris lì a sinti,
com’i pastòus ca vèvin par prin sintùt chel cjànt,
fin che chèl e li scòsis zùdis a èrin a finì.

Di nòuf alòr avànt pal nustri cjamìn sant,
vuardànt li òmbris distiràdis in cjera,
ca si stèvin belzà di nòuf lamentànt.

’L ignorà no mi’a maj cun tanta guera
fàt vignì cussì tanta voja di savej;
se la memoria a mi resta vera

che alora’n tal pensej mi pareva di vej;
e di domandà i’eri masa ansiòus,
e lì d’jodi alc da besòu i no vevi’l podej:

cussì i zevi’ndavànt tìmit e penseròus.



Cjànt Vincjunèsin

Che sèit naturàl che maj si sàsia,
fòu che cun l’aga che cun chè la fruta
samaritàna[660] domandàt a veva la gràsia,

mi muardeva, e’ndavòu a la svelta,
’ntrigàt daj spirs, i zevi al me duca,
patìnt pur jò da la justa vendeta.

E jòt tu, pròpit com’cal descrìf Luca,
Crist ghi’a aparìt a doj in strada,
dop’che dal sepolcri al era tornàt fòu cà,[661]

èco n’ombrena, davòu di nu vegnuda,
cul piè atenta di no pestà i distiràs;
parlàt ni à, prin di vèila ben joduda,

e ni’a dìt: “Fràdis, che Diu vi dèdi pas.”
Nu’i si sìn voltàs a colp, e Virgìlio
un daj sens ghi’a fàt a chistu adatàs.[662]

Dopo al à tacàt: “Tal beàt concilio
ca ti meti che cort granda e justa
che metùt mi à’n tal etern’ ešìlio.”

Cun nu’n premùra, “Ma coma!” al à dita,
“Se di zì sù’i vèis par Diu puc mèrit,
cuj vi àja pa la so scjala fàt da scorta?”

E’l me mestri: “Se ben ti’as i sèns capìt
che chistu’l parta e ’l ànzul al segnala,[663]
cal zarà sù cuj bòis ti capiràs sùbit.

Ma pars’che chè che dì e nòt a fila[664]
di filà par luj no veva’ncjamò finìt,
e Clot a’nsìst di fà par dùcjus la fila,

la so ànima, sòu dal me e to spìrit,
in sù a no podeva vignì besola
che coma nu no podeva vej chistu[665] capìt.

alòr’i soj stàt jò tràt fòu da la gran gola
dal infièr par guidalu, e pur pì’n sù,
fin ca podarà menalu la me scuèla.

Ma dìšmi, si ti sàs, parsè cal scjasava sù
puc fà stu mont, e parsè a una vòus
dùcjus’an parùt sigà da chì in jù.”

Cussì parlànt, di sè ch’i eri dešideròus
al à ben capìt, che dom’cul nòuf sperà
si’a fàt la me sèit na pì pìsula cròus.

Chèl al à tacàt: Maj e maj a no sarà
che sens’òrdin a sedi la religion
da la montagna[666], o che pì no s’ušarà.

Chì’l timp al è lìbar d’alterasiòn:
di chèl che’l cjèl da sè in sè al risèif
chì a si pòl cjatà—e no di altri—rašòn.

Par chèl nè ploja nè tampiesta nè nèif
nè calìgu nè rušada pì’n sù a cola
’n ta sta scjala di tre scjalìns, nencja par intìf:


nè nulòn nè nuluta si jòt ca cala,
nè tons nè lamps, nè la fia di Traumànt,[667]
che’n tal aldilà’l stes post spes a mola:

il vapòu sec a no si alsa pì’ndavànt
dal pì alt daj tre scjalìns ch’i’ai minsonàt,
’ndà che’l vicari di Pieri’l fà da sant.

Cal tremi un puc pì’n jù a pòl èsi veretàt;
ma par vint che in cjera a si plata,
i no saj parsè ma chì sù maj al à tremàt.

Chì a trema cuant che n’ànima neta
a si sìnt, cuant ca và’n sù o ca si mòuf
par zì’n sù, e a siga ben contenta.

Al prova’l so stat pur il so volej, nòuf,
chè, dut lìbar adès di cambià convènt,
l’ànima’l surprìnt, e’ntòr di plašej ghi plòuf.[668]

Prin a vorès, ma a no lasa’l talènt
che la gjustìsia dal alt, cuntra che voja
cal veva di pecjà, a mèt al tormènt.[669]

E jò che’n ta stu post i’ai patìt via
sincsènt àis e pì, pur adès i’ai sintùt
na voja di zì’n alt, na libera voja:

ma scju bòis spirs, e’l teremòt, ti’as sintùt
che par chista montagna a vàn laudànt
il Signòu, che svels jù fedi zì’n sù, par dut.”

Cussì ni’a contàt; ma’a si la steva tant
godìnt dal bevi com’ca era granda la sèit,
ch’encj’jò stu chì mi lu stevi tant gustànt.

E’l me sàviu duce: “Ormaj i jòt la rèit
che chì vi lèa sù e com’ca vi mola,
il parsè dal tremà e dal godi la sèit.[670]

Ma dìšmi, par plašej, cuj èritu ulà,
e parsè par tancju sècuj distiràt
chì sotu stàt? Dìs, e la rašòn dàmila.”

“Tal timp lontàn cuant che’l bon Tito, judàt
dal grant re, vendicàt’l veva li ferìdis
ca sbicjàvin’l sanc da Gjuda baratàt,

cul nòn cal crès onoràt’n ta li memòris,[671]
i’eri jò di là,” rispundùt al à chel spirt,
“cun fede no’ncjamò, ma òperis famòšis.

Cussì dols al era’l me poètic spirt,
che, tološàn[672], a sè mi’a tiràt Roma,
’ndà che la me front meretàt a veva’l mirt.

Là ’ncjamò la zent Stasio a mi clama:
di Tebe cjantàt i’ai, com’pur dal grant Achìl;
ma colàt i soj sot la secònda cjama.[673]

Sul me ardòu li falìscjs tal me curtìl[674]
a colàvin e a scjaldàvin, da la dura flama,[675]
che dut atòr a luminèjn, pì di mil;

da l’Eneide i dìs, che da vera mama
mi’a tant nudrìt cuant ch’i stevi poetànt:
sensa di ic, scrìt no varès nuja di fama.

E par èsi stàt vif ulà pròpit cuant
che Virgìlio al scriveva, i varès dàt
un àn pì di sè ca mi tocja’n ta stu bant.”[676]

Vièrs me sti peràulis Virgìlio al  veva voltàt
cun muša che “Tas” a diševa, tašìnt;
ma miga dut a pòl fà la volontàt,

ch’al ridi e planzi fàsil ghi’è’l zì seguìnt
la pasiòn da ’ndà che ’l un e ’l altri’l vèn,
che’i pì onèscj’ a stent si tègnin, pur volìnt.[677]

E jò i’ai suridùt, com’un cal fà’un sen;
e tašùt al à’l spirt, e n’ocjada mi’a dàt
in taj vuj ’ndulà che’l ver a si lès pì ben;

e “Se’n ben un grant sfuàrs[678] ti tèn alsàt,”
al à dìt, “parsè pròpit’n ta stu momènt
i’atu suridùt, com’ch’jò i’ai ben notàt?”

Jò chì da na banda a l’altra mi volti a stent:
‘Tas,’ a mi dìs chista; che altra cun primura
a vòu ch’i diši; e’l me mestri, atènt,

il me suspìr al sìnt, e “Nosta vej poura,”
a mi dìs, “di parlà, ma còntighi pur
sè cal vòu savej cu la pì gran cura.”

Alòr jò: “Maravèiti, maravèiti pur,
spirt antìc, di vèjmi a ridi notàt;
ma èco n’altra maravèa, par sigùr.

Chistu che’n alt al tèn il me vuli guidàt,
al è chel Virgìlio che l’ispirasiòn
di cjantà daj òmis e daj dèos ti’a dàt.

Se’l me ridi’l pareva vej altra rašòn,
chè a no era vera; cròt invensi
che chèl al era che di luj ti’as dàt espresiòn.”

Zà ai piè lu jodevi inclinasi
dal me mestri, ma luj al à dìt: “Fradi,
jò e te i sìn spirs; a n’ocòr sbasasi.”

E chèl in tal alsasi: “Ben ti pòs jodi
il grant amòu che a te mi scjalda
cuant che di sè ch’i sìn pì no mi recuardi,

e’i trati na ombra com’roba solida.”



Cjànt Vincjaduèšin

’L ànzul al era zà davòu di nu restàt,
chèl che par chèl tal sest ziròn entràs i’èrin,
dopo vèjmi da la front n’altri P[679] netàt;

e chej che di vej gjustìsia a volèvin
dìt ni veva ca èrin beàs, e li so vòus[680]
doma cun sitiunt uchì a finìvin.
E jò, mancu che’n altri poscj’ gravòus
i zevi, e’ai spirs svels ghi stevi davòu
cun’un pas ca no mi’era par nuja penòus,

cuant che Virgìlio ’l veva scuminsiàt: “’L amòu,
impijàt da virtùt, altri al à sempri ’mpijàt,
se la so flama mostràt si’a par di fòu;

e dal momènt che chì jù al è capitàt,
di fàt, tal limbo dal infièr, Gjovenàl,
che sen da la so afesiòn mi’è stàt dàt,

il me benvolej par te al è stàt tal
che maj al era stàt cun maj’ncuntrada persona,
che curt mi somearà’l scalà stu rivàl.[681]

Ma dìšmi, e d’amìc ti mi’as di perdonà
si mi faj lìbar di molà’un puc il fren,
e tu coma compaj cun me rašona:

com’eše ca si’a’nserìt in tal to sèn
l’avarìsia, tal miès di cussì tant sintimìnt
che di chèl un omp coma te al era plen?”

A Stasio a ghi’a sbrisàt da ridi sintìnt
sti peràulis, ma dopo al à rispundùt:
“Ogni mot dal to amòu contènt mi rìnt.

Spes a susèdin ròbis, un puc di dut,
ca ni fàn dubità ca sèdin vèris
pars’che la vera rašòn i no vìn jodùt.

Tu ti cròdis—chistu a s’jòt da li to domàndis—
ch’jò’i sedi stàt tiràt[682] ta l’altra vita,
forsi parsè ch’i’eri’n ta che bàndis.[683]
Tèn in mins che l’avarìsia distanta
da me pur masa a era, e sta dismišùra
par sècuj cjara pajà mi l’an fata.

E s’a no fòs ch’jò cjatàt i’ai la me cura
cuant che capìt i’ai se ch’i ti esclàmis,
secjàt da sta nustra puora natura,

‘Parsè no sostegnèišu, o santi bràmis
dal oru, ’l apetìt di scju puòrs mortaj?’,
zirànt i sintarès che gran sburtàdis.[684]

Alora i mi soj necuàrt, pì di maj,
dal me grant spindi, e i mi soj pentìt
alòr di chistu e di ducju i altri maj.[685]

Cuancjus ca risorgiràn cul cjuf sparìt[686]
par ignoransa di no vej savùt stà pecja
netà, pentìs, in vita o’n tal so lìmit.[687]

E a è pur ver che la colpa ca fà zì via
par dreta opošisiòn n’altri pecjàt,
insièmit cun chèl uchì’l so vert a secja:[688]

alora, s’jò’i mi soj tra che zent cjatàt
ca plans l’avarìsia, par vignì purgàt
dal so ešàt contrari a mi’a tocjàt.”[689]

“Adès, cuant che da li crudèl àrmis ti’as cjantàt,
e di che puora disgrasiada d’Jocàsta,”
al à dìt chèl cal veva i pastoràls[690] cjantàt,

com’ca s’jòt da chèl che Clio[691] a tasta,
tiràt no ti veva ’ncjamò tra zens fedèlis
la fede, che sensa di chè’l bon fà nol basta.[692]

Cussì esìnt, cual soreli o cjandèlis
a ti’àni stenebràt cussì che dopo alsàt
ti’as davòu dal pescjadòu li vèlis?”

E chèl a luj: “Tu par prin ti mi’as inviàt
a Parnàs a bevi’n ta li so gròtis,
e par prin a Diu ti mi’as iluminàt.


Ti’as fàt coma chèl cal và’n ta li nòs scùris,
che’l lumìn cal tèn davòu no ghi zova,
ma dopo di luj’l lasa zens ben studiàdis,

cuant che dìt ti às: ‘Il sècul si rinova;
a torna gjustìsia e’l prin timp umàn,
e dal cjèl a vèn jù na rasa nova.’[693]

Tu[694] ti mi’as fàt poeta, e tu cristiàn:
ma par che miej ti jòdis il me ritràt,
a coloralu i slungjaraj la man.

Il mont intej al era zà plen doventàt
da la cristianitàt, ben semenada
da dut chel discori su l’eternitàt;

e la peràula, zà minsonada,
d’acòrdu a zeva cuj nòufs predicjadòus;
che a lòu ghi’ai la me atensiòn prestada.

A pàrimi a sòn prest vegnùs sens da la cròus,
che cuant che Domisiàn ju’a perseguitàs,
sensa’l me planzi no sòn stàs i so dolòus;

e mentri che di là i vevi ’ncjamò i me pas,
judàs ju’ai, e li so ušànsis jùstis
a’an fàt sì che ogn’altra seta i dispresàs.

E prin ch’jò’i condušès i Grecs in ta l’àghis[695]
di Tebe, poetànt, i soj stàt batiešàt;
ma, pauròus, platàt i vevi li me nov’idèis,

e paganèšin par lunc timp i’ai mostràt;
e par stu pìsul timòu il cuàrt sìrcul
a mi’a par pì di cuatrisènt àis serclàt.

Tu duncja che vierzùt i ti mi’as il vul
che sieràt al era stàt al ben ch’i’ai contàt,
mentri che sù’i zìn vièrs il pròsin sìrcul,

dìšmi’ndà che l’antìc Terensio’l vèn cjatàt,
Cecilio, Plauto e Vario, si ti lu sàs:
dìšmi ’ndà ca sòn se ognùn ’l è danàt.”

“Scju chì e Persio e jò e àltris rivàs,”
al à dìt il duca me, “cun chel Grec i sìn[696]
da li Mùšis miej nudrìs d’altri so latàs,

ta’un sìrcul da la scura prešòn, tal prin:
tanti vòltis i rašonàn di chel mont[697]
’ndà che li nustri nànis sempri a vìvin.

Euripide al è cun nu, e Antifònt,
Simonide, Agaton e àltris pur,
grecs che cul oràr a ornàvin la front.

Chì da la to zent[698] a si pòl jodi pur,
com’Antigone, Delfilia e Argja,
e che puareta di Ismene[699], ic pur.

A s’jòt encja chè ca à mostràt Angja:
chì a è la fia di Tirèsia e Tètis
e cu li so sòus a è pur Deidània.”

Chì a àn i poès tašùt, li me guìdis,
di nòuf atèns a vuardà atorotòr,
lìbars da zì pì’n sù e da parètis;[700]

li prin’cuatr’òris dal dì a èrin alòr
zà’n davòu, e la cuinta a era al timòn,
alt alsànt la punta ruvìnt, com’un fòr,

cuant che’l me duca: “I cròt ch’i fìni benòn
a zì a destra, voltànt li spàlis al mont,
coma al sòlit zìnt atòr dal ziròn.”

Cussì dal ušu pasàt i vìn fàt cont,
e seguìt i vìn il cors cun mancu suspièt,
segnalàt dal spirt ca ni tegneva cont.

Lòu a zèvin davànt e jò ghi stevi dret
davòu e’i scoltavi atènt i so discòrs,
che pa la me art di poetà mi dèvin dilèt.

Ma dut t’un colp al à rot scju biej discòrs
un àrbul che cjatàt i vèvin in miès la strada,
cun milùs bòis, dal odorà amondi dols;

e com’che a un pin’n alt ghi và la butada
da ram a ramàs, cussì a chèl in jù,
par che nisùn a ghi fès na scalada.

Da’ndà che’l nustri zì al era sieràt sù,
da na rocja’n alt’a gotava’un licòu clar
che’n ta li fuèis al zeva a spàndisi sù.

Movùs si’an i doj poès vièrs il moràr[701]
cuant che na vòus dal dentri da li fràscjs
sigàt a à: “Stu mangjà vi sarà tant cjàr.”[702]

Dopo a à dìt: “Pì ghi pensava a li nòsis
Maria, ca fòsin bùnis e’ntèris,
che a la so bocja, ch’adès a rispùnt par vuàltris.[703]

E li antìchis romànis contèntis
a èrin aga di bevi; e Danièl
mangjàt nol veva maj alc che ròbis vèris.[704]

Ta l’etàt dal oru, cuant che dut a era bièl,
gustòšis a èrin par la fàn li glàndis
e pa la sèit ogni rìvul al era mièl.

Mangjànt doma milùs e cavalètis,
il Batìsta a si veva nudrìt in tal dešèrt:
par chèl luj al era grant e plen di glòris[705]

tant d’èsi cul mant d’Evangelìst cujèrt.



Cjànt Vincjatreèšin

Mentri che’i vuj in ta li fràscjs vèrdis
i ziravi, coma cal fà di sòlit
chèl che a la cjàsa[706] d’usièj al pièrt òris,

coma’un bon pari’l me duca “Fiòl me,” mi’a dìt,
“vèn avànt, che’l timp ca ni’e stàt asegnàt
ušalu a ni tòcja cun pì mèrit.”

Il sguàrt, e’l me pas pur, i’ai a colp voltàt
vièrs i mèstris, che cussì ben a discorèvin
che sensa sfuàrs mi tegnevi a lòu tacàt.

Ma èco che planzi e cjantà sintùt i vìn
‘Labia mea, Domine’ in maniera
tal che dilèt e dolòu sintùt i vèvin.

“O dols pari me, i sìntiu roba vera?”
tacàt i’ai jò. E luj: “Ànimis ca stàn
forsi provànt di zì da stu post ca ju siera.”[707]

Alòr com’che’i pelegrìns penseròus a fàn,
pasànt par strada zent ca no cognòsin,
ch’a lòu si vòltin ma sempri avànt a vàn,

cussì di par davòu svels a vègnin
tàncjus spìrs che mirànt, ni sorpasàvin:
silensiòus e devòs a ni miràvin.

I vuj scurs e’nfosàs dùcjus a vèvin,
cu la muša cussì magra e pàlida
che doma pièl e vuès a someàvin:


i no cròt che cun scusa cussì tirada
tant sèc Erisitòn[708] al fòs stàt fàt,
cuant che’l dišùn al temeva, a la granda.

“Èco,” jò mi’eri a pensà sofermàt,
“la zent ca è zuda a pièrdi Gjerušalèm,
cuant che Maria di bec al fì ghi’a dàt!”

I bus daj vuj anej a parèvin, di gjèmis sensa sen:
chèl che’n tal mušu daj òmis al lès “om,”
chì al varà tant ben cognosùt la “em.”

Cuj al crodarèsia che ’l odòu d’un pom
tant podej al vès e brama’l generàs,
e chèl d’un’aga pur, sensa savej com’?[709]

Zà’i pensavi al parsè ca èrin afamàs,
pa la rašòn ch’encjamò no s’jodeva
da la pièl scajoša e cuàrps secjàs,

cuant che dal pì font dal cjàf al voltava
i vuj vièrs me un spirt, fisànt me par dut
e sigànt fuàrt: “Ma jòt cuj ch’i jòt. Ma và!”

Di muša maj lu varès ricognosùt,
ma maj, e pur da la so vòus i’ai ben capìt
cuj cal era, ma no dal so aspièt brut.

Chista falìscja[710] a mi’a rimpijàt sùbit
la cognosensa di stu cjàf dut cambiàt,
e la muša di Farèis i’ai percepìt.


“No badàighi, và, al aspièt dut secjàt,”
al à preàt, “che la pièl cussì m’imbrutìs;
magri magri, purtròp, i soj doventàt.

Ma dìšmi di te e di chej doj spìris
ca mi par ca ti stàn fašìnt di scorta:
sù, conta pur, che jò’i soj dut orèlis.”

“La to muša, che dolùt mi’a zà muarta,
i plans encj’adès cun altritànt dolòu,”
rispundùt ghi’ai, “tal jòdila cussì stuarta.

Ma, Diu bon, dìšmi se ca vi sfuèa fòu:
no fami diši mentri ch’i mi maravej,
che mal al pòl diši chèl che altri al à’n tal còu.”

Alora luj a mi: “Dal divìn volej
jù a vèn virtùt’n ta l’aga e’n ta la planta
ch’jodùt ti’as davòu, par cuj i no soj pì’ntej.

Duta chista zent che planzìnt a cjanta
par vej vùt gola fòu d’ogni mišura,
chì’n fan e’n sèit si rifà di nòuf santa.

Di mangjà e bevi ni fà voja pura
’l odòu che fòu’l vèn dal frut e dal sclapìs
che’ntà stu len si spànt pa la verdura.

E no doma na volta, in ta sta curnìs
zirànt, si rinfrèscja la nustra pena:
èco che’nvensi di godimìnt, pena’i dìs,

che che voja a chej àrbuj ni mena
che menàt al veva Crist a diši: ‘Eli,’
cuant che liberàt ni veva cu la so vena.”[711]


E jò alòr a luj: “Forèis, da chel dì
cuant ch’i ti’as cambiàt mont a miej vita,
nencja sincuant’àis no sòn pasàs fin chì.

Se di pecjà a chel punt da la to vita
pì no ti podèvis, prin di che ora
cuant ch’il bon dolòu a Diu ni riconeta,

com’sotu belzà rivàt chì parzora?
i ti crodevi’ncjamò la jù di sot
indà che’l timp cul timp a si ristora.”[712]

Alòr luj a mi: “Cussì svelt a mi’a mòt
a cjoj e bevi’l dols amàr daj martìrs
la so Nela cun chel so planzi diròt.

Cul so preà devòt e cuj so suspìrs
cjòlt a mi’a dal plan indà ca si speta[713]
e judàt mi à a sorpasà i àltris zìr’s.

Diu tant pì al gusta e dileta
la me veduluta—oh’l ben ch’i ghi’ai volùt!—
cuant pì il so ben lu fà ic besoluta;

chè la Barbagja di Sardegna a è’n dut
pì plena di fèminis onèstis
che la Barbagja d’indà ch’jò’i soj vegnùt.[714]

O bon fradi, cussì a sòn li ròbis!
Il timp da vignì ’lu jòt belzà tant ben
ca no saràn sti òris chì tant antìchis,

cuant che dal pulpit tonà si sintarà ben
cuntra chel scàndul da li florentìnis
che li tètis fòu a mòstrin dal so sen.

Cuàlis bàrbaris maj, o saracènis,
a èrini che par fàlis zì cujèrtis
a ocorèvin les di spirt o les civìlis?[715]

Ma se sigùris a fòsin li svergognàdis
di chèl che’l cjèl al stà zà par lòu preparànt,
par sigà a varèsin zà li bòcis vièrtis;

che se’l jodi’ndavànt no mi stà ’nganànt,
prin a patì a zaràn che a meti sù pel
chej ch’adès consolàs a sòn cul ninanainànt.[716]

O fradi, ti tentu platàt? Dìšmi chèl.
Jòitu che no doma jò, ma pur chista zent
ti stà mirànt, ulà ch’al soreli ti ghi fàs vel.”[717]

Alòr jò a luj: “Si no ti jòdis a stent
sè ch’i ti èris par me e jò par te,
chel pensej’l darà puc gust’n ta stu momènt.

Di sta vita cjòlt mi’a chèl che di me
ti jòs pì’ndavànt, l’altra dì, cuant che rotonda[718]
la sòu di chèl si’a mostrada’n front di me,”

e’l soreli i’ai mostràt. “Chèl pa la profonda
nòt mi’a menàt di chej ca sòn pròpit muàrs
cun chista cjàr vera che luj’l seconda.[719]

Da la jù mi’an tiràt sù i so cunfuàrs,
vegnìnt’n sù e atòr da la montagna
ch’a’ndresa vuàltris che’l mont al à fàt stuàrs.

Chist’ànima a à dìt ca vòu èsimi compagna
fin ch’i rivaraj là ca’è Beatrìs,
indà che ic stesa mi sarà compagna.


Virgìlio al è chistu che cussì mi dìs,”
e’l me dèit a lu’a’ndicàt, “e chel altri al è chel spirt
che par chèl puc fà scjasàt a à ogni curnìs

di stu mont, cal vòu che da chì al zedi, chel spirt.[720]



Cjànt Vincjacuatrèšin

Nè’l diši il zì, nè’l diši’l diši al feva
ralentà; ma, discurìnt, i zèvin fuàrt,
com’na naf che cun bon vint davòu a zeva;

e ogni spìrit, someànt do vòltis muàrt,
cuj so vuj ’nfosàs a si maraveàva
cuant che dal me vivi si veva necuàrt.

E jò, cul me parlà ch’avànt al parava,
i’ai dìt: “Tal zì sù chista[721] forsi a tarda
pì che s’a no fòs par chèl che cun me al và.

Ma dìšmi, si ti lu sàs, ’ndà ca è Picarda;
dìšmi se’n ta sta zent an d’è cualchiduna
di mèrit che cussì fìsa mi vuarda.”

“Me sòu, che tra ’l èsi biela e buna
no saj cual che pì a fòs, a’è zà ca gòt
là’n tal alt Olimpo la so corona.”

Cussì al à tacàt, e dopo: “Chì i no sìn sot
divièt di nominà i spirs, che dut svanìt
pal dišùn al è’l nustri lineamìnt, che pì no s’jòt.

“Chist,” a luj puntànt il dèit, “al è Bonunìt,[722]
Bonunìt da Luca; e che muša là,
che pièl e vuès a è pì di chè d’altri spìrit,

taj so bras[723] la Glišia Santa al veva vùt ulà:
dal Tors al era, e al purga par dišùn
li bišàtis al vin che tant ghi vèvin fàt gola.”[724]
Tàncjus àltris mi’a nominàt, un a un;
e d’èsi nomàs dùcjus contèns a parèvin,
e malcontèns i no’n d’ai jodùs, nencja un.

Jodùt i’ai ch’a vuèit, par fan, i dincj’ ghi zèvin
d’Ubaldìn da la Pila e Boniofasiu
che tàncjus a luj, da bon pastòu a zèvin.[725]

Jodùt j’ai il siòr marchèis che pì spàsiu
al veva vùt di bevi a Forlì, sens’èsi maj sut,
e tal al era da no sìntisi sàsiu.

Ma com’cal fà chèl cal jòt, stimànt in dut
pì chist che àltris, cussì jò a chel di Luca,
che tant curiòus di me mi veva parùt.

Luj’l borbotava; a mi pàr ‘Gentuca’
di vej sintùt, ulà[726] cal patìva’l turmìnt
da la gjustìsia, che tant ju frèa[727] ucà.

“O spirt,” i’ai dìt, “ch’i ti pàrs tiràt a simìnt
di parlà cun me, fati pur intindi,
ch’i zini cul to diši ducju doj godìnt.”

“Na zovinuta jodi ti podaràs chist dì,”
al à scuminsiàt, “ca ti farà godi
la me sitàt, encj’ se pì d’un ’la cridi.

Via ti zaràs cun chist antijodi:
se dal me murmurà ti vès cjòlt eròu,
ròbis vèris il just ti farà jodi.

Ma dìšmi se jò’i jòt pròpit chèl che fòu
al à tràt li rìmis nòvis ca vàn  cussì tacànt:
‘Fèminis ch’i sèis partàdis al amòu’.”[728]

E jò a luj: “Jò’i soj fàt cussì, che cuant
ch’Amòu m’ispìra, i noti; e si sìnt
che dentri mi parla, fòu i vaj contànt.”

“O fradi,” ’l à dìt, “adès i jòt ’l impedimìnt
che’l Nodàr e Guiton e me ’l à tegnùt
lontàn dal nòuf stil e bièl[729] che jò’i sìnt!

Ben i jòt li vustri pènis, com’ch’in dut,
davòu da l’ispiratòu[730], a stàn strètis;
che cu li nùstris no’era maj susedùt;

e se un al vòu zì pì a li lùngis,
altri no ghi jòt dal un o dal altri stil”;
e, sodisfàt, nol à dìt pì peràulis.

Com’i usièj che d’unvièr a stàn lunc il Nil,
in ta l’aria ogni tant a somèjn na schiera,
ma dopo un davòu l’altri svels svuàlin a fil;

cussì duta la zent che lì a era,
voltànt il cjàf, slungjàt a veva’l pas,
tant par magrèsa e volej lišera.

E com’un che di trotà no gh’impuartàs,
zì’l lasarès i compàis, restànt in davòu
a spetà che’l grant tirà flàt a si sfogàs,

cussì ju’a lasàs ca pasàsin ducju lòu
Forèis, e davòu di me al è vegnùt,
dišìnt: “Di nòuf cuant si jodarìnu, o signòu?”

“No saj cuant ch’i vivaraj,” ghi’ai rispundùt;
ma sens’altri no tornaraj cussì tant prest
ch’a la riva’i no saraj zà cul volej vegnùt;[731]

e chel post indà ch’i vivevi, dal rest,
di dì in dì sempri pì a si spolpa
e a fà na bruta fin al pàr dispòst.”

“Adès và,” al à dìt, “che chèl che pì al à colpa,
jò’i jòt pa la coda d’una bèstia tràt
vièrs la val ’ndà che maj nisùn si scolpa.

Sta bèstia a pas sempri pì ’celeràt
a và, e ghi dà na tal sacagnada
da lasà chistu puòr diàu[732] dut masacràt.

Sti ròdis[733] no’an tant pì di na voltada,”
e alsàt al à’i vuj al cjèl, “prin d’èsiti clar’
sè che da me no pòl pì èsi mostrada.

Ma tu resta pur chì; che’l timp al è cjàr
in ta chistu post, che jò in pièrt masa
cjaminànt cun te, cussì, pari a par.”

Com’che galopànt a vòltis’l vèn tal vièrt
un cavalièr, la prima linea saltànt,
e ’ndavànt al và par fasi ’l onòu dal prin urt,

cussì da nu’l era zùt, cun pas altritànt grant;
e jò i’ai paràt via a zì cun chej doj
ca èrin zùs il mont cussì tant ’luminànt.

E cuant che’ndavòu ni veva lasàt besoj,
tant ch’a stent a jòdilu’i rivàvin,
com’ch’a stent i seguìvi dal so diši’l troj,

vèrdis e plènis li ramàsis a parèvin
di n’altri milusàr, e no tant lontàn,
pars’che i me vuj pròpit adès lu jodèvin.

Sot vi’era zent ch’alsava ’l una e l’altra man,
e a sigàvin no saj sè vièrs li fràscjs,
com’frutùs cuant che alc a bràmin invàn,

ca prejn, e il preàt nuja ’nol dìs,
ma par fà vignì la voja pì granda
al tèn alt sè ca bràmin e a vuàrdin fìs.

Dopo, scjasànt li spàlis[734], via a è zuda;
e nu visìn dal grant àrbul i sìn vegnùs,
ch’al tant lagrimà e preà’l scoltà nol dà.

“No stèit miga zìghi masa visinùs:
pì’n sù ’l è un len zà stàt muardùt da Eva,
e leàns tra chist’e chèl an d’è pì d’un pus.”

Tra li fràscjs cualchidùn cussì’l diševa;
par chèl Virgìlio e Stasio e jò, stres,
pa la banda ghi èrin zùs che’n sù a zeva.

“Recuardàivi,” al diševa, “daj maladès
ta li nùlis formàs, che ben incjocàs
cuntra Teseo’an lotàt, cuj dopli pès;[735]

e daj ebrèos al bevi tant partàs
che Gideòn no ju’a volùs coma compàis
cuant che vièrs Madiàn’l è zùt jù fin a bas.”

Dongja di un daj òrlis cuj me compàis
mi soj tegnùt, sintìnt còlpis di gola
seguìdis da puòrs disgrasiàs di guadàis.[736]

Vìnsi dopo slungjàs’n ta sta strada e besola,
mil pas e pì ni’a partàt pì avànt,
ognùn contemplànt, sensa fà peràula.

“Vuàltris tre, a se’i pensàišu cussì tant?”
a colp na vòus’a dìt, ch’jò mi soj scjasàt
com’ vigelàn cuant ca si stà spaventànt.

Par jodi cuj cal era stàt, il cjàf i’ai alsàt;
e maj pì veri si’a jodùt’n ta na fornàs,
nè metàl, che pì lušìnt e ros’l fòs stàt,

com’un ch’jodùt i’ai cal diševa: “S’a vi plàs
zì pì’n sù, uchì a si fà la svòlta;
par chì al và chèl cal vòu zì vièrs la pas.”

’L aspièt so la vista mi veva cjolta;
ch’jò ’ndavòu mi eri voltàt ai me mèstris
com’un cal và secònt di chèl cal scolta.

E coma, anuncjànt li primi lùcis,
l’ariuta di maj a si mòuf, dolsuta,
dut’ plena di profùn di flòus e d’èrbis;

cussì mi’a parùt ca mi tocjàs n’ariuta
ta la front, e sintùt i’ai fin la pluma[737]
ca’mplenìva d’odòu d’ambrošia l’ariuta.

E na vòus’a dìt: “Beàt chèl che flama
di gràsia a ’lùmina, che ’l amòu dal gust
masa dešidej’n tal pet no lu cunsuma,

ma al sìnt voja doma cuant che’l gust al è just.



Cjànt Vincjasincuèšin

A era l’ora lisa par zì sù pal scjalòn;
che’l soreli ghi veva’l sìrcul meridiàn
lasàt al Toru e la nòt al Scorpiòn:[738]

Alòr, com’ca fàn chej ch’a pindulà no stàn,
ma’vàn via drès, sedi sè ca sedi,
se bišugna di un pìsul sburt a’an,

entràs cussì i sìn ta’un post stret amondi
un davòu dal altri, zìnt sù pa la scjala
ca ni separava, streta da jodi.

E com’il cicognùt cal alsa l’àla
par voja di svualà, ma a nol tenta
di bandonà’l nìt, e jù a la cala,

cussì i’eri jò, cun voja basa e alta
di fà domàndis, rivànt parfìn al àt
cal fà chèl che par diši a si susta.[739]

Encja se’l zì al era svelt, a nol à lasàt
di diši’l bon pari me, ma dìt al à: “Duncja,
scata ’l arco dal diši, ch’i ti’as ben tiràt.”

Alòr par sigùr i’ai vierzùt la bocja
e tacàt i’ai: “Com’si pòsia dimagrì
là ’ndulà che nudrisi a no tocja?”[740]



“Si ti vès in mins coma che Maleagri
si’a cunsumàt al brušasi d’un stecùt,
a no ti sarès,” al à dìt, “stu pensej cussì magri;[741]

e si ti pènsis che, a ogni vustri motu pisulùt
a sguìsa pur tal spièli la vustr’imàgin,
sè che dur al pàr al doventa fasilùt.

Ma par ch’i to pensèis a si cujètin,
èco chì Stàsiu; e jò i lu clami e prej
che luj’l vuarìsi li plàis ca ti dòlin.

“Se jò l’eterna vista ghi liberej,”
al à rispundùt Stàsiu, “che davànt di te
ti mi discòlpis di fà il to volej.”

Al à dopo tacàt: “Se ch’adès ti sìns da me,
fiòl, che ben la to mins a vuarda e risèif,
clar ti farà sè ch’adès misteri ti’è.

Il sanc pì perfèt nisun maj lu bèif
da li vènis plènis di sèit, ma’l resta,
com’bon mangjà cjòlt da tàula, par nuja grèif,

cal cjoj dal còu e’n ta ogni part’l parta
dal cuàrp il ben  ca la forma, com’chèl
che par fà chè al scor’n t’ogni venuta.[742]

Digerìt di nòuf, jù’l và ’ndà che pì bièl
al è ’l taši che’l diši, e di lì sclapisànt
tal sanc d’altri ’l và’n ta’un naturàl vasèl.[743]

Ulì ’nsièmit si vàn ducju doj coletànt,
un dispòst a patì e’l altri a fà[744]
par via dal còu stes da’ndà cal vèn ’ndavànt;

e, lì rivàt, al taca a operà,
prin indurìnt, e vita dopo dant al và
a sè che dal so stes èsi ’l và a formà.

Fata ànima, la virtùt atìva
com’che di na planta, ma’n alc diferènt’,
che chista a è’n motu e chè zà a è’n riva,

tant dopo’a fà che zà a si mòuf e’a sìnt
com’il func marìn; e da lì a và
il so grant podej in òrgans convertìnt.[745]

Adès si slargja, fiòl, e adès a slungjasi a và
la virtùt ca vèn dal còu dal generànt,
e forma a duti li pars dal cuàrp ghi dà.[746]

Ma com’che d’animàl in èsi parlànt
al cambi encjamò no t’jòs: chist’è na cuestiòn
che’n chè pì sàvius di te sbaliàt ’an tant,

fin a zì a pensà ca no’era union
fra l’ànima e’l pusìbul intelèt,
chè’ndà cal steva no s’jodeva benòn.

A la veretàt ca vèn, vièrs il to pèt:
ti’as di savej, duncja, ch’apena che tal fet[747]
l’articulà dal sarvièl al è perfèt,

vièrs luj si volta’l prin motòu cun afièt
par sta granda art da la natura e ghi sofla
dentri un nòuf spìrit, di virtùt complèt,

che sè che d’atìf al cjàta chì, a ghi cola
’n tal so èsi, formànt n’ànima sola
ca vìf e sìnt e riflèt da besola.[748]

E se strana a ti par la me peràula,
vuarda com’che’l cjalt dal soreli si fà vin
cuant ca s’unìs al suc che da la vit al cola.

Cuant che Lachèsis ušàt a à dut’l so lin,
da la cjàr si libera e di so virtùt
cun ic a parta ’l umàn e il divìn:[749]

ogn’altri potensiàl[750] al resta dut mut;
memoria, ’nteligensa e volontàt
tant pì atìvis a dovèntin in dut.

Besola a cola, sensa vèisi fermàt,
da maravèa, vièrs una da li rìvis:
la so via chì par prin ghi vèn mostràt.

Apena rivada lì’n ta che bàndis,
la fuarsa’nformativa a si sparnìs atòr
com’ca feva cu li pars dal cuàrp vìvis:

e coma l’aria cuant ca ghi vèn ploja ’ntòr,
e’un raj dal soreli’n sè a si riflèt,
di tancju colòus a s’implenìs alòr;

cussì l’ariuta visìn chì a si mèt
in che forma che ic a generèa
cun so virtùt l’alma che chì a veva ’l jèt;[751]

e com’la flamuta, ca ghi somèa,
che par dut ghi và davòu dal so fogùt,
cussì’l spirt il so nòuf cuàrp al seguitèa.

Par via che coma’l so spirt stu cuàrp al par’n dut,
ombra al è clamàt; e stu spirt al mòuf pur
ogni sensasiòn, e’l jodi prin di dut.

I parlàn e’i ridìn par chist, di sigùr;
e par chist i vìn làgrimis e suspìrs
che vegnìnt sù ti pòl vej sintùt tu pur.

Mentri che’i dešidèris ni lèjn taj so delìrs,
e’i altri efiès pur, l’ombra a si và formànt;
la rašòn a è chista che tu ti amìr’s.”

A la prin voltada i stèvin rivànt
a chistu punt, tegnìnsi a man destra,
ben atèns ai rìscjus ch’i zèvin schivànt.

Chistu rivòn il fòuc in fòu al balestra
e la curnìs a sofla tant flat in sù
che fuàrt al rimanda’l fòuc a sinistra;
par nu a era miej pal lat pì’n fòu zì’n sù,
un davòu dal altri, e jò’i temevi’l fòuc
uchì, e lì pòura i vevi di cola jù.

Al diševa’l me duca: “Par chistu lòuc
ai vuj a’è miej tègnighi ben stret il fren,
che par fà’un sbàliu a bastarès tant puc.”

‘Summae Deus clementiae’ pròpit tal sen
dal grant àrdi sintùt i vevi ca stèvin cjantànt,
e di voltami di voja i eri plen;

spirs si movèvin ta chistu post flameànt;
che jò’i vuardavi lòu tant com’i me pàs,
spartìnt’l jodi a chiscju e a chej, zìnt ’ndavànt.

Sùbit prin che chel cjantà al terminàs,
alt a sigàvin: ‘Virum non cognosc’;[752]
e a cjantà di nòuf a tacàvin, bàs.

Finìt chistu, di nòuf a sigàvin: “Tal bosc
a era Diana, e Elìs a’a cjasàt
che di Vènere a veva sintùt il tos’c.”[753]

E di nòuf cjantà; e dop’vèjlu fermàt,
via cun fèminis e òmis ch’èrin stàs cascj’
com’ca vèvin virtùt e matrimoni detàt.

Stu fà’i cròt ca ghi basti’n ta scju poscj’
par dut il timp che il fòuc a ju bruša:
e cussì chista cura e chiscju pascj’

a vuarì la so plàja ghi saràn cauša.



Cjànt Vincjasejèšin

I èrin tal orli alòr, un dopo ’l altri,
ch’avànt i zèvin, e spes il bon mestri
mi diševa: “Jòt: uchì no si pòl cori.”

Mi bateva’l soreli’n tal flanc destri,
che belzà i so ràis dut il ocidènt
a sblancjàvin sù, dut l’aspièt celestri;

e jò’i fevi, cu l’ombrena me, pì ruvìnt
someà la flama; e’a stu pìsul sen
jodùt i’ai tanti òmbris mètighi mint.

Par sta rašòn a si’an metùt, jò’i cròt ben,
a cjacarà di me, scuminsiànt cussì
a diši: “Stu chì di èsi spirt nol à sen.”

Un pus a’an dop’provàt a slungjasi
vièrs di me, sempri cu na vura di riguàrt
di stà lì ’ndà ca podèvin scuetasi.[754]

“O tu ch’i ti vàs, no par èsi pì tart,
ma forsi par rispièt, davòu daj àltris,
rispùnt a mi, che’n sèit e in fòuc i àrt.

E’i no vuej che dom’a mi ’ti rispùndis;
che dùcjus chìscjus a’an encjamò pì sèit
di chej da l’India o da li Etiòpis.[755]

Dìšimi com’ch’i ti fàs di te parèit
al soreli, coma s’encjamò cjapàt
no ti fòs da la muàrt in ta la so rèit.”

Cussì un di lòu; e jò zà manifestàt
mi sarès, se jò’i no fòs stàt atènt
a sè ca susedeva, altra nuvitàt;

parsè che’n tal bièl miès dal cjamìn ruvìnt
jodùt i’ai altra zent vignì vièrs chista;
e a bocja vièrta jò’i miravi sta zent.

D’ogni banda si visinava svelta
ogn’ombra; si busàvin, un’a una,
svèltis, godìnt di sta pìsula fiesta:

cussì li furmìs a fàn, ogni una,
cuant che muš’a muša’n fila si cjàtin
par scuprì—cuj sàja maj?—il fil da la furtuna.

Cuant che stis chì da l’altra a si làsin,
prin’encjamò di vej fàt un pas, alora
dùtis a sigasà a colp si mètin:

la zent nova: “Sodoma e Gomora”;
e che altra: “Pasife’n vacja a entra
cussì che lì’l scjaldinòus di toru’l sbora.”[756]

Dopo, coma grù ch’ai Mons Rifs a vàn cuntra
cuant che àltris vièrs i savolòns a svuàlin,
i prins il cjalt, i àltris il gèl schivànt cun cura,

scju spirs in part a vàn, in part a vègnin;
e, coma prima, lagrimànt a cjantà si mètin
e di sigà’i so ešèmplis puc a spètin;

e di nòuf coma prima a me, si visìnin
chej stes ca mi vèvin pì’n davòu preàt,
e dùcjus prons di scoltà a someàvin.

E jò’l so volej ’vìnt do vòltis notàt,
i’ai tacàt: “O ànimis ben sigùris
di dàighi, prin o dopo, pas al vustri stàt,

no sòn restàdis crùdis nè madùris
di là li pars dal me cuàrp, ma chì ca sòn
cul so sanc e cun dùtis li zuntùris.

Par no restà vuàrp sù’i vaj par stu rivòn:
na siora a è lasù ca mi da gràsia
di pasà, mortàl, ogni vustri ziròn.[757]

Ma se la vustra granda voja sàsia
a stà par fasi, cussì che’l cjèl vi òspiti,
che d’amòu al è plen e tant grant si spàsia,

dišèimi, che su’i me scrìs i vi noti,
cuj ch’i sèis e cuj ca’è che marmàja
che davòu dal vustri pardavòu i noti?”

Pì marveàt a nol resta par nuja
il cjargnèl, mentri cal vuarda sidinùt,
cuant che, rùstic, fòu al và da la Cjàrnia,

che st’òmbris si’an mostràt cuant ca l’an jodùt;
m’apèn’che la maravèa si veva calmàt,
che puc a dura’n taj còus grancj’, dopodùt,[758]

“Beàt tu che di scju nustri poscj’” tacàt
al à chèl che prin mi si’era fàt visìn,
“par miej murì ti vùs vej un prin contàt!

Li ànimis che cun nu no vègnin,
ufindùt si vèvin di sè che Sešar, trionfànt,
regina si sinteva ca lu clamàvin:[759]

Par chèl da nu a vàn ‘Sodoma” sigànt,
e besoj si crìdin, com’che sintùt ti’as,
e cul vergognasi ’l àrdi a vàn judànt.[760]

Nu’i vìn pecjàt da ermafrodìtas;
ma par no vej l’umana lès oservàt,
e davòu daj apetìs bestiaj butàs,

par vergogna nustra in nu’a vèn notàt,
cuant ch’i si lasàn, il nòn da la tròja[761]
che’mbestialìt si veva cuant ca si veva’nvacjàt.

Di sè ch’in nu a è brut ti sàs na scàja:
s’adès par nòn cuj ch’i sìn ti vùs savej,
di contà a no è timp, e jò’i saj puc e nuja.

Di savej di me èco’l to desidej:
Guido Guinišèl[762] i soj; e zà purgàt
par vej ben di pentìmi vùt il volej. ”

Com’cuant cal steva Licurgo doloràt,
a corèvin i so fioj vièrs la mari,
cussì i’ai fàt jò, ma’i no’eri tant slancjàt,[763]


cuant che sintùt i’ai nominà’l pari
me[764] e daj àltris che tant miej di me scrìt
a vèvin rìmis d’amòu che dòlsis a fèvin scori;

e, mut, sintìnt nuja e nuja vìnt dìt,
tegnìnt luj di vuli un bièl toc i soj zùt,
stànt atènt di no vignì dal fòuc lambìt.

Dop’che di vuardalu i’eri pasùt,
mi soj ufrìt di stà ai so servìsis
cun’un fà ch’ognùn al varès ben crodùt.

E luj a mi: “Il sen che tu ti làsis
in me, da chèl ch’i sìnt, clar al è cussì tant
che nencja Letè pì nol cjòl nè scurìs.

Ma s’a è pur vèr sè ch’i ti’as dìt pì avànt,
dìšmi par cuala rašòn ch’i ti mòstris,
tal diši e vuardà, afièt par me, e tant.”

E jò a luj: “Li vùstris rìmis dòlsis,
che, par cuant cal durarà ’l ušu di vuej,
a daràn sempri tant gust a lèšilis.”

“O fradi, “al à dìt, “mostrati i vuej,”
e al spìrit davànt il dèit al à puntàt,
“chèl che daj fàbris dal parlà di vuej al era’l miej.[765]

In rìmis d’amòu e romànsos superàt
al à i àltris, e lasa dìšghi ai stùpis[766]
che chèl di Lemošìn al era pì ’vansàt.



No’al vèr ma’al sinti diši a sòn dut orèlis,
e cussì a fèrmin la so opiniòn
prin d’jodi d’art o rašòn li règulis.

Cussì tàncjus na volta fàt a vèvin di Guitòn,
da vòus a vòus pasànt dom’a luj’l mèrit,
fin che àltris cun art’an scrìt, e pì benòn.[767]

Se’l privilègju ti’è adès stàt conferìt
e permetùt di zì lasù tal clàustri
’ndà che abàt di dùcjus al è Crist par dirìt,

par me dìs pur ulì un paternostri
o tant almancu ca basti ta stu mont,
’ndà che’l zì’a pecjà a nol è pì nustri.”

Dopo, forsi par fàighi post a’un secònt
che visìn ghi’era, sparìt al è’n tal fòuc,
com’che’n ta l’aga’l fà un pes, zìnt a font.

A chèl alòr visinàt mi soj un puc[768],
dišìnghi ch’al so nòn, com’a chèl d’un re,
preparànt i stevi un gran bièl lòuc.

E alòr a diši a si’a metùt, su che tre:
“Tan m’abellis vostre corte deman,
qu’ieu no me puesc ni voill a vos cobrire.

Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan;
consiros vei la passada folor,
e vej jausen lo joi qu’esper, denan.

Ara vos prec, per aquella valor
que vos guida al som de l’escalina,
sovenha vos a temps de ma dolor!”[769]

Infìn platàt si’a’n ta la flama visina.



Cjànt Vincjasietèšin

Cussì coma cuant che i prins ràis al vibra
ulà ’ndà che’l so fatòu’l sanc al veva spandùt,
colànt jù’l Èbro sot da l’altra Libra,

e’l Gange, par di là, dal misdì cjalt tegnùt,
cussì’l steva’l soreli; e’l dì duncja’l zeva,
cuant che, contènt, ’l ànzul di Diu ni’a parùt.[770]

Fòu da la flama al era ’n ta la riva
e ‘Beati mundo corde!’[771] al cjantava
cun vòus ca era, pì da la nustra, viva.

E dopo “Ànimis sàntis, pì no si và
se prin dentri di stu fòuc i no sèis zùs
e scoltàt i vèis’l cjànt che d’aldilà ’l riva,”

cussì mi’a dìt cuant che visìns si’èrin metùs;
alòr jò’i soj doventàt, cuant ch’i lu’ai sintùt,
com’chej che’n fosa a vègnin deponùs.[772]

Cun mans unìdis indavànt i soj zùt,
il fòuc vuardànt e imaginànt tant fuàrt
cuàrps umàns che àrdi i vevi zà jodùt.[773]

Vièrs me li me scòrtis voltàt a vèvin ’l sguàrt;
“Fiòl me,”Virgìlio a stu punt a mi’a dìt,
“uchì cjatà si pòl turmìnt, no muàrt!”

“Recuàrda ben, recuàrda ben,” al à pur dìt,
“se fin sul Geriòn san e salf ti’ai guidàt,
pì dongja di Diu àtu adès di stà vilìt?

Cròdimi che se’n tal còu ti vegnès lasàt
di sta flama par mil àis e encja pì,
nencja un cjavièl nol vegnarès brušàt.

E si ti cròs che jò’n ingàn ti meti,
tèn ta la to man ’l orli dal to vistìt
e visìn di ic và pur a mètiti.

A è ora di smètila di èsi ’mpaurìt:
zìriti par  chì; vèn dentri e sta sigur!”
Ma jò, pauròus, i stevi ulì, stechìt.

Cuant ch’jodùt al à ch’i stevi fer e dur,
un puc turbàt mi’a dìt: “Fiòl me, adès jòt:
tra te e Beatrìs al è chistu mur.”

Com’ch’al nòn di Tisbe[774] Piram al veva dibòt,
murìnt, i vuj vierzùt, e di nòuf jodùt,
alòr che rosàstri’l moràr si veva fàt, com’ca s’jòt;

cussì, doventàt lì a colp pì molùt,
al bon duca mi soj voltàt, chel nòn sintìnt
che’n mins di sbušigami nol à maj smetùt.

Scjasàt il cjàf al à ’lòr luj, e dìt: “Ma sìnt!
i restànu pròpit chì?”; e’a colp suridùt
al à com’un frutùt ch’un frut’l stà godìnt.

E’n tal fòuc davànt di me si’a ’lòr metùt,
preànt Stasio di tègnisi sùbit davòu,
che prin ni veva par un toc dividùt.[775]
Apen’entràt mi sarès butàt di còu
in ta’un veri bulìnt par rinfrescjami,
cussì intèns al era di stu fòuc il brušòu.

Alora’l me bon pari, par cunfuàrt dami,
di ic, di Beatrìs, al discoreva,
dišìnt: “I so vuj zà’i jòt, a mi pàr a mi.”

Guidàs i’èrin da na vòus ca cjantava
di là; e di sìntila fašìnt il miej,
fòu i sìn rivàs indà ca si montava.[776]

‘Venite, benedicti Patris mei,’
sintùt si’a dentri di na lus che lì a era
cussì fuarta che vinsùt a veva’l me volej.

“Jù’l và’l soreli,” al à dìt, “e a vèn la sera:
paràit via, ma studiàit il vustri pas,
fin che’l tramònt a vi scurìs la cjera.”

Sù dres i zèvin par un pas’n ta la rocja
par là che l’ombrena me i ràis mi cjoleva
in front dal soreli cal era zà ’bas.

Ognùn di nu pus scjalìns montàt’l veva
cuant che’l distudasi da la me ombra
dìt ni veva che’l soreli pojàt’l steva.[777]

E prin ch’in ogni banda da la cjera
’l orizònt si vès fàt dut di’un aspièt,
e la nòt nera ’fòs par dut là ca era,

ognùn di nu d’un scjalìn’l veva fàt jèt;
pars’chè la natura dal post infiacàt
ni veva la fuarsa di zì’n sù e’l dilèt.

Com’che rumiànt a stèvin cun trancuilitàt
li cjavris, ca èrin di murbìn cussì plènis
la sù’n pica prin di vèisi pasudàt,

pal grant cjalt, in ta l’ombrena sidìnis,
sot vuli dal pastòu sul bastòn pojàt
che tant ghi zova pur par custodìlis.

E com’l mandriàn che fòu’l stà spes sveàt
cu li so piòris la nòt trancuìl pasànt,
sigùr ca no si varès il lupo visinàt;

cussì i stèvin nuàltris tre ripošànt,
jò coma cjavra e lòu coma pastòu,
tra sti parèis che vièrs ’l alt si alsàvin tant.

Da lì, asaj puc s’jodeva dal di fòu;
ma’l bastava chel puc par che li stèlis
i jodèsin pì gràndis e clàris là di fòu.

Cussì, rumiànt e mirànt che ròbis bièlis,
cucàt mi’a’l sùn, il sùn che spes, com’ch’intìnt,
prin ca càpitin, zà’l cognos li nòvis.

In ta l’ora, i cròt, cuant che dal Oriènt
il prin raj’l vèn ta stu mont da Citerea,[778]
che dal fòuc d’amòu a par sempri ardìnt,

zòvina e biela tal sun mi pare’a
na fèmina d’jodi ta’un prat bièl e grant
che flòus sù’a cjoleva e cjantànt a diše’a:

“Di savej i vèis, se’l me nòn i zèis domandànt,
ch’jò’i soj Lia[779], e atòr i staj movìnt
li manùtis che’l cjàf mi stàn coronànt.
Par pari bon mi staj metìnt st’ornamìnt;
me sòu Rachel, però, maj no bandòna
il so spièli, ma lì dut’l dì si atìnt.[780]

Di mirà i so biej vuj ic a è sempri buna,
com’ch’i soj jò d’ornami cu li mans;
contèntis i sìn, cul jodi e’l fà, ognuna.”

Chej splendòus ch’al prin dì si fàn cussì ’bondàns,
che’i pelegrìns tant contèns da jodi a sòn,
cuant che, tornànt, a si cjàtin puc lontàns,

il scur scjampà a fàn[781] da ogni cjantòn,
e’l me sùn pur, e par chèl mi soj levàt,
e’i me grancj’mèstris prin di me, par dabòn.

“Chel milùs dols che par tanti bràghis sercjàt
sempri al vèn par cura daj mortaj,
vuej’l varà i to dešidèris sodisfàt.”

Nisùn a no’a maj risevùt miej regaj
di chèl che da Virgìlio i vevi sintùt,
che tant plašej mi’an fàt, pì che maj.

Na granda voja mi vev’alòr vegnùt
di cjatàmi la sù che cun ogni pas
di cjapà svuàl mi pareva, com’usielùt.

Dopo vèisi sù pa la scjala butàs
e rivàs ch’i èrin tal ultin scjalìn,
Virgìlio, cuj so vuj ta’i me vuj fisàs,

al à dìt: “Fiòl me, li flàmis che sempri a brùšin
e l’àltris[782] jodùt ti’as, e adès’n ta che part
ti sòs ’ndà che li me facoltàs si fèrmin.

Fin chì ti’ai partàt cun inzèn e cun art;
adès seguìs il to plašej: luj ti condùs.[783]
Fòu ti sòs dal zì rìpid, stret e stuàrt.

Jòt il soreli che’n front a ti fà lus;
jòt st’erba frèscja, i flòus e i àrbuj
che la cjera di besola a prodùs.

Fin che, contènt, a no rìvin i biej vuj[784]
che, lagrimànt, a te vignì a mi’an fàt,
uchì tenti sintàt o và pur fra di chej.[785]

Nè vòus me nè motu pì ti sarà dàt:
adès san, dret e lìbar al è’l to volej:
e just no sarès cjòighi sta libertàt:

par chèl tè su tè i coroni e’i mitrièj.[786]



Cjànt Vincjotèšin

Dešideròus di esplorà dentri e fòu
la foresta divina, densa e viva,
che dal nòuf dì a bonava’l splendòu,

sensa pì spetà i’ai lasàt la riva,
scjavasànt pras, e plan plan cjaminànt
su cjera che di profùn dut a’mpleniva.

N’ariuta tant dolsa che maj mutànt
a si zeva i sintevi’n ta la front
che, delicada, a mi zeva rinfrescjànt;

li fràscjs a tremulàvin par dut stu mont
e a si pleàvin pal vint’n ta che banda
’ndà che la prim’ombrena’l tira’l bon mont;[787]

ma la so plèa no era tant granda
che’i usielùs ca èrin’n ta li pùntis
dal cjantà a si tiràsin in banda;

ma li primi òris dùtis contèntis,
a risevèvin dentri li fuèis, cjantànt,
ca compagnàvin ben li so rìmis,

com’che da li ramàsis si pòl zì scoltànt
in ta la pineta da la spiàgja di Clas[788]
il siròc ch’Eulo stes  al trasforma’n cjànt.

Zà mi vèvin, plan plan, partàt i me pas
cussì tant dentri dal bosc antìc che fadìja
i fevi a jodi pa’ndà ch’i èrin entràs;

ma èco ch’a colp fermàt mi veva na ròja,
che a man sanca, cu li so ondulùtis,
l’erbuta’n ta la riva’a pleàva via.

Duti l’àghis ca sòn di cà pì nètis
a somèa ch’impuritàs a vèdin,
no com’stu rìvul da l’àghis pùris,

che a scòri clàris via a paràvin
pur chì che sempri er’ombrena, che maj
raj di soreli e luna pasà a lasàvin.

Cuj piè fers e cuj vuj i zevi ormaj
aldilà da la rojuta par gustà
la bielesa variada di stu fresc maj;[789]

e là i’ai jodùt, com’che capità
a pòl, che a colp a ni fedi stravià
alc di stran che d’altri ni tèn da pensà,

na fèmina besoluta che via
a zeva cjantànt e sielzìnt flòu dopo flòu
ca coloràvin duta la so via.

“Ah, biela zòvina, ch’ai ràis dal’amòu
ti ti scjàldis, secònt duti li aparènsis,
che sempri ni còntin com’ca si sìnt’l còu,

pòstu tirati pì visìn di st’àghis,”
a ic ghi’ai dìt, “uchì, in ta sta riva,
cussì ch’i posi scoltà sè ch’i ti cjàntis?

In mins ti mi partis d’indà ca zeva
Proserpina che volta che pierdùt
la mari ic, e chè la primaver’a veva.”[790]

Com’che cuj piè visinùs a fà’un zirùt
su se stesa na fèmina ca bala,
e’un piè prin da l’altri apen’a tèn metùt,

cussì si’a voltàt, e’i florùs ca veva là
a mi ufriva, chej ros e chej zaj pur,
com’frututa che par pudòu i vuj a cala;

il me preà contènt a’a fàt par sigùr
cussì visìn vegnìnt che la so biela vòus
ben i sintevi, com’pur il so sens pùr.

Apena rivada’n tal orli erbòus
che bagnàt al era da l’àghis dal bièl flun,
su me alsàt a à i vuj, regàl presiòus:

maj tal splendòu nol è stàt jodùt da nisùn
fòu vignì daj vuj di Vènere, ch’Amòu[791]
culpida’l veva, fòu d’ogni so costùn.[792]

I la jodevi par di là ridi di còu
cuj pì biej flòus coloràs’n ta li so mans,
chè sensa siminsa’l crès’n ta stu alt post ogni flòu.

Doma tre pas a ni tegneva’l flun lontàns;
ma l’Elespònt, ’ndà che Serse’l era pasàt,
che pur vuej’l frena li vanitàs daj umàns,[793]

da Leandro a nol è stàt tant odiàt
pal so sfrenàt nodà fra Sert e Abìt[794]
che chist[795] da me par no vèisi alòr spalancàt.

“Nòufs i sèis, e forsi pars’che jò’i rìt,”
i’ai tacàt, “in ta chistu post elèt
pa la natura umana coma nit;

maravèa’i vèis ma no sensa suspièt;
ma’l salm Delectasti[796] lustri al pòl fà
par ben sclarìvi’l nul dal vustri intelèt.

E tu, davànt, che me i ti’as sintùt preà,
dìs sè altri ch’i ti vùs savej; che risposta
i dedi, sa ocòr, al to domandà.”

“L’aga,” i’ai dìt, “e’l sun da la foresta
a mi fàn dubità ca sedi vera
sè che puc timp fà a mi era stàt dita.”[797]

“La rašòn ti contaraj alora,”
a’a dìt, “di sè che maraveànt ti ti stàs
e di sclarìti dut i mi daraj cura.

Il pì grant ben, che doma chèl a chèl[798] ghi plàs,
’l omp al à fàt bon pal ben, e chistu lòuc
a ghi’a dàt par cal podi stà sempri in pas.
Par colpa so chì al è stàt amondi puc;
par colpa so in planzi e in afàn
al à cambiàt’l ridi onèst e’l bièl zòuc.

Pars’che’l turbamìnt che sot di sè a fàn
i muvimìns da l’àghis e da la cjera,
che s’a pòdin davòu dal calòu a vàn,

al omp a no ghi fès nisuna guera,
chistu mont vièrs il cjèl si’a fàt tant avànt
che lìbar al è da’ndulà ca si siera.[799]

Adès parsè che atorotòr dut cuant
il vintulìn a si mòuf cul prin motu
se ’nteròt nol vèn da altri cal stà zirànt,

chì’n alt, ’ndà che dut vièrt ghi è a chistu
vint pùr, il so motu stes al fà svintulà
e sunà stu bosc, com’ch’jodi ti pòs tu;

e l’àrbul svintulàt cussì tant al pòl fà,
che cu la so virtùt l’aria al implenìs,
e chè, zirànt, dut  atòr’l so ben a dà;

e l’altra cjera[800], secònt i so mèris,
sòs e dal’alt, a concepìs, donànt
di divièrsis virtùs divièrsis plàntis.

Ocorarèsia maraveàsi tant
se, chistu savìnt, a s’jòt cualchi planta
ch’encja sensa siminsa’l so vert a fà, dut cuant?

Ti’as di savej che la cjampagna santa
’ndà ch’i ti sòs, d’ogni siminsa a è plena,
e’l frutàn ca’a’n sè, la di là no si conta.[801]

L’aga ch’i t’jòs a no vèn da na vena
rimplenida da vapòu dal frèit convertìt,
com’flun che nisulnasulànt’l mena;

ma fòu a vèn da na fontana, tant pulìt,
e par volej di Diu tant s’implenìs
che fuàrt a buta ben da un e da n’altri gjèt.

Fòu a vèn na virtùt da una di sti bàndis
ca cjoj la memòria d’ogni pecjàt;
che altra a parta’n mins ròbis ben fàtis.

Par chì al è’l Letè; mentri cal vèn clamàt
Eunoè chel altri gjèt; ma nol zova
se chì e là prima a nol vèn gustàt:[802]

Tant pì alt d’ogn’altri gust stu gust[803] al và.
E encja s’a pòl belzà èsi sàsia
la to sèit sensa diši roba nova,

ti daraj n’altri corolari par gràsia;
se ch’i dìs i no cròt ca ti sedi mancu grat
se’n pì dal prometùt adès si spàsia.

Chej che’n taj timps antìcs a’an poetàt
l’etàt dal oru cun chel so grant bièl stà,
forsi dal Parnàs di stu post si vèvin’nsumiàt.

Chì l’umana radìs a era ’nocenta;
chì s’jòt sempri primavera e ogni frut;
nètar al è chistu, che ognùn[804] al cjanta.”

Alora’n davòu i mi soj voltàt dut
vièrs i me poès, che cul so suridi
a mostràvin di vej chistu ben sintùt;

e lì di nòuf la biela fiòla a jodi.[805]



Cjànt Vincjanovèsin

Cjantànt com’na fruta che’l so amòu no plata,
via a’a paràt cu li so peràulis:
‘Beati quorum tecta sunt peccata!’

E com’che nìnfis ca zèvin besòlis
’n ta l’ombrènis salvàdis, dešiderànt,
chistu sì chistu nò, di godi dal soreli i ràis,

alòr cuntra curìnt si’a movùt, cjaminànt
sù pa la riva; e jò ghi stevi a par,
cun pìsuj pasùs dongja di ic restànt.

I nustri pas no’èrin nencj’un sentenàr
cuant che li rìvis tal stes timp si’an voltàt,
cussì ch’i zevi par là che prin si fà clar.

’Ncjamò un puc i vèvin cussì cjaminàt
cuant che sta fiola vièrs me si’a ziràt,
dišìnt: “Fradi, vuarda e tèn ben scoltàt.”

E un lustri dut ta’un un colp al à ’luminàt
par cà e par là la granda foresta,
tant ch’jò’i vevi sùbit al lampà pensàt.

Ma’l lampà, com’cal vèn al và a la svelta;
chèl ’nvènsi, durànt, pì e pì’l splendeva,
ch’jò’n tal pensej mi soj dìt: “Se ca’a chista?”

E na biela melodìa si sinteva
’n ta l’aria luminoša, e in ta chel
momènt sintùt i’ai di nòuf disprès par Eva.



Che là ’ndà ch’ubidìvin cjera e cjèl,
dom’la fèmina, apena’pen’ formada,
no veva podùt sufrì di restà sot d’un vel;[806]

sot dal cual, se devota a fòs restada,
i varès sti ròbis cussì tant bièlis
tant prin godùt e in ogni zornada.

Intànt che jò chisti prin bielèsis
dal eterno plašej i stevi godìnt,
e bramòus di provà altri delìsis,

davànt di nu, pròpit com’un fòuc ardìnt,
’nrošàd’era l’aria sot li fràscjs verdìs;
e’l cjànt dal sun dols i zèvin zà sintìnt.[807]

Se la fàn, O Vèrginis sacrosàntis,[808]
o’l frèit o li vèis[809] i vevi maj patìt
par vuàltris, i vorès tant ch’adès m’judàdis.

In me al vorès ’l Elicòn[810] zì, e sùbit,
e ca m’jùdi Urania pur cul so coru[811]
ròbis dùris da pensà e mèti’n scrìt.

Un  puc pì ’ndavànt, sièt àrbuj di oru
tal someà a falsàvin il lunc trat
che tra nu al era e sti ròbis d’oru;

ma cuant ch’asaj visìn di lòu mi soj fàt,
chel ogjèt comùn[812], che’l sens al ingana,
nol pierdeva, pa la distansa, nisùn so àt,[813]

la virtùt ch’a la rašòn discòrs ghi mena,[814]
ca’èrin cjandelièrs a à sùbit capìt,
com’che tal cjantà a à sintùt ‘ošana.’

Flameànt’n alt al era stu afàr, ben definìt,
na vura pì clar che la luna’n tal serèn
da la miešanòt, plena, tal cjèl sclarìt.

Voltàt mi soj, d’amirasiòn esìnt plen,
al me bon Virgìlio, ca mi’a rispundùt
cun vuj che di maravèa ’vèvin pur sen.

Vièrs sti gran ròbis al era ’lòr il me vuli zùt
che vièrs nu plan plan a si visinàvin,
che pì fuàrt na spošuta si varès movùt.

Cridàt mi’a la fiòla[815]: “Parsè ca àrdin
i to vuj cussì tant vuardànt sti lùcis,
e d’jodi se ca vèn davòu a làsin?”

Zent i’ai alòr jodùt, com’a lòu guìdis,
vignimi dongja dut di blanc vistìdis,
un blanc cussì vif che di ca[816] maj ti jòdis.

A man sanca a splendèvin li àghis[817]
ca mi rifletèvin e la me costa,
s’jò’i la vuardavi, com’ca fàn i spièlis.

Cuant ch’i’eri rivàt’n ta na punta justa
che doma’l flun a mi tegneva distànt,
par miej jodi ai me pas ghi’ai dàt sosta,

e jodùt i’ai flamùtis parà ’ndavànt,
che’n davòu a lasàvin strìchis coloràdis,
ch’a pinej tiràs ghi someàvin[818] tant;

cussì che lì’n sù a restàvin distìntis
sièt lìstis[819], che chej colòus a vèvin
che ’l arc a fàn dal soreli e di Delia i sèrclis.[820]

In davòu, sti strichis a si slungjàvin
pì dal me jodi [821]; e chès’n ta li bàndis
no pì di dèis pas a li separàvin.

Sot un cussì bièl cjèl coma ch’jò i dìs,
a doj a doj vincjacuatri vecjòs
coronàs a vegnèvin di fleur di lis.[822]

Dùcjus a cjantàvin: “Benedeta[823] ti sòs
tu ta li fìis di Adàm, e benedètis
ca sèdin par sempri li bielèsis tos!”

Dop’che i flòus e altri bieli erbùtis
dirimpèt di me’n ta che altra riva
lìbaris a èrin da che zens elètis,

cussì coma lus na lus’n cjèl a tèn viva,[824]
davòu di lòu a èrin cuatri nemaj[825] rivàs
c’una frascja ch’ognùn a coronava.

Dùcjus a èrin cun sèis àlis dotàs;
plènis di vuj li plùmis; e’i vuj d’Argus,
se vìs a fòsin, compàis a sarèsin stàs.

A contà ben, letòu, com’ch’i’u’ai jodùs,
i no spìnt pì rìmis; altri da diši i’ai,
tant ch’adès di pì i no dìs di chìscjus.

Ma lès Ezechièl, cal descrìf ben asaj
com’ch’jodùs ju’a da là che il frèit al vèn,
partànt cun lòu vint, nul e fòuc, pì che maj;

cussì, com’ch’jodùs ti’u’as’n tal so dišèn,
cussì, po, a èrin chì, fòu che li plùmis
che da Zuan[826] a vègnin, lasànt il so sen.

In tal miès di chiscju cuatri t’jodèvis
un cjàr, su do ròdis, dal aspièt trionfàl,
che un grifòn[827] lu tirava cu li so spàlis.

Cun àlis àltis, ’l un’e l’altra tal e cual,
tal miès al era fra li tre e tre lìstis;
pasànt, a chìstis no ghi feva dal mal.


Tant’n alt a zèvin da no podej jòdilis;
d’oru al era chel tant cal era usièl,
ma l’altri pars blàncis a èrin, e ròsis.[828]

No che Roma a varès podùt cun un cjàr cussì bièl
fà contènt il Africàn o’l vero Augùst,
ma chèl dal sol puc al era visìn di chèl;

chèl dal soreli, che di svià Feto ’l veva vùt gust,
e brušàt ’l era stàt pal preà da la cjera
cuant che Gjove ’l era stàt misteriòus ma just.[829]

Tre fèminis atòr da la roda destra
a stèvin balànt; l’una di colòu ros
che dal fòuc puc diferenta a era;

l’altr’era coma se’n cjàr e vuès a fòs
duta cuanta d’un bièl smeràlt fata;
la tersa a pareva che nèif frescja a fòs;[830]

prin la blancja seguì a parèvin, e basta;
ma dop ’la rosa; e cul cjànt di chista
l’àltris a balàvin, o a plan o a la svelta.

Da la sinistra cuatri a fèvin fiesta,
vistìdis di porpora, seguìnt il fà
d’una di lòu: cun tre vuj tal cjàf, chista.[831]


Davòu di dut’l grup ch’jodùt i vèvin ucà,
èco chì doj vècjus cun diferèns vistìs
ma ducju doj onèscj’ e sèrius’n tal so fà.[832]

Un al era da la banda, secònt indìsis,
dal grant Ipocrate, che la natura
fàt a veva paj nemaj cun pì mèris;[833]

chel altri’l mostrava la contrària cura
cu’na spada cussì lustra e ’ngusada[834]
ch’encja di cà dal flun mi feva poura.

Dopo jodùs in d’ai cuatri d’ùmil partada;
e davòu di dùcjus un vecju besòu
al vegneva, durmìnt, cun muša sveàda.[835]

E scju sièt[836], ch’intòr a partàvin il stes colòu
daj vincjacuatri vècjus[837], ma di gìlios
nol veva’l cjàf ’ncoronàt nisùn di lòu;

ma di ròšis sì e di altri flòus ròs:[838]
da’un puc pì lontàn un al varès zuràt
che daj vuj’n sù ognùn’n flàmis stàt’l fòs.

E cuant che’l cjàr mi’era dirimpèt rivàt,
sintùt a si’a un tòn, e che zens dègnis
il so zì avànt a’an a colp ralentàt,

e chì a sòn restàdis cun li prim’ insègnis.



Cjànt Trentèšin

Tal momènt che il setentriòn dal prin cjèl,[839]
che cognosùt maj nol à’l nasi nè’l tramònt,
nè altri nul che da la colpa il vel,

e che lì al tegneva ogni un pront
a fà’l so dovej, com’cal fà’l pì bas[840]
cun chèl che par zì’n puàrt si tèn tal timòn’n front,

fer al è restàt, che’i vècjus ulì rivàs
par prin tra’l grifòn e’l setentriòn stes,
al cjàr voltàs si sòn coma par vej pas;

e un di lòu, com’che’l cjèl mandàt lu vès,
‘Veni, sponsa, de Libano, al à, cjantànt,
vošàt tre vòltis, e’i àltris a’an fàt il stes.

Com’ch’i beàs al ùltin invìt avànt
si faràn, e svèls, ognùn da la so caverna,
la cjàr so, rivistida, alelujànt;

chì pur in ta la carosa divìna
sent levàs si sòn, ad vocem tanti senis,
minìstros e mesagèrs di vita eterna.

Dùcjus a dišèvin: “Benedictus qui venis!”,
flòus sparpajànt insima e dut atòr,
“Manibus, oh, date lilia plenis!”

Tal scuminsià dal dì, jodùt i vevi alòr
la banda orientàl duta ’nrošada,
e’un bièl serèn al veva’l cjèl dut atòr;

e la muša dal Soreli a naseva ombrenada
cussì che, pal èsi temprada daj vapòus,
a lunc i podevi tègnila joduda:[841]

cussì dal dentri di na nula di flòus
che da li mans angjèlichis si alsava
e colava dentri e fòu, plena di colòus,

su un vel candìt e coronàt d’ulìva
comparìt mi veva na fèmina sot vert mant
vistida d’un colòu di flama viva.

E il me spìrit, che belzà cussì tant
timp pasàt al era ch’a la so prešensa
al era, cun maravèa e tremànt

sensa che i me vuj a vèsin pì cognosensa,
pal mòvisi di na so misterioša virtùt,
d’antìc amòu[842] sintùt i’ai la gran fuarsa.

Prin ch’a la vista scumbusulàt i fòs dut
da l’alta virtùt che zà mi veva trafìt
tant prin, cuant ch’encjamò i’eri frutùt,[843]

voltàt mi soj alòr a sinistra cul sòlit
fà di un fiolùt cal cor vièrs la mama
cuant che mal a si sìnt o cal è spaurìt,

par dìšghi a Virgìlio, “Nencj’un drama[844]
di sanc mi’è restàt ca nol stedi tremànt:
chìscjus a sòn i sens da la vecja flama.”

Ma Virgìlio nol era pì chì avànt;
lasàt mi veva, Virgìlio, dols pari;
Virgìlio, che pal me ben, ben ghi volevi tant;

nè dut chèl pierdùt da l’antìca mari[845]
zovàt’l veva’n muša di tègnimi sut,
ma èco li làgrimis di nòuf cori.

“Dante, parsè che Virgìlio al è zùt,
no planzi; di planzi a no è ’ncjamò ora;
che rašòn di planzi no ti’as ’ncjamò vùt.”

Com’amiràliu che in popa e’n prora
al vèn a jodi la zent cal ministra
’n ta altri nafs, e di fà ben ju ’ncòra,

ta la banda dal cjàr, che di sinistra,
cuant ch’al sun dal me nòn mi soj voltàt,
che par necesitàt chì si registra,[846]

jodùt i’ai la fèmina che cun cjàf velàt
i vevi prin jodùt sot angjèlica fiesta,
che cà dal flun vièrs me i vuj a veva levàt.

Se ben che’l vel cal colava dal cjàf di chista,
serclàt dut cun fuèis di Minerva,[847]
no la lasava someà manifèsta,

cun fà maestòus ic a si partava,
parànt via pròpit coma chèl cal dìs
ma’l parlà pì seriu’l tèn’n risèrva:


 “Stà atènt! Stà atènt ch’jò’i soj Beatrìs.
Com’ti sotu degnàt di vignì’n ta stu mont?
No savèvitu che’i òmis a sòn chì beàs?”

Jù mi’è colàt il vuli’n ta la clara font;[848]
lì jodùt mi soj, e’l vuli a colp in ta l’erba
mi è zùt pa la vergogna ch’i vevi’n front.

Cussì la mari al fì ghi par supiàrba,
com’che parùt mi veva a mi; pars’che’l amàr
dal benvolej pròpit tant a ni turba.

Ic a à tašùt; e’i ànzui d’insìma dal altàr
‘In te, Domine, speravi’ a cjantàvin,
ma cun ‘pedes meos’ tašùt a àn tal cjàr.

Cussì coma nèif’n taj trafs ch’encjamò a vìvin,
ta la schena d’Italia si congela,
che i vìns di Sclavònia[849] chì a soflàvin,

e in se stesa a si pièrt dopo ca si disgèla,
basta che’l paìs ch’ombrena’l pièrt al rispiri,
da someà fòuc cal font la cjandèla;[850]

cussì sensa làgrimis e suspìrs i’eri
prin dal cjantà di chej che sempri a cjàntin
secònt li nòtis di chel eterno cori;[851]

ma li so nòtis, dòlsis com’ca èrin
dal so dòu par me a contàvin, com’se dìt
“Parsè, siora, sigàighi tant?” a vèsin,

il glas ca mi si’era ’ntòr dal còu ’ndurìt,
aga e spìrit si’a fàt e, cun dolòu
di vuli e bocja, fòu dal pet al è sparìt.

Ic, restànt encjamò ferma’n tal pajòu
dal cjàr, a duti li sostànsis pietòšis[852]
li peràulis a ghi’a voltàt e’l so còu:

“Sveàs i stèis vuàltris’n ta l’eterni lùcis
cussi chè nè nòt nè sun nè altra ora
d’jodi sè che la jù’l fà ’l omp v’impedìs;

cul me rispundi duncja’l varà pì cura
d’intimidimi chel là da li làgrimis
che colpa e dolòu a sèdin di na mišura.

No’è doma par òpera da li ròdis màgnis
ca’ndirìsin ogni siminsa al so fin,
secònt che li stèlis ghi sòn compàgnis,

ma pa li gràsis dal benvolej divìn
che vapòus tant als a àn che plovi lu fàn,
che nu[853] i no podìn jodi da visìn,

chistu da zovenùt[854] nol era lontàn
par nuja, vìnt volùt, dal podej vej fàt
ròbis cussì bièlis che gran virtùt a’an.

Ma’n alc tant pì brut e salvadi’l vèn cambiàt
un cjamp mal semenàt e cultivàt
cuant pì’n gamba’l sarès s’al fòs ben ušàt.

Par cualchi timp a tègnisi sù lu vevi judàt;
fašìnghi jodi i me vuj zovenùs,
a me i lu menavi, vièrs’l just voltàt.

Apèn ch’al entrà i scjalìns si sòn vierzùs
da la me second’etàt, e vita i’ai mutàt,
cjòlt si’a luj da me, e’i vuj su ben altri ju’a metùs.

Cuant che da cjàr in spìrit i vevi cambiàt,
e bielesa e virtùt cresuda mi’era,
ben coma prima no mi’a pì vuardàt,

sielzìnt invensi strada ca no era vera,
lasànt che bùnis par imàginis fàlsis,
che na promesa maj no rìndin intera.

Zovàt a’an puc li me ’spirasiòns bùnis,
che’n taj suns ghi lasavi o metevi’n mins;
sti pròvis a èrin dùtis da luj ’gnoràdis!

Tant jù al era colàt[855] che ducju i argumìns
su la so salùt tant mancu a vèvin judàt
che la pierduda zent mostràighi e’i so turmìns.

A è par chèl che’l cjamp daj muàrs i’ai višitàt
e a chèl che’n ta stu post a lu à guidàt
dut il me preà, planzìnt, i ghi’ai partàt.

L’alt destìn di Diu’l vegnarès violàt
se’l Letè al pasàs e di sti àghis
al gustàs sensa vej prin ben dimostràt

chel pentimìnt che jodi a fàn li làgrimis.”



Cjànt Trentunèšin

“O tu ch’i ti sòs di là di stu flun sant,”
’ndresànt il so parlà vièrs me, spuntìt,
ch’encja la lama’l veva ’ngusàt, e tant,

di nòuf ’a tacàt, e a colp a à seguìt:
“Dìs, dìs: eše vera o no? a stà acuša
ti’as di dà la to confesiòn in mèrit.”

La me virtùt a era cussì tant cunfuša,
che movùt si’a la vòus, ma prin a à smetùt
che da vignì fòu a vès cjatàt sfeša.[856]

“Se pènsitu tu?” a’a dìt dopo un minùt.
“Rispùndimi; che li bruti memòris
l’aga no ti’a’ncjamò cjòlt via dal dut.”

Poura e cunfušiòn, insièmit miscjàdis,
di diši un sì pìsul pìsul a mi’an fàt sustà,
ca si podeva capì dom’vuardànt i làvris.

Com’ca si romp la balestra al scatà
par masa tensiòn da la cuarda e dal arc,
e, debula, l’asta ’l sen a và a urtà,

cussì ’soj jò scopiàt sot di stu pešànt car’c,
sbicjànt fòu làgrimis e grancj’ suspìrs,
’mpedìnt a la vòus di sunà fuàrt al larc.

Alòr’ic a mi: “Pur savìnt i me dešìrs,
ca ti menàvin a volej ben al ben,
che se volej si vòu altri a si’è crumìrs,

sè cjadènis o fosàl cussì tant plen
i’àtu cjatàt che, esìnt zùt pì avànt,
sieràt a ti’an il sperà di chistu ben?

E sè di bon o di bièl cussì tant
in ta la front daj àltris si àja mostràt
da vèiti fàt cun lòu cjaminà ’ndavànt?”

Dopo di vej un suspìr amàr tiràt,
a stent par rispundi i’ai cjatàt la vòus
che’i me làvris cun fadìja a’an formàt.
Planzìnt i’ai dìt: “Daj bens dal mont i’eri golòus;
e lòu cun fals plašej voltàt mi’an i pas
cuant che lontanada[857] vi sèis daj nustri còus.”

E ic: “Se tu ti tašès o si ti negàs
sè ch’i ti confèsis, lo stes si savarès—
da chèl che dut al sà—ognùn daj to malfàs!

Ma ’lòr cuant che un al amèt da se stes
di vej pecjàt, ca sù ch’i sìn nuàltris
a’è com’ch’a smusà la lama’l gùa si metès.[858]

E dal momènt che tu ti ti vergògnis
daj to sbàlius, e pars’che n’altra volta
pì fuàrt i ti sòs stàt da li sirènis,

pòja jù la rašòn dal planzi e scolta:
ben ti sintaràs com’ch’in altra banda
’ndirisati’a dovùt la me cjàr muarta.

Nè natura nè art ti’an maj avonda
plašej ufrìt com’li pars dal me cuàrp, cussì bièlis,
ca èrin prešòn me, e a sòn adès ’n tà na buša fonda.

E s’a ti’a mancjàt il pì grant daj plašèis
cu la me muàrt, cuala maj roba mortàl
podèvia dopo tirati’n taj so dešidèis?

Ben ti varès dovùt, cun chel prin colp dal
mont da li ròbis fàlsis, levati sù
davòu di me, ch’i no eri pì tal e cual.[859]

N’ocoreva lasà li to plùmis in jù,
e spetà par pì plašèis, o da ninuta
o d’altri bens che puc ti podèvis gòdiu.[860]


’L usielùt pìsul doj o tre an speta;[861]
ma là davànt di chej usiej pì vècjus
invàn si slargja la rèit o si saèta.”

Coma i fioj, plens di vergogna e sidinùs,
cuj vuj in cjera sbasàs, ma pur scoltànt,
ricognosìnt ducju pentìs i so sbàlius,

cussì i’eri jò; e ic ’a dita: “Cuant
che’l scoltà ti fà mal, alsa la barba,
e pì dolòu ’ncjamò ti sintaràs vuardànt.

Cun tant mancu rešistensa al sgoba
il nostràl[862] vint un rori a sbati jù,
o’l vint cal vèn da la cjera di Jarba,

ch’jò al so comànt il cjàf i’ai alsàt sù;
e cuant che la me muša barba a à clamàt,
ben capìt i’ai cuant che cun me a la veva sù.[863]

E’l momènt che la me muša si’a alsàt,
ca vèvin smetùt li primi creatùris
di spandi flòus il me vuli’l veva oservàt;

e li me lùcis, encjamò puc sigùris,
jodùt a vèvin Beatrìs che’l nemàl a vuardava,
ch’un èsi besòu al era’n do natùris.[864]

Di là dal flun e sot sè ca la velava,
pì biela a someàva d’un timp pasàt,
e tant miej da l’àltris, cuant ca era viva.

L’urtìja dal pentimìnt tant mi veva becàt
che di duti li ròbis che cjòlt mi vèvin
dal so amòu, par chès i vevi un òdiu mat.

Tancju displašèis il còu mi muardèvin
che, scunfìt, colàt jù i soj; e chist lu sà
chè che li cridàdis sòs liberàt mi vèvin.

E cuant che’l còu di fòu ridàt mi veva fuarsa,
la fiòla ch’i vevi ’ncuntràt besola
di’n sù mi’a dìt: “La me man nosta lasà!”

Tràt mi veva tal flun fin ta la gola;
lì mi trainava e avànt a zeva
su l’aga, lišera com’na gondula.

Visìn ch’i’eri da la beàda riva,
‘Asperges me’ sintùt i’ai cun sun cussì dolsùt,
che tant ’l recuardà che ’l descrivi puc’l zova.

I bras a à la biela zòvina vierzùt;
sot’aga il cjàf mi’a tegnùt imbrasàt
’ndà che aga dal flun’nglutì i’ai dovùt.[865]

Alòr fòu mi’a tiràt e mi’a ufrìt, bagnàt,
lì’n tal miès dal bal da li cuatri bièlis;
e dal bras d’ognuna[866] cujerzùt i soj stàt.

“Nu’i sìn nìnfis chì, e’n cjèl i sìn stèlis:[867]
prin che Beatrìs a vegnès jù’n tal mont
’l òrdin a vèvin vùt di èsighi masàris.[868]
Ai so vuj ti partarìn; ma a chel gjocònt
luši cal è dentri, i tos a’ngusaràn
che tre[869] la via, ca jòdin pì a profònt.”

Cuaši cjantànt a’an scuminsiàt; e a àn
sùbit a menami tacàt davànt dal grifòn;
vièrs nu voltada, Beatrìs ghi’era a man;

e lòu a’an dìt: “Vuarda ben, vuarda benòn:
davànt daj smeràldos metùt i ti vìn
da’ndà ch’Amòu zà ti veva fàt sinti pasiòn.”

Mil dešidèris, che pì di flàmis a scuetàvin,
fis a tegnèvin i mès ai so vuj lušìns
che sempri sul grifòn fisàs a stèvin.

Coma’l soreli’n tal spièli, no altrimìns,
il grifòn taj so vuj[870] al zev’a spielasi,
mostrànt prin ’l un e dop l’altri daj so destìns.[871]

A no’èria, letòu, da maraveàsi
a jodi sta roba’n sè restà la stesa
e zì’n tal so ìdul a tramutasi?[872]

Plena di maravèa e contentesa
l’ànima me di chel mangjà a gustava
che pì’l sodìsfa, pì a resta la fan la stesa.

Di sè mostrànt ’ntànt la pì alta prova,
in tal so fà, l’altri tre si sòn fàtis avànt,
e ognuna al so cjànt celèst a balava.

“Zira, O Beatrìs, zira’l to sguàrt sant,”
a cjantàvin, “a stu chì ca ti è fedèl
e che par jòditi al à fàt sì tant!

La gràsia ti preàn di cjòiti il vel
da la to bocja, cussì che jodi’l posi ben
sè che platàt ti tèns d’encjamò pì bièl.”

O splendòu di lus che di sù sempri a vèn,
cuj palidùt si àja fàt sot l’ombrena
dal Parnàs o bevùt’n so cisterna a plen

sensa vej di fuschìa la mins plena
tentànt di rìnditi com’ch’i ti’èris[873]
la’ndulà che armonia’l cjèl ti dona

cuant che’n tal clar da l’aria ti ti mostràvis?



Cjànt Trentaduèšin

A èrin i me vuj cussì atèns e fisàs
in tal disbramasi di dèis àis di sèit,[874]
che’i altri sens mi si’èrin dùcjus sieràs.

E lòu par chì e par là a vèvin parèit
e puc interès; e cussì’l sant ridi
a sè ju traèva cu l’antìca rèit![875]

Alòr’ la muša mi’an costrèt a mòvi
vièrs la me sinistra che tre zòvinis,
che “Masa fìs!”[876] i li sintevi diši;

ma la dispošisiòn d’jodi li ròbis
cun vuj apena’dès dal soreli ’mbarlumìs,
no mi lasava par nuja jòdilis.

Ma dopo che’n stu puc di nòuf i jodevi lùcis
(i dìs ‘stu puc’ doma par rispièt di chèl tant
che atràt mi veva cu li so pars splèndidis),

jodùt i’ai a man destra fasi avànt
la gloriòša procesiòn, ca tornava
cul soreli e li sièt flàmis[877] davànt.

Com’che sot i scùdos par salvasi a và
na fila di soldàs, e a si zira cul sen[878]
e, davòu, dut’l rest dal regimìnt’l stes al fà;

cussì che milìsia dal celestiàl règn
ch’avànt zeva, a ni’a duta trapasàt,
prima che il cjàr al ziràs il timòn.

Alòr al è’l grup di zòvinis ’ndavòu tornàt,
e’l grifòn al à movùt il cjàr benedèt
sensa ca ghi vès nisuna pluma colàt.

La zòvina che tiràt mi veva’n tal Lèt
e jò e Stasio la roda i seguìvin
che a fà la so orbita mancu a ghi mèt.[879]

Stu alt bosc e vuèit cussì i torzeonàvin,
colpa di chè ch’al sarpìnt ghi veva crodùt;
e’i pas mišuràs dal cjànt algjèlic i vèvin.

A ghi varès forsi tre tìrus volùt
di arco par rivà chì da’ndà ch’i èrin
partìs, cuant che Beatrìs jù si’a metùt.

‘Adàm’ i’ai dùcjus sintùs ca murmuràvin
dopo che ’torotòr d’un àrbul dut svistìt[880]
di fuèis e d’altri fràscjs metùs si’èrin.

Stu àrbul che di bràghis’l vèn pì ’mplenìt
pì alt cal và, tant alt al è e tant miràt
taj boscs da l’India ch’ognùn’l resta stupìt.

“Beàt tu, grifòn, ch’i no ti sòs tentàt
di becotà’n ta stu lèn cussì dols al gust,
che doma mal di pansa’l fà dopo vèjlu sercjàt.”[881]



Cussì, atorotòr di stu lèn robust,
a sigàvin i’àltris; e’l nemàl alàt:
“Cussì si mantèn la siminsa di dut’l just.”

E voltàt al timòn cal veva tiràt,
a lu à tiràt al piè da la nuda frascja
e chèl a ic cun ic lu’a lasàt leàt.[882]

Cussì pur cu li nustri plàntis, cul miscjà
da la gran lus di lasù cun chè ca vèn
lušìnt davòu dal pès, che cuaši a tòcja,[883]

prin si fàn sglònfis, e dopo a otèn
ognuna il so colòu, prin che’l sol
i so cjavaj al tachi sot altri dišèn;[884]

fra ros’e viola, sens’altri pì ca pòl
metìnt fòu colòu, a si rinòva la planta
che prin’ a era sensa fueàn vert e mol.

Jò’i no lu vevi capìt, nè chì no si cjanta
il cjànt che la zent a zeva cjantànt,
nè podùt i’ai di scoltà la cansòn dut’ cuanta.



Se diši i podès com’ca si zèvin ’nsumiànt
i vuj crudej da la Siringa[885] sintìnt,
i vuj che’l stà a lunc sveàs ghi vèvin costàt tant,

com’un pitòu che dal so mistej s’intìnt
encj’jò’i mostrarès com’ch’i mi soj’ndurmidìt;
ma chistu ca lu pitùrin àltris, volìnt.

I pasi’nvènsi a cuant ch’i no’eri pì sturdìt,
e i dìs che un grant splendòu sbregàt mi veva il vel
dal sun e na vòus che dìt mi veva: “Leva sùbit!”

Com’che a jodi i flòus dal milusàr, chel
cal à ’l milùs cal fà i ànzui golòus,
e che par chèl sempri fiesta si fà’n tal cjèl,

Pieri e Zuan e Jacu, ducju timoròus
e vinsùs, a sòn tornàs a la peràula
che a rompi suns pì profòns a veva vòus,

e jodùt pì no’an chej ca ghi fèvin àla,
nè il Mošè nè il profèt Elia,
nè dal mestri la so cambiada stola;[886]

cussì i soj jò tornàt, e jodùt i’ai che pìa
ca mi vuardava e che di indirìs
a mi era prima stada lunc la roja.

Alòr jò dut timoròus: “’Ndà ca è Beatrìs?”
E ic: “Sot da li verdi fràscjs là’n banda
ti la jòs sintada’n ta la so radìs:

jòt la compagnìa ca la circonda:
i àltris dopo’l grifòn in alt a stàn zìnt
cu’na cansòn pì dolsa e profonda.”[887]

E se alc di nòuf ic a steva dišìnt,
jò’i no saj, ma’i saj che’n taj vuj zà mi’era
chè ca veva’n sè dut’l me’ntindimìnt.

Besòla ’era sintada’n ta sta cjera
coma vuardia lasada lì dal plaustri[888]
ch’al àrbul dal grifòn stàt leàt al era.

Ta’un sìrcul ghi fèvin di sè un claustri
li sièt nìnfis cun chej lumìns in man
che protešùs a sòn d’Acuilòn e d’Austri.[889]

“Uchì ti saràs par puc timp Silvàn;[890]
ti saràs cun me par sempri sitadìn
di che Roma ’ndulà che Crist al è romàn.

Però, par chej che’n tal mont mal a vìvin,
vuarda ben il cjàr, e chèl ch’i t’osèrvis,
na volta tornàt là, scrif sù, che chej lu lèšin.”

Cussì Beatrìs; e jò, dut orèlis,
i’eri ai so comandamìns dut devòt,
e com’da ic volùt, vuardàt i’ai sti ròbis.

Cal sedi maj colàt jù sì svelt, no cròt,
un lamp di lasù dal nul scur, cuant ca plòuf
da chel cunfìn che sì tant al è remòt,

com’jò ’l usièl di Gjove jodùt i’ai fà’un tuf
jù pal àrbul, rompìnghi la so scusa,
ma encja tancju flòus e fueàn frèsc e nòuf;[891]

e urtànt il cjàr cun duta la so fuarsa;
che pleàt siveva com’naf in buràscja,
che’n mar a sufrìs da l’onda ogni scosa.

Alòr dentri’l cjàr trionfàl, com’na frecja
jodùt i’ai na gran volp ca saltava,
e d’ogni bon past a  pareva secja;[892]

ma li so còlpis spòrcis ghi mostrava
Beatrìs ch’a colp ghi veva fàt voltà coda
a sta bèstia’n pièl e vuès, che via a zeva.

A stu punt, pa’ndà ch’era prin vegnuda,
jodùt i’ai l’àcuila ca calava’n tal
cjàr, lasànt ulì duta la so plumada;[893]

e com’che fòu a vèn d’un ca si sìnt mal,
cussì na vòus dal cjèl diši si’a sintùt:
“O navuta me, sotu cargada cussì mal?”

Mi parev’alòr che la cjera si vès vierzùt
fra li do ròdis, e che fòu’l vegnès un dragòn[894]
cu la coda’l miès dal cjàr sbusànt sù dut;



e com’espa che’n davòu a tira’l spunzòn,
e la coda maligna a se tirànt,
e part dal font, al è zùt cun mal’intensiòn.

Chèl restàt, com’che grama a fà ogni tant
inta buna cjera, di pluma, data
forsi cun chè di fà dal ben pì avànt,[895]

si’a cujerzùt di nòuf, com’che cujèrta
era stada l’un’e l’altra roda, e’l timòn, chel tant
che un rispìr al tèn la bocja vièrta.

Cussì trasformàt, stu edifìsi sant
cjàfs al veva butàt fòu par divièrs poscj’ e bus,
un par àngul e tre sul timòn là ’ndavànt:

scju tre coma nemaj  a èrin cornùs,
ma i cuatri un cuàr sòu a vèvin par front:
mòstrus com’chistu mai no’èrin stàs jodùs.[896]

Sigura, cuaši com’rocja’n tal alt mont,
sintada ’nsima na gran putanasa[897]
jodùt i’ai che li sèis a smenasava un mont.

E coma pauròus di pièrdi sta bujàsa,
visìn di ic e dret al steva un gigànt;
e ogni tant ’la busava, sta sosa.[898]

Ma pars’che cun puc pudòu mi steva cjalànt,[899]
di tant in tant, chel pindulòn di maròus
da cjàf a piè la flagelava, e tant;

e dopo, plen di suspièt e dut rabiòus,
sleàt al veva’l mostri e pal bosc strisinàt,[900]
che jodi pì i no podevi i colòus

da la slondròna e dal nòuf nemalàt.



Cjànt Trentatreèšin

‘Deus, venerunt gentes,’ cussì alternant
adès tre, dopo cuatri[901] sta dols salmodìa
li zòvinis a scuminsiàvin, lagrimànt;

e Beatrìs, plena di suspìrs e pìa,
chès a scoltava in maniera che puc
pì a la cròus si veva cambiàt Maria.

Ma dopo che l’altri vèrginis ghi’an dàt lòuc
a ic di diši, si’a levàt dreta’n piè
e’a à rispundùt, colorada coma’l fòuc:

‘Modicum, et non videbitis me;
et iterum, bieli sòus mès e dilètis,
modicum, et vos videbitis me.’[902]

Dopo, dùtis sièt davànt li’a metùdis,
e davòu di ic, doma cun sens, a’a metùt
me, la fiola, e chèl cal era cun nuàltris.[903]

Cussì a zeva, e’i no cròt ca vès podùt
dopo’l nonu’n cjera pojà’l so dècim pas
cuant che cuj so vuj’n taj vuj mi’a un lamp metùt;

e cun trancuilitàt, “Vèn avànt d’un pas”
mi’a dìt, “tant che s’jò a parlati mi mèt,
ben dispòst a scoltami ti saràs.”

E alòr, apèn’ch’i ghi’eri dirimpèt,
mi’a dìt: “Fradi, parsè ch’i no ti àusis
domàndis a fami? Domanda pur, e dret.”

Com’chej ch’ai superiòus ghi fàn riverènsis
cuant che cun lòu a stàn parlànt
e a cjatà no rìvin li peràulis,

cussì pur jò, ch’a parlà plan plan provànt,
i’ai tacàt: “Madona, di sè ch’i’ai bišugna
vu’i savèis, e di sè ca ghi zovarès[904] tant.”

E ic a mi: “Dal timòu e vergogna
i vuej che tu ormaj ti ti lontànis,
par no pì parlà com’un ch’in sun si lagna.

Pensa che stu cjàr rot fin a li ròdis
dal sarpìnt,  al era e nol è[905]; ma’l colpèvul
la divìn’ vendeta’l varà’n ta li spàlis.

No sarà sens’erèit par ogni sècul
l’àcuila che’n tal cjàr lasàt a veva li plùmis
che prin di preda lu vèvin fàt diàul;[906]

ch’jò di sigùr i’jòt, e’i conti sti ròbis,
ch’un timp ni partaràn stèlis visìnis,
d’ogni intòp e sbaramìnt sigùris,

che durànt chèl un sincsènt sinc e un dèis,[907]
da Diu mandàt, al coparà la lara
cul gigànt che cun ic’l feva putanèis.



A pòl dasi che la me storia scura,
com’na Temi o Sfinx no ti persuàdi,
par via che la mins a stropa na vura;[908]

ma fra puc a saràn i fàs li Najadi
ca risolvaràn chistu enigma fuàrt
sensa fà dan a blava o piòris chel dì.[909]

Com’che da me a sòn dìtis, tenti necuàrt,
cussì sen ghi sòn paj vifs sti peràulis
che’l vivi nol è che’un cori vièrs la muàrt.

E tèn pur in mins, cuant ch’i ti li scrìvis,
di no platà com’ch’jodùt  ti’as la planta
che chì a è stada robada do vòltis.[910]

Chèl che di robà o di sclapala si vanta,
cun bestèma di fàt Diu al ufìnt,
che dom’par ušu sò creada ’la veva santa.

Par vèila muarduda, volìnt e sufrìnt
par sincmil àis e pì la prim’ànima
bramàt a veva chèl che’l bocòn’n sè ’l era zùt punìnt.[911]

Il to inzèn al durmìs s’a nol stima
che par rašòn specjàl a è di gran mèrit
sta planta e cussì sbatuda ’nsima.


E se cròstis no ghi vèsin impedìt
ai to pensèis di entrà’n ta la to mins,
ca à paj so guscj’ coma li mòris di Piram sufrìt,[912]

par via di tàncjus vìsis visìns,
la gjustisia di Diu, tal interdèt,[913]
il just valòu dal àrbul ti varès’n mins.

Ma parsè che jò’i ti jòt’n tal intelèt
fàt di piera e, impietràt, coloràt
cussì ch’imbarlumì ti fà la lus dal me det,

i vuej lo stes, sinò scrìt, ’lòr pituràt,
ch’i ti lu pàrtis dentri di te, coma chèl
cal torna cul bastòn cun pàlmis fasàt.[914]

E jò: “Cussì coma sera da sigìl,
ca no cambia la figura stampada,
da un al è adès ben segnàt il me sarvièl.

Ma parsè cussì tant in alt elevada
a svuàlia la vustra cjara peràula,
che pì ca si prova, e mancu a vèn capida?”

“Par ch’i ti cognòsis,” a’a dìt, “che scuela
ch’i ti’as fàt, e com’che la so dutrina
a capì a riva la me peràula;[915]



e com’la vustra via da la divina
a’è tant lontana cuant ca è la distansa
da la cjera al cjèl che pì alt’l festina.”[916]

Alora jò: “Cun duta la creànsa,
da vu i no recuàrdi di vèjmi maj straviàt
e’i no sìnt nisùn rimuàrs di cosiènsa.”

“E se tu di chistu ti sòs dismintiàt,”
ridìnt mi’à rispundùt, “tèn chistu ben a mins,
che vuej stes l’aga dal Letè ti’as sercjàt;

e se’l fòuc al era com’cal dìs’l fun taj camìns,
dal to dismintià jodi si podarà
che alc di colpa’n d’era’n taj to straviamìns.

D’adès in sù nuda a s’jodarà
ogni me peràula, o chès ca bàstin
di èsi scujèrtis pa la to vista ’mpura.”

Pì luminòus e na vura pì planìn
si moveva’l soreli tal sercli di mizdì,
che cà o là lu jòdin, secònt là ch’i sìn,

cuant che fermàdis si sòn, com’che cussì
al fà chèl che’ndavànt ghi và a zent cal scorta
se nuvitàs al cjata uchì o ulì,

li sièt fèminis[917] ta un’ombrena smuarta,
’ndà che sot fuèis vèrdis e bràghis nèris,
a scòrin che frèjdi ròis che l’Àlp a parta.



Davànt di lòu, l’Eufràte e il Tigris
fòu a parèvin sgorgà di na fontana,[918]
e lasasi plan planìn, coma amìs.

“O lus, o Gloria da la zent umana,
se aga a eše chista ca si displèa
da un prinsìpit e sè da sè a lontana?”

Stu preà cussì mi’è stàt rispundùt: “Prèa
Matelda di dìš’tilu.” E chì ’a à rispundùt,
com’cal fà un  che da colpa si dislèa,

la biela fèmina: “Ti’era stàt dìt dut
chistu belzà da me, e’i soj sigura
che l’aga dal Lèt platalu no’a volùt.”

E Beatrìs: “Forsi na pì gran cura,
che a la memòria spès virtùt ghi gjava,
ai so vuj si’a fàt la so mins dut scura.

Ma jòt ’l Eunoè che di là ’l deriva:
mènilu là, e coma che tu ti sàs,
rianimèa la so mins, ca durmìva.[919]

Coma bon cristiàn—e no coma i musàs—
al fà so la voja da la voja d’àltris,
apèn’ che i segnaj juscj’ a vègnin mandàs;

cussì, dopo vej li me mans cjapàdis,
movùt si’a la biela fèmina, e a Stàsiu
cun tant bon fà ghi’a dìt: “Luj pur tu seguìs.”

S’jò i vès, bon letòu, encjamò pì spàsiu
da scrivi, un puc i vorès pur cjanta
dal bon bevi che maj mi varès fàt sàsiu;

ma parsè che’i sfuèis ducju plèns a sòn belzà,
ordinàs par sta càntica seconda,
pì’n là no mi lasa’l fren da l’art[920] pasà.

Cussì tornàt i soj da la sant’onda[921]
dut rifàt, coma vis sànis e nòvis
che di biej cjàfs an d’an pì che avonda,

pùr e pront par zì lasù da li stèlis.



La Divina Comèdia
 Paradìs
di Dante Alighieri



Tradusiòn furlana
di Ermes Culòs



Cjànt Prin

La gloria di chèl che movi dut al fà,
lušìnt in tal univèrs a penetra
cun lus pì intensa uchì e mancu là.

Tal cjèl, ’ndà che pì da la so lus vi’èntra,
i eri jò, e contà li ròbis ch’i’ai jodùt
nol sà nè’l pòl chèl che jù’l vèn da parzora;

pars’che al so dešideri fašinsi visinùt,
il nustr’ intelèt a si sprofonda tant
che il recuardasi ’ndavòu’l resta dut.

Ma almancu di chel tant di stu post sant
ch’i’ai podùt’n ta la me mins fà tešoru,
i faraj adès materiàl dal me cjànt.

O Apòl me bon, di st’ultin lavoru
da la to virtùt fà ch’i sedi un cussì grant vàs
da meretà ’l oràr, pal poèt dut oru.

Fin a stu punt la man ch’i’ai vùt dal Parnàs
mi’a bastàt, ma adès jùdimi pur tu
a contà cun onòu la storia daj beàs.

Tal me pet entra e ispìrimi tu
cussì coma cuant che Marsia sfoderàt
da la natura dal so cuàrp ti’as tu.[922]

O valòu divìn, si ti mi vèns prestàt
chel tant che l’imàgin finuta dal beàt regn
figurà i posi, che’n mins mi’a restàt,

rivà i ti m’jodaràs al to miej len[923]
e coronami alòr cun che fuèis
che la matèria’e tu i mi parèis degn.

Rari vòltis, pari, a vègnin cjòltis[924]
par segnà’l trionf d’un Sešar o poeta,
colpa e vergogna da l’umani vòis,[925]

che parturì plašèis’n ta la contenta
deitàt delfica’l dovarès il ramusèl
di Peneo[926] cuant ch’a vignì godùt al parta.

Na faliscjuta a pòl tacà un bièl foghèl:
forsi davòu di me e cun tant miej vòus,
si prearà par che Cir al rispundi dal cjèl.[927]

Chì e là a si fà alt, paj mortaj, luminòus,
il lampiòn di stu mont; ma pròpit par là
cuatri sèrclis al unìs con tre cròus,

cun percors pì bièl e cun tant miej stela,
fòu al vèn congjùnt, e la mondana cjera
com’cal vòu al tempra e sigila.

Fàt al veva di là matina e di cà sera
chel post, o cuaši, e dut al era là blanc
chel emisferi, e chì neri al era,

cuant che Beatrìs, a sinistra, tal flanc
so, jodùt i l’ai voltada vièrs il sol:
nencj’ àcuila lu veva maj fisàt cussì al lunc.

E pròpit coma ch’un secònt raj al pòl,
e’l vèn, dal prin, fòu, e di nòuf’l torna’n sù,
com’ch’a la mari al vòu sempri tornà’l fiòl.

Cussì dal so àt, paj so vuj vegnìnt’n sù
in tal me imaginà, il me si’a pur fàt,
e i vuj, pì dal nustr’ušu i’ai puntàt in sù.[928]

Tant a è lècit là, che chì  nol pòl èsi fàt
da li nustri virtùs, par gràsia dal lòuc[929]
che doma par l’omp al era stàt creàt.

Jò’i no l’ai sopuartàt a lunc, nè tant puc,
da no vej podùt jodi’l sfavilà ’ntòr
coma’l fièr cuant che ruvìnt al vèn fòu dal fòuc;

e a colp’a parùt che d’un dì il dì dut atòr
cresùt al fòs, com’ se chèl che fà’l pòl sti ròbis
n’altri soreli’l vès fàt zì atorotòr.

Beatrìs duta’n ta l’eterni ròdis
fisa cuj so vuj a steva; e pur jò
da la sù cjòlt, su ic i vevi li me lùcis.

Tal vuardala, cambià mi soj sintùt jò
com’che cambiàt si’a Glauc, tal gustà l’erba,[930]
coma àltris tal mar, pur luj in Dio.

Significà’l trašumanà per verba
no si pòl; ma ca basti sè che Glauc al veva fàt
par chèl che gràsia’al à di provà stà “erba.”[931]

Se doma i’eri chèl ch’i ti mi vèvis creàt
di nòuf[932], grant ben che il cjèl ti govèrnis,
tu ti lu sas, che la to lus mi’a’n alt partàt.

Cuant che li ròdis ca zìrin etèrnis,
par volej to, a mi’an a sè atiràt
cu l’armonia che tu ti minìstris,

mi vev’alòr parùt che’l cjèl dut cuant al era ’mpijàt
cu la flama di Febo, che ploja o flun
un lac cussì grant a no’a pròpit maj fàt.

La nuvitàt dal lustri e dal grant sùn
di savej la rašòn na voja’mpijàt
mi’a granda tant ca no la crodarès nisùn.

Alòr ic, che’l me al so còu a veva leàt,
par tegni calmàt il me spirt comovùt,
prin ch’alc i podès jò diši, a’a tacàt

cussì: “Tu stes i ti t’insiminìs dut
cun stu fals figurà, ch’jodi no ti pòs
sè ch’i t’jodarès se pì’udisi ti vès vùt.

Miga ti sòs in cjera, com’ch’i ti cròs;
ma na saèta, ca scjàmpa dal so post,[933]
coma te a no cor, che pì svelt cori fin là ti pòs.”

Se’l prin dùbit mi’a cjòlt, e di chist i’ai vùt gust,
dut suridìnt cu li so peraulùtis,
un’altri ghi’a sùbit cjapàt il so post,

e dìt i’ai: “Contènt i soj pa li ròbis
ch’i’ai amiràt; ma’dès mi staj marveànt
di com’che pì’n alt i vaj di scju cuàrps lišèis.”[934]

Alora ic, il so cjàf un puc scjasànt,
vièrs me a’a vuardàt cuj vuj impensierìs
di na mari di front dal fì delirànt,

e’a tacàt: “Li ròbis, dùtis cuantis,
tra di lòu a’an òrdin, e chist’a è forma
ch’al univèrs ghi da qualitàs divìnis.

Chì a jòdin l’altri creatùris l’òlma
dal eterno valòu, che luj stes al è’l fin
pal cual dut stu òrdin al è doventàt norma.

In ta stu ’nsièmit leàdis si tègnin
duti li natùris, se pur divièrsis,
stànt, cuj pì cuj mancu, al prinsìpit visìn;[935]

e’n ta divièrs puàrs si spartìsin dùtis
tal grant mar dal èsi, e a ognuna
a ghi’è dàt ’l istìnt di zì’n ta li so àghis.

Chist’istìnt al parta’l fòuc vièrs la luna;
chistu’n ta ogni nemàl al è motòu;
e dut in cjera al lèa e al raduna:[936]

e no doma li creatùris ca sòn fòu
da l’inteligensa di sta fuarsa a sòn sot,
ma encja chès ca’an intelèt e amòu.[937]

La providensa, ch’a dut chistu a prejòt,
cu la so lus a fà’l cjèl[938] sempri cujèt,
’ndà che pì svelt si zira chèl che dut al à sot;[939]

e adès lì com’che par nu al è stàt decrèt,
a n’invìa la fuarsa di che cuarda
ca scata e’l bon a bàt’n ta sè ch’a a dirimpèt.[940]

Ma com’che na òpera a no vèn formada
sempri secònt la vera intensiòn da l’art,
parsè ch’a rispundi la matèria a è sorda;

cussì chistu percòrs al vèn spes stuàrt
da la creatura che’l podej a à
di zì chì o là, nonostànt il sen just e fuàrt.[941]

E com’ch’ogni tant si pòl jodi a colà
un folc da li nùlis, cussì ’l impùls prin,[942]
distràt da fals ben, in cjera’l và a plombà.

Basta maravèis, alòr, dal to cjamìn
vièrs il alt; pensa invensi al rivulùt
che dal di sù vignì jù a val i jodìn.[943]

Gran maravèa a sarès di vej te jodùt,
sensa ’mpedimìnt, la jù dut cuant sestàt,
com’na flama che zì’n sù no vès podùt.

E chì i vuj vièrs il cjèl a à di nòuf voltàt.



Cjànt Secònt

O vuàltris che’n ta na barcjuta mi stèis atòr,
dešideròus di scoltà, e voja i vèis
di seguì la me nàf, che cjantànt a cor,

tornàit pur a rijòdi li vustri rìvis:
che forsi dut, si vi metèis in onda,
restànt lontàn da me, i pierdarèsis.[944]

L’aga ch’i cjapi no’è maj stad’esplorada;
a mi’spira Minerva e Apòl mi guida
e l’Orsa li Mùšis mi tegnin mostrada.

Vuàltris pus che la mins i tegnèis alsada
par godi’n timp’l pan daj ànzui, dal cual
chì[945] a si vif sensa maj vèjni avonda,

i podèis ben mètivi in tal alt sal[946]
cul bastimìnt vustri, davòu da la me agàr,
prima che l’aga a torni tal e cual.

Chej gloriòus che a Colchis ’sòn zùs pal mar,
mancu mar’veàs si sòn, che vuàltris i sarèis,
cuant che Gjason’an jodùt, bifòlc, ta l’agàr.[947]

La sèit ch’i vìn sempri vùt in ta li nustr’idèis
in tal alt Empireo a ni partava
svelta, cuaši coma’l cjèl che la sù  i jodèis.[948]

Jò’i vuardavi Beatrìs che’n sù a vuardava;
e forsi tal timp che na frecja si distàca
dal arco e a la so fin a riva,

mi soj jodùt vignì indà ca taca
che miràbil roba; ma chè ca era là[949]
ben jodìnt sè ca mi feva ’mbacucà,[950]

voltàt si’a vièrs di me, contenta e biela,
e mi’a dìt: “A Diu dìšghi ben gràsis,
ch’adès unìs ni’a cu la prima stela.”

A pareva che na nula la cujerzès,
duta solida e lustra e neta,
com’adamànt che cun lus dal soreli a ardès.

Dentri di sè l’eterna margarita[951]
a mi veva risevùt, com’che l’aga a surbìs
un raj di lus e unida a resta.[952]

S’jò i’eri cuàrp, e chì a no si capìs
com’che na dimensiòn in ta n’altra a s’unìs,
ca à di èsi se cuàrp in cuàrp a s’inserìs,

alòr il me dešideri cjalt coma flàmis
al sarès d’jodi che esensa[953] ca mostra
com’che Diu e ’l èsi nustri a sòn unìs.

Ulà sè ch’i crodìn par fede a s’jodarà,
sensa rašonalu, ma tant clar’l sarà chèl
com’chè ch’i acetàn che par prin a è vera.[954]

Alòr rispundùt i’ai: “Siora me, cussì fedèl
com’che pì i no pòl èsi, ringrasiàlu i vuej
che dal mont mortàl mi’a partàt via stu cjèl.

Ma dišèimi: alc jò’i volarès savej
daj sens scurs di stu cuàrp che la jù’n cjera
Caìn a còntin ca si pòl jodi’n chej.”

E ic cun bocja ridìnt: “Se sbaliàd’a era,”
a’a dìt, “l’opiniòn da la zent mortàl
bašada su sensasiòns, com’ca era,

nosta fà alòr la part dal bašovàl
e mar’veàti masa; chè ben ti sàs
che fra sens e rašòn curt al è ’l intervàl.

Ma dìšmi ’nvènsi sè che tu pensàt ti às.”
E jò: “Chej che ca sù diferèns mi pàrin,
in cuàrps pì rars o dens a sòn stàs creàs.”[955]

E ic: “T’jodaràs com’ca s’impantànin
tal fals li to idèis, se ben ti scòltis
com’che cul me rašonà a s’inturgulìsin.[956]

L’otava sfera jodi vi fà lùcis
a plen, e chès o par coma o par cuant
lasù a vi mòstrin divièrsis mùšis.[957]

S’a la diversitàt a fòs dovùt dut cuant,
dùtis a varèsin la stesa virtùt
spartida, tant al pìsul lumìn che’al grant.

Divièrsis virtùs a’an alòr d’èsi frut
di prinsìpis formaj, e chej, fòu che un,[958]
a vegnarèsin, secònt te, ognùn distrùt.

Duncja, se dal rar sti màcis colòu fun
a sòn par dut o’n part secònt te caušàdis,
al sarès di so matèria cussì dišùn

stu planèt, o in tal mòut ca si spartìs
il gras e’l magri ta’un cuàrp, cussì chist
in sè’l cambiarès li pars dènsis e ràris.

Se dal rar si tratàs, al sarès manifest
in ta n’eclìs solar che trasparì a farès
la lus, com’che nisùn cuàrp rar al rešìst.

Ma chist nol è’l cašu, e alòr d’jodi a sarès
’l altri[959], e s’jò chèl i zès a smuarsà,
il to parej falsificàt’l vegnarès.

Se’l rar da na banda’o l’altra nol trapàsa,
alòr lì un punt di èsi al varès
che’l so opòst di zì oltri nol lasa;

e di lì si riflèt’l raj che lus ghi dà’ai pianès,
cussì com’che colòu da veri’l vèn rifletùt,
che plomp al tèn platàt davòu di se stes.[960]

Ti dišaràs cal somèa pì scurùt
uchì il raj che in ta altri bàndis,
par via che di pì’n sot al vèn rifletùt,[961]
ma in chistu cašu fà’i podarèsis
un’sperimìnt, se provalu i volèis,
che font al è dal flun da l’idèis vùstris.[962]

Tre spièlis ti ocòrin; doj ti’u pošisiònis
no tant lontàn; il ters, pì lontanùt
mètilu e pròpit in miès daj àltris.

Davànt di lòu, ma a li spàlis metùt,
fà ch’un lumìn al ilùmini i spièlis
cussì che’l so raj a te’l vegni rifletùt.

Se ben che la lus in tal miès da l’altri lùcis
da li àltris a è pì pìsula, t’jodaràs
che luminoša a’è coma li àltris.[963]

Adès, com’ch’al bati daj ràis infogàs
da la nèif al resta dut nut il sogjèt,
esìnt il colòu so e’l frèit cul cjalt scjampàs,

alòr, cussì restàt tu’n tal to’ntelèt,
di lus tant viva ’mplenìti adès i vuej,
che stela lušìnt ti somearà dal aspièt.

Dentri di chel cjèl dal divìn benvolej[964]
atorotòr si zira un cuàrp[965] che la virtùt
al à di vej il èsi di dut sè ca è di miej.

Chel cjèl[966] ca ni tèn cun tancju vuj jodùt,
chel èsi al spartìs in divièrsi esènsis,
di luj distìntis, ma part dal so contenùt.
I àltris ziròns in vàriis diferènsis
li esènsis che dentri di sè a’an
paj so ušus a dispònin coma simìnsis.[967]

Scju òrgans dal mont zirànt cussì a vàn,
com’ch’jodi ti pòs, da scjalìn a scjalìn,
e di sù a cjòlin e di sot a fàn.

Vuarda ben tu ch’i ti stàs scoltànt sidìn
com’che a sè ch’i ti vus[968] mi staj visinànt,
che dopo ti pòsis tu fà da lumìn.

Il motu e la virtùt d’ogni zìru[969] sant,
coma che pal fabri a è l’art dal marcjèl,
i motòus als e beàs[970] ju stàn caušànt;

e’l cjèl[971] che tanti lucjùtis a fàn bièl,
da la granda mins che movi’l fà e ’nforma[972]
l’imàgin al cjoj par ogni so lumìn bièl.

E coma che tal vustri pòlvar l’alma
ta li so divièrsis pars a si difònt
e ognuna di sti pars a ànima,

cussì la ’nteligènsa—di chist tèn cont—
a sparpaèa’l ben so’n ta li stèlis,
movìnt atòr da l’unitàt dal so mont.

L’angjelica virtùt divièrsis lèghis
a fà cuj presiòus cuàrps[973] che ic a ispìra
e taj cuaj, coma vita’n vuàltris, a s’unìs.

Pa la natura alègra[974] da’ndà ca spira,
la virtùt tal cuàrp misturada a lus
com’che la biela lus’n tal vuli a si mira.

Da chista a vèn chèl che da lus a lus
al somèa diferènt, no da fìs e ràr:
ic a è’l prinsìpit formàl ca prodùs

secònt il so bon volej, il scur e’l clar.



Cjànt Ters

Chel sol[975] che prin scjaldàt mi veva il pet,
rivelàt mi veva la biela veretàt,[976]
provànt e riprovànt[977], e’l so dols aspièt;

e jò, ch’i volevi tegni dimostràt
che corešùt i’eri e sigùr doventàt,[978]
par cussì dìšghi’l cjàf i vevi alsàt;

ma na višiòn a mi si’a prešentàt,
ch’al jòdila tegnùt mi’a cussi tant stret
che di confesàmi mi soj dismintiàt.

Coma ta un veri trasparènt e net
amondi, o’n t’àghis lìmpidis e cujètis,
ma no tant fòndis da no jòdighi’l jèt,

a s’jòdin li nustri mùšis spielàdis,
ma debulùtis, coma pèrlis’n blancja front
ch’un puc a vòu par rivà a jòdilis;

cussì, mùšis che tabajà ’volèvin un mont
jodùt i’ai, e’n tal sbàliu contrari i soj colàt
di chèl ch’amòu ’l veva ’mpijàt tra omp e font.[979]

Al momènt che jò i vevi lòu notàt,
ca fòsin figùris di spièli pensànt,
par jodi cuj ca fòsin mi soj ziràt;

e jodùt no’ai nuja, e di nòuf  ’ndavànt,
dret taj vuj da la me dols’guida, i’ai vuardàt;
ic’a surideva, e’i vuj sans ghi ardèvin tant.

“Se ridi ti n’jòs, nosta èsi maraveàt,”
a mi’a dìt: “al è’l to pensà da frutùt
che’n tal just’l piè nol à ’ncjamò pojàt,

ma ’torotòr si zira, com’ch’i’ai jodùt:
chès ch’i ti jòs a sòn veri sostànsis
e’a sòn chì pars’che’l so voto no’an finìt dut.[980]

Ma parla pur e cròdighi a chìstis;
che la lus dal alt che contèntis li tèn
chì a vòu che dùtis  si tègnin fèrmis.”

E jò al spìrit cal pareva pì ben
dispòst a contà, voltàt mi soj, dišìnt,
com’omp che puntàt al è’n tal so dišèn[981]:

“O spirt ben creàt, che’i ràis ti stàs godìnt
da l’eterna vita, e’l ben so ti sìns
che prin di vèjlu gustàt a nol s’intìnt.

Gust i varès se adès ch’i sìn visìns
il nòn to ti mi dišès e da la to zènt.”
Alora ic, pronta e cuj vuj ridìns:

“La nustra caritàt no’a nisùn intènt
al just di sieràighi’l cancèl, com’la caritàt
di chè che com’ca è ic a vòu vej la so zent.[982]

Com’na vèrgin mùnia’l mont mi veva ospitàt,
e se la to mins sù e jù mi vuarda,
ch’jò i soj pì biela no ti tegnarà platàt,

ma a ricognosarà ch’jò i soj Picarda,
che, metuda chì cun scjù altri beàs,
beàda i soj’n ta la sfera pì tarda.[983]

I nustri afiès, ca vègnin inflamàs
doma in tal plašej dal spìrit sant,
gust a’an di èsi’n tal so òrdin formàs.

E stu destìn, che bas al par d’èsi tant,
dàt a ni’è stàt pars’che trascuràt i vìn
i nustri vòtos, o lasàs ju vìn dibànt.”

E jò a ic: “Cualchicjusa di divìn
luši a s’jòt dal vustri tant bièl aspièt
che cussì tant vi cambia da com’ch’i’èris prin;

e prin d’adès no mi’eri’mpensàt, puarèt
ch’i soj; m’adès m’juda sè ch’i ti mi dìs,
ch’al recuardàmi a mi parta dirèt.

Ma dišmi: vuàltris ch’i sèis chì contèntis,
no dešideràišu di zì’n ta un lòuc
pì alt ’ndà che pì visìn[984] ghi sarèsis?”

Cuj altri spirs a’a prin suridùt un puc;
e mi’a dopo rispundùt cussì contenta
ca pareva àrdi d’amòu dal prin fòuc:[985]

“Fradi, di sè ch’i volìn a mi cujèta
la caritàt stesa, ca mi fà volej
doma sè ch’i vìn, e d’altri no n’impuarta.

Se di zì pì’n alt i vèsin da volej,
puc d’acòrdu’l nustri dešideri’l zarès
cul volej di chèl che chì ni vòu vej;

e chistu chì ben d’jodi ti podarès
s’èsi’n caritàt a’è chì necesitàt,
e se la so natura di capì ti vès.

Ànsi, a ghi tòcja a stu èsi beàt
tègnisi dentri dal alt volej divìn
par che di doj volèis un sòu’l vegni formàt;

cussì che com’da scjalìn a scjalìn i stìn
in ta stu regnu, a dut il regnu ghi plàs
com’pur al re ch’al so volej ni tèn visìn.

In ta la so volontàt a è la nustra pàs:
ic a è chel mar che vièrs di chèl dut s’inclìna
’n tal mont, fin i ànzui da ic stàs creàs.”

Clar mi’era alòr com’che ducju i cjèj a èrin
paradìs, encja se pa la gran gràsia
dal Creatòu ducju compàis no la godèvin.

Ma com’ca capita ch’un mangjà al sàsia
e di un’altri a resta la gola,
che d’un si vòu e dal altri si ringràsia,

cussì fàt i’ai jò, cun fàt e cun peràula,
par capì da ic cual’ ca era la tela[986]
che’l tesi nol era ’ncjamò zùt a finila.

“Par vita buna e grant mèrit a è ulà,
pì’n sù,” mi’a dìt, “na fèmina[987] che nòrmis
a’a dàt al mont par cuj sì si vistìs e vela,

che fin al murì, dì e nòt, cun chel nuvìs[988]
si stedi ch’ogni voto al aceta
se fàt al è cun amòu e ’ntensiòns bùnis.

Par zìghi davòu, lasàt i’ai da zovinuta
il mont, e il so àbit[989] i’ai vistìt
cul propòšit di vivi la so vita.

Ma alora òmis di puc bon propòšit
fòu mi vèvin tiràt da la dols’claušura.
Diu’l sà ben cuant che dopo i’ai patìt.

E chist’altri splendòu ch’a te si mostra
a la me destra indà cal stà ardìnt
di dut il luši da la sfera nustra,

sè che jò’i ti dìs di me, ic a s’intìnt:
mùnia a era, e ic pur a à cussì pierdùt
il vel da chej[990] che puc a’n vèvin di sintimìnt.

Di rimètila’n tal mont a’an podùt,
cuntra’l so volej e la bun’ušansa,
ma’l vel dal so còu jù nol è maj vegnùt.

Chista a è la lus da la gran Costansa
che pròpit dal secònt vint di Soave
dàt a veva la tersa e ùltima potensa.”[991]

Cussì mi’a parlàt e dopo’a tacàt l’Ave
Maria a cjantà e cjantànt a è svanida
com’alc che’n t’aga scura ’nglutìt al è.

I me vuj chel tant a l’àn seguida
che pusìbul ghi’era, e a la fin
si àn ziràt vièrs l’imàgin’ lìmpida

di Beatrìs e lì fìs a restàvin;
ma chè cun’un lamp ferìt a à’l me sguàrt
cussì ch’in alt restà i me vuj no podèvin;

par chèl di domandàighi i’ai fàt ritàrt.



Cjànt Cuàrt

Fra doj plàs, l’un da l’altri altritànt bon
e distànt, un omp lìbar al morarès
di fan prin che d’un al cjolès un bocòn;[992]

cussì’l starès un agnèl’n miès da li bràmis
di doj lùpos crudej, di ognùn temìnt;
e cussì’l starès un cjan tra do dàinis:[993]

par chèl, s’jò’i taševi, d’incolpami no intìnt,
nè di laudami; taši mi tocjava,
daj me dùbis tal stes mòut pocàt esìnt.

I taševi, ma’l dešideri me s’jodeva
’n tal me colòu, e’l me domandà cun chèl;
pì clar di cussì èsi nol podeva.

Fàt a veva Beatrìs com’che fàt’l veva Danièl,
da Nabucdònošor calmànt la colera
che rindùt lu veva cussì tant crudèl;[994]

e’a dìt: “Ben i jòt com’ca ti tira
uchì e ulì ’l un e l’altri dešidej,
che diši no ti pòs sè ch’ti vòus na vura.

Tu ti rašònis: ‘S’al dura’l bon volej,
la violènsa d’àltris par cuala rašòn
a ghi cjòlia mèrit al me dešidej?’

E di dubità ti somèa pur bon
il tornà da l’ànimis’n ta li stèlis,
secònt sè cal à dìt il Platòn.[995]

Tal to volej a prèmin sti domàndis
duti dos compàgnis; ma’i vuej par prin
tratà la pì sindiòsa di sti idèis.[996]

Daj Serafìns, chèl ch’a Diu ghi’è pì visìn,
Mošè cal sedi o Samuel o chel Zuan,
il un o’l altri, o Maria, dišìn,

ta un’altri cjèl di sigùr a no stàn
che chiscju spìris che adès ti’an jodùt
che’n tal so èsi pì o mancu’l stes timp a’an;[997]

ma dùcjus a fàn bièl il prin zir par dut,
e ognùn al gòt, tal so mòut, il dols stà
’n ta stu post dal spirt eterno intìnzùt.

Chì a si pòsin jodi, no parsè che chista
a è la so sfera, ma coma un sen
dal pì bas di st’alta sfera celesta.[998]

Stu parlà ’ghi zòva pì al vustr’inzèn,
che dom’di sè ca è sensìbil al capìs,
che’n sèguit al intelèt a si rìnt dègn.

La scritura cussì a l’inteletuàlis
facultàs vùstris si adàta, e piè e man
a Diu, altri intindìnt, ghi atribuìs;

e la Glišia Santa, cun aspièt umàn
Gabrièl e Michèl vi raprešenta,
e l’altri che Tubia’l à rifàt san.

Chèl che Timeo[999] da l’ànimis al conta
a nol è coma chèl che chì i jodìn,
encja s’al pàr cròdighi a sè cal conta.

Li ànimis ta li so stèlis a tòrnin,
al dìs, crodìnt d’èsi da chì distacàdis
cuant che natura i cuàrps a vòu ca ’nfòrmin.[1000]

Ma forsi n’ocòr cussì capì sè cal dìs,
e a pòl ben dasi, encja s’a no pàr,
ch’intìndi nol voli ròbis ridìculis.

Se’nvènsi al intìnt laudà’l rotònt altàr[1001]
cun mèrit o colpa, alora forsi
alc di just al riva a meti al ripàr.[1002]

Mal capìt, stu prinsìpit a stuàrzi
al è zùt cuaši dut’l mont, cussì che Gjove pur,
e Mercùri e Mars nomàs sòn stàs cussì.

L’altr’idea che di chè no ti sòs sigùr
mancu velèn a’a, pars’che la malìsia
so asaj no è par rìnditi impùr.[1003]

Se justa a no par la nustra gjustìsia
ai vuj daj mortaj, al è pur argumìnt
di fede e no di bruta erešìa.

Ma par cal posi’l vustri rašonamìnt
penetràighi ben in ta chista veretàt,
ti faraj contènt, com’ch’i ti stàs volìnt.

S’a si’a violènsa cuant che il violentàt
a nol juda par nuja chèl cal sfuarsa,
alòr un spirt cussì a nol vèn scušàt;

che’l volej, s’a nol vòu, no si smuàrsa,
ma’l fà, com’ca ghi’è naturàl di fà al fòuc,
encja se mil vòltis si gh’impòn fuarsa.[1004]

Par chèl, se chèl a si plèa tant o puc,
la fuarsa’l juda, e chìstis cussì’an fàt,
che tornà a varèsin podùt’n tal sant lòuc.

Se’l volej pròpit intej al fòs stàt,
com’chèl di Sa’Lurìns’n ta la grilia metùt[1005]
e di Musio ch’a la so man dur si veva mostràt,
e tornà’n claustri ’varèsin cussì podùt,
so vera cjaša, na volta liberàdis;[1006]
ma’un volej cussì grant si lu’a di rar jodùt.

E sti peràulis, si ti li’as capìdis
benòn, il rašonamìnt a’an anulàt
ca ti varès turbàt ben altri vòltis.

Ma èco ch’i ti’as n’altra dificoltàt
da afrontà, e besòu no ti rivarès
a svinculati: ti restarès prin stracàt.

Ta la to mins chist’i’ai jò lasàt imprès
che ànima beàda bušìis a no dìs
pars’che dongja a ghi stà a Diu stes;

e da Picarda dopo ti sintèvis
com’che Costànsa al vel ghi era stada fedèl,
cussì ca somearès che chì a mi contradìs.

Tanti vòltis, fradi me, a si fà chèl
che par scjampà’l perìcul, e a malavoja,
a si fà chèl, com’ch’i dìs, cal è puc bièl;


com’Almeòn che, se pur cun pucja voja,
preàt dal pari, so mari al veva copàt,
e mòstru si veva cussì fàt, cuntra voja.

Uchì i vuej ch’i ti tègnis ben pensàt
che violensa e volej a’nsembrasi a vàn
e sè cal ufìnt nol vèn sempri scušàt.

Il volej asolùt a si opòn al dan;
ma chel tant e basta a ghi cunsintìs
che sinò si varès pì ’ncjamò malàn.[1007]

Duncja, cuant che Picarda di chèl a dìs,
dal volej asolùt, e no d’altri[1008], a’ntìnt,
cussì che tant ic che jò i dišìn ròbis vèris.”

Dal sant flun chistu al era ’l ondulamìnt
cal sgorga da’ndà che dut’l ver al vèn;
cussì dut contènt mi’a fàt il so rašonamìnt.

“O tu, divina, amada dal prin ben,”
alòr i’ai dìt, “che’l to parlà m’inònda
e scjàlda tant che sempri pì vif mi tèn,

la me afesiòn a no è asaj fonda
par rivà a favi gràsia par gràsia;
chist lu farà chèl cal jòt e’l pòl avonda.

Ben i jòt che maj, ma maj, no si sàsia
’l intelèt nustri s’a nol vèn luminàt
da Diu, che sinò il ver maj a no si’a.

Tal ver divìn a si mèt[1009], com’ nemàl ’ntanàt,
apèn ch’a luj s’unìs; e ghi resta unìt:
sinò se’l valarèsia’l dešideràt?

Al nàs par chèl, coma menàdis’n ta li vis,
al piè dal ver il dùbit; e a è natura
ca ni pòchi sempri pì’n alt vièrs li pìchis.

Stu chì m’invida, chistu mi sigura,
madona me, di domandavi cun rispièt,
di n’altra veretàt, ca mi’è scura.

Al pòsia ’l omp dà sodisfasiòn, puarèt,
ai vòtos mancjàs cul fà daj altri bens
ch’al Alt ghi somearès ognùn corèt?”

Beatrìs mi’a vuardàt cuj so vuj plens
di lušìgnis di amòu, cussì divìns,
che rindùt mi soj al so splendòu intèns:

calàs mi sòn i vuj, e scurida la mins.



Cjànt Cuìnt

“Se ’nformada ti mi jòs dal vif amòu
che di compaj in cjera no si jòt sen,
cussì che daj to vuj i vìns dut il valòu,[1010]

nosta fati maravèis, che chist’ al vèn
dal jodi perfèt, cussì che un ben jodìnt,
il piè al mòuf vièrs il ben jodùt ben.

Ben i’jòt com’che zà al và risplendìnt
tal to intelèt ’l eterno luši
e, jodùt, dom’par luj e sempri’l và ardìnt;

e, s’altri’l vustr’amòu al và’a seduši,
altri a nol è che di chèl  na olma
mal capida che chì si la jòt straluši.[1011]

Savej ti vùs se’n altri mòut, e coma,
compensà si pòl pal mancjàt voto, tant
che di pari pas a zèdin il Alt e la vustr’alma.”

Cussi Beatrìs scuminsiàt a à stu cjànt;
e com’un che’n tal dut diši si’a butàt,
a’a continuàt cussì’l so discòrs sant:

“Il me regàl che Diu, di so maestàt
creànt al à fàt e da la so bontàt
cussì ben si riflèt e tant al è apresàt,

al è stàt chèl di dàighi al volej libertàt;
che doma li creatùris inteligèntis,
il Signòu dùtis di chista al à dotàt.

‘Adès t’jodaràs, se tu ti mi seguìs,
’l alt valòu dal voto, se cussì al è fàt
che Diu’l cunsìnt cuant che tu ti cunsìntis;

chè, tal stabilì tra Diu e ’l omp il pat,
sacrifìsis si fàn di stu tešoru,
zà minsonàt, e si lu fà cul stes àt.[1012]

Duncja, cun sè a si pòsia scambiàlu?
Se ben ti cròdis d’ušà chèl ch’i ti’as ufrìt,
dal mal cal vèn d’àltris, fà’un bon lavoru.

Che sè ch’i ti dìs al è just ti’as zà ben capìt;
ma la Glišia Santa a da dispensa,
contrària, si pensarès, a sè ch’i’ai dìt;

chì alòr a è miej ch’i ti fèdis pauša
par dàighi timp al mangjà ch’i ti’as mangjàt
che d’un bon digerì nol resti sensa.

A chèl ch’i ti spieghi tenti ben sveàt,
e tègnilu cont; che a no è siensa
chè di vej alc capìt ma no conservàt.

Do ròbis a ocòrin par vej l’esensa
di stu sacrifisi[1013]: la prima ’è chista,
chè ca si fà[1014]; l’altra a è la promesa stesa.[1015]

Di st’ùltima maj si pòl diši “basta”
prin da la so fìn; e di chèl ti pòs
adès ben jodi di sè ca si trata:

par chèl necesari ghi’era ai Ebrèos
di ufrì, encja se chèl ca ufrìvin
permutà’l podeva, com’ch’al curìnt ti sòs.

Che altra, la matèria stesa, dišìn,
a si pòl forsi, cuj sàja, scambiala
cu n’altra, sensa ca nasi alc di biàšin.

Ma che nisùn il cargu da la spala
di so volej’l cambi se prin voltada
no’è stada la claf blancja e la zala;[1016]

e ogni permutasiòn a è ’nvàlida
se la matèria vecja’n ta la nova
com’l cuatri’n tal sèis a no vèn tegnuda.[1017]

Ma s’alc i vìn che cul so valòu al và
dut scuilibrànt cualsìasi balansa,[1018]
altra matèria alòr’ puc a zova.

Il voto a nol è monada, se ben si pensa:
fedej bišugna èsi, tegnìnt ben badàt
di no fà com’ Jefta cu la so promesa;[1019]
ca sarès tant miej s’al vès dìt: ‘Mal i’ai fàt,’
che, mantegnìnt, fà pešu; e cussì cretìn
jodi ti pòs che’l gran duce daj Grecs al è stàt,

che planzi al à fàt Ifgenia’n tal so aspièt ninìn[1020]
che planzi’a fàt di sè i triscj’ e i bòis
ch’a un cussì crudèl cult maj crodùt a vèvin.

Tal mòvisi, Cristiàns, sèrius d’èsi i vèis;
no stèit èsi coma na pluma’n ta ogni vint,
pars’che lavàs d’ogni aga i no vegnèis.

I vèis il nòuf e il vecju Testamìnt,
e’l pastòu da la Glišia ca vi guida:
vi basta chistu pal vustri salvamìnt.

Si sintèis da la malvoja la clamada,
òmis a bišugna ch’i sèdis, no piòris,
che ’l Ebreo no vi fedi na riduda.[1021]

No stèit coma ’l agnèl fà cal lasa li tètis
di so mari[1022] e, taj so saltùs dut atìf,
al fin a si parta ’ntòr ròbis brùtis.”

Cussì Beatrìs a mi, com’ch’jò i scrìf;
dopo cun tant dešideri si’a voltàt
vièrs ’l alt indulà che’l mont al è pì vif.[1023]
Il so taši e’l so aspièt dut cambiàt,
la me granda voja a àn stupidìt
di vèighi ’ncjamò tanti domàndis fàt;

alòr, com’na frecja che’l sen a tèn culpìt
prin che’l spac al vedi di tremà smetùt,
che zà rivàs i’èrin tal secònt cjèl[1024] i’ai capìt.

Beatrìs i’ai chì cussì contenta jodùt
che pì vièrs la lus di chel cjèl a zeva
e pì e pì’l luševa’l pianeta’n dut.

E se’n ridi la stela si cambiava,
cussì encja jò, che la me natura
a tramutà sempri a mi partava!

Com’ta na vasca di pès, calma e pura,
atiràs a sòn i pès a chèl cal vèn di fòu,
e vièrs chel pàscul a vàn cun primura,

cussì un miàr jodùt i’ai jò cun splendòu
vignì vièrs di me, e d’ognùn si sinteva:
“Eco chèl[1025] che pì grant’l farà’l nustr’amòu.”

E pròpit com’ch’ognùn vièrs nu’l vegneva,
jodi’l feva’l spirt di contentèsa plen
in ta la lus clara che’n luj a splendeva.

Di chèl che chì a taca, letòu, pensa ben
coma ch’i ti ti sintarès tormentàt
se di zì avànt i no farès pì sen;

e t’jodarès tu com’che dešideràt
i vevi da lòu di sinti com’ca èrin,
cussì com’ch’ai me vuj si vèvin mostràt.

“Beàs chej che, com’te, i trònos a jòdin
dal triònf eterno par vej la gràsia
vuda prin che la milisia[1026] a bandònin!

Dal lustri che par dut il cjèl si spàsia
impijàs nu’i sìn; e si ti dešìderis
di nu savej, ti dišarìn sè che chì si’a.”

Cussì a mi’a un di chej sans di spìris
dìt; e alòr Beatrìs: “Domanda pur,
e cròdighi com’a peràulis divìnis.”

“Ben jò i jòt com’ch’i ti t’inglùsis sigùr
tal luši che daj to vuj a ti vèn fòu
e che’nflamàt’l vèn dal to ridi pur;

la me mins, bunànima, savej a vòu
cuj ch’i ti sòs, e parsè che chì ti àrdis,
in ta la sfera che d’altri[1027] a risèif’l lušòu.”

Sti peràulis ghi’ai dìt a la lus, e drètis,
che prin mi veva parlàt, e ic lušìnt
pì di prin si’a fàt, e tant, al sìntilis.

E com’il soreli ca si plata ridìnt
di masa lus, com’che’l cjalt’l tèn rošeàt
chel vel di vapòu ca lu stà cujerzìnt,

pal so grant gjoldi mi si tegneva platàt
dentri dal so raj luminòus il spìrit sant;
e cussì rispundùt mi’a, in sè dut sieràt,

in ta la maniera cal cjanta’l pròsin cjànt.[1028]



Cjànt Sest

“Dop’che Costantìn l’acuila ’l veva voltàt
cuntra’l cors dal cjèl, che ic a veva seguìt
davòu dal antìc[1029] cun Lavinia maridàt,

sent e sent’àis e pì, in tal lontàn lìmit
d’Europa ’l usièl di Diu si veva tegnùt
in ta l’altùris da’ndà cal era prin[1030] partìt;

e da l’ombra da li plùmis sàcris, dut
il mont da lì ’l veva governàt, di man a man,
e plan plan ta la me man al era cussì vegnùt.

Sešar i soj stàt, e i soj Gjustiniàn,
che par volej dal Signòu, benevolènt,
li lègis i’ai ben rafinàt, di me man.[1031]

Ma prin ch’a l’òpera i stès lì atènt,
ch’una natura[1032] Crist al vès, e no dos,
i crodevi, e di chist i’eri contènt;

ma alora’l benedèt Agapitos,
màsimo pastòu, a la fe’ sincera
indresàt mi’a cu li peràulis sos.

Crodùt ghi’ai, e sè che so fede a era,
cussì clara i’ai jodùt com’ch’i vevi sempri jodùt
ta na contradisiòn la falsa e la vera.[1033]

Apèn che cu la Glišia i piè i’ai movùt,
par gràsia so Diu a mi’a ispiràt
il grant còmpit[1034], e dut’n luj mi soj metùt;

al me Belizàr li àrmis ghi’ai fidàt,
e chist’al cjèl stes a ghi’a plašùt[1035] cussì tant,
ch’al lavoru[1036] pì ’ncjamò mi soj butàt.

Par rispundi a la prin domanda[1037], pì avànt
n’ocòr ch’i zedi; ma la so condisiòn
a mi costrìns di zìghi pì in davànt

par ch’i t’jòdis cun se sorta di rašòn
ca si mòuf cuntra chel sacrisant di sen[1038]
tant chèl ca lu fà so com’chèl ca lu opòn.[1039]

Jòt cuanta e cuala virtùt cal à fàt degn
di riverensa; e dal momènt a à tacàt
che Palànt al è muàrt par conferighi’l regn.

Tu ben ti sàs che’n Alba a si’a’ncjašàt
par trešinta àis e pì, fin che fin’n fin
dom’par luj i tre e i tre a’an lotàt;[1040]

cussì pur dal mal da li Sabìnis fin
al dolòu di Lucrèsia ben i ti sàs
com’che i sièt re vinsùt a vèvin dut il visìn.[1041]


Ti sàs pur sè cal à fàt[1042] cuant che’n taj bras
daj Romàns partàt al è stàt cuntra Pir e Bren
e cuntra comùns[1043] e principalitàs;

e da chì’l vèn’l Torcuàt e’l Cuìns, cal otèn
daj cjavielàs’l nòn[1044], e i Dècjus e i Fàbius,
famous, che di laudà volentej ghi tèn.

Par cjera ’sòn i Àrabos da luj stes metùs
che davòu dal Anibal a’an pasàt
chej valòns alpìns da l’àghis tos, Po, scorùs.

Sot di luj, da zovinùs, a’an trionfàt
Sipiòn e’l Pompèo; e là che nasùt
ti sòs, sot’l Fièšul[1045], tant amàr al era stàt.

Alòr, al timp che dut’l cjèl al veva volùt
a so mòut rindi dut’l mont serèn,[1046]
Sešar al à cjòlt e, Roma volìnt, tegnùt.

E chèl che fàt al à dal Var fin al Ren,
Jodùt’an il Isàr e’l Er, coma pur’l Sena
e ogni val indà che ’l Rodàn al è plen.[1047]



E chèl che fàt al à dopo’vej lasàt Ravena
e saltàt’l Rubicòn, di un svualà al è stàt
tal che nè bocja a pòl contà nè pena.

Dut armàt si’a dopo vièrs la Spagna voltàt
e, pasàt Duràs, Farsàlia ’l à bastonàt,
cussì che fin tal Nil cjalt ’l dolòu al è rivàt.[1048]

Vièrs Antandri e’l Simoènt si’a ’lòr aviàt,
jodìnt pur’l post ’ndà ch’Etore’si cuba[1049]
e tant dan al Tolomèo ghi’a dopo fàt.[1050]

Da là com’un folc si’a butàt su Juba;
l’àlis al à dopo spleàt, vièrs la Spagna zìnt,
par fà taši la pompeana Tuba.[1051]

Di sè che cul sen al à fàt’l duce, tèn a mint,
Brutus cun Casio’n tal’Infièr al bàja,
e Perugia e Modena lasànt lì, patìnt.

Cleopatra pur’a planzùt, pì di na scàja,
e, da chèl scjampànt, da’un madràs velenòus
si’a fàt becà, murìnt cainànt da sta plàja.

Fin al Mar Ros chistu al à sfueàt i colòus;[1052]
e’n dut’l mont al à partàt tanta pas
che’l templi di Zan[1053] al è restàt silensiòus.

Ma sè che stu sen—e di luj jò’i no tàs—
prin fàt’l veva, e di fà ghi restava pur
’n taj terèns che da luj ’èrin dominàs,

in tal jodi al doventa puc e scur,
se’n man al Ters Sèšar[1054] a si lu mira
cun vuli clar e afièt amondi pur;

che la granda gjustìsia ca m’ispìra,
concedùt ghi’a, par man di chèl minsonàt,[1055]
la gloria di vendicà la so ira.[1056]

E chì ti pòs ben tènti maraveàt:
pì tars cun Tito a fà vendeta al è zùt[1057]
da la vendeta dal tant antìc pecjàt.

E cuant che’l dint longobàrt al à muardùt
la Glišia Santa, sot da li so àlis
a judala Carlo Magno si’a metùt.

Adès gjudichèa tu che figùris
ch’jò i’ai acušàt, e’i so fàj
ch’an caušàt duti li vustri malòris.

Il prin[1058] di lòu al sen public i gìlios zaj
a contrapònin, e’l secònt ’l altri al sostèn,
cussì che cuj che’n tal just al è no si sà maj.

Ca fèdin i Ghibelìns, sot altri sen,
ca fèdin pur; parsè che’l mal sempri chèl
al seguìs che dal just pì lontàn si tèn;

e ca no lu bati stu Carlo novèl[1059]
cuj so Guelfs; ma che tant’l temi li sgrìnfis
ch’al pì grant leòn a ghi’an gjavàt il pel.

I fioj a’an belzà planzùt tanti vòltis
par colpa dal pari, ma no’è da crodi
che pal so gìlio Diu’l cambi plùmis!

Plena di spirs sta steluta si pòl jodi,
spirs bòis, ca si sòn tegnùs indafaràs
par che a onòu e fama davòu ghi stèdi:[1060]

e cuant ch’i dešidèris ’vègnin chì pojàs,
dal just deviànt, a’è encja just che’i ràis
di amòu puc vièrs ’l alt a vègnin alsàs.

Ma cuant ch’i mišuràn i nustri guadàis
ai nustri mèris, lì a è contentèsa,
pars’ch’i savìn ch’ai mèris a sòn compàis.

Par chèl a è ch’in nu la viva gjustìsia
tant ni dulsìs ’l afièt che maj no podìn,
ma pròpit maj, tramutalu’n malìsia.

Da pì vòus dòlsis nòtis a si sìntin;
cussì, divièrs scjalìns in nustra vita
bun’armonìa’n ta sti ròdis[1061] a crèjn.

E ben dentri di chista margarita[1062]
a lùs la lus di Romeo, che di bièl
tant’n veva, ma puc gradìt e basta.[1063]

Ma i Provensaj che ’nflamàt  a vèvin chel
omp, ridùt a’an[1064], e mal al cjamìna
chèl che dan si fà criticànt d’àltris il bièl.

Cuatri fiòlis al veva, e ognuna regina,
Raimont Beringhier, dùtis maridàdis
da Romeo, persona ùmil e buna.

Puc dopo, il cont[1065], movùt da cjàcaris,
il cont ghi’a domandàt a chist’omp sant
ca ghi veva tornàt sièt e sinc par dèis.[1066]

Alòr al è partìt stu vecju, lambicànt,
e se’l mont il grant còu cal veva al savès,
di com’che di dì’n dì’l zeva lemošinànt,

tant pì che maj a lu laudarès.



Cjànt Siètim

“Osanna, sanctus Deus sabaòth,
superillustrans caritate tua
felices ignes horum malacoth!”

Cussì al ritmo di stu cjànt chistu’a
si’a voltàt, cjantànt luj stes sta sostansa,
fašìnghi, a ducju doj i lumìns[1067], copia:

e chist e chej, al sun di sta sostansa,
movìnsi svels com’il lušòu di falìscjs,
a sòn sùbit svanìs’n ta la distansa.

“Sù,” mi’ai dìt, “faighi pur li to domàndis!”
“Dìšghi,” mi diševi, “a la me madona
che la sèit’mi cjoj cul dols da li so gòtis.”

Ma che riverensa ca s’imparona
di dut me stes, cun chel Be e chel trìs,
colà mi feva’l cjàf, coma un mona.[1068]

Cussì stupidìt mi’a’un puc lasàt Beatrìs,
ca à dopo tacàt, cun bocja tant suridìnt
che contènt a varès fàt encj’un omp in flàmis:

“Il me alt parej infalìbil esìnt,
com’che vendeta justa punida a vèn
cun gjustìsia, i vuej zì chì esponìnt;

i dislearaj’l grop che’n dùbit ti tèn;
tu scòltimi ben, che li me peràulis
grandi veretàs ti partaràn a sen.

Par vej “no” dìt al alt no da li stèlis
che frenalu a volèvin, ’l omp maj nasùt[1069]
al à se stès danàt, e danàt ducju’i àltris;

l’umanitàt a à dopo la salùt pierdùt
e par tancju sècuj a è restada’n grant eròu,[1070]
fin ch’al bon Diu vignì jù ghi’a plašùt

indà che la natura, dal so fàtòu
lontanada, a sè unìt al à’n persona
doma cul àt dal so eterno amòu.

Adès alsa’l cjàf a chèl ca si rašòna.
Sta natura, al so fatòu unida,
creàda a era sincera e pura;

ma par fal so a è stada dopo butada
fòu dal paradìs, ma a’è ic ca si’a sbandàt,
e fòu dal ver e da la vita a è restada.

Duncja, la pena che la cròus a ghi’a dàt,[1071]
s’a la so natura umana si mišura,
nisùn in mòut cussì just a’a maj becàt;

ma nisùn’ofèša’è stada cussì dura
se ben si pensa a chèl[1072] ca la sufriva,
ch’in sè al veva cjòlt sù sta natura.

D’un àt do ròbis vignì fòu s’jodeva:
a Diu’e ai Ebrèos ghi’a plašùt na muàrt;
par chèl ’l mont al tremava e’l cjèl si vierzeva.[1073]

Ti jòs cussì ca no è nuja di stuàrt
cuant ca si dìs che na justa vendeta
vendicada ’e stada da magistràt[1074] pì fuàrt.

Ma jò’i jòt adès che la to mins, streta
dal pensej, a disleà un grop a stà tentànt,
e di sleàlu cun granda voja a si speta.[1075]

Ti dìs[1076]: ‘Ben i capìs sè ch’i staj scoltànt;
ma’i no capìs la sièlta che Diu al à fàt
di salvàmi cun’un sacrifìsi cussì grant.’

Stu misteri, fradi, ghi resta platàt
ai vuj di dùcjus chej ca no’an ’l inzèn
cal vèn da la flama d’amòu maduràt.

Ma pa la rašòn stesa che chistu sen[1077]
tant al vèn oservàt ma puc a si capìs,
ti dìs jò pars’che pì d’àltris al era degn.

La divin’ bontàt ch’a l’invìdia ’ghi dìs
‘Và via!’, in sè ardìnt a sfavilèa,
mostrànt cussì li eterni bielèsis.

Chèl che’n tal mòut da ic si distilèa
dopo a nol à pì fin, ch’a no si mòuf
pì’l so sen cuant ca lu sigilèa.[1078]


Chèl che da ic sensa mediatòu al plòuf[1079]
lìbar al è, parsè ca no ghi stà sot
di chèl che’n tal mont creàt al è alc di nòuf.[1080]

Pì ch’a ic si visina, pì ic si la gòt;
e pì ch’al benvolej divìn, ch’a dut ghi da lus,
ghi somèa,  e pì lušìnt a si lu jòt.

A pòl vantagjàsi di ducju scju frus[1081]
l’umana creatura; e s’un’l mancja,
alòr la nobiltàt so a si ridùs.

A piert la so libertàt cuant ca pecja
e tant mancu a ghi somèa al pì grant ben,
parsè che dal so lustri puc s’imblàncja;

e la so dignitàt maj pì a otèn
s’a no’mplenìs di nòuf il vuèit da la colpa,
cuntra’l mal gjòldi, cul sufrì just e plen.

Vustra natura, dut’ restada’n colpa
pa la pècja d’Adàm, da sti dignitàs,
com’dal Paradìs, fòu a era—orìbil colpa!

E maj pì—sìnt ben!—a varès di nòuf pàs
e a tornarès a vej chisti virtùs
sensa vej scjavasàt un di scju pas:

o che Diu stes, perdonànt, sti virtùs
ridàt ghi vès, o che ’l omp stes sacrifìs’
fàt’l vès par vej di nòuf i bens pierdùs.

Punta’l vuli adès dentri dal abìs
dal consej divìn, e tèn’lu pì ch’i ti pòs,
in ta la sostansa dal me rašonà, dut fìs.

’L omp a nol podeva cu li fuàrsis sos
maj sodisfà, ùmil doventànt cussì tant
cul pentimìnt pal pecjàt ca lu veva scòs,

cuant che , dišubidìnt, sù’l voleva zì tant;
e chistu al è’l parsè che ’l omp nol à podùt
cu la so salvasiòn besòu zì ’ndavànt.

Diu duncja al à a so mòut dovùt
’l omp ripartà’n ta la so justa strada,
e ušà gjustìsia e pietàt al à volùt.

ma pars’che l’òpera a è tant pì gradida
da chèl ca la fà, cuant pì a mostra
la gran’ bontàt di’ndà ca è vegnuda,

il divìn benvolej, che’l mont al lustra,
di fasi avànt cun ogni so via
par ripartavi’n alt a si’a dàt cura.

Nè tra l’ùltima nòt e’l dì ch’a dut ghi’a dàt via
un suseguìsi di tanti grandi ròbis
maj nol è stàt fàt, da’un o d’altra via.[1082]

Al podèvia Diu fà ròbis pì gràndis
che ufrì se stes par che ’l omp tornà’n alt’l podès
pì’ncjamò che dal so perdòn vièrzi l’àlis?[1083]

Ogn’altra via bastada no ghi sarès
a la gjustìsia se’l fiòl di Diu, puarèt,
sè umiliànt, incarnàt a no si vès.

A’mplenì’l to dešideri adès mi mèt
e’n davòu i torni un punt a mèti’n clar,
che jòdilu pur ti pòdis, bièl e net.

Tu ti dìs, ‘L’aga jò’i jòt, e’l fòuc pur mi pàr,
e l’aria e la cjera e li so mistùris
si coròmpin e a dùrin un timp avàr;[1084]

E sti ròbis a èrin pur lòu creatùris;
pars’che, se chèl che dìt al è stàt al era ver,
da corusiòn a vèvin d’èsi sigùris.’

I ànzui, fradi me, e stu post sincèr
’ndà ch’i ti sòs, si pòsin diši creàs,
cussì com’ca sòn, tal so èsi intèr;

ma i elemìns stàs da te nominàs
e che ròbis che gràsis a lòu si fàn,
da virtùt creàda a sòn informàs.[1085]

Creàd’è stada la matèria che lòu a’an;
creàd’è stada chè che dàt ghi’a li fòrmis
a li stèlis che atorotòr ghi vàn.

L’ànima d’ogni bèstia e da li plàntis
a vèn dal so podej al àt[1086] tirada
dal raj e dal motu da li lùcis sàntis;

ma la vita vustra vi’è ispirada
dal pì alt Ben, chel stes ca la ’namora ”
di sè cussì che’n sè sempri a resta ’tirada.

E chì di argumentà n’ocòr na vura
par ben capì la vustra resuresiòn:
la vustra cjàr, pensa, fàta’è stada’n ta l’ora

cuant che i prins genitòus stàs fàs a sòn.



Cjànt Otàf

Na volta’l crodeva’l mont, cun perìcul,[1087]
che la biela Ciprina’l ruvìnt amòu[1088]
a difondès, zìnt atòr dal ters episìrcul;

pars’che no dom’a ic ghi fèvin ’l onòu
dal sacrifisi e dal grant venerà
li zens antìchis in tal antìc eròu;[1089]

ma ghi tegnèvin Diòn e Cupid d’onorà,
chista par mari e chist’altri par frut,
che Didòn’l veva fàt di Enea ’namorà;[1090]

e cun chista[1091] i tachi e cun so virtùt,
pa la cual il nòn ghi’an dàt a la stela
che bunora o tars lušìnt’l sol a mira dut.

No saj pròpit com’ch’i eri rivàt ulà;
ma d’èsighi dentri capìt i’ai dal fàt
che la madona me a era adès pì biela.

E com’che falìscja si jòt in ta alc d’inflamàt
e com’che fra tanti vòus a si sìnt na vòus
che fra dùtis cuàntis ben si tèn notàt,

jodùt i’ai pì lùcis’n ta stu post luminòus
mov’si ’nzìru, una pì una mancu corìnt,
secònt, i cròt, ’l interno so jodi presiòus.[1092]

Da nula frèida maj vegnùt jù al è un vint,
višibil o no, dal mov’si tant festìn,[1093]
che lent ghi’vès parùt’n tal so muvimìnt

a chèl che uchì ogni lumìn divìn
jodùt al vès vignìni ’ncuntra, lasànt
il zìru ’ndà cal stà ogn’alt serafìn;

e fra chej ca èrin pì daj àltris ’ndavànt
‘Ošana’ si sinteva, cussì ch’in sèguit
di sinti di nòuf i’ai sempri volùt tant.

Vièrs me al è ’lòr vegnùt un di lòu sùbit
e cussì al à tacàt: “Dùcjus si prestàn
a dati plašej, ognùn al altri unìt.

Nu’n zìru’i zìn cuj Principàs[1094] che’n cjèl a stàn
di un zìr e di un zirà e di dešidèis
che’n tal mont zà dìt ti’as, e a no ti’è stran:

‘Voi che’ntendendo il ters cjèl i movèis’[1095]
e’i sìn cussì plens d’amòu, che pal to plašej
na dolsa pas ghi dìn ai to dešidèis.”

Dopo che cun riverensa i me vuj a chej
da la madona me a si sòn ziràs
e d’ic sigùrs si sòn sintùs e tant miej,

a la lus ch’ufrìt si veva si sòn voltàs,
e alòr “Cuj sèišu[1096] vu?” ghi’a domandàt
cun vòus rota da’un còu cal bateva da mas.


E cualicuanti fièstis jodùt i’ai ch’a fàt
pa la gran’ contentèsa, che pì sglonfa[1097]
encjamò a si’a fàt cuant ch’jò i’ai parlàt!

Cussì fata mi’a dìt: “Jù’n tal mont timp fà
puc timp i’ai godùt; ma se pì lunc’l fòs stàt
vùt no si varès’l mal ca no si pòl disfà.[1098]

Da te mi tèn la me ’legrèsa platàt
che d’intòr dut luminàt a mi siera
com’cavalej da la so seda fasàt.

Asaj ben volùt ti mi’as la jù’n cjera;
che se pì al lunc i fòs stàt, ti varès mostràt
dal me benvolej la pì biela siera.[1099]

Chel trat da la riva sinistra lavàt
dal Rodàn dopo ca s’unìs cul Sorga,
part da li me cjèris’l sarès doventàt,[1100]

cun che part da l’Ausonia[1101] cussì carga
di poscj’ com’Gaeta, Bari e Catona
da ’ndà che’l Tront, e’l Vert, in mar al sgorga.

Zà mi luševa’n tal cjàf la corona
di che cjera dal Danubio tajada
dopo che li rìvis todèscjs al bandòna.

E la biela Trinacria, frušinada
tra Pachìn e Peloro, insima’l golf
che da Euro’l risèif la pì gran’ menada,[1102]

no da Tifeo ma doj vapòus di solf,[1103]
i so res a varès encjamò spetàt,
nasùs par me[1104] da Carlo e da Ridolf.[1105]

se’l brut governà, che sempri ateràt
il pòpul sclaf al tèn, alòr nol varès
il sigà di Palermo—‘Morèit!’—caušàt.[1106]

E se me fradi fin d’adès chist al jodès,
da la crumira mišeria daj Catalàns,
par no ufìndiju, lontàn si tegnarès;[1107]

e a è miej ca si sbarasi daj so malàns,
o di chej d’àltris, cussì ch’a la so barcja
càrgus no si ghi meti masa pešàns.

luj, che di largjesa’n d’aveva pucja—
no coma’l pari—tant bišugna’l varès
di zent che’l ben daj àltris a no stòrcja.”[1108]

Sicòma che jò’i cròt che dut’l gjoldi stes
di sè che’l to parlà, o siòr me, m’implenìs,
là’ndà ch’ogni ben al tàca e finìs, adès

lu aprèsi jò com’che tu ti lu gòdis,
e pì’ncjamò i lu gòt; e chist pur mi’è cjàr,
che stu gjoldi in Diu stes ti lu mìris.

contènt com’ch’i ti mi’as fàt, rìndimi pur clar,
sicòm’ch’a dubità parlàt ti mi’as movùt,
com’che da mari dolsa’l pòl èsi un frut amàr.”

Chist’jò a luj; e luj a mi: “Se jò’n dut
ti mostri’l ver, a sè ch’i ti domàndis
vièrs il to vuli, da tègnilu ben jodùt.

Il ben che dut il regn che tu ti scàlis
al volta e’l fà contènt, ghi dà pur virtùt
cu la so providensa a sti grandi stèlis.

E no sòn doma curàdis par dut
li natùris che la mins a àn perfeta,
ma dut il so èsi e la so salùt:

e par indulà che chist’arco al saèta,
a ghi cola la frecja’n ta predestinàt fin
com’se’n tal so sen a fòs mandada, e dreta.

Se cussì no fòs, il cjèl ca ti è visìn
al produšarès na sorta di efiès
che pì che art a sarèsin un cašìn;

ma chist nol pòl èsi, se i intelès
ca mòvin sti stèlis no sòn difetòus
o al è difetòus il prin[1109], ca no ju’a fàs perfès.

Vutu chistu jodi’n ta’un mòut pì luminòus?”
E jò: “N’ocòr, chè impusìbul mi par
che’l mont’n ta chèl ca à di èsi al sedi estroùs.”[1110]

Alòr luj: “Nol sarèsia pal omp amàr
se tal mont a  nol vès da èsi civìl?”[1111]
“Al sarès par luj,” i’ai dìt, “un brut afàr.”

“E chèl al pòsia èsi pur tant pusìbil
pal omp la jù, sensa vej pì ufìsis?
Sens’altri no, se ben vi dìs Aristotil.”

Cussì al à dedušùt chisti ròbis
fin a concludi: “Altritànt diferènt
a à duncja d’èsi d’ogni cauša la radìs:

cussì che un Solòn’l nàs, n’altri Sers, potènt,
un’altri Melchišedech e n’altri chèl
che’l fì pierdùt al à, zùt sù’n aria’mpasiènt.

La natura rotonda ca è sugèl
pa la mortàl cera ben a fà la so art
sensa distìngui fra un o altri ostèl.[1112]

Par chèl a par ch’Ešau nol fedi part
da la siminsa di Jàcu; e’l vèn Cuirìn
di sì vil pari ca si lu dìs di Mart.

La natura generada’l so cjamìn
a farès compagna e sempri di chè daj pàris
se’n miès a no si metès il volej divìn.

Adès ben t’jòs chèl che prin no ti rivàvis:
ma pars’che d’jòditi pì contènt mi plàs,
d’un corolari i vuej ch’i ti t’insiàrpis.

Se pucja furtuna in zìru a cjatàs
la natura, com’ogn’altra siminsa
’n ta cjera ’nglerada, a no darès rišultàt.

E se il mont la jù ben a ghi pensa
al inclìn naturàl che natura  a inpòn,
di mala zent al restarès’l mont sensa.

Ma vuàltris i pocàis ta la religion
un cal è nasùt par partà  la spada,
e re i fèis un che di predicjà al è bon:

par chèl il vustri pas al è fòu di strada.



Cjànt Nonu

Dopo che’l to Carlo, O biela Clemensa,
in clar mi’a metùt, contàt mi’a daj ingàns
ca doveva risevi la so siminsa;

ma al à dìt: “Tàs, che’l timp dut al tèn’n ta li so mans”;
cussì ch’altri diši i no pòs che cul zì ’ndavànt
il just lamìnt si alsarà daj vustri dans.

E belzà la vita di chel lustri sant
voltada si’era al Sol[1113] ca la’mpleniva
coma chel ben che dut al sodisfa tant.

Ah brut’ ànimis che pròpit no vi và
di vièrzi a stu grant ben i vustri còus,
ma di mostràighi vustra vanitàt viva!

E èco là un’altri di chej splendòus
vièrs me vignì, e che plašej’l voleva
dami s’jodeva dal so cuàrp luminòus.

“Il me dešideri alòr sodisfa ben,
spirt beàt,” ghi’ai dita, “e dami prova
ch’in te rifletùt s’jòt sè che pensàt i tèn!”

Alòr la lus ch’encjamò mi era nova,
dal so profònt, da’ndà che prin’ a cjantava,
com’un’a à dìt che di fà dal ben ghi zova;[1114]

tal itàlic toc di cjera cal tocjava,
in tal so èsi salvadi, dal Rialt
fin là che’l Brenta e’l Piave pur’l naseva,



un culinùt a si alsa, no tant alt,
da’ndà che jù na torcja[1115] era vegnuda
ch’a sta cjera ghi veva fàt grant asàlt.

Da la stesa radìs i soj pur jò nasuda:
Cunìsa i soj, e uchì i lùs cussì tant
par ca ni veva sta lustra stela[1116] vinsuda;

ma contenta i soj cuant ch’i vaj recuardànt,
sensa fastidi, la cauša dal me destìn;
che’l comùn pòpul forsi nol capirès tant.

Di stu presiòus gjojèl[1117] ca mi stà visìn
uchì, in tal nustri cjèl, dut luminòus,
gran’ fama’è restada; e’i la godarìn

encja taj sècuj da vignì, la so vòus:
jòt che se ’l omp al à di fasi ecelènt,
di cambià’l vivi al à di èsi volonteròus.

E a chistu adès no ghi pensa la zent
ch’entri’l Tilimìnt e l’Adige a’a vùt,
no pintimìnt ma mišèria a plen, stà zent;[1118]

ma’mòndi prest Padova ta la palùt
a cambia l’aga che Vicensa a bagna
pars’che fà ’l so volej li so zens no’an volùt;



e’ndà che’l Sil al Cagnan si compàgna,
un tal sioràt[1119] a s’jòt cal và a cjàf alt,
ma puc pì’l godarà la so cucagna.

Feltro’l planzarà pur il viliàc asàlt
dal so danàt di vèscul, cussì schifòus
ch’in Malta maj un simil al à fàt il salt.[1120]

Masa’l sarès il caretèl voluminòus
cun dut chel sanc risevùt daj Ferarèis,
che di pešalu a sarès na biela cròus,

cal regalarà chistu predi cortèis
par ingrasiàsi cuj Guelfs, e scju regaj
al paìs stes no ghi sarèsin di pèis.[1121]

Chej lasù, ch’i clamàis Trònos[1122], spièlis specjàj
a sòn che lus ni dàn dal Diu gjudicànt;
cussì che just ni par sè che contàt i’ai.”

Chì ic a’a tašùt, e a mi’a parùt tant
ch’altri a pensàs, par via dal bièl bal
che di nòuf a veva tacàt, com’pì ’ndavànt.

L’altra gjòja[1123], ca mi’era tal e cual
presiòša com’la prima, jodùt i’ai
com’cuant che’l raj al bàt s’un rubìn balascàl.[1124]



La sù’l godi si esprìn cul splendòu dal raj
com’ch’è cul ridi; ma la jù[1125] si scurìs
pì e pì’l spirt secònt il pèis daj so maj.

“Se sè che Diu al jòt, tu ti lu jòdis,
spirt beàt,” i’ai dìt; “e a’è roba alòr justa
che’i volèis sos daj tos no saràn làris.

La vòus to, duncja, che il cjèl a’nfièsta
sempri cun chel dols cjantà di chej fòucs beàs
che cun l’àlis sèis a la fraresca ju fàn stà,[1126]

parsè no tègnia’i me dešidèris sodisfàs?[1127]
Jò’i no spetarès pa la to domanda
se in te, coma tu in me, i entràs.”[1128]

“La pì granda val,” al à alòr tacàt, “indà
che dal di fòu a sbìcin li àghis
di chel mar[1129] che la cjera dut a ghirlànda,

cuntra’l soreli, tra oposti spiàgis,
tant si espànt cal doventa meridiàn
là che orišònt prin ti lu jodèvis.[1130]


Da la spiàgja di stu mar i eri jò paešàn
tra l’Ebrèo e’l Macra, che par un tocùt curt
a spartì al và’l Genovèis dal Toscàn.

Il stes tramònt a si jòt e il stes ort
da Bušìa fin al post d’indà ch’jò’i vèn,
che cul so sanc al vevà scjaldàt il puàrt.[1131]

Folc mi clamava che zent che ’l inzèn
a veva di savej’l me nòn; e chistu cjèl
di me’l cjoj’l sen, com’ch’jò’l so splendòu i otèn;

che pì no’a maj ardùt la fia di Bel—
dant dolòu a Sicheo e a Cruša—
di me, fin che cussì ghi zova’l zòvin cjavièl;[1132]

nè pur che Rodopea che delùša
a’è stada da Demofònt  nè Èrcul
cuant che d’Jòle tal còu’l jodeva la muša.

Chì ’no si pentìn, ma i ridìn, no cul
sens da la colpa, ch’a mins a nol torna,
ma par chèl che dut’l prejòt, fin tal so pìsul.[1133]

Chì i gjoldìn di che art ca adòrna
dut’l dapardùt e che ben mi mostra’l ben
pal cual la jù’l mont a chèl chì’l torna.[1134]

Ma par che ogni to dešideri a plen
ti gòdis di sè ca nàs’n ta la sfera,
di parà pì avànt alòr mi convièn.

Savej ti vùs cuj ca è’n ta sta lumiera
che visìn cussì tant mi sintilèa,
com’raj di soreli in ta n’aga clara.

Èco, la dentri si trancuilišèa
Raab; e ic, al nustr’òrdin unida,
a chèl ghi dà na luminoša maravèa.

Da stu cjèl, ’ndà che l’ombrena a è puntada
che’l vustri mont al fà, prin ch’altr’ànima
dal trionf di Crist asunta a è stada.[1135]

A è stàt tant just elevala par palma
ta un daj cjèj pa la granda vitòria
otegnuda cun’l un e l’altra palma,

pars’che ic a à favorìt la prin’ Gloria
di Gjošuè in ta la Cjera Santa,
che puc ghi meseda al papa la memoria.

La to sitàt, che cjaša a è dut’cuanta
di chèl che prin si’a voltàt cuntr’l so fatòu[1136]
e che pa l’invidia so zent a plans, e tanta,

a prodùs e a spànt chel maladèt di flòu[1137]
che straviàt’l à li piòris e i agnèj
par vej cambiàt in lupo[1138] il so pastòu.

Par sti rašòns i grancj’ mèstris i Vanzèj
a bandònin, studiànt invensi i Decretaj[1139]
com’che daj màrgins sos n’idea si pòl vej.

Chistu a ’ntìndin Papa e cardinaj:
a no vàn i pensèis sos a Nazaret,
’ndà che ’l Ànzul li gran nòvis al è zùt a daj.[1140]

Ma il Vaticàn e ogn’altri post elèt
di Roma ca sòn stàs fàs simiteri
da che schièris che seguìt’an Pieri, puarèt,

fra puc lìbars a saràn dal adulteri.[1141]



Cjànt Dècim

Vuardànt in tal propri Fì cun chel Amòu
che dols ’l un e ’l altri’n eterno al tira,
il prin, che pì grant dal diši al è’l so valòu,

in dut’l spirt o roba che’n tal mont sempri’a zira,
tant òrdin al à creàt che maj nisùn
nol pòl tègnisi da godi sè cal mira.[1142]

Vuàltris ch’i lešèis alsàit duncja, ognùn,
i vustri vuj cun me la sù’n ta che part
’ndà che’i doj mòtus[1143] s’incròšin, ognidùn;

e lì, letòu, taca a maraveàti da l’art
di chel mestri ch’in sè sempri al àma
tant che di dut e’n dut a si tèn necuàrt.

Jòt com’che da chel punt lì si diràma
di sbiègu’l sìrcul che’i pianès al parta,
par dàighi plašej[1144] al mont ca ju clama.

E se la so strada a no fòs stuàrta,
tal cjèl si varès na vura di virtùt invàn
e ca jù cuaši ogni fuarsa muarta;[1145]

e sè dal zì dret pì o mancu lontàn
al fòs il partì[1146], tant a ghi mancjarès
ca jù e pur la sù dal òrdin mondàn.

Adès resta pur tal to banc, tu ch’i ti lès,
e’ndavòu vuarda par gustà chèl pì avànt,[1147]
se contènt ti vùs restà, coma adès.

Mangja pur di sè ch’i ti’ai metùt davànt;
che dàighi mi tocja duta la me cura
a che matèria ch’jò chì i staj contànt.

Il pì grant ministro da la natura
che cu la so virtùt il mont al stampa,
e che cul so lustri’l timp a mi mišura,

cun chèl unìt[1148] ch’jodùt ghi vìn zà la stampa,
a si zirava sempri pì pa li spiràls
indà che pì e pì prest[1149] gh’jodìn la stampa;[1150]

e jò chì cun luj; ma d’èsi’n ta scju poscj’ als
rivàt no m’eri necuàrt, com’che un no si rìnt
cont daj prin’pensèis prin che zà a sèdin als.[1151]

Beatrìs a è chè che pì svelta dal vint
mi mena di ben in miej cussì’n ta’un lamp,
che’l so àt a no si pòl jodi’n tal timp.[1152]



Chèl che lì al era, il lušòu dal lamp
da vej’l veva lì che’n tal soreli i jodevi,
che no’l colòu, ma’l lustri ghi deva’l stamp!

Chì jò nè ’nzèn nè art ’nvocà’i podevi
par diši chèl che doma ’l imaginà al è dur;
ma crodighi si pòl, e bramà d’entravi.

E se l’imaginà nustri’l resta al scur
di tant’altèsa, di fasi maraveà
n’ocòr: pì’n alt di là nisùn al è zùt par sigùr.
Cussì a era pròpit la cuarta famèa
dal alt pari, che sempri la sàsia
mostrànt com’cal ispira e generèa.[1153]

Beatrìs alòr’a tacàt: “Ringràsia,
ringràsia’l lampiòn[1154] daj ànzui che’a stu lušìnt
pianèta[1155] ti’a sù partàt cu la so gràsia.”

Maj nisùn si’a dispòst cun còu tant ridìnt
a la devosiòn, rindìnt a Diu dut se stes,
cussì svelt, e di falu cussì tant godìnt,

com’ch’al sinti sti peràulis i’ai fàt jò stes;
e alòr dut l’amòu me’n luj si’a metùt
coma che se Beatrìs dut dismintiàt i vès.

A no si l’à cjapada; ma tant’a podùt
cul splendòu di chej so vuj ca ridèvin
che la me mins alòr’a à pì ròbis jodùt.

Jodùt i’ai lušòus, ch’atòr a splendèvin;
cun nu’n tal miès a si fèvin corona;
i’u sintevi pì dols che’n tal jodi a lušèvin:

cussì serclada la fia di Latona
ogni tant i jodìn cuant che l’aria cussì plena
a è ca ritèn i ràis ca fàn stà zona.[1156]

In ta stu alt cjèl ’ndà che rivàt i’eri apena,
gjèmis an d’era a plen, ninìnis e bièlis,
che chì nè’n vòus nè’n fàt nisùn maj ni mena;[1157]

cussì ’l era’l dols cjantà di che lùcis;
chej ch’a svualà’n sù no si prepàrin,
da’un omp mut ca spètin alòr notìsis.

Alòr che’i sorèlis, che sì tant ’ardèvin,
atòr di nu ziràs si vèvin tre vòltis,
coma stèlis che visìn’l so pòl a stèvin,

frùtis a parèvin al bal encjamò strètis
ma al smèti pròntis e sidìnis, scoltànt
atèntis’l tacà da li novi nòtis;[1158]

e dentri d’un[1159] sintùt i’ai cussì tacà: “Cuant
che il raj da la gràsia, ca impìja
il benvolej che dopo al crès amànt,

tant moltiplicànt in te la so Gloria
che la sù’n alt ti parta par la scjala
che, zìnt jù, di torna’n sù sempri al à un voja;

se un t’impedìs na gota di vin di bèvila
par cjòiti la sèit, libertàt nol varès,
com’ca no varès aga che’n mar no cala.[1160]

Se flòus a soni chej, savej ti vorès,
che cun cussì tanta gràsia a’nghirlandèjn
chè che d’jòditi zì’n sù cussì tant a vorès?

Stàt i’eri un daj agnèj ca pasculèjn
cun Meni[1161], che pur ju mena pa’un cjamìn
plen di buni ròbis, s’a no si stravièjn.

Chistu, che a la me destra mi’è visìn,
Berto al è e fradi e mestri mi’è stàt;
da Colonia ’l è; e jò’i soj Tomàs d’Acuìn.[1162]

E se di scju àltris ti vùs tegn’ti ’višàt,
seguìs ben il me parlà cul to jodi
sta corona e ogni so sant beàt.

Chel altri flameà fòu’l vèn dal ridi
di Grasiàn[1163] che tant ’l un che l’altri foru[1164]
al à judàt fin a fài’lu al paradìs godi.

’L altri che visìn al ornèa’l nustri coru,
Pieri al era che cu la puora vèdula
ufrìt’l veva a la Glišia’l so tešoru.[1165]

La cuinta lus, fra di nu la pì biela,
cussì tant d’amòu a gjugjulèa[1166] che dut’l mont,
di ic curiòus, la jù’l tèn vièrt l’orèla[1167]:

dentri d’ic a’è la mins ’ndà che un cussì profònt
savej al è stàt metùt che s’an d’è di vertàt,
di cussì tant jodi no si’a maj vùt un secònt.

Visìn chì t’jòs pur stu post iluminàt
che la jù’n cjàr e vuès[1168] pì a fìn’l à jodùt
il ministeri[1169] ch’ai ànzui ghi’è stàt dàt.

Pur cal rìt si lu jòt’n ta stu luminùt
chel avocàt daj lontàns timps Cristiàns
che dal so latìn Justìn[1170] si veva prejodùt.

Adès se tu’l vuli da la mins ti tèns
puntàt su ’l un’e l’altra lus ch’i staj laudànt,
di sinti da l’otava zà ti sìns afàns.

Par podej ogni ben jodi, il spìrit sant
dentri a vi gòt che’l mont d’ogni falsitàt
ghi mostra a chèl che ben lu và scoltànt:[1171]


il cuàrp che fòu di chèl stu spirt al è stàt butàt,
jù a Cjèldauri al è, e dal martìr
e ešilio’n ta sta pas al è rivàt.

Pì’n là jòt’l flameà dal ardìnt respìr
di Išidoru, di Beda e di Ricart,[1172]
ch’a pensala ben al è stàt pì che vir.[1173]

Chistu, dal cual a me’l torna il to sguàrt,
al è’l lumìn di un spìrit che’in pensèis
sèrius di murì nol voleva èsi’n ritàrt:

chista ’è la lus eterna di Sigèis[1174]
che, in ta la via da la pàja discurìnt,
al silogišava veritàs scòmudis.”

Alòr, com’che ’l orlòj sunà si sìnt
cuant che la spoša di Diu bunora
al nuvìs ghi cjanta’l so amòu volìnt,

tant che na banda a mola e l’altra a tira,
un dindinamìnt cussì dols fašìnt,
che un grant sintimìnt d’amòu al spira;

cussì i’ai da la glorioša roda’l muvimìnt
jodùt e l’armonìa da li vòus sintùt
che par vej di dut stu dols’l just sintimìnt

ulà si’a d’èsi, ’ndà che sempri al è godùt.



Cjànt Undicèšin

O’nsensada cura da li zens mortàlis,
cuant ca sòn difetòus i silogìšmos,
chej ca ti fàn in bàs bati l’àlis!

Un davòu d’jura[1175] e un daj aforìšmos
al zeva, un al seguiva il sacerdosi
e’un cun fuarsa’l regnava o cun sofìšmos;

e un tal trufà o’n tal civìl negosi,
e un in tal plašej da la cjàr ’nviscjàt
al era, e un jòt lì a’mpoltronasi,

cuant che, da duti sti ròbis disleàt,
cun Beatrìs i’eri stàt la sù tal cjèl
cun bras vièrs e glorioša-mìnt[1176] acetàt.

Dopo che ognùn al era tornàt’n ta chel
punt dal Sìrcul ’ndà che pì avànt al era,
fermàt si veva, com’ta cjandelàr’l so luši bièl.

Alòr che lus da la splèndida siera
che parlàt prin mi veva, dut suridìnt
a mi’a dìt, doventànt sempri pì clara:

“Com’che jò daj so ràis i vaj risplendìnt,
cussì, ben vuardànt ta la lus eterna,
i pensèis tòs e li caušis[1177] sòs i intìnt.

Tu ti dubitèis e ti vòus ch’esterna
di pì e pì clara si fedi la vòus
me par ch’in te si fìsi, dut interna,

cuant ca trata di buni ròbis—la me vòus—
e ca dìs di no vej ‘maj vùt un secònt’;
e chì a’è miej mostrà dut’n taj juscj’ colòus.[1178]

La providensa ca governa il mont
cun chel sintimìnt che da chèl ogni aspièt
creàt[1179] vinsùt al è prin di zì a font,

par ca podès zì ’ncuntra al so dilèt,
la spoša che di chèl’n cròus a era àvida,
a à spošàt cun chel sanc tant benedèt[1180],

e par ca fòs ic com’cun’un ch’in dut si fida,
doj prìncipes ordinàt a à’n so favòu,
che cussì e culà[1181] ghi fòsin di guida.

Il prin al era dut seràfic in tal so ardòu;
chel altri pal so savej’n cjera al era stàt
di lus cherubica un grant splendòu.

Dal’un i dišaraj, ma pur ’l altri laudàt
al è dal me diši di un, o chistu o chèl,[1182]
par ch’al stes fin si veva ognùn dedicàt.

Fra Tupìn e l’aga ca và a dislivièl
dal alt dal mont[1183] sielzùt dal beàt Ubàlt,
un trat fèrtil’a si slungja’n jù, pel a pel,

vièrs Perugia, ca ghi sìnt il frèit e’l cjalt
dal Puartòn dal Sol; e davòu[1184] ghi stàn planzìnt,
par èsighi sot[1185], tant Nocera che Guàlt.

In ta che riva chì, indà che lišerìnt
si fà’l so zì’n jù, un soreli’n tal mont al era nasùt,
com’ch’ogni tant dal Gange chistu’l vèn, risplendìnt.[1186]

Si chè, se un di stu post’l vòu contà dut,
ca nol diši Asìši, che puc al sarès,
ma che Oriènt lu clami, chistu postùt.[1187]

Pì zovinùt di sè ca si pensarès
tant cunfuàrt ghi deva zà a la cjera
cu la gran’ virtùt ca era part di sè stes;

che par sta siora[1188], zovinùt, in guera
dal pari al è corùt, che com’la muàrt
la puarta volentej ognùn ti siera;

e davànt da la so spirituàl cort
et coram patre[1189] luj a si ghi’a unìt;
e di dì’n dì ’l amòu par ic[1190] si veva fàt pì fuàrt.

Chista, dop’che’l prin omp[1191] ghi veva sparìt
mil e sent àis prin, vilida e scura
fin a stu chì a era stada sens’invìt;

zovàt no veva che cjatada sigùra
cun Amiclàt a la veva al sun da la vòus
so chèl ch’a dut’l mont ghi veva fàt poura;[1192]

nè zovàt al veva’l so fà coragjòus
cuant che, cun Maria restada a bas,
ic cun Crist a veva planzùt tal alt da la cròus.

Ma timìnt che dut chistu scur ti lu pensàs,
Francesc e la Povertàt a sòn i amàns
che’n tal me rašònamìnt ziràs a sòn stàs.

Il mòut che lòu si caresàvin li mans,
li maravèis ca si fèvin e’l so dols sguàrt
nasi’n altra zent a fèvin pensèis sans;[1193]

fin al punt che il veneràbil Bernàrt,
sensa calsìns, par prin davòu di tanta pas
al veva corùt, e corìnt parùt ghi’era d’èsi’n ritàrt.

O scognosùt tešoru! O cjamps ben sestàs![1194]
A si gjava i calsìns Gidio, e pur Silvestri,
e’l seguìs il spošu, che la spoša ghi plàs.

E cussì’l và chel pari e chel mestri
cu la so fèmina e che famèa
che cul umil cordòn davòu ghi vàn dal mestri.

Nè sbasà al à dal so sguàrt la sèa
par èsi il fì di Pieri Bernardon,
o par èsi jodùt com’na maravèa;[1195]

ma coma un re la so ferma intensiòn
a ’Nocènt[1196] ghi veva prešentàt, e da chèl vùt
il permès pa la so nova religion.[1197]

Cussì ghi’era’l grup di scju puarès cresùt
davòu di luj, che la so miràbil vita
tal alt dal cjèl ben cjantà si varès podùt,

tant che na seconda corona ghi’è stada data
da Onorio[1198], dal spìrit sant ispiràt,
al puòr pastòu di chista mandria santa.

E dop’che, di martìri dut asetàt,
pròpit davànt di chel orgoliòus Soldàn[1199]
Crist e i so disèpui al à predicjàt;

e par no vej di conversiòn vùt asaj ledàn,
’n ta l’erba italica al era ’lòr tornàt
par miej godi sè che là ghi sarès stàt invàn,

tal cret cal è tra’l Tever’ e ’l Arno ’nmiešàt
al veva ’l ultin sigìl[1200] di Crist risevùt,
che par ’ncjamò doj àis al veva ’ntòr partàt.

Cuant che Diu, ch’a tant ben lu veva sielzùt,
di vèjlu sù cun luj lu veva premiàt
par èsisi fàt cussì picininùt,

ai fràris sos, com’justa ereditàt,
racomandàt ghi veva la siora so pì cjara[1201]
e di volèighi sempri ben cun fedeltàt;

e dal so grin[1202] la so ànima clara
movùt si veva, tornànt la sù in tal so regn,
lasànt il so puòr cuàrp in ta la cjera.

Pensa adès cuj che stàt al era un so degn
colèga[1203] par ben pilotà la barcja
di Pieri’n ta la buràscja, fin al so sen;

e coma nustri patriarca, encja
luj, coma chèl coma luj, al comanda,
e, com’ch’i t’jòs, roba buna’l mèt in barcja.[1204]

Ma la so mandria a no’n cjata avonda
dal sòlit mangjusà, cussì ch’i no ti pòdis
tegnila ta’un boscùt, ca vòu zì in ta n’altra banda;[1205]

e pì che li so piòris torzeònis
remòtis e lontànis da luj a vàn,
mancu lat a dàn in tal tornà’n ta li crìgnis.[1206]

An d’è però di chès ch’an poura dal dan
e si’ngràpin al pastòu, ma pùcis a sòn
che pa’ncapucjà puc’a vòu chès cussì a man.[1207]

Adès, se a sè ch’i’ai dìt ti’as fàt atensiòn
e se ben capìt ti’as li me peràulis,
s’a ti è sè ch’è stàt dìt da lampiòn,

contèns a saràn in part i to dešidèris
tal jodi d’indà che ì maj[1208] di sta planta a vègnin,
e ben ti comprendaràs i me pensèis

su li buni piòris ca no si stravièjn.[1209]



Cjànt Dodicèšin

Al momènt stes che l’ùltima peràula
la flama benedeta dìt a veva,
a zì atòr tacàt a veva la santa muèla;[1210]

ma’encjamò tal prin sìrcul si moveva
che n’altra dut atòr a la’nserclava
e motu a motu e cjànt a cjànt ghi zeva.

E ogni spirt tant miej lì al cjantava
da li nustri mùšis, serènis, dòlsis,
com’l prin splendòu chèl ch’in luj si spielava.[1211]

Com’ca si mòvin ta nùlis finùtis
doj arcos paralèlos daj stes colòus,
cuant che Gjunòn un sen ghi fà a Iris,[1212]

doventànt dal di dentri chèl di fòu sfarsòus,
com’il parlà di che biela ninina[1213]
cunsumada d’amòu com dal soreli i vapòus;

e che chì a la zent ghi dàn n’idea fina
dal pàt che Diu cun Noè’l veva fàt,
che maj pì sot aga ’zarès nè val nè culìna;

pròpit cussì ogni sìrcul ghirlandàt
di chisti bieli rošis sempitèrnis
a un si voltava, cun l’altri concordàt.

Dop’che ’l vif balà e l’altri grandi fièstis
tant dal cjantà che di dut il sflameà
si vèvin, lus cun lus, ’lègris e dòlsis,

cujetàdis, dùtis d’un’unica plèa,
com’che i vuj che dal stes plašej sòn movùs
tal stes timp si mòvin, da maravèa;

alòr dal miès d’una da li novi lus
èco na vòus che com’na bùsula vièrs la stela[1214]
a si mòuf, cussì i me vuj vièrs ic a sòn zùs;

e’a dìt: “Il benvolej ca mi fà biela
dal altri duc’a rašonà mi parta
com’che da là dal me[1215] tant ben si favèla.

Just a è che com’l prin, ’l altri pur al impuarta,
parsè che ognùn al è stàt bon militàr
par dàighi a la gloria na lus pì fuarta.[1216]

’L ešercit militàr di Crist, che cussì cjàr
di riarmà al è stàt, davòu da l’insègna
plan si moveva, sospetòus e di rar,

cuant che ’l Imperatòu che sempri’l regna
l’armada malandada al à judàt,
par gràsia so, no parsè ca era degna;

e com’zà dìt[1217], a la spoša so ghi’a mandàt
doj grancj’ campiòns che cul so diši e fà
tanta zent il troj just a à di nòuf cjatàt.


Da indulà cal sofla e vièrzi’l fà
chel dolsùt di Zèfir li frescj fràscjs
e cun chès a rivistì l’Europa’l và,

no tant lontàn dal bati da li òndis
che davòu di lòu, che cussì tant si slùngjn,
da ogn’omp si plata’l soreli a vòltis,

i furtunàs camìns da Cal’roga[1218] s’jòdin
ca èrin sot la protesiòn dal grant scùt
cuj leòns che sot e parzora s’jòdin.[1219]

In ta stu post nasùt al era ’l amoròus drut[1220]
da la fede cristiana, sant’atleta
bendispòst cuj sos ma cuj nemìs[1221] dur e crut.

Dal inìsi a era tant completa
la so mins di na tant ruvìnt virtùt
che’n ta la mari al veva fàt da profeta.[1222]

Dopo il so spošalisi tegnùt
cu la fede là dal batisteri sant,
indà ca si’an dotàt di mutua salùt,

la santula ca si’era par luj fata ’ndavànt
jodùt a veva’n sùn il straordinàri frut
che dàt ’varèsin luj e’i sos[1223] cul zì ’ndavànt.



Ma par cal fòs com’cal era stàt pre-jodùt,
un spirt a si veva movùt a nominalu
cul posesìf di chèl che zà’l veva dut.[1224]

Meni al era stàt nominàt, e jòdilu
i podìn coma chel contadìn che Crist
al à metùt’n tal so ort par judalu.

Un bon servitòu al era, e mès di Crist,
chè’l prin amòu che’n luj si’a manifestàt
al è stàt chèl di seguì’l prin consej[1225] di Crist.

La so puora serva, sidinùt ma sveàt,
distiràt’n cjera a lu jodev’a vòltis,
com’cal dišès: ‘A chistu i soj rivàt.’

Oh so pari al era pròpit Felìs!
Oh so mari pròpit a era Giovana,[1226]
se pròpit a è vera sè ca si dìs!

No pal mont, pal cual adès si si afàna
a stàighi’al Ostièns e a Tadèo davòu
ma par puc amòu da la vera mana

ta’un gran puc timp al è doventàt dotòu;
cussì che ben di vuli’l tegneva la vigna
ca si sècja se cont no la tèn’l vignaròu.[1227]

E a la sinta che stad’era benigna
ai puòrs pì d’adès, e no a chel grant poltròn
ch’a vòltis lì si sinta, grant lagna;

di no dà doj o tre cuant che’l sèis al sarès bon,
o di godi’l rèdit daj benefìsis,
non decimas, quae daj puòrs di Diu a sòn,[1228]

domandàt’l veva, ma cuntra li mondani pècis[1229]
na licensa di combati pal gragnèl
che fàt cresi al veva sti vincjacuatri plàntis.[1230]

Pì tars, cun dutrina e volej, cun dut chèl;
e sot ufìsi apostòlic movùt
si’a, com’na curìnt cuant che dal alt si sglonfa’n rusèl;

e tal’erètic borascjàn si’a sbatùt
il so sburt, e pì’ncjamò’n ta sti bàndis[1231]
indà che testàrdus an d’era par dut.

Da luj a vegnèvin dopo fòu pì rojùtis
che ’l ort catòlic ognùn al irìga
cussì che pì sànis a sòn li so plantùtis.

Se cussì a era na roda da la biga
che la Glišia Santa a veva difindùt
e judàt li so ròbis a distrigà,[1232]

clara a varès d’èsiti’n dut e par dut
l’ecelènsa di che altra[1233], che Tomàs,
cortèis, prin di me a descrivi ’l era zùt.

Ma i sèrclis a vègnin cussì puc ušàs
ca fòrmin il difòu di chisti ròdis,
che plens di rùšin a si sòn incrostàs.

La so famèa, che ben li so tràcis
a veva seguìt, a si’a’dès tant voltàt
che là ’ndavànt ’ndavòu a par seguìlis.[1234]

Dal racòlt ben s’jodarà il rišultàt
di no tindi ben i cjamps, cuant che ’l òrzul
si lagnarà che sensa’l gragnèl al è restàt.[1235]

Lo stes jò’i dìs che s’al sfueàs un bon ànzul
il nustri libri, al lešarès cjarta
ca dìs ‘com’il prin Checo i soj jò pìsul’;[1236]

ma nol sarès da Cašàl nè d’Agasparta,
da’ndà che cussì a rìvin a la scritura
ch’un l’ignòra e ’l altri a la strins pì fuarta.[1237]


Jò’i soj l’ànima di Bonaventura
da Bagnorea che ai grancj’ ufìsis
i’ai sempri tralasàt la sinistra cura.[1238]

Iluminàt e Gustìn uchì ti jòdis,
che fra i prins a zì a piè nùs a èrin,
ch’a Diu ghi’èrin cul so cordòn amìs.[1239]

Ugo da San Vitòu a ghi’è pur visìn,
e Pieri Mangjadòu e Pieri ’l Ispàn,[1240]
che la jù i so dòdis lìbris a lùšin;

Natàn[1241] profeta e’l metropolitàn[1242]
Crisostòm e Anselmo[1243] e chel Donàt[1244]
ch’a la prim’art[1245] degnàt si veva di mèt’ghi man.

Reban al è chì, e a mi lùs al lat
encja chel abàt calabrèis Gjovachìn,
che di spirt profètic al era dotàt.[1246]

A ešaltà un cussì grant paladìn[1247]
mi’a movùt l’inflamada cortešìa
dal frari Tomàs e dal so bièl latìn;

e cun me si’a movùt pur sta compagnìa.



Cjànt Tredicèšin

Cal imàgini chèl che ben capì’l vòu
chèl ch’jodùt jò i’ai—e che chist’imàgin,
intànt ch’i conti, cal tegni tant a còu—

cuìndis stèlis che chì e là a luminèjn
il cjèl cu la clarèsa d’un bièl serèn
che li nulùtis via svèltis a còrin;

cal imàgini il cjàr che in tal sen[1248]
dal nustri cjèl si tèn di dì e di nòt
cussì che zir’e zira, sempri lu jodìn nu ben;[1249]

cal imàgini la bocja di chel got
che dal spìs dal so mani zì atòr
la sù’n alt la prima roda a si jòt,[1250]

che la sù’n tal cjèl fàt a vès doj sens[1251] alòr
com’che fàt a veva la fiòla di Minòs
cuant che’l frèit da la muàrt sintùt a veva ’ntòr;[1252]

e che’ un in tal altri al vès i ràis sos
e che’i doj a ziràsin in tal maniera
ch’jòdiu zì’n davànt e’ndavòu a si pòs;[1253]

e n’idea’l varà alòr di com’ca era[1254]
la costelasion e la dopla dansa
che zì atòr di me i’jodevi ’ntera;

pars’ch’è tant pì’n là da la nustr’ušansa
com’che dal mov’si da la nustra Chiana
a si mòuf’l cjèl che ducju’i àltris al avànsa.[1255]

Lì a si cjanta no Bacò, no Peana,[1256]
ma tre persònis in divìn’ natura,
e’n una persona, chè e l’umana.[1257]

Dal bal so e cjànt finìt la mišura,
a nuàltris si sòn chej sans lumìns prestàs,
contèns di mostrani la so primura.

Ma ròt al era’l silènsiu stàt di scju beàs
premuròus da chèl[1258] che tal sìntilu dal sant
puarèt contà i èrin contèns restàs,

“Sta pàja,” al à dìt, “zà’i vìn tajusàt pì avànt
e la so siminsa zà via metuda;
ma ’dès bati’n t’altri al vòu ’l amòu tant.

Ti cròdis tu che’n tal pet da’ndà che gjavada
la cuesta par fà la biela muša[1259] a’è stada
cun che gola ch’al mont tant cjàr’a ghi è stada,


e’n ta chèl che, da lancja ben gusada
trafìt, prin e dopo[1260] tant al à sodisfàt
che ogni colpa a vìns la so banda,

par cuant ca ghi sedi lècit a l’umanitàt
di podej rašonà, il dut al è infùs
da chel valòu che ’l un e l’altri[1261] al à fàt;

par chèl a ti pàr ch’i no si sìn pì ’ntindùs
di sè che pì’n sù contàt i’ai che’l secònt
dotàt nol è dal ben da la cuinta lus.[1262]

Adès vièrs i vuj a chèl ch’i vuej rìnditi cont,
che’l to crodi, e’l me diši, al puntarà
chì, pròpit in tal centri dal stes rotònt.

Sè ca no mòu e che maj no morarà
di che idea a no è che’l splendòu
di chè[1263] che amànt al parturìs chel là parzora:

che lus viva, alòr, ca s’jòt vignì fòu
dal so grant luši, ca no si dišunìs
da luj[1264] ma a lòu s’intrèa[1265] cul so amòu,[1266]

par bontàt so il so luminà a s’unìs
coma’n ta spièlis, in ta nòuf susistènsis[1267]
ma par sempri’l resta un, com’ch’i dìs.


E tant jù’l vèn, fin a l’ùltimi potènsis,
d’àt in àt, pì e pì dèbul doventànt,
fašìnt doma pìsuli contingènsis;[1268]

e chisti contingènsis a sòn chel tant
di che ròbis generàdis cal prodùs,
cun siminsa o sensa, il cjèl zirànt.

La so cera e di chej ca ghi dà inflùs[1269]
sempri no’è la stesa, ma lo stes sot’l sen
dal ideàl a s’jòt che pì o mancu’a stralùs.[1270]

A susèit pròpit par chèl che’l stes lèn,
d’un tipo, al dedi miej o pešu frutàn;
e che vu’i nasèis[1271] cun pì o mancu ’nzèn.

S’a la cera a puntìn ghi vegnès dàt man
e s’al fòs’l cjèl la so virtùt suprema
la lus dal sigìl s’jodarès da lontàn;

ma uchì la natura a à’l stes problema
che tanti vòltis al à un artista
partàt a l’art ma cun man ca ghi trema.

Però se’l vif amòu a la clara vista
da la prin’ virtùt a dispòn e’a segna,
duta la perfesiòn uchì a cuìsta.[1272]


La cjera ’era cussì stada fata degna
di podej ben rivà a la perfesiòn;
cussì da la vergin rivàt al è chèl cal regna:[1273]

cussì ch’jò i pòl doma laudà la to opiniòn,
che l’umana natura maj, coma lòu,
a no’a vùt, nè maj varà, la perfesiòn.

Adès, s’jò uchì i ti lasàs besòu,
‘Duncja, coma ’l èria stu chì[1274] sensa par?’
di domandà a ti colarès il còu.

Ma par ca pari ben sè ch’adès no pàr,
pensa com’che stu re al à reagìt
cuant che ‘Dìs pur,’ ghi’è stàt dìt ben clar.[1275]

Chist’i no’ai dìt par tegniti di vej ben capìt
cal era un re cal voleva’l sintimìnt
vej di podej’l just diši su ogni dirìt;

no pal gust di savej in cuàncjus ca sòn
chej motòus[1276] ca sù, o se’l necesari’n sè,
cul contingènt, maj àvos d’un necesari a sòn;[1277]

nè, si est dare primum motum esse,[1278]
o se un semisìrcul maj vej’l pòs
un triàngul ca nol sedi ret’n sè.[1279]

Alòr, se sè ch’i’ai dìt, prin[1280] o adès, ben t’jòs,
na real prudensa a è chel jodi ’mpàr[1281]
che tant turbàt al veva i pensèis tos;

e s’al ‘maj’[1282] i ti àlsis il to jodi clar,
ben t’jodaràs che dom’a si riferìs
ai re, ca sòn tàncjus, ma un bon al è rar.

Cun sta distinsiòn il me diši capìs;
cussì ti pòs ritegni sè ch’i ti cròs
d’Adàm e di chèl che godi ni fà[1283], jò’i dìs.

E che chist ai to piè’l sedi’un toc di plomp gros[1284]
par fati zì a plan e stà tant atènt
di chèl sì e di chèl no che tu no t’jòs:

pars’ch’un pì stùpit si lu cjata a stent
ch’a dišì’l sì o’l no si mèt sensa distinsiòn[1285]
roba che maj no varès da fà la zent;

pars’ca susèit che la nustra opiniòn
a vèn pleàda ta la banda sbaliada
cussì ch’afièt e’ntelèt spes leàs a sòn.[1286]

Pì e pì da la riva a si sbanda,
che maj nol torna com’prin di vèisi movùt,
chèl che di pescjà pal ver nol sà avonda.[1287]

Tàntis a sòn li pròvis, e prin di dut
Parmenide, Melìs, e Bris[1288]e àltris
che di zì—ma’ndulà?—nisùn al era maj pasùt:

cussì pur Sabelio e Ario[1289] e i stùpis
ch’a li scritùris a èrin coma spàdis
ch’jodi a fàn stuàrtis li mùšis drètis.

Ca no sèdin li zens masa sigùris
tal dà judìsi, coma chel tal cal stima
li panòlis prin ca sèdin madùris:

ch’jodùt jò i’ai durànt dut ’l unvièr prima
che’l rošàr cal pareva spinòus e brut,
pì tars in bòcuj vièrzisi, e coma!

E’un batèl dret e ràpit jodùt
i’ai cori tal mar durànt dut’l so cjamìn,
e visìn dal puàrt—èco jù cal è zùt!

Ca no crodi siora Berta o’l siòr Martìn,
tal jodi un robà e n’altri ufrì,
di savej sè cal sarà’l judìsi divìn;

che un al pòl zì’n sù, e’l altri’n jù’l pòl zì.



Cjànt Cuatordicèšin

Dal centro dal sercli, o dal sercli al so còu
a s’jòt ca mòuf l’aga ta’un vas rotònt,
sè’l sburt al vèn da dentri o dal di fòu:

la me mins a’a pròpit a colp tegnùt cont
di sè che jò’i dìs, cussì ch’apena dìtis
che santi ’monisiòns di Tomàs al mont,

èco doventà do ròbis sìmilis,[1290]
il so discòri e chèl di Beatrìs,
che, dopo di luj, tacàt a veva cun sti peràulis:

“A chist ghi plašarès, ma no vi lu dìs,
nè a vòus e nencja encjamò pensànt,[1291]
d’jodi di n’altra veretàt la radìs.

Dišèighi se la lus ca’nflurìs cussì tant
la vustra sostansa, cun vu’a restarà,
com’ca’è, taj secuj ca ni stàn davànt;

e dišèit coma, se cussì a restarà
dopo ch’i sarèis višìbils rifàs,[1292]
puc a puc a no vi imbarlumirà.”

Coma, da nova contentesa partàs,
ogni tant chej che in ziru a bàlin
cjantànt fuàrt, pì vita ’ghi dàn ai so às,

cussì al preà[1293], ch’atèns stàs ghi èrin,
i sèrclis sans a colp mostràt pì legrìa
tal so dols cjantà e balà a vèvin.

Chèl che chì di murì al à pùcja voja
par zì a vivi la sù, ulà maj al à godùt
chel bièl frescùt da la eterna ploja.[1294]

Chel un e doj e tre che sempri al à vivùt[1295]
e che sempri’l regna’n tre e’n doj e’n un,
maj circoscrìt ma che pur al circoscrìf dut,

tre vòltis cjantàt al era da ogni un
di chej spìris cun tanta melodìa
che just regàl al sarès pal mèrit d’ognùn.

E sintùt i’ai jò na vòus che dal pì lustri’a
vegneva dal sìrcul minòu dut modesta,
com’chè, forsi, dal ànzul a Maria,

rispundi: “Fin ca durarà la fiesta
in tal paradìs, tant il nustri amòu
atòr’l spandarà na lus coma chista.

La so clarèsa davòu ghi stà al ardòu;
’l ardòu a la višiòn, e chè a’è tanta
com’che di gràsia an d’à il so valòu.[1296]



Coma che la cjàr glorioša e santa
a sarà rivistida, la nustra persona
tant miej sarà par cussi èsi duta cuanta;[1297]

parsè ca cresarà sè ca ghi dona
di gràsia luminòša il pì grant ben,
lus ch’a jodi luj a mi condisiòna;

in tal cresi, sta višiòn a lasa un clar sen,
e l’ardòu ca’mpìja al và cussì cresìnt,
fašìnt cresi pur’l raj che da chèl al vèn.

Ma pròpit coma’l cjarbòn che flama al rìnt,
e che di chè al è’l so splendòu pì grant,
cussì che la so ’parènsa nol và pierdìnt,

cussì stu lušòu ca n’inglusa dut cuant,
dal jodi da la cjàr’l sarà superàt,
ch’encjamò sot cjera a è’n chistu istànt;

ma di barlumièris no’n varìn afàt,
pars’che i òrgans dal cuàrp a saràn fuàrs
a dut sè che di dilèt ni sarà dàt.”

Di chistu a si sòn prons tegnùs e necuàrs
tant ’l un che ’l altri coru, “Àmen” dišìnt!
dešideri cussì mostrànt paj so cuàrps muàrs;[1298]



pa li màris[1299], e no forsi par lòu stes volìnt;
e paj pàris e chej che ben ghi volèvin
prin d’otegni stu eterno aspièt lušìnt.

Èco che’ntòr, par dut compaj, a jodèvin
un lustri nasi p’intèns di chèl  cal era
che’i so ràis in tal orišònt dut a splendèvin.

E coma ch’al tacà di prima sera
la sù’n tal cjèl a s’jòdin ròbis nòvis
cussì che la vista a pàr e a no pàr vera,

a mi’a parùt lì che altri ànimis
ta n’altri ziru jodi a si fèvin
al di fòu da li prin’ circonferènsis.

O sfavilà dal Spirt Sant, vero lumìn!,
com’ch’a jodi, incandesènt, i’ai provàt
cuj me vuj che, domàs, no lu sufrìvin![1300]

Ma Beatrìs, biela e ridìnt, si’a mostràt
davànt di me, che tra chès ch’i vevi jodùt
par no vej la mins seguìt, ’ndavòu i vevi lasàt.[1301]

I me vuj alòr’an di nòuf[1302] vùt la virtùt
d’alsasi, e jodùt mi soj trasportàt
besòu cun ic in ta na pì alta salùt.[1303]


Mi soj ben necuàrt ch’i’eri pì’n alt rivàt
pal ridi, com’un fòuc coloràt, da la stela,
che pì ros dal sòlit mi’era someàt.

Cun dut il me còu e cun che peràula
che dentri ducju’i vìn, Diu ošanàt
i’ai par vej vùt sta gràsia nova e biela.

Tal me spirt no si veva ’ncjamò ’nfreidàt
il colòu dal me laudà, che savùt
i’ai che, dal jodi, luj lu vev’apresàt;

che cun’un grant luši di rubìn ’ntinzùt
tal miès di doj ràis jodùt i’ai doj lušòus,
ch’i’ai dìt: “O Elios com’ch’in lòu ti s’jòt dut!”[1304]

Com ch’jodi si fà, cun puntìns luminòus
pìsuj’e grancj’, blancjastra fra i pòlos dal mont
Galàsia, ca si gràtin’l cjàf òmis famous,[1305]

cussì costelàs chej ràis’n tal profònt
di Mars a fèvin il veneràbil sen[1306]
ca unìsin i cuadràns ta’un rotònt.

Chì pì fuarta ’è la memoria me dal inzèn;
parsè che’n ta che cròus al lampava Crist
cussì ch’jò no saj cjatà fòu un ešempli dèn;

ma chèl cal cjoj sù la so cròus e’l seguìs Crist,
mi scušarà par chèl ch’jò’i no pòl diši e’i tàs,
ben jodìnt ta dut chel lušòu balenà Crist.



Da’un bras al altri e fra’l pì alt e’l pì bas[1307]
un sintilà s’jodeva di gjugjulùtis,
pì di dut tal so unìsi e tal trapàs:

cussì a s’jòdin, drètis e stuàrtis,
svèltis e stràchis, rifašìnt la vista,
duti che robùtis che, lùngis e cùrtis,

tal raj si mòvin, cu li cuals si lista
spes l’ombrena[1308] che, pa la so protesiòn
cun inzèn e art a otèn a pusta.

E com’che giga[1309] o arpa, cu la tensiòn
di tanti cuàrdis un tintinà dols ghi crèjn
a chèl che ben nol capìs la so funsiòn,

cussì da li lus ca mi si mostràvin
da la cròus’l vegneva’l sun di na cansòn
ca ni estašiàva, sensa capì ’l ìn.

Ca’ntendeva tant laudà’i capìvi benòn,
che a mi “Risurìs’ e “Vìns” mi vegnèvin
com’a chèl cal sìnt ma di capì nol è bon.

Chisti melodìis tant gust a mi dèvin
che fin a chel momènt lì nuja di nuja
a veva vèncs tant dols che cussì leàt mi vèvin.

A pareva chista na tant granda voja
da pospòni il plašej di chej vuj[1310] biej
che’n chej mirànt dutl’ rest si ridùs’n nuja;

ma chej ca jòdin che chiscju sigìj miej
a fàn ogni bielesa pì’n sù ch’i zìn,
e ch’jò no mi’eri’ncjamò voltàt a chej,

di chèl ch’i mi acuši par scušàmi a pòsin
scušàmi[1311], jodìnt che jò i dìs il ver;
pars’che’l plašej  nol à chì’l so cunfìn,

ma zìnt in sù si fà pì e pì sincèr.[1312]



Cjànt Cuindicèšin

La benevula volontàt ta la cual
sempri si dìsfa ’l amòu che dret al suspira
coma la cupiditàt ta chè[1313] dal mal,

sidina sidina a’a fàt stà che dols lira,[1314]
cussì che tašùt’an che santi cuàrdis
che la destra[1315] dal cjèl a mola e tira.

Cuant maj a sarani al bon preà sòrdis
che sostànsis che par dami coràgju
di fàighi domàndis sidìnis sòn stàdis?

Al è un ben[1316] che sensa fin a ghi planzi sù
chèl che, par amòu di ròbis ch’etèrnis
no sòn, il vero amòu al buta jù.

Coma ta li nòs cujètis e pùris
ràpit s’jòt un foghùt ogni tant
che’l vuli al mòuf ta che plàcidi sèris,

e’a pàr stela che’l so post a stà cambiànt,
s’a no fòs che par indà ca s’impìja
dut al è compaj e chèl’l dura’un istànt;

cussì dal bras ch’a destra’l para via,
ai piè di che cròus al à corùt un astro
da la costelasiòn brilànt di gloria;

sta gjèma a no’a lasàt il so nastro
ma pa la strica radiàl si’a movùt,
someànt fòuc davòu dal alabàstro:

svelt cussì[1317] al era’l spirt d’Anchìs davànt vegnùt,
se fede i vìn ta la nustra miej muša,
cuant che’n Elišio dal fì si’a necuarzùt.[1318]

“O sanguis meus, o superinfusa
gratia Dei, sicut tibi cui
bis unquam coeli ianua reclusa?”[1319]

Cussì’l lumìn, ch’jò voltàt mi soj a luj;
e’i me vuj a sòn dopo zùs a Beatrìs,
che, zìnt chì e là, ’mbacuchìt mi’vèvin i vuj,

chej che tant ridìnt a ardèvin di Beatrìs
ca pareva che’i mès tocjàt a vèsin’l font
da la me gràsia e dal me paradìs.

Alòr, in tal jodi e’n tal sinti gjocònt,
si’a metùt stu spìrit a contà ròbis
ch’jò’i no’ai capìt pal so parlà profònt;

intindùt nol à di dìšmi ròbis scùris,
ma ghi’a tocjàt, par via che’l so concèt
tant pì alt al era dal capì daj òmis.

E cuant che ’l arco dal so ruvìnt afièt
sfogàt si’era, che’l so parlà ’l era jù vegnùt
visìn di lì cal taca’l nustri intelèt,

chistu al è stàt chèl ch’i’ai par prin comprendùt:
“Che benedèt ti sèdis Tu, triùn e un,
par vèighi a la siminsa me cussì ben tindùt!”

E al à seguìt: “Un bièl e lontàn dišùn
che vegnùt mi veva’n tal leši’l libri grant[1320]
che fòu nol lasa nisùn sen, ma nisùn,

contènt ti’as fàt, fiòl me, stu lušòu, e tant,
da’ndà ch’i ti parli, da che stesa[1321] ’sistìt
che l’àlis ’mplumàt ti’a par zì’n alt cussì tant.

Che’n me’l to pensej al lus, ti pàr di vej capìt,
da chèl che prin[1322] al è, com’cal radièa
dal’un il sinc e’l sèis, sè ben al è capìt;

par chèl cuj ch’i soj e parsè ca ti somèa
pì viva la me flama no ti domàndis,
di ogni altra tal splendòu di st’asemblèa.

E ti par just; chè, pìsuj e grancj’, i spìris
di chista vita tal spieli a jòdin,
tal cual, prin di pensalu, il pensej t’jòdis;[1323]

ma pars’che dal amòu sant, ch’jò’i jòt da visìn
e no mi’è maj fòu di vuli e m’implenìs
di na voja dolsa, àltris ghi gòdin,

cun buni peràulis, sigùris e fuàrtis,
il volej to cal suni e’l to dešidej,
ch’jò’i rispùnt par volej di altri lègis!”

Voltàt mi soj a Beatrìs, che’l pensej
me zà’a saveva e, ridìnt, un sen
mi’a fàt che l’àlis ghi’a vièrt al me volej.

Tacàt i’ai alòr cussì: “L’afièt e’l sen,[1324]
cuant ch’jodùt i vèis la prim’ ecualitàt,
compàis vi sòn stàs dàs, ch’ognùn adès al tèn,

chè’l soreli che àrdi vi’a fàt e luminàt
cul cjalt e cu la lus[1325], in dut al è compaj,
che chist a chèl nol pòl èsi paragonàt.[1326]

Ma voja e argumìnt ’n taj mortaj,[1327]
pa la rašòn ca vi’è manifesta,
àlis da li stèsis plùmis no ùšin maj;

jò, duncja, ch’i soj mortàl, i sìnt chista
dišegualitàt, e par chèl i ringrasièj
cul me còu par chista paterna fièsta.

E alora, topàs bièl, ti suplichèj,
te che chistu presiòus gjojèl t’ingjèmis,
di dìšmi’l to nòn—èco’l me dešidej.”

“Contènt di vèiti fra li me ramàsis[1328]
i soj belzà stàt; jò’i soj la to radìs”:
tacàt al à cussì a li me peràulis.

E pì ’ncjamò al à dìt: “Chèl dal cual si dìs
che’l to nòn al vegni, e che sent’àis e pì
ziràt al à’l mont’n ta la prima curnìs,

il to bišàvul al era e me fì:
pròpit ben ’zarès se la so fadìja
lungja[1329] cul to fà ti vès da scurtàighi.

Florensa dentri da la mura vecja,
da’ndà ca cjoj ’ncjamò la tersa e la nona,[1330]
a viveva moderada e sensa pecja.[1331]

Cjadenuta no veva nè corona,
nè còtulis ornàdis nè sintùra
che’l vuli a fès tirà pì da la persona.

No ghi fèvin, nasìnt, encjamò poura
li fiis al pari; chè’l timp e li dòtis
no’èrin’ncjamò fòu d’ogni mišura.[1332]

Non d’èrin cjàšis di famèa vuèjtis;[1333]
nol era ’ncjamò rivàt Sardanapàl[1334]
a mostrà sè ca si fà’n ta li cjàmaris.[1335]

Encjamò nol era vinsùt Montemàl
dal vustri Usieladòu che coma vinsùt
tal zì’n sù, cussì al sarà’n tal so cal.[1336]

Cun sintùra di coràn e vuès i’ai jodùt
Belincjòn Berti, e sensa truc fasi avànt
la so fèmina, ch’era naturàl in dut;[1337]


Chej dal Nerli e dal Vecju lì davànt
i jodevi, contèns, cun pièl scujèrta,
e li so fèminis ca filàvin cjantànt.[1338]

Furtunàdis lòu! ch’ognùn’era certa
di vignì lì soterada[1339], e nisuna
pa la Fransa, a era lì tal jèt dešerta.[1340]

Una a tindeva’l nini’n ta la cuna
e cul ninanana lu consolava,
che paj genitòus ’ndà’n èria roba pì buna?

Che altra’nvensi, mentri ca filava,
fiàbis daj Trojàns a la so famèa
—e pur di Fièšul e Roma—ghi contava.

Ta chej timps a sarès stada na maravèa
na Cjanghèla o un Lapo Saltarèl
com’ch’adès’l sarès Cincinàt o Cornèa.[1341]

Ta’un cussì ripošàt e ta’un cussì bièl
vivi di citadìns e ta’un so Cristiàn
ambiènt ch’alora al era chistu ostèl,

Maria mi’a dàt, clamada dal sigà san;[1342]
e’n ta chel antìc Batisteri[1343] vustri
fàt i soj stàt Cjasaguida e Cristiàn.

Morònt mi’era fradi, e Elišeo n’altri;
la me fèmina’era da Val di Pat,[1344]
e da là’l vèn il nòn di Alighieri.

I’ai dopo seguìt ’l imperatòu Coràt;[1345]
e pa li me òperis al à vùt la gràsia
di ricognòsimi, e cavalièr mi’a fàt.

Davòu ghi soj zùt cuntra la malìsia
da la lès di chel pòpul cal ušurpèa
par colpa daj pastòus[1346], la vustra gjustìsia.

Da che zentàja—eše maravèa?—
dal mont fals i soj stàt alòr disleàt
che par amòu so tant’ànimis al plèa;

e dal martìri a sta pas i soj rivàt.



Cjànt Sedicèšin

O nobilitàt dal nustri sanc, se tu puarèt
la zent zì cussì tant in gloria i ti fàs
ca jù indà che flap al è’l nustri afièt,

na maravèa maj no ti mi saràs;
pars’che là che maj al è’l nustri apetìt sviàt,
tal cjèl i dìs, gloria i’ai sintùt, e pas.[1347]

Ti sòs tu com’un mant ca si tèn prest scurtàt
che, s’a no si lu slungja’un puc di dì’n dì,
coma cun fuàrfis a lu tèn’l timp ben tajàt.

Cul “vu”[1348] che par prin i vìn jodùt Roma sufrì,
e che la so famèa no’a pì tant ušàt,
alora i’ai di nòuf scuminsiàt a partì;

ma Beatrìs, ca no mi veva maj lasàt,
ridìnt, a pareva chè ca veva tosùt
al prin fal di Ginevra, com’che scrìt a è stàt.[1349]

“Vu’i sèis me pari,” a diši mi soj metùt;
“Vu’i mi dèis di parlà gran cunfidènsa;
vu’i mi tegnèis alt, cussì che jò’i soj pì che jò’n dut.

La me mins a gòt cussì tant di sè stesa,
e dapardùt di contentèsa a s’implenìs,
ca no si romp di tanta ’leg

Alòr, bon pari, i vuej ch’i mi dišèdis
cuj ca èrin i vustri vècjus, e com’che’i àis
a èrin ta’i vustri prins mèis e dìs.[1350]

Dal pioràr di San Zuan s’eše ch’i pensàis?[1351]
com’ al èria alora? E li zens cuj ca èrin
ulà di pì grant mèrit, si vi recuardàis?”

Com’ch’al soflà dal vint àrdi pì ben i jodìn
la flama dal cjarbòn, jodùt i’ai che ulà
al me dols diši pì’l luševa’l lumìn;

e com’ch’ai me vuj si feva la lus pì biela,
cussi cun vòus Oh cussì biela e dolsa,
ma no cun chista moderna favela,

mi’a dìt: “Dal dì dal prin ‘Ave,’ com’si sà,
che dal so part me mari, ca è santa,
cun me liberàt si’a da la gravidansa,

al so Leòn ben sincsènt e sincuanta
e trenta vòltis al è vegnùt chistu fòuc
a’nflameàsi di nòuf sot ogni so planta.[1352]

Jò e i me antenàs nasùs[1353] i sìn tal lòuc
indulà cal scumìnsa il ultin sest[1354]
par chèl ch’ogni àn’l cor tal vustri zòuc.

Chistu’a basta sinti daj vècjus, zent di sest;
cuj ca èrin e da’ndà che vegnùs a èrin
al è miej’l taši che’l discori onèst.[1355]

Ducju chej che, che volta, chì a podèvin
àrmis partà fra Mart e il Batista[1356],
il cuint a èrin di chej ch’adès chì a vìvin.

ma la citadinansa, ca e adès mista,
di Cjamps, di Certaldus e, sì, di Feghìn,
a era pura fin al ùltin artista.[1357]

Oh cuant ca sarès miej èsighi visìn
da li zens ch’jò’i dìs, e a la Galusa
e al Trespiàn di vej il vustri cunfìn,

che dentri vèilis e sopuartà la spusa
dal contadìn di Guigliòn e di Signa,
che’l vuli par baratà sempri’l gusa![1358]


S’a no ghi fòs stada a Sešar madrigna
che zent che tant miej da curà’l mont ’varès
e coma mari al fì èsighi benigna,

un tal[1359], fàt fiorentìn, al cambia’e smercja’dès,
invensi di zì dret là daj Similfòns,
elemošinànt, com’i so àvos puarès;

Montemurlo’l sarès encjamò daj Cons;
a sarèsin i Sercuj sot’l plevàn d’Acòn,
e forsi in Valdigràf i Bondajmòns.[1360]

’L inflùs di zens nòvis al crèa cunfušiòn
e chistu al è sempri’un mal pa li contràdis,[1361]
com’che mal ghi vèn a un cal è mangjòn;

un toru svuàrp a colà pì svelt ti lu jòdis
che n’agnela svuarba; e spes a taja
di pì e tant miej una che sinc spàdis.

Se tu ti vuàrdis Luni e Urbisalia
com’ca sòn zùdis, e coma ca zaràn
davòu di lòu Chiuši e Sinigalia,[1362]

di sinti com’che li stìrpis a disfasi’a vàn
no ti sarà nè roba nova nè dura
cuant ca’è clar ch’encja li sitàs na fin a àn.

Ca mòri dut a è roba sigura,
e vuàltris pur, ma la muàrt’n cualchiduna[1363]
ben a si plata; ma la vita puc’a dura.

E com’che’l zirà dal cjèl da la luna
sempri’l cujèrs e’l discujèrs li spiàgis,
cussì a Firense ghi fà la furtuna:

par chèl un nol à di fasi maravèis
s’jò a parlà’i mi mèt daj als Fiorentìns
ca’an li so grandi làudis’n tal timp platàdis.

Jodùt i’ai jò’i Ugos e’i Catelìns,
i Filìps, i Grecs, i Ormàns e’i Alberìcs,
zà’n tal calà, ma ilùstris citadìns;[1364]

e di chej’n daj jodùs, tant grancj’ che antìcs,
cun chèl da la Sanèla, chèl da l’Arga,
e Soldanièrs e Ardìngas e Bostìcs.

Là di che puarta ch’adès a è carga
di cussì tanta cativèria in dut,
ca’nfondarà sta barcja[1365] di maj cussì carga,

I Revignàns a èrin, da’ndà che vegnùt
al era’l cont Guido e ducju chej che’l nòn
di Beluncjòn a àn in sèguit otegnùt.[1366]

Chej che da la Preša a savèvin zà benòn
coma governà, e chèl dal Galigaj
zà di oru a vèvin il pòmul dal so nòn.[1367]

La strica dal Gris[1368] era granda asaj,
com’pur i Sachès, Zòucs, Fifàns e Barùs
e Gjaj e chej che ros a doventàvin pal staj.[1369]

La sòcja che cresi a veva fàt i Calfùs
a era zà biel’e grosa, e zà magistràs
a èrin i Sìsios e i Arigùs.

Oh cuant ben ch’jodùt i’ai chej stàs disfàs
da la so rogansa! E li bàlis d’oru[1370]
flurì a fèvin Firense in ducju i so gran fàs.

Cussì a fèvin i pàris di chej che di oru,
cuant che la vustra glišia’l vèscul no veva,
gràs si sòn fàs sintàs a consistoru.[1371]

Che rasa di zent ’rogànta,  ca è belva
cun chèl cal scjàmpa, ma s’jodi un’l fà’l dint,
o’l tacuìn, na pioruta a fasi jodi a và,

se pur zentuta, zà si zeva ’ngrandìnt;
chist no ghi zeva dret a Bertìn Donàt,
che’l misièr al à chej[1372] dopo fàt parìnt.

Belzà al era’l Caponsàc tal mercjàt,
da Fièšul vegnùt, e belzà al era
un bon citadìn Gjuda, e’l Infangàt.

I dìs na roba ’ncredìbil ma vera:
tal sìrcul di miès si’entrava pa na puarta
ca cjoleva’l nòn da chej da la Pera.[1373]

Ognùn che la biel’insègna al parta
dal grant baròn, cun che stima e nòn
ch’a recuardà il dì di San Tomàs ni parta,

da luj tìtul e patrimoni cjòls a sòn;
encja se cul pòpul vuej si tèn unìt
chèl cal à cun fàsa ornada benòn.[1374]

Gualtièrs e Importùns zà a stèvin pulìt;
e’l Borc encjamò pì cujèt’l sarès
se’l bacàn di cers visìns[1375] nol vès subìt.

La cjàša ca’a caušàt il vustri planzi e sighès
pal just disprès che caušàt vi’a la muàrt,
e partàt vi’a al scunfuàrt ch’i vèis adès,

onorada a era, sensa tuàrt:
O Bonbelmònt, se mal ch’a scjampà ti’as fàt
da li so nòsis par cjatà t’altri bras cunfuàrt![1376]

Scontèns a sòn tàncjus che’l cjèl a varèsin laudàt
se Diu a Ema ti vès concedùt
cuant che par prin in sitàt ti’èris rivàt.

Ma’a che sema di piera[1377] ghi’a convegnùt
—chè ca vuarda’l punt—che Firense a finìs
che pàs che par un bièl puc a veva vùt.

Cun chisti zens e cun lòu pur cun àltris,
ta sta calma Firense i vevi jodùt
che rašòn no veva di spandi làgrimis:

cun sti zens d’jodi la Gloria i’ai podùt
dal so pòpul, e just, tant che’l so gìlio
maj nol era cul cul in sù stàt metùt,

nè maj al era doventàt ros, stu gìlio.[1378]



Cjànt Dišisietèšin

Com’chèl zùt a Climenè, sigùr volìnt
èsi di sè che da n’altri’l veva sintùt,
che pur vuej il pari al fì di dà tant no si sìnt;[1379]

tal i’eri jò, e’i eri cussì stàt sintùt
da Beatrìs e pur da chel sant lumìn
che prin par me dal so post si veva movùt.

Par chèl ic “Èco, fà che ben a lùšin
i to dešidèris,” mi’a dìt, “ cussì che chìscjus
ben segnàs tal so flameà a vègnin,

chè, se’i to pensèis zà i cognosìn dùcjus,
il to parlà lo stes ti tèn abituàt
a diši ‘I’ai sèit’ cuant che’i làvris ti’as sùs.”

O antenàt me che tant i ti tèns levàt
che com’che ta’un triàngul li mins terènis
doj ànguj vièrs no’an maj cjatàt,[1380]

cussì tu’i t’jòs li ròbis contingèntis
prin che’n sè a sèdin, ben mirànt il punt
ch’al stes timp dùtis al jòt li èpochis;

cuant che cun Virgìlio i’eri, punt par punt,
sù pal mont che li ànimis al cura,
e pur cuant che jù’i zèvin ta mont defunt,[1381]

dìt mi’era stàt da la me vita futura
roba seria, ma ch’a ogni violenta
scòsa ic a si varès tegnùt dura.

Par chèl a sarès la me voja contenta
di savej sè che’l cašu mi tèn visìn;
ch’un folc ca s’jòt rivà di fà mal al stenta.”

Cussì ghi’ai dìt alòr a chel stes lumìn
che prin mi veva parlàt; e com’ca’a volùt
Beatrìs li me vòis a si averàvin.

No cun stupidàdis, che’l mont pagàn, dut,
inviscjà si lasava prin che ’l Agnèl
paj pecjàs dal mont a murì ’l era zùt,

ma cun peràulis clàris e cun bièl
Latìn precìs dìt mi’a chel amòu paterno,[1382]
che’nglusàt al era’n tal so ridi bièl:

“La contingensa, che fòu dal cuaderno
da la vustra matèria a no si spànt,
ben joduda a’è dal vuli eterno:

necesaria  a no và par chel doventànt,
com’ca no và dal vul’ndà ca si spièla
na nàf che la curìnt a stà jù partànt.[1383]
Da là, cussì com’ca vèn ta l’orèla
la mušica dolsa dal organo, mi vèn
tal vuli il disèn da la to tela,[1384]

com’ch’ešiliàt al era stàt Ipòlit d’Atèn
par cauša da la so crudèl madrigna,[1385]
a ti pur zì fòu di Firense ti convièn.

Chist a si vòu e zà’a si s’impegna,
e prest’l sarà fàt da chèl ca ghi pensa
là’ndà ch’a baratà Crist dut’l dì si s’impegna.[1386]

La colpa davòu ghi zarà, com’si sà,
a la banda urtada, ma la vendeta
a mostrarà il ver ca la dispensa.

Ti lasaràs ogni roba, puareta,
che pì a ti plàs; e chista a è la frecja
che ’l arco dal ešilio par prin’l saèta.

T’jodaràs cuant amàr ca ti sarà’n bocja
il pan d’àltris, e cuant ca saràn dùris
da scalà li scjàlis cuant ca tocja.

E chèl che pì ti pešarà’n ta li spàlis
a sarà che compagnìa, bruta e trista,
ch’i ti zaràs a cjatà’n ta che cjèris;


sta mata di zent, sensa Diu e’ngràta,
ti si farà cuntra; ma dopo, e no tant,
a varà ic—no tu—la muša rota.

La so bestialitàt a zarà ben mostrànt
sta marmàja; cussì che par te a sarà miej
da stu bacàn èsiti tegnùt distànt.

Il prin rifugjo ch’i ti pod’ràs vej
cun benvolej al sarà dal grant Lambart,[1387]
che’n ta la scjala’l parta’l pì sant[1388] daj usièj;

che di te a varà un sì grant riguàrt
che tra’l fà e’l domandà, fra di vuàltris
prin’l sarà chèl che cuj àltris al è pì’n ritàrt.[1389]

Cun luj t’jodaràs chèl[1390] che, nasìnt, tràcis
’la vùt—e bùnis—da che stela fuarta,[1391]
che’n tal mont lu faràn fà grandi ròbis.

I no saj se la zent si e zà necuàrta
che zà par nòuf àis, ta la so zòvin etàt,
atòr di luj sti ròdis[1392] ghi’an fàt scorta;



ma prin che’l Guasc l’alt Rico’l vedi ’nganàt,
sintìlis s’jodaràn da la so virtùt[1393]
pal disprès paj sfuàrs e bès belzà mostràt.

Cuant che da li so magnificènsis savùt
si varà, alòr nencja i so nemìs
di luj tegn’si da tabajà no pod’ràn dal dut.

Ta li so mans a è miej ch’i ti ti mètis;
luj’l sarà cauša di tancju sestamìns,
condisiòns cambiànt par zèns siòris e puòris.

E’i ti tegnaràs scrìt in ta la mins
di luj, sensa dìšilu”; e dìt al à ròbis
incredìbilis a chej ca èrin prešìns.

E dop’la dìt: “Fiol me, adès tu ti capìs
chèl ca ti’è stàt dìt; èco li insìdiis
ca ti vegnaràn entri pus àis mostràdis.

Ma’i no vuej che’i to paešàns t’invidièis,
che tant a si slungjarà la to vita
pì’n là dal castìgu da li so cativèris.[1394]

Dopo che, tašìnt, chista ànima santa
da tesi mostràt a veva di vej finìt
la tela che da me ghi’era stàt data,



tacàt jò i’ai, com’un che plen di dùbit,
consej ghi domanda a na persona
che tant ghi plàs e che dut a tèn capìt:[1395]

“Ben i’jòt, pari me, com’ca si spiròna
il timp vièrs di me par tègn’mi ben zveàt,
che pešu a’è par un ca si bandòna;[1396]

alòr dal ocorìnt mi tegn’raj armàt
cussì che se’l post che pì mi plàs cjòlt mi vèn,
fòu d’àltris pal me rimà no vegnaraj butàt.

Jù’n tal mont che di amarèsis al è plen
e’n tal mont che’nsima al à’l bièl gjardìn
che paj vuj di Beatrìs jodùt i’ai, e ben,

e dopo’n ta chej poscj’ als che cussì tant a lùšin
savùt i’ai chist e chèl che se da contà i vès,
di savòu fuàrt tàncjus lu cjatarèsin;

E s’jò al ver di èsi timidùt i varès,
da chej i no vegnarès maj recuardàt
ch’antìc jodaràn il timp ch’i vivìn adès.”[1397]

La lus ridìnt ca’nglusava’l me antenàt,
presiòus gjojèl, a sfavilà si’a metùt
com’un raj dal soreli ta’un spièli doràt;

e chistu al à dìt: “Dom’un còu cal è brut
par vej di sè o d’àltris vergogna
al volarà che tu ti tàšis dal dut.[1398]

Lo stes, na volta netada la fogna,
và a mostràighi a dùcjus [1399]la to višiòn,
e ca si gràtin pur chej ca àn na rogna.

Che se’nsindiòša’sarà la so lesiòn
al prin bocòn, un bièl puc di nutrimìnt
a lasarà na volta digerida benòn.

La to vòus a farà pròpit coma’l vint
ch’a li pì alti pùntis a ghi dà frustàdis
e a tì onòu e riconosimìnt.

Ma mostràdis ti sòn ta chisti ròdis,
tal alt mont e’n ta la val doloroša
encj’ànimis par grandi ròbis famòšis,

che’l spirt di chèl cal sìnt a nol ripoša
nè maj si ferma su ešempli cal sedi
puc cognosùt o platàt’n ta na buša,

o che, par altri, rišàlt a nol fedi.



Cjànt Dicjotèšin

Dal so verbo si godeva luminòus
chel spièli beàt, e jò i stevi gustànt
il me, temperànt dut’l dols cul sindiòus;[1400]

e che fiòla ch’a Diu mi steva menànt
a’a dìt: “Cambia pensej; pensa che visìn
jò’i soj di chèl[1401] che’i maj al và liberànt.”

Voltàt mi soj cuj vuj ca mi lušèvin
vièrs la biela vòus dal me cunfuàrt,
e’i tàs dal ben che chej vuj sans mi volèvin;

no parsè che dal me parlà mi fidi dom’in part,
ma pa la mins ca pòl fà doma chel tant
se pì ch’judada no vèn dal alt, e fuàrt.

Di chel momènt, cuant che ic i stevi vuardànt,
dom’chist i pòl diši, che il me afièt
lìbar al era d’ogn’altra voja, dut cuant,

fin che il plašej eterno, che dirèt
al luševa in Beatrìs, su me pur
a si rifleteva dal so bièl aspièt.

Alòr, cu la lus di un ridi bièl e pur,
ic dìt mi’a: “Vòltiti e scolta;
di paradìs al di fòu daj me vuj an d’è pur.”[1402]

Com’che uchì a si jòt cualchi volta
la voja che’ tal jodi, s’a è tanta,
da ic a vèn duta l’ànima cjolta,

cussì, tal sflameà da la lus santa
che voltà mi’a fàt, la so[1403] brama jodùt
i’ai che di parlami an veva tanta.

E al à tacàt: “Chi sù ch’i ti sòs vegnùt,
in ta stu àrbul cal vif dal insima,
che maj no si sfuèa e che sempri’l fà frut,

i spirs a sòn beàs, che la jù, prima
da vignì’n tal cjèl a èrin ognùn famòus,
tant da vej da li mùšis granda stima.

E alòr vuarda ben ta’i bras di sta cròus:
chèl ch’i minsonaraj, lì’l farà chel àt
che’n ta na nula’l fà’l so lamp[1404] luminòus.”

Pa la so cròus jodùt i’ai un lušòu tiràt
dal nòn Gjošuè, apena’pen’ minsonàt;
che’i no saj se’l diši al era prin dal fàt.

E cuant che Macabeo’l è stàt nominàt
èco n’altri[1405] cal vegneva rodolànt,
e dal godi al era stu tròtul animàt.

Cussi par Carlo Magno e par ’l Orlànt,
doj ch’atènt al à seguìt il me sguàrt
com’vuli’l seguìs il so falcòn svualànt.[1406]

Dopo al à ’tiràt Gulielmo e Renoàrt
e encja’l duca Gotfrèit la me vista
’nta che cròus, coma pur Berto Guiscart.[1407]

Alòr, cun l’altri lùcis’n motu’n ta sta pista,
mostrat mi’a l’ànima ca mi veva parlàt
cuant che cun chès tal cjantà a er’artista.

A la me destra mi soj alòr voltàt
a Beatrìs par jodi s’al me dovej,
cun peràula o cun sen, mi vès guidàt;

e jodùt i’ai i so vuj lušìns e biej,
lùstris di legrìa, che il so aspièt
i’àltris al vinseva e’l so ùltin parej.[1408]

E pròpit coma, par sinti pì dilèt
tal ben fà, ’l omp di dì in dì, plan planìn
a si necuàrs cal fila sempri pì dret,

cussi mi soj rindùt cont che lì ch’i èrin
dut’l cjèl cresùt al veva il so arc[1409]
jodìnt chel miràcul[1410] ch’i vevi visìn.

E com’ca si tramuta’n ta’un pisul arc
di timp na fruta in blanc, cuant che’n muša
a discarga da la so vergogna’l car’c,[1411]

cussi ai me vuj, vìnt voltàt la muša,
al era’l candòu pì dols da la sesta stela[1412]
che ta’un tic e tac ni veva fàt di cjaša.

Jodùt i’ai’n ta che stela buna’e biela
il luši dal grant amòu che lì al era
paj me vuj scrivìnt la nustra favela.[1413]

E coma grus ca si àlsin da la cjera,
cuaši godìnt di diši ch’èrin pasùdis,
a crèjn na tonda o altra schiera,

cussì’n ta li lus li santi creatùris
svualànt a cjantàvin, e’a fašèvin
un D o’un I o’un L cu li so figùris.

Prima, cul so cjantà a si movèvin;
dopo, doventànt un di chiscju dišèns,
a stèvin fers un puc e a tašèvin.

O divina Pegasèa[1414] che’i nustr’ inzèns
par timp e timp ti fàs che gloriòus a rèstin,
e cun chej pur li nustri sitàs e regns,

’luminèjmi di te, che spic a fèdin
sti figuris com’ch’jò li’ai concepìdis:
che’n ta scju vers’l to podej dùcjus jodi a pòsin!

Sinc vòltis sièt si sòn alòr mostràdis
vocals e consonàntis; e notàt
i’ai sti pars coma ch’jò li’ai jodùdis.

‘DILIGITE IUSTITIAM’ ben oservàt
i’ai sè che par prin’era chì pituràt,
da QUI IUDICATIS TERRAM[1415] seguitàt.

Tal EM dal cuint vocabul dut ordinàt
al steva ogni spirt, cussì che Gjove stes
d’arzènt al fasava stu luši doràt.

E pì lùcis jodùt vignì jù’an i vuj mès
e pojàsi tal colm dal EM, da indà
che’l ben pì alt a laudàvin, dùtis chès.[1416]

Dopo, com’ch’al bati di na sclampa brušada,
na nula si’jòt saltà fòu di falìscjs
che paj vilàns a’è roba furtunada,

èco alòr il lampà di mil lùcis,
e pì, zì’n sù t’jodèvis, o tant o puc,
par volej di chèl[1417] ca li veva ’mpijàdis;

e cuant ch’ogni lumìn al era zùt tal so lòuc,
i’ai il cjàf e’l cuèl di n’acuila jodùt
vignì fòu dal dišèn ben clar di stu fòuc.

Il pitòu di dut chistu, mestri nol à maj vùt;
ma mestri ’l è luj, e da luj a vèn fòu
la virtùt ca informa[1418] i nìs dapardùt.

I altri beàs, che contèns ognùn di lòu
a parèvin d’èsi’n ta la M ingiliàs,
puc’a puc pal usièl jodùt si ghi’a’l còu.[1419]

O biela stela, cuanti gjèmis ch’i ti’as
ca mi mostrin che la nustra gjustìsia
a vèn da scju cjèlos ch’i ti tèns ’ngjemàs!

Par chèl jò i prej la mins che inìsi a
ghi dà al motu to e virtùt che ben
a vuardi da’ndà che’l fun’l vèn che’l to raj’l vìsia;[1420]

cussì che n’altra volta’l mostri’l so disdèn
di dut chel baratà dentri dal templi[1421]
che daj màrtirs che fàt lu vèvin al era plen.

O soldàs sans dal cjèl che jò’i contempli,
lotàit fuàrt par chej che la jù in cjera
pierdùs a sòn par via dal brut ešempli!

Cu li spàdis si feva na volta guera;
ma ’dès ’la fàn chej ch’al cjòli a sòn atìfs
il pan[1422] che’l bon Pari a nisùn maj’l siera.

Ma tu che doma par scancelà[1423] ti scrìfs,
pensa che Pieri e Pauli, che muàrs a sòn
pal cjamp[1424] ch’i ti guàstis, a sòn encjamò vìfs.

Tu ti pòs ben diši: “Jò’i saj sè ca è bon;
jo’i vuej doma chèl che besòu al à vivùt
e ca àn pal saltusà martiriàt’n tal salòn;

jò il pescjadòu i no cognòs, nè’l Paulùt.[1425]



Cjànt Dicjanovèšin

Davànt di me i jodevi cun l’alis vièrtis
il bièl dišèn[1426] che cun chel so godi grant
a fèvin l’ànimis ulì unìdis.

Ogn’un’a pareva un rubìn che tant
cun’un raj di soreli ardìnt al stes
che ai me vuj si rifleteva brilànt.

E chèl che a contà i mi mèt adès,
dìt nol è maj stàt, nè scrìt da vingjòstri,
nè d’inventalu nisùn maj s’insumiarès;

ch’jodùt i’ai e pur sintùt i’ai il rostri[1427]
che al “jò” e al “me” a ghi dà vòus
invensi di ušà il “me” e’l ‘nustri.”[1428]

E alòr: Par èsi bon e gjudisiòus,
ešaltàt i soj jò chì a che Gloria
che di pì no si pòl èsi dešideròus;

e’n tal mont i’ai lasàt la me memoria
buna, tant buna, ma che li zens trìstis
a làudin ma a no seguìsin par nuja.”

Cussì dom’un calòu di tanti bòris
sinti si fà, com’che da tancju amòus
un sun sòu si sinteva da li so bòcis.[1429]

E alora jò: “O semprivèrs flòus
dal eterno bon godi; che pur dom’un
someà mi fèis ducju i vustri odòus,

sodisfàit suspirànt il me grant dišùn
che par cussì tant timp mi’a lasàt plen di fan,
che’n tal mont di cjoli nol è stàt bon nisùn.

Jo’i saj ben che se’n cjèl ta n’altri reàn[1430]
sempri a si spièla il volej divìn,
puc’n vu a si riflèt, e sensa velàn.

Ben i savèis ch’i mi tèn pront e visìn
par scoltavi; i savèis cual cal è chel
dùbit che’n mins nol vòu maj stami sidìn.”

Coma un falcon cal vèn fòu dal cjapièl,[1431]
al mòuf il cjàf e l’àlis al bàt contènt,
granda voja mostrànt e fašìnsi dut bièl,

cussì al fasi i’ai jodùt dut intènt
stu sen, da gràsia divina festegjàt
cun chel dols cjantà che là’n alt al è sempri prešènt.

E ’l à tacàt: “Chèl che’l compàs al à slungjàt
fin al fin dal mont, e dentri di chel trat
il misteriòus e’l manifest al à lasàt,

nol à’l so valòu podùt lasà cussì stampàt
dapardùt ’l univèrs, che il so verbo,
infinìt, parzora di dut’l fòs restàt.



E a è par chèl che il prin superbo[1432]
che pì grant al era d’ogni creatura,
crut al è colàt crodìnt di savej pì dal verbo;

e da chistu s’jòt ch’ogni inferiòu natura
un vàs masa pìsul a’è par dut chel ben
sensa fin e che’n sè cun sè’l mišura.[1433]

Duncja la nustra vista, ch’al pì a tèn
doma cualchidùn daj ràis da la mins
che dùtis li ròbis dal mont a contèn,

a no pòl da se stesa tegni a mins
tant che’l so prinsìpit[1434] a no s’interna
tant pì’n là daj nustri sòlis sintimìns.

Cussì che’n ta la gjustìsia eterna
il disèrni cal risèif[1435] il vustri mont,
coma vuli tal mar, dentri a s’interna;

che, par tant che da la riva’l jòt’l font,
lontàn tal mar no lu jòt, cal è lo stes
lì, ma platàt’l tèn il so èsi profònt.

Lustri nol è, s’a nol vèn dal serèn stes
che maj si turba; ma ’l è ’nvènsi dut scur,
o par pasiòn da la cjàr o velèn daj bès.[1436]

Adès che chel post profònt ti sòs sigùr
ca ti platava la gjustisia viva,
che fin a capìla ti’era stàt dur;

che chist ti dišèvis: ‘un al nas’n riva
dal Indus, indà che nisùn’l da lesiòns
su Crist, nè di luj a leši o scrivi al và;

e’l so volej e li so buni asiòns,
par cuant che’l nustri rašonà’l jòt,
sensa pecjàt tal diši o vivi a sòn.

Sensa fede o batièšin al mòu: jòt—
parsè’l vegnia condanàt stu puòr’on?[1437]
’ndà a eše la so colpa se luj nol cròt?[1438]

Cuj sotu tu da mètiti tal cjadreòn[1439]
par gjudicà da miàrs di mìis di lontàn,
che d’jodi nencja na cuarta’n là no ti sòs bon?

Chej che voja di zì’n tal sutìl a’an,
se guidàs da la scritura i no fòsis,
rašòns di dùbit in varèsis a plena man.

Oh nemaj da la cjera! Oh mins sglònfis![1440]
La prima volontàt, ca è’n sè tant buna,
e ca è’l pì grant ben, sempri lì a è, tal so post fìs.

Ogni roba a è justa se cun ic a è una:[1441]
roba creada’l ben a sè’a no tira,
ma ic, risplendìnt, a ognùn lu dona.”[1442]

Com’che’nsima’l nit zvualànt a zira
dop’che la cicògna’l past ghi’a dàt ai fìs,
e com’che chèl cal è pasùt al amira,

cussì si’a fàt[1443], e cussì alsàt i’ai li sèis,
la figura benedeta, che l’àlis
a moveva sburtàdis da tancju consèis.

Atorotòr svualànt a cjantava: “Li nòtis
mès, a’è clar, ti fàs fadìja a capìlis;
il pensej di Diu pur’i no comprendèis.”[1444]

Al cujetasi di che lustri flàmis
dal Spirt Sant ch’encjamò ’l era’n tal sen
ch’ai Romàns ghi veva dàt riverènsis,

di nòuf ’l à tacàt: “Chì sù, in ta chistu regn,
maj nol è vegnùt nisùn ca nol crodès in Crist
nè prin nè dopo cal vegnès ’nclaudàt tal lèn.

Ma jòt: tàncjus di lòu a sìghin ‘Crist, Crist!’
e’n tal dì dal judìsi a saràn pì lontàns
di luj[1445] che chej che maj cognosùt no’an Crist.

E l’Abisìn’l danarà chiscju Cristiàns
cuant ca si spartiràn chisti do scuèlis,
una sempri siora e l’altra’n taj dàns.[1446]

Se dišarani i Persiàns ai re vùstris?
Coma a jodarani chel libri vièrt
’ndà che li pècis sòs a sòn dùtis scrìtis?

Lì s’jodarà, tra l’òperis d’Albert,[1447]
chè che fra puc a scrivarà la pena
su chèl ca cambiarà’l regnu di Praga’n desèrt.[1448]

Lì a s’jodarà’l mal che là dal Sena
al caušarà, falsificànt bes a plen,
chèl che’l cinghiàl’l farà crepà, cun pena.[1449]

Lì di che supiàrbia s’jodarà il sen
che màt a fà doventà ’l Inglèis e’l Scosèis
che bòis no sòn di restà tal so terèn.

La lusùria a s’jodeva  e li coròtis plèis
di chèl di Spagna e di chel re Boèm,
che virtùt maj ’la vùt, ma doma brus plašèis.[1450]

Si gh’jodarà al suèt di Gjerusalèm
segnada cun una I la so bontàt,
ma l’opòst ghi sarà segnàt cu na em.[1451]

S’jodarà l’avarìsia e la viltàt
di chèl che vuardiàn al è da l’išula dal fòuc
’ndà ch’Anchìs finìt al veva la so lungja estàt;

e par da n’idea di cuant cal è luj puc
a bastaràn un pu’ di lèteris scurtàdis
ch’un biel puc ni dišaràn cul diši puc.[1452]

E s’jodaràn pur li òperis spòrcis
dal barba[1453] e dal fradi che na nasiòn
a’an dišonoràt e pur do corònis.

E chej che re dal Portogal e Norvegja a sòn,
lì si cognosaràn, e chèl di Rasa[1454]
che cuj bès di Venesia al veva fàt puc di bon.[1455]

Beàda Ungaria s’a no si lasa
pì malmenà! e beàda Navàra
s’a si armàs dal mont[1456] ca la fàsa!

E ducju’an di crodi che par capara
di chistu, Nicošia e Famagosta
fuàrt si làgnin pal nemàl di so cjera[1457],

che d’imbànda daj àltris  no si scosta.



Cjànt Vincjèšin

Cuant che chèl che dut’l mont al luminèa,
dal nustr’emisferi jù’l vèn e’l và via
cussì che’l dì dapardùt si distudèa,

il cjèl, che doma di luj prin s’impìja,
ai nustri vuj si fà di nòuf a colp prešìnt
par ducj’ chej lumìns ch’ognùn di luj s’impìja;

e’n mins stu da fà dal cjèl si’a fàt prešìnt
cuant che’l sen dal mont e daj so dùcis
di parlà ’l à smetùt, cujèt restànt e tašìnt;

ma sùbit dopo, l’altri bieli lùcis
sempri pì lušìnt a cjantà si’an metùt
cansòns ch’i recuardi ben ca èrin soàvis.

O divìn amòu, di ridi dut cujerzùt,
cuant ch’i ti lušèvis cun che melodìis dòlsis
che di pensèis sans a cjantàvin par dut!

Dopo che chisti lustri pièris presiòšis
che la sesta lus ’ngjemà i vev’ jodùt
cujetàt a vèvin l’angjèlichis nòtis,

di sinti’l murmurà d’un rìvul mi veva parùt
che da clap’a clap jù’l vèn lìmpit e clar
da la gran fontana ’ndà cal è nasùt.

E com’dal cuèl da la ghitara’l sun clar
dut ben si sesta, com’cal fà dal bušùt
da la pìva il soflà dal montagnàr,

cussì, sensa nencja spetà un minùt,
il murmurà da l’àcuila sbušigànt
al è vegnùt sù pal cuèl, fin che dols lu’ai sintùt.

Da mùrmur’a vòus sè stesa alòr cambiànt,
fòu dal so bèc in forma di peràulis
bièlis i’ai sintùt, che chì i’ai scrìt dut cuant.

“La part che’n me a jòt e che’n àcuilis
mortàlis’l soreli a vuarda,” al à tacàt,
“a’è miej che adès benòn i ti vuàrdis,

pars’che daj fogùs che forma mi’an dàt,
chej ’ndà che’l vuli’n tal cjàf mi sflamèa,
tant miej daj àltris al è ognùn di lòu dotàt.[1458]

Chèl che tal miès dal vuli al sfavilèa,
il grant cjantadòu ’l è stàt dal Spìrit Sant,
che da post a post l’arca movùt al ve’a:

adès ben’l cognòs il mèrit dal so cjànt,[1459]
che luj stes al è efièt dal so consej stes
par gràsia vuda che granda’è altritànt.[1460]

Daj sinc che sercli mi fàn dal vuli stes,
chèl[1461] che al bèc pì visìn a mi è,
la veduluta consolàt al à pal fì stes[1462]:

adès tant ben al sà cuant costòus cal è
il stà lontàn di Crist, pa l’esperiensa
di sta dols’ vita e di chè ch’oposta ghi’è.[1463]

E chèl che dopo a si jòt’n ta la sirconferensa
che minsonàt i’ai, tal alt da la sèa,
la muàrt al à ritardàt par fà penitensa:[1464]

adès al sà ch’encja cuant ch’un al prèa
che chèl di vuej’l sedi pal domàn lasàt
il gjudìsi eterno a nol cambièa.[1465]

Chel altri pì’n là, cu li lègis al me làt,
cu na buna intensiòn ca’a vùt brut frut,
par zì davòu dal pastòu, grec si veva fàt:[1466]

adès al capìs com’che’l mal ca si’a vùt
dal so ben operà a no ghi’a fàt dan
encja se’l mont da là’n cà’n malora ’l è zùt.

E chèl che ta la curva’n jù i oservàn,[1467]
Gulielmo ’l era, che che cjera a plans a st’ora
par Carlo e Federico e’l so malàn:[1468]

adès al sà coma ca s’inamòra
il cjèl di un re just, e a li sintìlis
dal so splendòu encja ’dès a s’indòra.[1469]

Cuj’l crodarèsia la jù, tal mont di pècis,
che Rifèo Trojàn[1470] al fòs’n ta stu rotònt
uchì la cuinta da li lùcis sàntis?

Adès alc al cognòs ben di sè che’l mont
nol pòl par nuja jodi da la gràsia
divìna, o almancu no fin in font.”

Com’na ’lodula che’n aria si spàsia,
prin cjantànt, e dopo tašìnt contenta
da li dolsi nòtis ca la làsin sàsia,[1471]

cussì ben clara mi’a parùt la ’mprònta
dal plašej eterno, e’l so dešideri
che a chèl ogni roba si atèn e doventa.[1472]

E forsi pars’che plen di dùbit i’eri
com’un spièli plen di ròbis coloràdis,
pì’a lunc di spetà, tašìnt, bon ’no’eri;

ma li peràulis: “Se soni sti ròbis?”
a mi sòn fòu di so volej sbrisàdis;
e’a colp un faliscjà jodùt i’ai di fièstis.

Sùbit dopo, cun brilanti ocjàdis
chistu sen benedèt a mi’a rispundùt
prin ch’i ghi fès jò stes altri domàndis.

“Chistu tu i ti cròdis di capìlu dut
parsè ch’jò’i lu dìs, ma’l coma no ti lu sàs;
com’che’l crodùt spès a nol è comprendùt.

Com’chej ca pàrin capì li ròbis’ti fàs,
par nòn e basta, ma la so “quiditàt”[1473]
no la jòdin se d’àltris no vegnìn judàs.

Regnum coelorum a sufrì ’l è partàt
dal grant amòu e da la speransa
ch’a vinsi a và la divìn’ volontàt;

no’un lotà tra omp e omp, com’ca si pensa,
ma ic a vìns pars’ca vòu èsi vinsuda
e, vinsuda, a vìns cu la so benevolensa.[1474]

La prima e la cuint’ànima[1475] là ’mpostada
a ti lasa a bocja vièrta, che’n ic t’jòs
la regjòn daj ànzui ben piturada.

Daj so cuàrps fòu no sòn vegnùs, com’ch’i ti cròs,
spirs pagàns, ma cristiàns, cun fede plena
sul Crist che da zì o zà zùt al era’n cròus.

Ch’un da l’infièr, da’ndà ca no si torna
maj par fà dal ben, taj so vuès al è tornàt,
pa la gràsia che’l sperà a adòrna;

dal gran sperà che sì tant al à judàt
il preà[1476] che Diu lu risusitàs,
par podej vej’l so dešideri scoltàt.

Il spirt gloriòus ch’adès ni tèn voltàs,[1477]
tornàt a la cjàr, e lì par amondi puc,
tant al à crodùt che luj a lu judàs;

e crodìnt impijàt a si’a’n ta un cussì grant fòuc
di amòu par luj[1478], ch’a la so muàrt seconda
uchì al è vegnùt, in ta stu bièl lòuc.[1479]



’L altri[1480], che par gràsia di na tant fonda
fontana’l sgorga, che maj creatura
jodi’a podùt fin ta l’ùltima onda,

dut’l so amòu la jù al à dàt a vita pura;
che Diu, da gràsia ’gràsia[1481] ghi veva vierzùt
il vuli a la nustra redensiòn futura:

e alòr ’n chè luj ’la crodùt, e pì nol è zùt
a sufrì la spusa dal paganèšin;
ma à criticà che perversiòn si’a metùt.

Che tre siòris[1482] lì a ghi’an fàt da batièšin,
che visìn la roda destra ti’as jodùt,
davànt dal batiešà pì di un milèšin.

O predestinasiòn, che maj’an podùt
la to radìs jodi, nè maj podaràn,
chej che’l prin motu[1483] maj comprendaràn dut!

E vuàltris, puora zent, no stèit dasi afàn
a gjudicà; chè nu stes, che Diu i jodìn,
dal cognosi ducju’i elès i sìn lontàn;

e dols ni’è che dal savej lontàns i sìn
e’l nustri ben a chistu ben s’inclina,[1484]
che chèl che Diu’l vòu, encja nu’i volìn.”

Cussì da che splendida lus divina,
par ben sclarìmi la me puora vista
risevùt i’ai sta buna midišina.

E com’un cjantadòu un bon citarista
davòu ghi và cuj so zòucs da la cuarda,
ch’encjamò pì gust al à un che’l cjànt’l scolta,

cussì ’ntànt cal parlava, di recuardà
mi vèn ch’jodùt i’ai li do lus beàdis
che, com’che cul bati’nsièmit da li sèis un’l vuarda,[1485]

cul so parlà si movèvin li flamùtis.



Cjànt Vincjunèšin

Belzà si’èrin i me vuj di nòuf fisàs
su la me Beatrìs[1486], e cun lòu’l me còu,
che pì d’ic no ešìst altri ca ghi plàs.

Ic a no rideva; ma “Se’l colòu
dal me ridi t’jodès,” mi’a dìt, “ti restarès
com ‘Semlè’ che’n siniša si’a fàt par amòu;[1487]

la me bielesa, che’n tal alsasi stes
dal eterno palàs, pì’a và lušìnt
coma che fin chì jodùt i ti’as tu stes,

s’a no si temperàs, tant pì risplendìnt[1488]
al doventarès[1489] che li fuàrsis tòs al so lušòu
a sarèsin com’alc che’l folc’l và distrušìnt.

I sìn adès rivàs al siètin splendòu
che sot dal dišèn dal leòn dut ardìnt
la jù’l radièa misturàt[1490] il so valòu.

Davòu daj to vuj tèn ben fisada la mint
e fà che chej a spièlin la figura
che’n ta chistu spieli[1491] ti zaràs jodìnt.”

S’un’l savès ch’jò’i mi stevi godìnt na vura
dut il me contemplà di chel aspièt beàt,
cuant che d’jodi altri mi soj dàt cura,

al capirès benòn cuant ch’i eri grat
di ubidì a la me biela scorta,
balansànt chistu cul splendòu zà contemplàt.

In ta chel cristàl che il nòn al parta—
zìnt atòr dal mont—dal so duce, tant bon
che sot di luj a era ogni malìsia muarta,[1492]

dut d’oru che tant’a brilava e benòn
jodùt i’ai na scjala ca zeva in sù
fin che’i me vuj pì no la jodèvin benòn.

par scju scjalìns i’ai pur jodùt vignì jù
tancju di chej lušòus ch’ogni lus dal cjèl
a pareva ca si difondès ca jù.

E com’che par natura al fà ogn’usièl,
ducju ’nsièmit, bunoruta, i crovàs
par scjaldasi ducju’a fàn’l so saltusèl;

e dopo an d’è di chej ca vàn a spas,
àltris a si zìrin ma fìs lì a rèstin,
e àltris atòr a vàn di lì ch’èrin pojàs;

pròpit cussì mi pareva ca fèsin
l’ànimis che chì a lušèvin insièmit
cuant che’n tal stes scjalìn si visinàvin.

E che che pì visìn i’jodevi, e pulìt,
tant clar’si veva fàt, ch’jò mi diševi pensànt:
“Ben jò’i jòt il ben ch’i ti mi tèns sclarìt.”

Ma chè[1493] che da chè jò’i spetavi’l coma e’l cuant
dal diši e dal taši, a tàs; e alòr
jò, cuntra’l me volej, sidìn i soj stàt dut cuant.

Alòr ic, che ben jodùt a veva’l me puòr
taši tal jodi di chèl che dut[1494] al jòt,
dìt’a mi’a: “Dìs pur di sè ch’i t’jòs atòr.”

“Il me mèrit,” i’ai alòr tacàt di bot,
“grant nol è asaj par vej da te[1495] risposta;
ma par chè[1496] che’l me grant dešideri a jòt,

dìšmi, beàda vita, che in ta chista
alegrìa i ti ti tèns platada,
sè che tant dongja di me a ti parta;

e dìšmi parsè ca tàs’n ta sta roda
—chè che’n ta àltris[1497] a par èsi goduda—
che sinfonìa celestiàl e ’nmielada.”

“La muša e’l sinti mortàl ti’as, ben vuarda,”
rispundùt mi’a; “par chèl chì no si cjanta,
com’che a ridi Beatrìs no ti l’às joduda.[1498]

I soj paj scjalìns da la scjala santa
vegnuda tant in jù dom’par fati fiesta
cul dìš’ti e cu la lus ch’ognùn chì an d’à tanta;

e’a no’è pal pì grant amòu ch’i ti faj fiesta;
ch’altritànt amòu o pì chì sù ti jòdis,
com’che dut stu sflameà ti manifesta.

Ma l’alta caritàt, ca ni fà sèrvis
di chel alt consej che’l mont al governa,
uchì a ni sièls, com’che tu ti osèrvis.”

“Jò’i jòt ben,” i’ai dìt, sfavìl di lus plena,
com’che uchì al basta’l vustri benvolej
par seguì la providensa eterna;

ma chistu al è chèl ch’i vorès tant savej—
pars’che predestinada tu, besola,
chì a èsi ti sòs, fra tancju spirs biej.”

No’eri nencja’n ta l’ùltima peràula,
che’n tal so miès a si’a sta lus centrada,
atòr di sè piruetànt com’na trotula;

cussì mi’a ’lòr dìt chist’ànima beàda:
“La lus divìna che su di me si punta
penetrànt’n ta chè ca mi tèn ’nglusada,

che cul me jodi a si tèn ben streta,
cun me su di me a si alsa, ch’jò’i jòt
la pì alt’esènsa da’ndà ca’è cjolta.[1499]

Èco duncja l’alegresa che’n me a s’jòt;
pars’che cuant ch’al me jodi a’è clara
cussì’l me luši’l lus coma’l luši ch’jò’i jòt.[1500]

Ma che alma dal cjèl che pì a vèn clara,
chel serafìn che’n Diu’l vuli pì’l tèn fisàt,
al to domandà nol pòl dà risposta clara;

par via che’n tal abìs al è tant sprofondàt
dal eterno decrèt chèl che savej ti vùs,
che capìlu nol podarà maj spirt creàt.[1501]

Cuant che’i to piè jù’n tal mont sòn di nòuf zùs,
chistu conta, che pì a nol prešumi
di zì ’ndà che nencja’i beàs d’jodi no’an asaj lus.

Com’a pòsia la jù la mins prešumi
d’jodi tal so scur sè che d’jodi no pòs
nencja’n ta chista lus chì—adès dìšmi.”

Di stà sidìn mi’an cussì dìt li peràulis sos,
che lasàt i’ai la cuestiòn e domandàt,
ùmil, ghi’ai se di cognòs’lu pusìbil mi fòs.

Un cret a s’jòt che’n Italia al è’nmiešàt, [1502]
e no tant lontàn da la to patria,
tant alt che dal ton pì’n bas si sìnt’l boàt;

e na goba’l forma dal nòn di Catria,
cun sùbit sot un monasteri consacràt
che d’adorà Diu maj a nol vària.”

Cussì il so ters discòrs al à tacàt:
al à dìt, seguitànt cuj so motìfs:
“Uchì al servìsi di Diu i soj restàt,

che cul mangjà cunsàt cul vuèli d’ulìfs,
i pasavi tant’l cjalt che’l frèit amondi ben,
dut contènt cuj me pensèis contemplatìfs.

Par scju cjèlos stu claustri al era ben
fèrtil; e adès dut vuèit i lu cjatàn,[1503]
cussi che di rivelasi al farès ben.

Ta chel post jò i’eri Pieri Damiàn,
e Pieri pecjadòu i’eri’n ta la Glišia
da la Madona visìn dal mar Adriàn.[1504]

Di vivi ulà mi restava pucja gràsia
cuant ch’i soj stàt pocàt vièrs di chel cjapièl
che travašàt da mal in pèšu spes d’jodi a si’a.[1505]

Cefàs vegnùt al era, seguìt dal grant vasèl[1506]
dal Spirt Sant, discòls, puarès, e màgris,
mangjant frigùis in ta chistu post o’n ta chèl.

Adès si spètin tanti di che ròbis
chiscju modèrnos pastòus, e che ben
ju àlsi, pa li so gravitàs pešàntis.

Cul mant so a cujèrzin il palafrèn,
cussì che do bèstis a stàn sot di na pièl:
Oh pasiènsa, cuant ch’i ti ghi dàs sostèn![1507]

Lumìns jodùt i’ai, al sinti chist da chèl,
vignì jù svels paj scjalìns e zirasi
e a ogni ziru’l so lumìn si feva pì bièl.

Visìn di stu spirt[1508] a sòn vegnùs a fermasi,
dànt insièmit un cussi grant sigòn
ch’a nuja chì al pod’rès paragonasi:

nè jò’i lu’ai capìt, par tant fuàrt cal era’l ton.



Cjànt Vincjaduèšin

Plen di maravèa, a la me guida
voltàt mi soj, coma un ninùt cal còr
sempri là indà che pì si cunfida;[1509]

e chè, coma una mari ca socòr
sùbit il fi dut pàlit da la poura
e coràgju a ghi dà e ghi stà atòr,

mi’a dìt: “Ma no satu che’n cjèl alora
zà’i ti sòs? E’i no satu che’n cjèl dut a è sant
e che lì dut sè ca’è fàt al è fàt cun cura?

Coma ca ti varès tramutàt il cjànt,
e’l me ridi, adès imaginà ti pòs,
cul tonà di che vòus che movùt ti’a cussì tant;[1510]

che se ben i ti capìs i pensèis sòs,
zà ti savarès cuala ca è la vendeta
ch’i t’jodaràs prin da la fin daj dìs tos.[1511]

Casù la spada a no tàja masa a la svelta
nè masa tars, com’che’nvènsi a ghi pàr
a chèl che cun voja o timòu a la speta.

Ma a è ora ch’i ti vòltis il to sguàrt clar;
che spìris grancj’ e famòus i t’jodaràs
se’l cjàf ti zìris, com’ch’i dìs, vièrs’l scjalinàr.”

Com’ch’ic voleva, i me vuj si sòn voltàs
e jodùt i’ai sent balìns che insièmit
cuj ràis di dùcjus a vegnèvin ben ’luminàs.


Com’un di chej i’eri jò che, par no someà mas’ardìt,
la gola’l copa, e’n davòu a si tèn
dal domandà, par no vignì stracapìt;

e’l lumìn pì grant cal luševa pì ben
fra che margarìtis pì’avànt al è vegnùt
par volej di sè stes contentami ben.

“Se tu t’jodès,” da chèl alòr i’ai sintùt,
“coma me la caritàt che tra nu’a art,
ogni to pensej jodi i ti farès, dut.

Ma pars’che tu no ti tàrdis, nencja’n part,
di rivà al pì alt[1512], ghi daraj risposta
jò a chel pensej ch’i ti tèns in riguàrt.

Chel mont cal à Casìn[1513] ta la so costa
frecuentàt al è stàt fin la sù insima
da zent ’nganada e puc ben disposta;[1514]

e chèl jò’i soj che la sù al à par prima[1515]
partàt’l nòn di chèl che la veretàt
in cjera dal alt ghi’a mostràt a ogn’ànima;

e da tanta gràsia i soj stàt luminàt
che i vilàns di chej poscj’ i’ai convertìt,
che sedušùs ’èrin stàs da’un cult disgrasiàt.[1516]

Contemplatìf al era stàt ogni spìrit
di scju fòucs tegnùs inpiàs’n ta chel cjalt
che crèsi’l fà’i flòus e’l frutàn sant e scuišìt.

Chì al è Macario, chì al è Romuàlt,
chì a sòn i me fràris che in taj clàustris
i piè’an puntàt e tegnùt il còu salt.”[1517]

E jò a luj: “’L afièt ch’i ti mi mòstris
parlànt cun me e’l calòu di chel aspièt
ch’jò ben i’jòt in tal brilà daj vustri lùstris,

che fede’n vu tant granda i sìnt’n tal me pet
com’na roša cuant che tant vièrta a vèn
che dà no podarès encjamò pì dilèt.

Ma par plašej, o pari me, dìšmi ben
se jò’i pòs da te la buna gràsia vej
d’jòditi dentri di stu luminòus sen.”[1518]

Alòr luj: “Fradi, chistu grant dešidej
scoltàt ti sarà’n ta l’ùltima sfera,[1519]
’ndà che scoltàs dùcjus a saràn dal alt volej.

Ulà a è perfeta, ma dura e’ntera
ogni sodisfasiòn, e doma’n ta chè, sìnt,
ogni roba a è ’ndà che sempri a’era,[1520]

pars’che’n lòuc no è, nè zìrus a stà fašìnt;
e la nustra scjala’n sù a và’n ta chel marc,
che daj to vuj a và plan plan scomparìnt.[1521]



Fin la sù al à joduda’l patriàrc
Jacob[1522] cuant che, pojada’n tal punt pì alt,
ogni scjalìn a ghi era di ànzui car’c.

ma par zìghi sù cuj’l fàja pì un pìsul salt
fin al prin scjalìn? Il me regulamìnt
a nol vèn pì seguìt nencja da’un puòr Svuàlt![1523]

Li mùris ca èrin na volta’un cunvìnt,[1524]
adès sòn tànis di làris, e’i vistìs
sòn sacs di farina zuda malamìnt.

Nencja la pešu ušura ch’i ti pènsis
tant no ghi displàs a Diu com’chel frut[1525]
che mat al fà doventà’l còu daj fràris;

che dut sè che la Glišia a custodìs, dut
al è da la zent ch’a nòn di Diu’a domanda;
no daj parìncj’ e nè di altri pì brut.[1526]

La cjàr dal omp a’è debula avonda
ca no basta pal bon propòšit da la zent
vej’l timp dal rori, dal nasi a la so glanda.

Pieri al à tacàt sens’oru e sens’arzènt,
e jò cun tant preà e cul fà dišùn
e Cesco[1527] cun umiltàt il so convènt.

E se’l prinsìpit ti vuàrdis d’ognidùn
e’ndà ch’a finì ’l è zùt dopo i ti vuàrdis,
t’jodaràs che da blanc scur si’è fàt ognùn.

Ma vej l’àghis dal Gjordan’n davòu movùdis,
o vierzùt’l mar cuant ch’a Diu ghi’a plašùt,
pì d’un judà uchì  a èrin sti maravèis gràndis.”[1528]

Cussì a mi’a dìt, e dop’a si’a metùt
di nòuf cuj sos e cuj sos si’a miscjàt;
e cun chej zì’n sù a mulinèl i’ai jodùt.

Zì davòu di lòu mi’a Beatrìs alòr fàt
cun’un so pìsul sen sù par che scjala,
e la so virtùt pì dal me pèis’a zovàt;[1529]

nè maj ca jù’ndà ca si monta e cala
com’che sempri i fin, un motu cussì svelt
jodùt si’a, com’chèl di sta me nova ala.

Si podès maj jò, letòu, tornà al alt
trionf celestiàl pal cual jò’i plans tant spès
i pecjàs ca mi tègnin lontàn dal alt,

pì timp il dèit tal fòuc a ti volarès
di mèti’e tirà fòu, che’a mi d’jodi’l sen
che dopo dal Toru’l vèn, lì ch’a colp i’eri jò stes.[1530]
O stèlis gloriòšis, o grant splendòu plen
di che alta virtùt ca mi conferìs,
par puc o tant cal sedi, dut’l me inzèn,

cun vu’l naseva e tramontava, o stèlis,
chèl ch’a dut sè ca’è mortàl ghi da vita
cuant ch’i’ai par prin godùt li àriis toscànis;

dopo, cuant che vustra virtùt conferìt’a
mi’à d’entrà’n ta l’alta[1531] roda ca vi zira,
pal momènt chì cun vuàltris mi’è dàt di stà.

E adès l’ànima me tant vi suspira—
oh cussì tant!—par podej vej che virtùt
ca ocòr pal gran pàs ch’a sè la tìra.[1532]

“Ti sòs tant dongja da l’ùltima salùt,”
Beatrìs a’a tacàt, “ch’adès ti convièn
vej’l jodi da li to lus clar e acùt;

però, prin che tu ti èntris ta chel ben,
dà na ocjada’n jù e jòt pur cuant mont
sot i piè ti’ai zà lasàt vej—oserva ben;

cussì che’l to còu, par tant cal pòs, gjocònt
si prešenti a la fila[1533] trionfànt
che contenta a vèn tra stu etere rotònt.”

E chèl che a stu mont ghi fà puc cont
jò i lu amìri, e chèl ch’a altri al pensa
bravo al è, che la schena ghi volta’al mont.

Jodùt i’ai Diana, dut’clara, ma sensa
che màcis scùris ca èrin stàdis rašòn
ch’jò i la vevi croduda rara e densa.[1534]

Il grant splendòu di to fì, o Iperion,[1535]
jodi i’ai podùt, e com’ca si mòvin
atòr e visìn di luj, Maja e Dion.[1536]

E’n tal miès dal pari e’l fì, jodùt ghi’ai visìn
Gjove stes, pì tempr’àt[1537]; e clar mi’è stàt
com’che da’un post al altri a varièjn.

Dùtis sièt sti sfèris mi si’an dimostràt
cuant gràndis ca sòn e cuant velòcis
e com’ch’ogni pianèt si tèn tal so post ’ncjašàt.[1538]

Chel ortùt che cussì tant ni fà salvàdis
tal zì atòr cun scju etèrnos zìmuj,
dut i’ai jodùt, daj glasàrs a li fòcis.

I vuj i’ai dopo voltàt di nòuf ai biej vuj.



Cjànt Vincjatreèšin

Coma ’l usièl che’n ta li so amàdis fràscjs,
pojàt’n tal nit daj so biej usielùs
al è lì’n ta la nòt ca scurìs li ròbis,

che’ par ben jodi i so picininùs
e par cjatàighi da mangjà un vierùt
o doj a no si tèn maj ’ndavòu, da mùs,

al cricà dal dì, fòu dal nit’l vèn spes jodùt,
che cun grant afièt il soreli’l speta
e’l vuarda fìs pal prin lušòu, a stent stànt mut;

cussì la me Beatrìs a stev’atenta
e dreta, cuj vuj par che banda voltàs
’ndà che’l soreli’l par mòvisi mancu a la svelta:[1539]

cussì che, jodìnla cuj vuj tant ešaltàs,
doventàt i soj com’chèl che, dešiderànt
di vej altri, cul còu’n gola al spera e’l tas.

Ma di timp no’n d’era pasàt par nuja tant,
tra’l me dešiderà e’l jodi, i dìs,
il cjèl che pì e pì si zeva’mpijànt.

E alòr Beatrìs: “Èco li scuàdris
dal trionf di Crist e di dut cuant’l frut
vendemàt dal zirà di chisti sfèris!”[1540]

’L aspièt so mi pareva cal ardès dut,
e di gjoldi a veva i vuj cussì plens
che’l diši a è miej tègnilu tašùt.[1541]

Com’cuant che’i cjèlos a sòn dùcjus serèns
Diana s’jòt ridi fra li nìnfis etèrnis
che dut la sù a piturèjn cuj so biej sens,

jodùt i’ai’mparzora di miàrs di lùcis
un soreli che dùtis al impijava
com’che’l nustri’l fà cun dùtis li stèlis;

e’n ta sta viva lus a traspareva
che sostansa cussì tant brilànt e clara
che’l me vuli sostegni nol podeva.

Oh Beatrìs, guida me dolsa e clara!
Cussì a mi’a dìt: “Sè ca ti fà mancjà’l flat
la virtùt[1542] a’è ch’a dut ghi stà parzora.

Uchì’l è’l savej e’l podej ca ni’e stàt dàt
par vièrzini li stràdis tra cjèl e cjera
che par cussì a lunc i vèvin dešideràt.”

Com’che’l fòuc che il nul in sè al siera
a si slargja e da chèl nol è pì tegnùt,
e cuntra natura jù’l và vièrs la cjera,[1543]

cussi la me mins, nudrida da dut
chel ben di Diu, èco che fòu a vèn
e di savej sè ca’a fàt no’a pì podùt.

“Alsa pur i vuj che jòdimi ti pòs ben;[1544]
i ti’as jodùt ròbis che preparàt ti’an
a sostegni’l me ridi, com’ca convièn.”


Jò’i eri com’chej che da’un sun sveànt si stàn
e, cul sun cal và svelt svanìnt, a pròvin
a ripartalu a la mins, ma invàn;[1545]

cussì i’eri cuant che’n mins mi vegnèvin
li peràulis sos, dègnis di èsi scrìtis
taj libris che’l pasàt sempri’a ritègnin.

S’adès a sunàsin dùtis che lènghis,
che Polimnia e li so sòus fàt a vèvin
cussì tant dòlsis e sempri miej nudrìdis,

par judàmi, dal just nencj’un milèšin
a no rindarèsin dal so ridi sant,
e nencj’al so aspièt sant si visinarèsin.[1546]

Cussì cuant che dal Paradìs i stìn contànt
a’è miej ch’un salt’l fedi’l sacri poema,
com’cuant che un fosàl i si cjatàn davànt.

Ma s’un’l pensàs al grant pèis di chistu tema
e a sta puora schena ca lu parta,
il cjàf’nol scjasarès se sot di chèl a trema:

nol è un mar par na barcja pisuluta
chèl che cun coràgju a vièrs sta brava prora,[1547]
o d’un timonej che pauròus’n davòu’l resta.

“Parsè ti eše la me muša tant cjara
che’i vuj no ti vòltis vièrs il bièl gjardìn
cuj flòus che’i ràis di Crist’a tègnin sot cura?

Uchì a è la roša che’l verbo divìn
incarnàt ti’a; ta scju gìlios volta i pensèis
che tal so bonodòu tacàt’l veva’l so cjamin.”[1548]

Cussì Beatrìs; e jò, che ai so consèis
i eri dut pront, i mi soj alòr metùt
a lotà cuntra li me debuli sèis.[1549]

Com’che na dì da l’ombrena i’ai jodùt
un raj di soreli che un prat di flòus
da’un barconùt dal nul al luminava dut;

èco, cussì jodùt i’ai tancju splendòus
iluminàs dal alt da ràis infogàs,
sensa jodi la cauša di scju lušòus.[1550]

O Signòu me, che un sen cussì clar ti ghi dàs,
tant’n alt ti stèvis che’i me vuj alòr miej
jodi’a podèvin’l splendòu di ducju i beàs.[1551]

Il nòn dal bièl flòu che jò sempri i’nvochèj
di dì e di nòt, a mi’a dut ingropàt,
e cul còu’n gola’l so fòuc jodùt i’ai’ntèj.[1552]


E ’ntànt che in tant e in cuant[1553] i vuj pituràt
mi veva la lus di che viva stela
che la sù a vìns com’che ca jù a’a fàt,

dal alt jù si’a fàt na flamuta biela,
rotonda pròpit coma na corona,
ch’atòr ghi’a zùt di sta dolsa stela.[1554]

La pì dolsa melodìa ca suna
ca jù e che pì l’ànima a tira,
altri no’è che un nul che sclapàt’l tona,

in paragon dal sunà di che lira
che coronànt a zeva chel bièl zefìr
che di sè’l cjèl a’ngjemava, sta biela piera.[1555]

“Amòu angjelic jò’i soj che inzìr’
ghi vaj dal grant gaudio cal vèn di dentri—
nustri dešideri!—di stu dols zefìr;

e cun te’i staraj, o roša dal cjèl, mentri
che’l fi ti compagnaràs, radiant, O pia!,
ta la roda suprema[1556], cul èsighi dentri.”

Cussì a si strinzeva la melodìa
ch’atòr di sè a veva, e l’altri lùcis
a cjantàvin pur lòu’l nòn di Maria.

La mantelìna real[1557] che duti li sfèris
dal mont a cujèrs, fervida e viva,
godìnt di Diu’l calòu e ušànsis,

parzora di nu’l so disòt a veva
cussì tant lontàn che la so aparènsa,
da lì ch’i eri, jodi’ncjamò no si feva:

i me vuj, alòr, no’an vùt la potensa
di stà visìn di che glorioša flama
ch’alsàt si veva davòu da la so siminsa.[1558]

E com’chel fantulìn che vièrs la mama
al slungja’i brasùs, dopo vej ben tetàt,
par chel amòu che dut di fòu lu’nflàma;

ognùn di chej lušòus in sù si’a butàt
cu la so flama, cussì che’l grant afièt
che par Maria a vèvin palešàt mi’è stàt.

E lì davànt mi sòn restàs, dirimpèt,
cun tal gràsia, ‘Regina coeli’ cjantànt,
che ’ncjamò adès ghi sìnt dut il dilèt.

Oh cuant ben di Diu ca si và cjatànt
fra chisti bunànimis dal còu d’oru
che jù a semenàvin il bon e’l bondànt![1559]

Chì a si vìf e a si gòt dal tešoru
otegnùt cul lagrimà’n tal ešilio
di Babilon, ’ndà ca si’a lasàt ’l oru.

Chì al trionfa, sot dal fì di Dio
e di Maria, da la so vitòria,
e cul vècju e cul nòuf concilio,

chèl che cont’l tèn li clafs di chista gloria.[1560]



Cjànt Vincjaquatrèšin

“O vuàltris ch’elešùs a la gran sèna
i sèis dal Àgnul benedèt che godi
la sù vi fà cun mins sempri serena,

se par gràsia di Diu chistu’l pòl godi
di na frigùja o dos da la vustra mensa
prin che finìghi’l timp la muàrt’a podi,

vuardàit ben la so granda voja, imènsa;
fèighi sercjà’l vustri ben: i bevèis vuàltris
sempri da l’aga che luj dom’al pensa.”

Cussì Beatrìs; e l’ànimis beàdis
coma sfèris si’an fàt tal alt di paj fìs,
e flameànt a ziràvin coma comètis.

E com’atorotòr i tocs daj orlòis
si zìrin, cussì ch’un toc al par mov’si planìn,
mentri ’l ùltin al somèa vej àlis,

cussì che zirulìnis, ca balàvin
ben e bièlis, di cuant ca èrin bràvis
in tal so bal, o lent o svelt, capì mi fèvin.

Da una pì presiòša da li àltris
fòu jodùt i’ai da li pì bieli flàmis
un fòuc ch’àltris no’n d’era di pì lùstris;

che tre vòltis ’torotòr di Beatrìs
al era zùt cjantànt un cjànt cussì tant divìn
ch’un pì alt diši a vòu par diši di sti nòtis.

E alòr la me pena a salta stu scjalìn;
ch’al nustri pinèl par tal’sfumadùris,
com’al contà, colòus mancu vifs ghi vòlin.[1561]

“O Sòu me santa, cu li to prejèris
sincèris, e’l to grant e ruvìnt afièt,
da che biela sfera ti mi lìberis.”[1562]

E uchì a si’a fermàt il fòuc benedèt
e vièrs ic indirisàt al à’l so rispìru
e com’ch’i’ai dìt ghi’ai dìt, cun grant rispièt.

E ic: “O lus eterna di chel grant viru[1563]
che dal Signou Nustri li clafs al à otegnùt
che partàt jù’l veva da stu lòuc d’oru,[1564]

stu omp tenta, chì e lì, un puc par dut,
su la fede, s’a ti plàs, dàighi pur sot,
che par ic tal mar tu ti zèvis a piè nut.[1565]

S’un al è ben dispòst e ben’l spera e’l cròt,
ocultàt no ti’e, ma chì in Diu t’jòs,
indulà che dut pituràt a si jòt;

pars’ch’a vignì chì zent jodi a si pòs
par fede vera, alòr par gloriàla
falu parlà a è’un ben, e ben a si pòs.”

Com’che’l bacelièr[1566] si tèn pront e nol parla
fin che’l mestri la cuestiòn no ghi propòn,
par provala e no par terminala,

cussì jò’i mi armavi di ogni rašòn
mentri ch’i la scoltavi, par èsi pront
par un cussì alt mestri e na tal cuestion.[1567]

“A dìšimi, da bon cristiàn, tègniti pront:
la fede, sè ca è?”  Sùbit alsàt i’ai la front
vièrs la lus che di chist a era la font;

Beatrìs alòr coràgju mi’a dàt un mont
par che jò adès a spandi mi metès
l’aga ch’i vevi’n ta la me ’nterna font.

“La gràsia ch’a rispundi mi’ocòr adès,”
tacàt i’ai, “di front di stu tant alt campiòn,
ca mi jùdi a esprìmi ben i me concès.”

E paràt i’ai’n davànt: “Com’che tant benòn,
O pari me, al à’l to bon fradi[1568] scrìt,
che’n tal just cjamìn, Roma, ti’a’mpostàt benòn,

la fede a è sostànsa dal speràt, al à dìt,
e argumìnt di chèl ch’jodi i no podìn;
e la so esensa a è chè, com’ch’i’ai capìt.”

E luj: “Pròpit cussi; basta ch’a puntìn
ti capìsis pars’che tra li sostànsis,
davànt daj argumìns[1569], al à metuda prin.”

E alora jò: “Li ròbis profòndis
che uchì i rivi a jodi benòn,
ai vuj di la jù a sòn tant platàdis,

che doma’n tal crodi a si sà ca sòn
e sul crodi al è’l grant sperà fondàt;
e par chèl in sostansa si fà l’intensiòn.[1570]

E da chistu crodi la jù a ni’è dàt
di silogišà, sensa vej altra vista;[1571]
e cun chèl i rivàn a la veretàt.”

E di nòuf luj: “Se dut chèl ca si ’cuìsta
ca jù cu la dutrìna’l fòs cussì ben pensàt,
nol ocorarès ’l inzèn dal sofista.”

Cussi chel amòu in bora’l à soflàt;
e dopo al à dìt: “Pensej ti ghi’as cun fuarsa[1572]
al pèis e lega di sta monèda dàt:

ma dìšmi se pròpit ti l’ às in borsa.”
Alòr jò: “Sì ch’i l’ai, tant lustra e tonda,
ca è la so’mpresiòn[1573] i ghi cròt par fuarsa.”

E chist si’a fòu fàt da la lus profonda
che lì’a splendeva: “Sta biela gjoja[1574]
che su di sè ogni virtùt si fonda,

da’ndà ti vègnia?” E jò: “La gran plòja
dal Spìrit Sant ca cola ben dapardùt
tal vecju e tal nòuf Testamìnt—sta plòja

silogismo a’è ca mi’a dut concludùt,
e cussì ben, che si vès di fà’un paragòn
ogn’altra prova a sarès roba da frut.”[1575]

E i’ai chist sintùt: “Chista propošisiòn,
vecja o nova[1576], che cussì ben si conclùt,
coma satu ca è na divina cansòn?”[1577]

“La prova dal ver da chèl ch’i’ai lešùt
a sòn che ròbis nòvis che la natura
a scjaldàighi il fièr a no’a maj podùt.”[1578]

E a chist’mi’a dìt: “Sè ca ti sigùra
che chès[1579] a sèdin vèris? Dom’ chel medèšin
ch’i ti vòus provà, doma chèl ti lu zùra.”

“Se’l mont si’a convertìt al Cristianèšin,”
i’ai dìt, “sensa miràcuj, chist stes al è’un
che’n paragon i’àltris no sòn che’un centèšin;

jòt tu, ch’entràt ti èris, puarèt e a dišùn,
tal cjamp, par semenà che buna planta
ca no vèn vendemada pì da nisùn.”

Finìt chistu, la cort alta e santa
a plena vòus Diu’a laudàt’n ta li sfèris
cu la melodìa[1580] che la sù si cjànta.

E chel siòr che da una a l’altri bràghis
cu li so domàndis mi veva partàt,
fin che dongja i’èrin da l’ultimi fràscjs,

di nòuf ’l à tacàt: “La Gràsia che marošàt
cu la mins a à, i làvris ti’a vierzùt
fin chì, com’ca è just che cussì a sedi stàt,

e contènt i soj di sè che fòu a’è vegnùt;
m’adès sclisàn pur fòu sè ch’i ti cròs,
e d’indà che stu crodi saltà fòu al à podùt.”

“O bon pari me sant, spìrit ch’i ti jòs
chèl che doma cul crodi batùt ti’as
a la tomba piè ben pì zòvins daj tòs,”[1581]

i’ai tacàt, “ti vorès ch’i ti manifestàs
duta la sostansa di sè che jò’i cròt
e la rašòn pur ti vorès ch’jo ti pasàs.

E jò’i ti rispùnt: In ta un Diu i cròt,
ùnic e eterno, che dut’l cjèl al mòuf,
sens’èsi movùt—a chist cun amòu i cròt.

E a crodi a dut chist a no mi mòuf
nè fišica nè metafišica, ma chista
granda veretàt che sù di me a plòuf,

e plovùt a à sù Mošè, sul Vangelista,
suj sàlmos e’i profès e dùcjus vuàltris
indà che’l Spìrit Sant al à fàt posta.[1582]

E i cròt in tre’tèrnis persònis, e stis
chì, i cròt, a sòn una e a sòn trina,[1583]
ma’n una sostansa a sòn unìdis.

Da la profonda condisiòn divina
ch’i staj tocjànt, la mins ’mi sigilèa
chèl che’n tal Vanzèli a’è spes dutrina.

Chistu al è’l prinsìpit, cal sfavilèa,
viva lus doventànt cuj so ràis ’nflamàs,
e com ’astri’n tal cjèl’n me’l sintilèa.”

Coma’l siòr che dopo vej scoltàt sè ca ghi plàs,
il servo al imbràsa, congratulànt
chel brav’omp pa li nòvis, apèn cal tàs;[1584]

la benedisiòn cussì mi’a dàt, cjantànt,
e’mbrasàt tre vòltis mi’a apèn’ch’i’ai tašùt,
il lustri apostòlic, che al so comànt

parlàt i vevi; e tant ghi vevi plašùt.



Cjànt Vincjasincuèšin

Se maj a capita che’l poema sacri
che a scrivi mi’an judàt cjèl e cjera,
e che par pì àis a mi’a tegnùt magri,

la crudeltàt al vìns che fòu mi siera
dal pioràr indà che durmìt i’ai d’agnèl,
nemìc dut daj lùpos ca ghi fàn guera;

cu n’altra vòus alòr, e cun blanc cjavièl,
poeta i tornaraj, e in ta chel stes font
dal me batièšin, sù’i metaraj’l cjapièl;[1585]

pars’che lì, in ta che fede ca ghi tèn cont
l’ànima a Diu, lì ghi soj entràt,
e par chè uchì Pièr cussì ziràt mi’a la front.

Na lus alòr a mov’si vièrs nu’a tacàt
da la roda da’ndà cal era vegnùt
fòu chèl che prima Vicari di Crist al era stàt;[1586]

e Beatrìs, ca era lì contenta’n dut,
mi’a dìt: “Vuarda, vuarda: èco lì’l baròn
che a Galisia’l tira zent dapardùt.”[1587]

Pròpit com’cuant che’un colomp si tèn benòn
visìn dal compaj e zirànt e riširànt
a mostràighi a si mèt la so afesiòn;

cussì i’ai jò jodùt ’l un da ’l altri grant
principe e gloriòus vignì risevùt,
laudànt chèl che lasù ju nudrìs ben e tant.

Dop’che di fasi fièstis ’vèvin smetùt,
sidinùt coram me ognùn si’a’mpostàt,
lušìnt cussì tant che ’mbarlumìt mi’a dut.

Ridìnt si’a Beatrìs a un di lòu voltàt:
“Spìrit grant che da la divin’ largèsa
da la nustra bašilica[1588] i ti’as scrìt,

fà risunà’l sperà’n ta chist’altesa:
chist’ ben ti lu sàs tu che tant ti còntis
di com’che Gjesù scju tre pì’l caresa.”[1589]

“Alsa pur’l cjàf e scolta sè ch’i ti dìs;
che sè che ca sù a vèn dal mont mortàl
a’è miej ca si abìtui ai nustri ràis.”

Stu cunfuàrt dal secònt fòuc a mi’è stàt tal
che levàt i’ai jò’i vuj a li altèsis
che il grant luši ghi vèvin prin fàt mal.[1590]

La gràsia’vòu che’n front ti ti prešèntis
dal nustri imperatòu, prin da la muàrt,
visinùt, com’l’ànimis sos pì nòbilis,[1591]

cussì che, jodùt chì’l ver, dut e no doma’n part,
la speransa, che la jù in mòtu a mèt
te e àltris vièrs sè ch’è di pì alt cunfuàrt,

dìšmi sè ca’è, e com’che’n flòu a mèt
la to mins, dìšmi pur da’ndà ca vèn.”
Cussì al à finìt stu secònt lumìn, e sclet.

E che pìa che guidàt a veva ben
l’àlis mès fin ca sù, ta chistu alt svuàl
par me rispundùt a’a, e mi’a fàt da fren:[1592]

“La Glišia militànt di luj un tal e cual
cun pì speransa ’no’n dà, com’ca’è scrìt
da Diu che chì’l fà luši ogni cristàl:

par chèl ghi’è stàt concedùt che dal Egjt
al vegni a Gjerušalem, par podej
jodi’l ver prin che di lotà’l vedi finìt.[1593]

Li altri do ròbis, ca no sòn par savej
domandàdis, ma par che riferimìnt
al fedi di cuant che sta virtùt ti da plašej,

a luj ghi lasi, che nè d’impedimìnt
nè di vant ghi saràn; e ch’al rispundi ben
l’alta gràsia ghi dèdi sugerimìnt.”

Com’ch’un student di rispundi al mestri si tèn
amondi pront lì che luj al è espèrt,
par fà rišaltà chèl che luj’l cognòs ben,

“La speransa,” i’ai dìt, “a’è un spetà cert
da la gloria futura, ch’a nu ni vèn
da la gràsia divina e dal nustri mer’t.

Da tanti stèlis[1594] chista lus i otèn
ma chèl che prin ’la metuda’n tal me còu
il pì grant cjantadòu[1595] al è stàt dal pì grant Ben.[1596]

‘In te’a spèrin,’ tal so cjànt il cjantadòu
al dìs, ‘chej che ben a cognòsin il nòn to’:[1597]
e chej lu sàn che la me fede a àn tal còu.

Tu pur ti mi’as ’stilàt cul istilà so,
cu la to epìstula; cussì ch’jò i soj plen,
e sù àltris la vustra ploja’i plouf jò.”[1598]

Intànt ch’i parlavi, dentri dal vif sen
di chel lušòu al tremulava un lamp[1599]
dopo l’altri, com’che jò’i jodevi ben.

Alòr: “’L amòu ch’encjamò t’jòs’n tal me lamp
la virtùt mi’a dàt ch’i’ai tegnùt in pet
fin a la palma e al zì fòu dal cjamp,[1600]

al vòu ch’i ti rispiri pal to dilèt;
ma’i vuej che, par plašej, i ti mi dìšis
sè ch’i ti cròdis che’l sperà a ti promèt.”

E jò: “Li novi scritùris e antìchis
il sen a mètin, e’l sen a ghi mostra
’l prèmiu a l’ànimis da Diu elètis.

Išaìja’l dìs che’n ta la so cjera
ognuna sù’al tegnarà’un dopli vistìt;[1601]
e chista vita chì a’è la so cjera.

E to fradi[1602] ta’un mòut tant pì definìt,
là ’ndà cal parla da li blanci stòlis,
sta rivelasiòn a ni tèn ben descrìt.”

E alòr, sul finì di sti peràulis,
‘Sperent in te’ i vìn ’nsìma di nu sintùt;
cul èco di dùtis li ànimis beàdis.

E èco che na lus i’ai tra di lòu jodùt
che, se’l Cancri’l vès altritànt di cristàl,
’l unvièr doma dì’l sarès par un bièl mešùt.[1603]

E com’ca si alsa e a và e a entra’n bal
na fantasuta, doma par fàighi onòu
a la nuvìsa, intindìnt nuja di mal,

cussì i’ai alòr jodùt chel grant splendòu
unìsi ai doj su la stesa cansòn
com’che just a era pal so grant amòu.

Lì, tal cjànt e tal bal si veva ’nserìt benòn;
e fis su lòu a veva Beatrìs ’l aspièt
com’na nuvìsa ca jòt e dut ghi par bon.

“Chistu al è chèl che pojàt al à’l cjàf sul pet
dal nustri pelicàn, e chist’al è stàt
tal alt da la cròus al grant còmpit elèt.”

Cussì Beatrìs; ma no si àn par chel sviàt
i vuj sos di stàighi sempri atenta,
pur dopo di vèjmi dal sant’usièl ramentàt.[1604]

Com’chèl che n’ocjada’l vòu dàighi, e’l tenta,
 puarèt, al eclisà dal soreli un puc,
che, cul jodi, un ca nol jòt’l doventa;

cussì i’eri jò’n front a chel ùltin fòuc
fin ch’i’ai sintùt: “Parsè t’imbarlumìstu
par jodi ròbis che chì a no’an lòuc?[1605]

In ta la cjera, cjera al è’l me cuàrp, jòt tu,
insièmit ai àltris, fin che’l nùmar nustri
compaj’l doventa dal dišèn di ca sù.[1606]

Cun ducj’ dòj i vistìs[1607] tal beàt claustri
a sòn dom’che do lùcis che’n sù’sòn zùdis;
e chist ti lu contaràs tal mont vustri.”

Apèn’dìt chistu, stu sìrcul di flàmis
cujèt al è stàt, insièmit cul dols mìscju
da li vòus da li tre ànimis beàdis,

cussì, com’par no fà fadìja o vej rìscju,
i rèmos ch’èrin prin’n ta l’aga stàs batùs,
in banda pojàs a vègnin da’un fìscju.

Oh, cuant ca èrin i me sintimìns movùs
cuant che voltàt mi soj par jodi Beatrìs,
ma jòdila’i no’ai podùt[1608], se ben che’a pus

piè i eri da ic, la sù’n tal mont felìs.



Cjànt Vincjasejèšin

Di no podej pì jodi i vevi temùt
pal sflameà[1609] che i vuj mi veva distudàt,
cuant che dut ta’un colp na vòus i’ai sintùt

ca mi’a dìt: “Intànt che’l jodi ti vèn ridàt
che cul fisami si’era zùt cunsumànt,
rašona pur par tègnilu compensàt.

Tàca duncja; e dìs a sè ca và puntànt
la to ànima, e fà cont cal sedi
zùt pierdùt il to jodi, ma no par tant;

pars’che Beatrìs, ch’adès no’è tal to dì[1610],
ma che par chì a ti mena, a pòl cul so sguàrt
di nòuf dati com’la man d’Anania’l jodi.”[1611]

E jò: “Cuant ca ghi fà plašej, prest o tart,
ca curi ic i vuj che stàs a èrin li puàrtis
ca vev’ušàt par dami’l fòuc che’n me sempri’l àrt.

Il ben cal fà contèntis st’ànimis beàdis,
Alfa e O al è’n ta la scritura
che amòu m’insegna in pì manièris.”[1612]

Che stesa vòus ca mi veva cjòlt la poura
di èsi stàt par sempri imbarlumìt,
’ncoragjàt mi’a di parlà, sensa poura;

“Un crivièl[1613] pì pìsul,” a mi’a duncj’dìt,
“adès ti ocòr: diši a ti convièn
com’che da stu amòu ti sòs stàt culpìt.”

E jò: “D’argumìns filošòficos al vèn,
e da sè che da ca sù mi vèn rivelàt,
chel amòu’l vèn, che’n me prin al à lasàt’l sen.

Chè’l ben, coma ben, na volta apresàt,
amòu al impìja, che sempri pì grant
al doventa, secònt da la so bontàt.[1614]

Duncja, a l’esènsa che di bon an d’à cussì tant
che ogni ben che fòu d’ic jodi i podìn,
altri nol è che’un raj che da chè al vèn radiànt,

a’è mièi che pì che vièrs l’àltris ch’i jodìn,
si movi, amànt, la mins di chej che ben
a sàn la veretàt[1615] che discutìnt i stìn.

Chista veretàt al me intelèt a vèn
da chèl[1616] che jodi mi fà il prin amòu
di dut sè ca’è eterno—da là i la otèn.

A mi la mostra pur la vòus dal prin autòu
che a Mošè a ghi’a dìt, di sè parlànt:
‘I ti faraj jò jodi ogni valòu.’

Ti mi la mòstris pur tu[1617], scuminsiànt
cul alt avìs[1618] cal siga dut il arcàn
di chì la jù pì d’ogn’altri avìs, e tant.”

Cussì mi’a dìt: “Gràsis al intelèt umàn
e a l’autoritàs ca lu concòrdin,
fra’i to amòus, chèl par Diu al  è sovràn.

Ma dìšmi pur s’altri cuàrdis ti tirin
vièrs di luj, cussì ca podi la to cansòn
cjantà daj dincj’ che cun stu’amòu ti muàrdin.”

A no’era platada la santa intensiòn
da l’àcuila[1619] di Crist, e ben mi soj necuàrt
di sè cal voleva ch’i fès profesiòn.[1620]		)

E alòr jò di nòuf: “Dut chel muàrdi fuàrt
che a Diu’l pòl fani voltà il còu
a tegni vìf’l me amòu al à fàt la so part;

chè’l èsi me e dal mont, o grant amòu,
che muàrt[1621] che l’ànima me a tèn viva
che a ognùn da sperà ghi dà, com’a mi, besòu,

cu la so cognosensa rivelada e viva,
tiràt fòu mi’an dal mar dal amòu stuàrt
e lì di chèl dret mi’an pojàt’n ta la riva.

A li fràscjs ca gh’inghirlandèjn dut ’l ort
dal etern’ortolàn[1622] ghi vuej ben, e tant,
e tant pì pars’che dal so ben a sòn puàrt.”

Apèna tašùt, sintùt i’ai un cussì dols cjànt
risunà’n tal alt dal cjèl, e Beatrìs
cuj àltris ca diševa: “Oh sant, sant, sant!”

E com’ch’un lustri fuàrt ni svèa a vòltis
par via dal spirt dal jodi cal sìnt
taj vuj il splendòu da li so sèis,

e’l sveàt sè ch’a colp al jòt al risìnt
pal masa lustri ca lu imbarlumìs,
fin che il bon sens visìn ghi và corìnt;

cussì daj me vuj li pècis vansadìsis
cjòlt a mi’a Beatrìs cul raj daj so vuj,
cal risplendeva par pì di mil mìis:

e pì di prin a jodèvin alòr i me vuj;
che un bièl puc stupidìt ghi’ai domandàt
di un cuàrt lušòu che cun nu al era luj.

E ic: “Dentri di chej ràis, dut ’luminàt
jodi’l fà’l fatòu che ànima prima
che la prin’ virtùt a vedi maj creàt.”[1623]

Com’la frascja ca si sbasa dal so’nsima
al pasà dal vint, e dop’di nòuf si leva
e sù’n tal alt a torna, coma prima,

cussì i’ai fàt jò ’ntànt che ic a parlava,
plen di maravèa, e dopo sigùr
mi’a vegnùt na voja di tabajà ch’ardeva.
E i’ai tacàt: “O milùs[1624] che dut madùr
dom’tu ti sòs stàt fàt, o antìc pari
ch’ogni spoša fìa ti’è, e nuàra pur,[1625]

I ti vuej adès suplicà, bon pari,
di parlami: tu t’jòs la me granda voja
che davòu dal diši tò zà si mèt a cori.”

Com’un nemàl sot’un nisòu’l zùja
e’i so muvimìns jodi a si pòsin
dal tiremòla dal nisòu ca lu ’mbròja,

pròpit’n ta stu mont chì stu spìrit prin
al traspariva sot la so cujèrta,[1626]
e di dami plašej i so zujès a parèvin.

E luj: “Se ben che la domanda fata
da te no mi’è stada, la to voja i saj miej
ch’ogn’altra roba a ti ti sedi certa;

ch’jò’n tal miej spièli[1627] d’jodi i’ai’l podej
ch’in sè’l tèn dùtis l’altri ròbis rifletùt
e nuja luj di riflèti al à’l podej.

Savej ti vòus cuant che Diu mi’a metùt
in ta chel bièl gjardìn[1628] indà che Beatrìs
tal scjalìn che ca sù’l vèn mètiti’a volùt,

e[1629] sè che tant plasùt ghi à a li me lùcis
e la rašòn justa dal so gran disdèn
e la lenga ch’i ušavi’n ta che sgjvìgnis.

Duncja—O me bon frut—il gustà dal len[1630]
stàt nol è cauša’n sè stes dal grant ešilio;
stàt al è ’nvènsi—chèl sì—il trapasà dal sen.[1631]

Tal post che movùt’a Beatrìs Virgìlio
volùt par cuatrimiltrešinta e doj zirus
dal soreli i vevi stu concilio;

e chèl jodùt i vevi in ta dùcjus
chej sens dal so cjamìn noufsènt e trenta
vòltis da la cjera tornà’e fà’i so zirus.[1632]

La lenga ch’i parlavi a era dut cuanta
zuda prin ch’a l’òpera ’ncompletàbil
la zent di Nembrot a stes dut’atenta;[1633]

che’a no è nisùn efièt rasionàbil,[1634]
che pal plašej umàn a si rinovèa
seguìnt’l cjèl, che sempri’l sedi duràbil.[1635]

Che ’l omp al parli a no è maravèa;
ma cussì o culà il mont al lasa
ch’i fèdis com’ca vi plàs, in famèa.[1636]

Prima ch’i zès jù’n ta l’infernàl fasa,[1637]
I si clamava’n cjera il pì grant ben
da’ndà cal vèn il godi ca m’inglusa.

El[1638] si vev’dopo clamàt, com’ca convièn,
che la zent coma li fuèis a fà avonda,
che’n ta na vit una a và e n’altra a vèn.

Ta chel mont che pì a si’alsa da l’onda
jò’i eri, cun vita pura e dišonesta,
da la prin’ora a chè ca la seconda,

com’che’l soreli’l cambia cuadrant ogni sesta.”[1639]



Cjànt Vincjasietèšin

“Al Pari, com’al Fi e al Spìrit Sant,
gloria!” dut il paradìs al cjantava,
cussì ch’ešaltàt i eri jò da chel dols cjànt.

Sè ch’jodevi un ridi’l someàva
dal’univèrs intèj, che lègri e sturnìt
tal jodi e’n tal sinti mi tegneva.

Oh cuant godùt cal vev’alòr il me spìrit!
Oh vita plena di amòu e di pàs!
Oh cuant bon stà ca era chì e cuant mèrit!

I so cuatri aspiès[1640] di lušòu ducju’mpiàs
davànt m’jodevi, e chèl che pì visìn[1641]
mi’era sempri pì pareva ca s’iluminàs

e’n tal jodi’l doventava plan planìn
com’che Gjove’l doventarès se luj stes
e Mars da usièj li plùmis si scambiàsin.

La providensa che da chì, com’adès,
a decìt sul fà e rifà, il coru beàt
sidìn’n ta stu momènt a voleva cal stes,

cussì ch’jò i’ai sintùt: “Nosta stà marveàt
se di colòu ti m’jòs cambià; che ’ntànt ch’i dìs,
i’àltris pur il so colòu a varàn cambiàt.

Chèl che’n cjera’l me post ušurpà t’jòdis
— il me post, il me post!—che pì a nol tèn
’n sè’l Fì di Diu—Oh se bruti ròbis!—

il me simiteri ’nledanàt a plen
al à di sanc e di spusa; cussì che’l tristàt[1642]
che di ca sù al è plombàt, la jù[1643] si’l’gòt ben.”

Dal colòu cal tèn il soreli pituràt
il nul al tramònt e al prin cric dal dì,
alòr i’ai jò jodùt dut’l cjèl ’luminàt.

E com’na fèmina che com’ogni dì
onesta si mantèn, sintìnt da li pècis
d’àltris, timiduta ’si fà, da no crodi,

a Beatrìs pur ’nrošàt si ghi’an li mosèlis;
e na eclìs cussì’n cjèl maj si’a jodùt
da la volta’n cà da li pènis suprèmis.[1644]

E’n davànt cu li so peràulis al è zùt
cun vòus ca era cussì tant tramutada
che’l so aspièt a veva cambiàt in dut.

“La spoša di Crist[1645] no’è stada ’levada
cul sanc me, chèl di Lin e pur chèl di Clet
par èsi al baratà d’oru ušada;

ma par podej vej stu vivi benedèt
tant Sisto che Pio, Calisto e Urban
spandùt’l veva’l so sanc, ognùn di lòu puarèt.

Maj no’era stada nustra ’ntensiòn ch’a man
destra daj sucesòus nùstris part si sintàsin
e’n ta che altra’l rest[1646] dal pòpul cristiàn;



nè di che clafs che a mi pasàdis mi’èrin
sìmbul di na bandiera ’doventàsin
che cuntra’i batiešàs a combatèsin;

nè doma com’un sigìl mi ušàsin
par privilès bušiàrs e baratàs
che dut ros mi fàn cuant ch’in mins mi vègnin.

Ma vistìs da vèscuj cers lùpos sfondràs
ucà e ulà’n ta li fàldis s’jòdin:
O vuardiàn di Diu, parsè ch’i ti tàs?

Dal nustri sanc il Guascòn e’l Caorsìn[1647]
si tègnin prons a bevi; o prinsìpit bon
a se ušu viliàc che a jòditi i zarìn!

Ma l’alta providensa che cul Scipiòn
a Roma’a difindùt la Gloria dal mont,
prest’la judarà, coma ch’jò i saj benòn.

E tu, fiòl, che di tornà ti saràs pront
prest’n ta chel bas mont, dìs, ch’i ti tèn scoltàt,
e domanda pur dut, sensa nisùn scont.”[1648]

Cussì, com’che’l vapòu al floca gelàt
in jù ta la nustr’aria, cuant che il cuàr
dal cjavròn[1649] dal cjèl cul soreli si tèn tocjàt,

in sù jodùt i’ai cuant biela che l’àjar[1650]
trionfànt a flocava cu li lušìgnis
che uchì a vèvin adornàt stu altar.

E’i me vuj davòu ghi sòn zùs a sti lùcis
fin che dut che’l so’ntèns flocà luminòus
impedìt a mi’a d’jodi chès pì àltis.

Alòr Beatrìs, ch’jodùt mi veva dut studiòus
cuj vuj voltàs’n sù, mi’a dìt: “Da là ’nsima
sbasa’l cjàf e gòt da la cjera i valòus.

Da cuant ch’jò i la vevi oservada prima
notàt i’ai che movùt’i eri stàt’n tal’arc
cal fà dal miès a la fin il prin clima;[1651]

cussì che’n jù, pasàt Cadìs, jodùt i vevi di là dal arc
il brut pàs d’Ulìs, e par di cà chel post
’ndà ch’Europa cjòlt a veva’l so dols car’c.[1652]

E pì’ncjamò a mi sarès stàt espòst
di stu bièl ort[1653]; ma’l soreli’l moveva
sot i me piè di un sèn[1654] e pì, e prest.

La me mins ’namorada, ca bramava
ogn’istànt la me Beatrìs, di tornà
cuj vuj a ic pì che maj a ardeva:

e se natura o art pàscul a fà
pal dilèt daj vuj o gust dal intelèt,
in cjàr umana o’n tal so piturà[1655]

dut’nsièmit ’darèsin tant mancu dilèt
di chel plašej divìn ca mi’a ingolfàt
cuant che’i vuj voltàt i’ai al so ridìnt aspièt.

E’l grant plašej che’l so vuli soàf mi’a dàt,
dal bièl nìt di Leda[1656] discjòlt mi’a e straviàt,
e vièrs chel cjèl[1657] svelt com’un folc mi’a pocàt.

Par chì e par là mi tegneva stu post ’ncolàt,
e dut bièl al era, ch’jò’i no saj diši ben
indulà[1658] che Beatrìs mi veva partàt.

Ma ic, che dal me volej a jodeva’l sen,
tacàt cussì a veva, ridìnt e contenta,
che’ntòr d’ic Diu’l pareva godi a plen:

“La natura dal mont, ca tèn cujèta
la cjera e dut chèl che atòr ghi mòuf,
uchì a taca e chì a è la so meta;[1659]

e stu cjèl a nol à altri ca si mòuf
fòu che’l pensej divìn[1660], che ’mpijàt al tèn
’l amòu so e la virtùt che da luj’a plòuf.

Da lus e amòu circondàt al è a plen,
com’che’i àltris da luj; e stu grant sìrcul
doma’l so grant fatòu a lu comprent ben.

Nol è daj àltris mišuràt chistu mant[1661]
ma da chistu a sòn i àltris mišuràs,
cussì com’il dèis dal miès e dal cuint al è mant.[1662]

E com’che’l timp al tèn in ta stu vas[1663]
li so radìs e’n ta àltris li fràscjs,
adès ti è ben manifèst e ti lu sàs.

Oh voja che la zent a font ti màndis
tant sot di te, che nisùn a à pì’l podej
di levà i so vuj fòu da li to òndis!

Al flurìs ben in taj òmis il volej;
ma la ploja che maj a smèt a marsìs
chej èmuj ca varèsin da èsi biej.

Fede e inocensa a sòn restàdis
doma’n taj frutùs; e’n ta puc timp ogni una
a sparìs prin ch’alc[1664] s’jodi’n ta li mosèlis.

Chèl al è che da ninùt ’ncjamò’l dišuna
ma puc’a puc gološàt al doventa
di dut sè cal jòt e sot di ogni luna;

e chèl al è che da frut ben ghi vòu e’l scolta
so mari, ma doventànt grant al cambia siera
e nol cròt l’ora di jòdila muarta.[1665]

Cussì a si fà la pièl blancja nera
tal prin aspièt da la biela fia strèa[1666]
di chèl che matìn ni dà e ni lasa sera.

Par ch’i no ti ti fèdis maravèa,
pensa tu che’n cjera nisùn’a governa;
l’umana famèa par chèl a si disvièa.[1667]

Ma prin che zenàr zùt’l sedi jù pa la gorna[1668]
par che centešima[1669] che la jù i trascuràis,
scju ràis chì cussì tant su la furtuna[1670]

a splendaràn che da timp i spetàis,
che li pòpis si voltaràn in prùis
cussì che la flota[1671] zì dreta i jodarèis;

e bon frut’l darà ’l àrbul che’n flòu t’jòdis.



Cjànt Vincjotèšin

Dop’che dut cuntri da la vita prešìnt
di nu, puora zent, cul just[1672] si’a sbrocàt
chè che la me mins a zeva ’mparadišìnt,[1673]

com’che’n tal spièli’l cjandelàr ’nflamàt
al jòt chèl che davòu al vèn ’luminàt
prin di vèighi o’n vista o’n pensej rivàt,

e’n davòu curiòus si zira dut ta’un trat
par jodi se’l veri’l ver’l dìs, e’l jòt ben
che sì, com’che’l ritmo’l cjànt’l tèn mišuràt;

cussì’l me pensej a si recuarda ben
di chel momènt cuant che’n taj so vuj vuardànt,
’l Amòu, fàt cuarda, a ic leàt mi veva ben.

E al momènt ch’i mi soj voltàt, dut cuant
jodìnt e godìnt di chel bièl mont celèst
cuant ch’jodi si fà’n tal so splendòu pì grant,

un puntìn di lus[1674] jodùt i’ai alòr e prest
cun cussì tant lušòu che’l vuli da luj ’nfogàt
sierasi a ghi tocjava, fuàrt e prest;

e com’astri che puc’l pàr da uchì vuardàt
luna’l somearès visìn di chèl metùt
com’ch’astri cun astri i vìn sempri notàt.[1675]

Fors’altritànt visìn—mi veva parùt—
dal sercli che la lus a colorèa
cuant che’l so vapòu a tèn ben intinzùt,[1676]

un sercli di fòuc cussì mi parè’a
ch’atòr dal punt ghi zès pì svelt, e tant,
dal motu che pì visìn’l mont al circondèa.[1677]

E a chèl n’altri atòr ghi zeva zirànt,
e a chèl un ters, e a chel ters un cuàrt,
e al cuàrt il cuint, e’l sest pì avànt.

Il siètin s’jodèv’alòr, almancu’n part,
chè cussì grant al era che’l mesagej di Gjun[1678]
a lu varès tegnùt dentri doma’n part.

Cussì ’l otàf e’l nonu, e ognidùn
pì lent si moveva, secònt cal era
’n tal so èsi pì lontàn dal nùmar un;

e chèl al veva la lama pì clara
che pì visìn al era da la lus pura
e che, coma chè, pì daj àltris a’era.[1679]

Beatrìs, che’l me nul’a jodùt[1680], cun primura
a diši si’a’lòr metùt: “Da chel puntìn[1681]
il cjèl dut al dipènt e la natura.

Mira’l sercli che dongja di chèl i jodìn;
ti’as di savej ca lu tèn cussì svelt movùt
il amòu ’ncandesènt che pì ghi stà visìn.”

E jò a ic: “Se’l mont al fòs disponùt
cun dut ’l òrdin ch’jo i jòt’n ta che ròbis,
pasùt zà’i sarès cun chèl che davànt mi’è metùt;

ma tal mont sensìbil, la jù di nuàltris,
li sfèris i jodìn che tant ni pàrin
pì divìnis par èsi dal miès[1682] pì remòtis.

Se’l me dešideri al à ’lòr di vej fin
in ta stu miràbil e seràfic templi
che dom’amòu e lus al à par cunfìn,

miej a è ch’i sinti com’che ’l ešempli
e ’l ešemplàr [1683]a no sòn d’acordu’n dut,
che jò il parsè invàn i contempli.”

“Se’i to dèicj’ disleà stu grop no’an podùt
dal dut, nosta fati tant maraveà;
chè cul puc tentà si’a pì’ncjamò strinzùt!”

Cussì l’amada me che, “Seguìs la plèa,”
mi’a dìt, “dal me discòrs, se pì savej ti vùs;
che par tajà’l grop ti ’ngusarà la sèa.[1684]
I sèrclis corporaj pì grancj’ o pisulùs
a sòn secònt’l pì e’l mancu da la virtùt
ca àn, che sinò puc a sarèsin dùcjus.

Pì bontàt ca si à e pì a si’a salùt;
e pì salùt a ghi và al cuàrp pì grant,
se li so pars a sòn perfètis in dut.

Stu chì, duncja, che davòu di sè dut cuant
’l altr’univèrs’l strisìna, ben ti lu jòdis
riflèti’l sercli che miej ’l cognòs e ama tant.[1685]

Par chèl, se tu a la virtùt ti ùšis
la to mišura, e no a l’aparènsa
da li sostànsis ca ti somèjn rotòndis,

t’jodaràs na biela corispundensa
fra’l pì e’l pì, e’l mancu e’l mancu pur,
in t’ogni cjèl, cu la so’nteligensa.”[1686]

Splèndid al resta e serèn di sigùr
’l emisferi da l’aria cuant che Borèa
a sofla cun chel so destri flat[1687] puc dur

ma che lo stes’l sporc a sclarìs sta dèa
che ’l alt al turbava, cussì che’l cjèl adès al rìt
pal blue che par dut si gh’jòt, da maravèa;

pròpit cussì a à’l me spìrit sclarìt
la me Beatrìs cul so rispundi clar,
e com’na stela’n cjèl il ver ’l è trasparìt.

Tašùt ca veva’n ta chistu post stelàr,
pròpit com’che il fièr al sfavilèa
cuant cal bol[1688], cussì i sèrclis cun lušòu solàr.

Davòu d’ogni sintìla’l lušòu’l zè’a;
e cussì tàntis ’èrin che’l so nùmar
pì dal doplà da la damiera s’inmilèa.[1689]

D’ogni coru i sintevi ’l ošana clar
al punt fìs che in ta scju poscj’a ju tèn
e tegnarà e tegnùs ju’a’l prin luminàr.

E chè che daj dùbis a jodeva’l vaevèn
ta la me mins, a mi’a dìt : “I sèrclis prins
Serafìns e Cherubìns jodi ti’an fàt ben.

Cussì prons e svels a sòn cuj so leamìns
par someàighi al punt pì ca pòsin;[1690]
e tant’a pòsin cuant ch’a jodi’a sòn sublìns.

Chej altri amòus ch’atorotòr ghi zìrin,
a si clàmin Trònos dal divìn aspièt
che chista prima terna[1691] a tèrminin.

E di savej ti’as che dùcjus a’an dilèt
cuant che cu la so vista tant profonda
jodi a pòsin’l ver cal cujèta ogn’intelèt.

Da chist jodi ti pòs com’ca s’infonda
’l èsi beàt in tal àt stes dal jodi,
no dal amà, che dopo’l vèn, com’na onda;[1692]

e’l mèrit mišura al è dal jodi
che gràsia e buna voja a parturìsin:[1693]
en’sù e’n sù[1694] cussì, com’ch’i ti pòs crodi.
L’altra terna che’n flòu a vèn tal gjardìn
di chista primavera sempiterna
che encja cul Arièt’n tal scur i jodìn,[1695]

com’i prins usièj[1696] sempri a cjantin ‘Ošana’
cun tre melodìis, che tre si sìntin
dòlsis rivà daj òrdins[1697] da’ndà ca vègnin.

Àltris spirs divìns uchì a si cjàtin—
prin li Dominasiòns e dopo li Virtùs;
il ters’òrdin li Potestàs a fòrmin.

Penùltins’n ta stu post di Gloria metùs,
Principàs e Arcànzui uchì si zìrin;
par ùltins i Ànzui chì si la gòdin dùcjus.

Chiscju òrdins in sù dùcjus a mìrin,
e di sot a si fàn tant sinti, che’a Diu stes
dùcjus a  sòn tiràs e dùcjus a tìrin.

E’l Dionìs[1698] cun granda voja, sìnt ben adès,
a contemplà scju òrdins a si’a metùt,
e nomàs ju’ai com’ch’i ti’ai apèn’dìt adès.

Ma Gregorio dut chist nol à condividùt;
par chèl, apen’apèn che’l ver al à capìt
ca sù’n tal cjèl, di sè stes al à ridùt.

E se un segrèt cussì tant ver al à ufrìt
un mortàl di la jù, n’ocòrin maravèis;
pars’che vuardànt’n sù un[1699] lu veva zà scuprit

cun tant altri di ver di chisti sfèris.”



Cjànt Vincjanovèšin

Cuant che ducju doj i fioj[1700] di Latona
cujèrs dal Montòn e da la Libra
a fàn di dut ’l orišònt na zona,

chel tant che dal punt che’l zènit ju ’cuilìbra,
fin che ’l un e ’l altri da che sintura,
cambiànt ’l emisferi, a si scuilìbra,

tant cussì, cul aspièt ridìnt na vura,
Beatrìs’a tašùt, chel punt fis vuardànt
—che vinsùt mi veva—cun granda cura.[1701]

Alòr’a tacàt: “Jò’i dìs, e no dibànt,
sè chì ti vùs sinti, pars’ch’i l’ai jodùt
là ’ndà ca s’unìs ogni ’ndà e ogni cuant.[1702]

No par vej ’l acuìst di altri bens volùt,
ca no pòl dasi, ma par che’l so splendòu
diši’l podès “I ešìst!”, risplendìnt dut,

e la so eternitàt di timp, fòu
d’ogni altri comprendi, pal so plašej
vierzùt si’a’n nòufs amòus ’l eterno amòu.[1703]

Nè miga inèrt’l pasava prin’l timp intej;
chè nè prin nè dopo cori t’jodèvis
il spirt sant di Diu’n ta l’àghis daj mars bièj.[1704]

Forma e matèria, insièmit e distìntis,
fòu sòn vegnùdis ta’un èsi sensa fal,
com’da’un arc’ di tre cuàrdis tre frècis.[1705]

E com’tal veri, ta l’ambra e tal cristàl
un raj tant al risplìnt che dal entrà
al èsi a no è  nisun intervàl,

cussì dal triform’efièt[1706] di Diu a’è pur vera
che’n tal so èsi al à ta’un colp radiàt dut
sensa distinguj fra chèl che prin al era.

Concreàt al è stàt ’l òrdin e’l costrùt[1707]
da li sostànsis; e chès sù’nsima
dal mont a èrin, ’ndà che actus purus al è dut;

potensa pura ghi’a zùt tant sot dal insima;[1708]
e’n tal miès si’a leàt la potensa cul àt
cussì fuàrt che’l un l’altra sempri’l brama.[1709]

Daj ànzui Gjeronimo a vi’a contàt
che tancju sècuj prin a èrin stàs creàs
di cuant che ’l altri mont al è stàt creàt;[1710]

ma an d’è doma una di veretàs
com’ch’i savèis daj scritòus dal Spìrit Sant;[1711]
e, a ben pensà, chistu ti capiràs;

e la rašòn pur a amèt altritànt,
ca no pensarès par nuja che i motòus
perfesiòn a vèsin in tal stà dibànt.[1712]

Adès ti sas’ndulà e cuant che scju amòus
creàs sòn stàs e coma; sì che’nsinišìnt
da la to voja zà a sòn stàs tre ardòus.

Si contàsin fin al vincj’ svels coma’l vint
pì timp ni volarès ch’a cualchi ànzul ghi’a volùt
di remenà’l sogjèt di ogni vustri elemìnt.[1713]

I àltris restàs a sòn, che’a colp a’an podùt
sta art tacà, che tu t’jòs cun tant dilèt,
che di smeti di zighi atòr[1714] maj no’an volùt.

Il straplòmp al à tacàt cun chel maladèt,
chel rogànt insupiarbìt che tu ti’as jodùt
la jù da ducju i pèis dal mont tegnùt stret.

Chej ch’i ti jòs chì la modestia’an vùt
di ricognòsisi’n ta la divìn’ bontàt
che, da chè fàs, di tant capì ghi’a concedùt;[1715]

par chèl il so jodi al è stàt ešaltàt
cul splendòu da la gràsia e cul so mer’t,
cussì ch’adès a’an ferma e plena volontàt.[1716]

E no ti’as di dubità, ma stà ben cert
che’l risevi gràsia al vèn meretàt
secònt ’l afièt che pal creatòu si tèn vièrt.[1717]

E adès su chist’asemblèa a ti’è dàt
di capi ’ncjamò di pì, s’a sti peràulis
ti ghi’as ben pensàt, sens’èsi pì judàt.

Ma pars’che la jù, ta li vustri scuèlis
a si lès che l’angjèlica natura
savej e volej a à, e ben’a capìs,

i vuej pur diši, par ch’i t’jòdis, dut’pura,
la veretàt che la jù’a vèn stracapida
taj ecuivocamìns di sta letura.[1718]

Chisti sostànsis, ognuna gjoconda
taj jodi’l bon Diu, il vuli no ghi’an voltàt
a chèl che dut’l jòt e dut al guida:

par chèl il so jodi a nol è straviàt
da altri ròbis, e par chèl bišugna no àn
di vej di recuardà un concèt lontanàt;

cussì che la jù, durmìnt a vuj vièrs, suns a si àn,
crodìnt di diši’l ver e a vòltis no crodìnt;
ma scj’ultins pì colpa e vergogna a àn.[1719]

Jù pal stes troj i no stèis vuàltris zìnt
filošofànt, che tant menà vi lasàis
dal ben figurà che sempri vi và’nsiminìnt!

E cun stu fà mancu displašej cà i lasàis,
oh tant mancu, che cuant ch’i fèis a pusta
a stuàrzi’l scrìt divìn  o’i lu bandonàis.

A no si pensa a cuant sanc cal costa
il semenalu tal mont e cuant cal plàs
un che, ùmil, visìn di chèl s’impòsta.

Par pari bon si tègnin dùcjus ’mpegnàs
cu li so ’nvensiòns, e chès a  sòn contàdis
daj predicjadòus, e’l Vanzèli si tàs.

Che la luna ’ndavòu ’è zuda, un’l dìs,
durànt la pasiòn di Crist e’n miès si’a metùt
cussì che la lus dal soreli pì no t’jodèvis;

che just no’è che la lus si’a platàt dal dut
par dut; da la Spagna fin là da l’India,
com’a Gjudèa, sta eclìs  a à rispundùt.[1720]

Firense tancju Làpos e Bìndos[1721] no’a
com’che fiàbis cussì da àn a àn
contàdis a vègnin da chì o da là;

cussì che li agnelùtis che puc a sàn
a tornin daj pràs pasùdis di vint,
e puc li juda il no jodi il dan.[1722]

Ai sòs no ghi’era Crist zùt prin dišìnt
‘Zèit, e predicjàighi al mont balòtis’;
no: a ghi veva dàt ’nvènsi’l just fondamìnt.[1723]

E chèl tant sigàt al à’n ta li so bòcis
che tal lotà par tegni ’mpijada la vòus
dal Vanzèli scudo a’an fàt e làncis.

E adès si sìntin scju predicjadòus
diši pajasàdis e, tant par fà ridi,
da stùpis a ti’n fàn di ducju i colòus.[1724]

Ma se’n tal capùcjo ’l vilàn a jodi
’l usièl al rivàs indà cal fà’l so nìt,
il fals perdòn ben al podarès jodi;

pal cual un zèj di schifènsis al vèn dìt
che, sensa prova di nisùn testimoni,
da tancju vilàns stùpis al vèn stracapìt.

Di chist s’ingràsa’l pursìt di Sant’Antòni,
e d’àltris pur che’ncjamò pì porcos a sòn
ca vàn moneda falsa a depòni.[1725]

Ma voltàn di nòuf, dop’di sta digresiòn,
i nustri vuj vièrs la stradela dreta
cussì che’l discòrs e’l timp a vèdin proporsiòn.[1726]

Sta natura’n nùmar, par dìšila scleta,
cussì tant a si alsa che ogni peràula
o concèt umàn sempri sot al resta;[1727]

e se tu ti vuàrdis sè cal rivèla
Danièl, t’jodaràs che i so miliàrdos[1728]
tal alt dal infinìt a vàn a finila.

La prin’lus, ca radièa dut sè[1729] ch’i t’jòs,
ta tanti manièris a và mostrada
com’che tàncjus a sòn i splendòus daj Trònos.[1730]

Alòr al àt ca la tèn concepida
a ghi seguìs ’l afièt, e la dolcesa
dal amòu par chèl a è pì o mancu cjàlda.[1731]

T’jòs duncja’l pì alt e la grandesa
dal so eterno valòu ca si và spielànt
taj ’nfinìs cristaj ch’jodi a fàn la so bielesa,

e sempri un, com’prin ca fòsin, restànt.”[1732]



Cjànt Trentèšin

Forsi no pì di mil mìis da chì lontàn
a stà ardìnt la sest’ora[1733], e stu mont
l’ombrena zà’l sbasa’n tal so plan jèt a plan,

cuant che’l miès dal cjèl, a me profònt,
a cambià’l scuminsa, che cualchi stela
il so jodi a stà pierdìnt da stu font;[1734]

e com’che avànt a vèn sta gran biela
serva[1735] dal soreli, cussì si siera’l cjèl
lasànt sùbit fòu fin la pì biela stela.

Pròpit cussì il trionf[1736] che ritornèl
sempri ghi fà al punt che svuarbàt mi veva[1737]
someànt platàt da chèl ch’atòr ghi feva spièl,[1738]

al me jodi puc a puc si distudava;
par chèl il tornà cuj vuj a Beatrìs
il jodi nuja e’l me amòu a mi pocava.

Se chèl che fin uchì di ic a si dìs
in ta na làude e basta al fòs includùt,
nol bastarès nencja pa la so radìs.[1739]


La bielesa so, ch’a chel punt i’ai jodùt,
no dom’al di là di me, ma jò’i cròt
che doma’l so fatòu godila’l pòl’n dut.[1740]

D’adès in davànt, e da sè che jò’i jòt,
vinsùt mi sìnt pì che maj dal so tema
o cal sedi o comic o tragic[1741], chist jò’i cròt;

pars’che coma’l soreli’n taj vuj d’un che pì’l trema,[1742]
cussì’l recuardàmi dal so dols ridi
il me ’ntelèt mi cjoj che pì nol è coma prima.[1743]

Dal prin dì che ic i me vuj podùt a vèvin d’jodi
in ta sta vita fin adès in ta sta vista,
di sfogami cul me cjànt i pòl encjamò godi;

m’adès a è miej che’n davòu i lasi stà
la so bielesa, com’che poetànt
fin in ùltin al fà ogni artista.

Pròpit com’ch’jò i la lasi a’un sùn pì grant
di chèl da la me cansòn, che ben a vòu
la so difìsil matèria zì terminànt,

cul fà e cun vòus d’un bravo condutòu
tacàt ’a à di nòuf: “I sìn vegnùs fòu
dal Prin Motu e’n tal cjèl i sìn di pur lušòu;[1744]

lus inteletuàl, plena d’amòu;
amòu dal pì grant ben, di gjòldi plen;
gjòldi che tant miej al è dal pì dols savòu.

Chì l’una e l’altra milìsia t’jodaràs ben
dal paradìs, e un’a jodi ti zaràs
com’ca sarà cuant che’l grant judìsi’l vèn.”[1745]

Com’ch’a colp un lamp al fà dut un fracàs
cu li virtùs višìvis, e a’mpedì ghi và
d’jodi ogjès che pì’ncjamo a sòn luminàs,

luši cussì tant mi’a fàt na lus viva
e cussì inglusàt a mi’a’n ta stu vel
dal so splendòu che nuja pì’l me vuli’l jodeva.

“Pur sempri ’l amòu cal sodìsfa stu cjèl
al cjoj sù’n sè cun sta sorta di salùt,
par disponi cjandela al so flameà bièl.”

I vevi apena dentri di me sintùt
sti pucju peràulis, ch’i’vevi jò ben notàt
ch’elevàt mi’eri pì alt da la me virtùt;[1746]

e di na nova vista mi eri ’mpijàt
che nisuna lus a è tant clara
ch’adès i me vuj no varèsin sopuartàt.[1747]

E na lus jodùt i’ai, com’na roja vera
ca scoreva lušìnt tra li do rìghis
pituràdis cuj colòus di primavera.



Da stu scori s’jodèvin falìscjs vìvis
che dapardùt a colàvin jù’n taj flòus
coma rubìns’n ta corònis indoràdis.

E dopo, coma ’ncjocàdis daj odòus,
di nòuf a sprofondàvin in ta sta biela curìnt;
e àltris fòu si alsàvin da stu post sfarsòus.

“’L alt dešideri ch’avànt ti poca, volìnt,
dut savej di sè che’n ta stu post t’jòdis,
a mi plàs, e a mi plàs il to spirt ruvìnt;

ma di st’aga chì a è miej ch’i ti bèvis
prin che di sta sèit sasiàt ti vegnis dut”:
just cussì al era’l spirt da li so peràulis.

E di nòuf: “Il flun e ogni gjojelùt
ch’intòr ghi cola e scjampa, e il ridi da l’èrbis
com’ornamìnt d’indìsi al è lì metùt.[1748]

No che lòu no sèdin encjamò madùris
ma’l difièt al è dut da la to banda
ch’jodi’ncjamò no pòl cuant ca sòn vèris.”

Ninùt non d’è che dopo na durmida
che pì a lunc dal sòlit a à duràt
a si svej sensa voja di na tetada,

coma me che miej spièlis a colp i’ai provàt
di fà daj me vuj, bevìnt di che onda
divìna che d’un miej jodi ni tèn dotàt;

e cussì com’che bevùt’ a à la gronda[1749]
da li me sèis, d’jodi a mi’a parùt
che lungja pì a no fòs ma rotonda.[1750]

Alòr, coma un sot mascara zùt
che altri’l par che prin ca si svistìs
dal someà che platàt lu veva tegnùt,[1751]

cussì jodùt i’ai cambià’n fièstis pì bièlis
i flòus e li falìscjs, cussì ch’jò jodùt
i’ai li do lìstis[1752] dal cjèl fasi manifèstis.

O splendòu di Diu, ca mi’a permetùt
d’jodi ’l alt trionf da la vera dominasiòn,
la virtùt dami di contà com’ch’i l’ai jodùt!

Un lustri al è la sù ch’jodi al fà benòn
il grant creatòu a che creatura
che doma’n luj a pòl jodi sè ca è di bon.

E rotonda a si slungja la so figura[1753]
cussì tant che la so circonferensa
al soreli ghi sarès comuda sintura.

Dut di ràis a’è fata la so aparènsa
che ’nsima dal prin motu’a vègnin mandàs
che da chej al cjoj chèl vita e potensa.

E com’un clif[1754] in ta l’aga che’i so piè’a tèn bagnàs
si spièla, com’par jòdisi dut ornàt,
cuant che plen al à di vert e di flòus i so pràs,

cussì, atòr e’nsima di sta lus pojàt,
jodut i’ai spielasi’n ta miàrs di scjalìns
ognùn daj nùstris che la sù al è tornàt.

E se’n sè’l circonda’l pì bas daj scjalìns
na lus cussì granda oh cuant’ca è la largjèsa
di sta roša’n taj so òrlis pì lontàns!

La me vista’n tal larc e’n ta l’altesa
a pièrdisi’a no zeva, ma a’ncludeva
il tant e’l coma di che alegresa.

Chì’l visìn e’l lontàn, nè meti nè cjoj’l podeva;
che’ndà che Diu sensa mediatòu’l governa,
la lès naturàl nencja un puc no zova.

In tal zal da la roša sempiterna
ca si slargja e a si alsa e a dà fòu
odòu di benvolej pal còu che dut’l governa,

coma chèl cal tàs ma che diši al vòu,
Beatrìs mi’a ’tiràt e dìt: “Ben mira
cuanti stòlis blàncis[1755] ca sòn in ta stu colòu!

Jòt cuant che la nustra sitàt[1756] a zira:
jòt ben cuant che i nustri scjalìns a sòn plens,
che chì a no ocòr pì tanta zent vera.[1757]

In ta che gran sinta che tu i vuj fisàs ti tèns
pa la corona che’ntòr ghi’è zà metuda,
e prin’encjamò ch’a sti nòsis[1758] ti vègnis,

zà l’ànima granda a sarà sintada
dal imperiàl Rico, ch’a’ndresà l’Italia
prin’l vegnarà ch’a chèl a sedi disponuda.[1759]

Cussì tant vi stupidìs la vustra voja
ch’amondi sìmil vi’a fàt dal picinìn
che di fan al mòu e la balìa’l manda via.

E a chel timp capo dal foro divìn
al sarà un tal che di dentri e di fòu
cun luj nol zarà pròpit pal stes cjamìn.[1760]

Ma par puc’l sarà lì, com’che Diu’l vòu,
tal ufìsi sant; ch’a finìla’l zarà, pì’n jù
di’ndà che’l Simon Magu[1761] al è zùt, puc di còu,

e chel d’Alagna’l farà zì encja pì’n jù.



Cjànt Trentunèšin

In forma duncja di candida roša
mi si mostrava la milisia santa[1762]
che cul so sanc Crist al veva fàt spoša;

ma l’altra[1763] che svualànt a jòt e cjanta
la Gloria di chèl ca la inamòra
e la bontàt che ’legresa ghi veva dàt, e tanta,

pròpit com’un scjàp di às a s’inflòra
par un puchitìn e n’altri al torna
’ndà che gust al lasa ’ntànt cal lavora,[1764]

jù’a zeva’n ta chel grant flòu ca si’adorna
di tanti fuèis, e da lì a tornava
la sù ’ndà che’l so amòu[1765] al eterna.

Li mùšis dùtis a vèvin di flama viva
e d’oru li àlis, e il rest tant blanc
che nencja la nèif fin là no ghi riva.

Cuant ch’jù’a vegnèvin tal flòu, di banc’n banc,
a ghi ufrìvin la pas e il ardòu
ca otegnèvin svintulànt il so flanc.

Nè’l zì’n sù e’n jù tra ’l insima e’l flòu
di dut’chista sgaravana svualànt
la vista a impedìva o’l splendòu;

pars’che la lus divina a penetra ’l grant
univèrs secònt il mèrit che chèl al tèn
cussì che nuja gh’intriga pì di chel tant.[1766]

Chistu post sigùr[1767] e di chel gjoldi dut plen,
di zent nova e antica popolàt,
vuli e amòu al puntava vièrs il stes sen.

O trìn lušòu che’n ta’un unic punt ’nstelàt
ducju’ chìscjus sintilànt ti contèntis,
ca jù vuarda’n ta stu post[1768] nustri’mborascjàt!

Se i bàrbars, vegnìnt ta li contràdis
che ogni dì da l’Enìs a si cujèrzin,
che cun so fì balànt sempri ti la jòdis,[1769]

ta li grand’ òperis di Roma a rivàvin,
maravèis si fèvin cuant che’n Lateràn
il pì bièl di sè ca’è mortàl a jodèvin;[1770]

jò che’n ta stu post divìn da chel umàn,
in tal eterno dal timp i’eri vegnùt
e da Firense’n ta pòpul just e san,

figurasi cuant marveàt ch’i’eri jò’n dut!
Par sigùr chistu godi tant ’nsiminìt
mi veva che ’nbacuchìt i’eri e mut.

Coma un pelegrìn che’n tal templi entrànt
dal so voto a ghi vèn di pensà tant,
e’l spera na dì contènt di tornà contànt,

cussì sù pa la viva lus pasegjànt
i pojavi jò’i me vuj in taj scjalìns
o’n sù o’n jù, atorotòr dut vuardànt.

Caritàt mostrànt, dùcjus, lontàns e visìns
i jodevi, dal so ridi ornàs e ràis[1771],
ca vistìvin buni asiòns com’ornamìns.

Zà la forma generàl dal paradìs
il me jodi dut al veva comprendùt
ma nè chì nè lì a si’era puntàt fis.

Alòr il me dešideri ’l è di nòuf zùt
a la me Beàda par cognòsi ròbis
che’l savej la me mins a veva sospendùt.

D’ic i dìs, ma sintùt i’ai atri peràulis:
tal post di Beatrìs jodùt i’ai un ansiàn
vistìt coma l’altr’ànimis gloriòšis.

Taj vuj e’n dut al splendeva d’un lušòu san
di benevula ’ligrìa, che, sturnìt,
in luj ’jodevi un pari[1772] bon e cristiàn.


E “Indulà ca è?” i’ai alòr ’a colp dìt.
e luj: “Par partà’l to dešideri a la fin
di lasà’l me post mi’a Beatrìs sugerìt;

e se’i to vuj al ters zir zì a’ntìvin
dal pì alt scjalìn, tu ti la jodaràs
in tal trono che’i so mèris ghi conferìsin.”[1773]

Sensa rispundi, i vuj alsàt i’ai dal bàs
e joduda i l’ai coma na corona
che cuj ràis etèrnos ni tegneva luminàs.

Da che regiòn che pì in sù a tona,
il mortàl vuli pì di tant a nol dista
di un che’n mar pì’n jù sì bandòna,

com’che lì da Beatrìs la me vista;[1774]
ma no’era nuja che la so figura
vegnìnt jù, nulànt a mi fès rivà mista.

“O madona me, font di sperà pura,
che sbasada ti ti sòs pa la me salùt
di zì fin tal infièr[1775]—pa la me cura!—

di cussì tanti ròbis ch’jò i’ai jodùt,
dal to grant podej e da la to bontàt
la to gràsia i cognòs ben, e la virtùt.

Tiràt ti mi’as tu fòu da serf[1776] a libertàt
da duti che stràdis e che manièris,
che di cussì fà ti vèvis la potentàt.

In me la to granda virtùt custodìs,
cussì che l’ànima me, chì ti’as fàt sana,
tal sleàsi dal cuàrp, godi pur[1777] ti pòdis.”

Cussì preàt i’ai; e chè, par lontana
ca someàs, cun vuli ridìnt mi’a vuardàt,
tornànt dopo a l’eterna fontana.

E’l vecju sant: “Par che dut ben completàt
e perfèt’l sedi,” mi’a dìt, “il to cjamìn,
che par chèl’l preà e pur amòu mi’a mandàt,

svuàla pur in alt cuj vuj par stu gjardìn
che luj par jodi pront ti tegnaràs’l sguàrt
cul zì sempri pì’n sù cul bièl raj divìn.

E la regina dal cjèl, che par ic jò’i àrt
dut di amòu, a mi darà la gràsia,
parsè ch’jò i soj’l so bon e fedèl Bernàrt.”[1778]

Coma chèl che forsi da la Croàsia
a jodi al vèn la Veronica[1779] nustra
che pa l’antica fama nisùn d’ic si sàsia,

ma tal pensej a dìs, fin ca si mostra:
“Signòu me Gjesù Crist, Diu vero e bon,
a èria pròpit cussì la muša vustra?”;

cussì jò’i jodevi e’i scoltavi benòn
la caritàt di chèl che’n ta chistu mont
contemplant’l godeva dut sè ca’era bon.[1780]

“Fì da la gràsia, chistu èsi gjocònt,”
al à tacàt, “gòdilu no ti podaràs, jòt,
se i vuj ti tèns sempri ca jù’n ta stu font;

ma vuarda ben i sèrclis fin al pì remòt,
che jodi ti podaràs la regina[1781]
che chistu regn dut sùdit a à e devòt.”

Alsàt i’ai i vuj; e com’di matìna
la banda pì oriental dal orišònt
pì a lus di chè ca ghi’è pi lontana[1782],

cussì, cuaši coma zì da val a mont
cuj vuj jodùt i’ai part da l’estremitàt[1783]
luši un bièl puc di pì da l’altra front.[1784]

E chì com’tal post dal timòn che mal guidàt
al veva’l puòr Fetòn, pì a s’inflàma
e’n ta li bàndis al è’l lustri mancu’nfogàt,[1785]

cussì che biela e buna oriflàma[1786]
in tal miès a splendeva e dut atòr
di sè si gh’jodeva calà la flama.

E’n ta chel post, cun l’àlis vièrtis, alòr
jodùt i’ai ànzui e ànzui che fièstis
ghi fèvin cun plùmis coloràdis ’ntòr.

’N ta stu gjoldi ’mplombàt di cansòns dòlsis
jodùt i’ai na bielesa ch’un ridi beàt
ghi deva ai vuj di duti li sant’ànimis.

E s’jò i vès’n tal diši tanta capacitàt
com’ch’i’ai tal imparà, i no ausarès
contà cuant biela ca’era’n realtàt.

Bernart, che ben jodùt al veva i vuj mès
fisàs ta sta font di gràsia e atèns,
i vuj a ic cul stes gust ’l veva puntàt luj stes,[1787]

e’l mirà me si veva cussi fàt encjamò pì’ntèns.



Cjànt Trentaduèšin

Pur godìnt il so plašej, chèl contemplànt
a fà’l bon mestri a si’a alòr metùt,
e scuminsiàt al à cun stu discòrs sant:

“La plàja che Maria risanàt[1788] a à e onzùt,
chè che cussì tant biela ai so piè a s’jòt,
chè[1789] a è che vierzùda ’la veva prin di dut.

Tal ters òrdin di scjalìns e sùbit sot
di chista, èco là ca sòn la Rachèl
e la Beatrìs, com’ch’ognùn di nu’l jòt.

Sara e Rebeca, Gjudit e chì—ta stu cjèl—
che bišàvula dal cjantòu a era[1790], com’ch’i savìn,
che pal so fàl “Miserere mei” al veva dìt chèl,

jodi ti pòs che da scjalìn a scjalìn,
coma fuèis i vaj un’a una’ nominànt
da la roša ’ndà che cuj vuj zìnt i stìn.

E dal siètin scjalìn’n jù, com’pì ’ndavànt
fin a chèl, Ebrèis a si suseguìsin,
il flòu[1791] dal so fueàn dut cuant separànt;

pars’che, secònt la višiòn che vùt a vèvin
cu la so fede’n Crist, chìstis a sòn’l mur[1792]
che i doj òrdins sàcris a divìdin.

Ta sta banda chì, indà che il flòu al è madùr[1793]
di duti li so fuèis, a sòn impostàs
chej che crodùt ghi vèvin a’un Crist futùr;
ta l’altra banda, ’ndà ca si jòdin ’ntajàs
di poscj’ vuejs[1794] i semisìrcuj, a stàn
chej ch’èrin da un Crist zà vegnùt stàs ispiràs.

E com’ch’uchì cu la madona dal cjèl a stàn
sti fèminis gloriòšis, e sot di lòu
i’àltris[1795] na gran separasiòn a fàn,

cussì’l grant Zuan[1796], al opòst di lòu,
che’l dešèrt e’l martìr sempri da sant
sufrìt’l veva, e ’l infièr pur, prin di vignìghi fòu;[1797]

e par segnà sta divišiòn a sòn stàs pì avànt
sielzùs Checo, Benedèt e Agustìn
e pì’n jù, di ziru’n ziru, pur altri grant sant.

Adès vuarda ben il prejòdi divìn;
che da la fede tant ’l un che ’l altri aspièt
balansàt e plen’l tegnarà stu gjardìn.[1798]
E jòt ben che dal post’n jù cal taja net
e’n tal miès sti dos beàdis divišions,
no si si sinta par propri mèrit e sclet,[1799]

ma par chel d’àltris, cun certi condisiòns;
che asòls a sòn stàs dùcjus scju spìris
prin di vej otegnùt veri elesiòns.[1800]

Di chist ti ti rìndis ben cont da li mùšis
ma encja da li so vòus zovinùtis,
se tu atènt i ti vuàrdis e scòltis.

Adès dut sidìn ti stàs paj to dùbis;
ma jò’l grop i ti dìsfi, com’ch’i t’jodaràs,
che ingropàt ti tèn d’idèis fìnis.

In ta stu post indà ch’jodìn dùcjus scju beàs
nuja uchì doma par cašu a ešìst
nè jodi malinconìa o fan o sèit ti podaràs;

pars’che par lès eterna dut se ca ešìst
a ešìst com’ca ešìst cussì che just e ben
al dešideri al corispùnt ’l acuìst.[1801]

Chista ’mprimurida zent—alòr jòt ben—
a vera vita a no  è sine cauša
intra sè, in ta stu post alt, pì o mancu ben.[1802]

Il re che’n ta stu regnu ni conferìs pauša
di cussì tant amòu e altri tant dilèt
che di pì fà nisùn volej al àusa,[1803]

duti li mins tal just e beàt aspièt
creànt, a so gust di gràsia al dota
cussì e culà; e chì cal basti ’l efièt.[1804]

E chistu dut clar e ben a si nota
in ta chej zìmuj da la Santa Scritura
ch’òdiu a mostràvin zà prin da la nàsita.[1805]

Alòr, secònt la so cjavieladùra,
la gràsia da l’alta lus si conferìs
cun dignitàt a ogni creatura.

Duncja, sensa’l mèrit da li so ušànsis,
a sòn stàs metùs’n ta scjalìns diferèns
in conformitàt cu li so primi gràsis.

N’ocoreva altri taj secuj recèns,[1806]
dongja da l’inocensa, par vej la salùt,
che bòis genitòus, di fede sempri plens.

Dopo che stu prin timp pasàt ’l era ’an dovùt
i màscjus li so inocenti plùmis
circuncidi par otegni la so virtùt.[1807]

Ma dopo che vegnùt ’l era’l timp da li gràsis,
sensa il batièšin perfèt di Crist,
st’ànimis ’nocèntis la jù’a sòn restàdis.

Jòt ben adès’n ta la muša che a Crist
pì ghi somèa, che la so claresa
e basta ti dispòn di jodi Crist.”

Insìma di ic jodùt i’ai tanta ’legresa
plovi, partada in ta li mins sàntis
creàdis par svualà’n ta chist’altesa,

che par cuàntis che fin lì’n d’avèva jodùdis
tant’amirasiòn i no vevi maj vùt
par spirs che di luj a parèvin imàginis.

E chel amòu[1808] che par prin al era lì vegnùt
cjantànt ‘Ave, Maria, gràsia plena,’
davànt d’ic al veva l’àlis sos vierzùt.

Èco a ghi’an fàt a la divin’cjantilèna
ducju i sans e beàs ca ghi  èrin atòr,
ogni muša doventànt tant pì serena.

“O pari sant, che com’un siòr un puòr
coma me di scoltà ti dègnis, lasànt chel bièl lòuc
indà che a sè’l volej eterno ti tèn atòr,

cuj al eše, dìšmi, ’l ànzul che cun cussì tant zòuc
in taj vuj’l vuarda da la nustra regina,
di ic tant inamoràt da pari fòuc?”

Cussì tornàt i soj a la dutrina
di chèl che da Maria al era’mbielìt
com’dal soreli la stela matutina.

E alora luj: “Maestàt di spìrit,
tanta cuant’ch’an d’è’n ànzul o’n ànima,
in luj a s’jòt, e cussì sia,” a mi’a dìt,

“pars’che luj’l è chèl ch’a Maria la palma
jù ghi’a partàt cuant che’l fì di Diu stes
cargasi al à volùt da la nustra salma.

Ma mentri ch’jò’i parli seguìsimi adès
cuj vuj tos, e nota li nobil’ ànimis
ch’jodìn chì’n ta stu ’mpèro just di Diu stes.

Chej doj sintàs lasù pì contèns t’jòdis
par èsi cussì visìns da l’Augusta,[1809]
a sòn di sta roša cuaši do radìs:

chèl che lì a la so sinistra[1810] al stà,
il pari al è che par gran gološitàt
la rasa umana tant amàr a gusta;

a destra ti gh’jòs ’l antìc pari sintàt
da la Glišia Santa che da Crist risevùt
al veva li clafs di stu flòu ’ncoronàt.

E chèl[1811] ch’jodùt rivà ’l à ogni timp brut,
prin cal murìs, da la biela nuvisa
che cun un colp di lancja e claus si vev’otegnùt,

sintàt ghi’è visìn[1812], e lunc ’l altri’l ripoša[1813]
il duca che vivi’l veva di mana
fàt chel pòpul ’ngràt e sensa costansa.

Dirimpèt di Pieri sintada t’jòs Ana
contenta duta di vuardà so fia,[1814]
e fìsa ’la vuarda pur cjantànt ošana;

e di front dal pì grant capofamèa
ti jòdis Lùsia, che Beatrìs’a movùt
cuant che pal disperà ti vèvis jù la sèa.[1815]

Ma par’che’l timp’l pasa che’mbacuchìt dut
ti tèn, chì’un punt ghi metìn, com’bon sartòu
che na còtula’l fà secònt la stofa cal à vùt;[1816]

e ’ndrisarìn i vuj vièrs il prin amòu,
cussì che, vuardànt vièrs di luj, ti penetraràs
fin ca è pusìbul in tal so splendòu.

E i vorès pròpit che tu i ti zèdis
a mòvi l’àlis tos, crodìnt di zì’n sù
cun gràsia che, preànt, otegni ti pòdis;

gràsia che concèditi a pòl chè la sù;[1817]
e davòu ti mi vegnaràs cun afesiòn,
e cul còu al me preà ti scoltaràs sù.”

E tacàt al à sta santa orasiòn:



Cjànt Trentatreèšin

“Vergine mari, fija dal to fì divìn,
ùmil e alta pì di creatura,
punt fìs dal consej eterno e divìn,[1818]

chè tu i ti sòs[1819] che l’umana natura
cussì tant nobilitàt ti às, che’l so fatòu
disdegnàt nol à di fasi so fatura.[1820]

Dentri di te a si’a impijàt chel amòu
che cul so calòu’n ta la pas eterna
uchì al à butàt fòu chistu bièl flòu.[1821]

Ti sòs par nu splendòu di lus meridiana[1822]
di caritàt, e la jù, pa li zens mortàls,
di speransa i ti sòs na gran fontana.

Oh siora, cussì tant granda ti sòs e vàls,
che se un ben volìnt un a te nol và a ricori,
il so dešideri svualà’l vòu sens’ àl’s.

Pì a fà la bontàt to che socori
chèl ca la domanda, ma’è pur veretàt
che spes prin dal domandà si la jòt cori.

In te mišericordia, in te pietàt,
in te magnificensa, in te a si fà una
dut sè che in creatura a’è bontàt.

Stu chì, adès, che da la pì scura tana
dal univèrs fin uchì al à jodùt
li vìtis spirituàls una a una,

te pa la gràsia’l suplichèa la virtùt
di vej par podej’l so jodi tegni alsàt
pì’n alt, fin lasù, là da l’ùltima salùt.

E jò che, pal me[1823], maj no’ai dešideràt
tant com’pal so jodi, dut’l me preà
risèif, che altri di fà a no mi’è dàt,

pars’che tu di dut sè ca lu’nnulèa
cul to prea a liberalu ti zèdis
cussì ch’al pì alt jodi alsà’l posi la sèa,

e’i ti prej pur, regina, che dut ti pòdis
fà e jodi, ch’i ti ghi consèrvis sans
i so sintimìns, dopo duti li so pròvis.

Protèšilu tu daj muvimìns umàns:
jòt là Beatrìs cun ducju chej beàs
ch’al me preà a si unìsin li mans!”[1824]

I vuj da Diu dilès e veneràs,
fìs sul oratòu, dimostrasiòn a èrin
di cuant gradìt ghi’era’l preà daj beàs;[1825]

a l’eterna lus a colp s’indresàvin
alòr i vuj sos, ma ca no vegni pensàt
ch’altri vuj clars di rivà là’n alt a pòsin.

E jò ch’al fin di dut’l me dešideràt
visìn i’eri, com’che di èsi a doveva,
al pì ruvìnt dal me dešideri i’eri rivàt.

E Bernàrt, suridìnt, sèns a mi feva
che jò i vuardàs in sù[1826], ma a è pur vera
che jò belzà i fevi sè cal voleva;

chè la me vista, doventànt pì pura
pì e pì a ghi entrava in tal raj
di che alta lus che in sè a è vera.[1827]

Da chì’n sù il me jodi al era stàt pì che maj
al è’l parlà nustri, che a cussì tant nol pòs,
nè par dut chistu di memoria no’n d’ai asaj.

Com’cuant che durànt un sun clar i ti jòs
che dopo’l sun fuàrt ti resta’l sintimìnt
ma la virtut di jodilu pì no ti pòs,

pròpit cussì mi’a sùbit zùt scomparìnt
la me višiòn, encja se alc pur i ritèn
dal mièl che dàt ghi veva indulsimìnt.

Cussì dal soreli la nèif disgjelada a vèn;
cussì al vint cu li fuèis lišerùtis
’l oràcul da la Sibìla’l spierdeva’l sen.[1828]

O sfavilà di lus che tant ti ti àlsis
pì’n sù dal pensej mortàl, cuant ch’i vorès
che d’jòditi di nòuf ti mi dès li gràsis,
e ch’al me parlà tant pì virtùt ti ghi dès
ch’almancu na lušìgna da la to gloria
di lasàighi a la futura zent i podès;

cussì che cul tornà ta la me memoria
e pur cul cjantà di chista me cansòn
pì ben si savarès da la to vitòria.

Jò’i cròt che, pa la granda ’luminasiòn
dal alt raj, scumbusulàt i sarès stàt
se di tegn’ghi i vuj’ntòr i no fòs stàt bon.

E’i mi recuardi ch’alòr miej mi soj fàt
tal sostègnilu, e’l so sguàrt a si’a dut
cul valòu infinìt imedešimàt.

Oh generoša gràsia che permetùt
mi’a di’entrà cul vuli’n ta la lus eterna
tant che d’jòdighi’l pì pusìbul i’ai podùt!

Tal so profònt jodùt i’ai ca s’interna
cun amòu ’nsièmit tegnùt’n ta’un volùn
chèl che par dut ’l univèrs si scuaderna,[1829]

sostànsis e acidèns[1830] e il so costùn,
jodùt i’ai ca’èrin cuaši unìs insièmit
che’l me diši di lòu nol è che un barlùn.

La forma universal di stu’nsièmit
di vej jodùt i cròt, pars’che cu’n cargu
di godi il diši mi veva ’nvigorìt.

Dom’un punt a mi’è di pì grant letargu
che i vincjasìnc sècuj da che impreša
che sbalordìt a veva Netùn cu l’ombrena d’Argu.[1831]


Cussì alòr la me mins, sensa pauša,
fis’a vuardava, imòbil e atenta,
chèl che di dut stu marveà al era cauša.

A che lus tant tacàs a si doventa
che’l lasala par jodi altri aspièt
un a nol pòl e tant mancu al tenta;

par via che’l ben, che dal volej al è ogjèt,
in ic dut si concentra, che al difòu
di ic difièt a à sè che lì a è perfèt.

Mancu adès i dišaraj, cjàr letòu,
di chèl ch’i mi recuardi, che un ninùt
al dìs prin di vignì dal tetà lasàt fòu.

No pars’ch’i lu vès di aspièt divièrs jodùt
adès che’n ta sta viva lus lu miravi
di sè che sempri al era stàt e godùt;

ma pa la miej virtùt d’jodi ch’i vevi
tal vuardalu, da na sol’aparènsa
cul mutami il so mutà i godevi.[1832]


Ta la profonda e clara sostansa
da l’alta lus alòr jodùt i’ai tre zìrs
di tre colòus e di una grandesa;

e ’l un dal altri coma iris da ir’s[1833]
rifletùt’l pareva, e’l pareva ’nfogàt
chel altri[1834] ch’ai prins doj ghi feva da ters.

Che circolasiòn che cussì concepida
in te’a pareva coma lušòu rifletùt,
daj me vuj tant e a lunc oservada,

in tal so colòu stes, mi pàr di vej jodùt,
dentri di sè, o letòu, la nustr’ imàgin;
che’l me aspièt in ic al era metùt.

Com chej studiòus ch’a plen si concèntrin
tal scuadrà’l sìrcul, e no ghi la fàn,
ma pur a sèrcjn pal rapuàrt ca no cjàtin,[1835]

cussì jò a che granda višiòn; ma invàn
jodi i volevi com’ca si unìvin
imàgin e sìrcul e pars’che tacàdis a stàn;

ma li me àlis a chist’no bastàvin:
dut ta’un colp la me mins a veva na scosa sintùt
com’di un lamp cun ràis che dut a sclarìvin.

L’alta fantašìa no’a chì nuja podùt;
ma zà al zirava’l volej me, e’i dešidèris,
com’roda che ben a zira’n dut e par dut,

’l amòu che’l soreli al mòuf e l’altri stèlis.



[1] A la peràula “cussì”—ch’i uši amondi spès—i ghi lasi dos “s” par
evità ca vegni lešuda “cuzì.” A è una da li pucìsimis peràulis che in
ta la me tradusiòn à uša na consonànt dopla.

[2] Par vej na idea dal significàt simbòlic di sti tre bèstis (linsa,
leòn e lupa), i sugerìs di consultà cualchi edisiòn crìtica dal Infièr,
coma che minsonada tal me Preàmbul, che da adès in davànt i clamaraj
Vandelli.

[3] ’L un al è na contrasiòn di “il un.” Par chista maniera di abrevià
espresiòns com “il un,” “il altri” (’l altri), “al è” (’l è), ecc., i
vuej ricognosi Mario Trevisan di Prodolòn.

[4] Crist? Un papa?  A somèa che nisùn al savedi par sigùr a cuj cal à
intindùt  riferisi Dante. Jodèit Vandelli: al juda a capì la
complesitàt di chisti rìghis.

[5] Dante al domanda di èsi judàt da li mùšis, ma encja dal so “inzèn” o
“alto ingegno”  par vej l’ispirasiòn justa par descrivi duti li ròbis
straordinàris cal jodarà in tal infièr.

[6] Enèa.

[7] San Pàuli.

[8] La Madòna. I nòns di Crist e da la Madona a no sòn maj minsonàs tal
Infièr par no profanaju. Vandelli.

[9] Lùsia = un mòut alegòric di nominà la gràsia ca luminèa.

[10] Il Papa Celestìn V, che par vàris trùfis al era stàt costrèt a
abdicà. Àltris a pènsin ca si trati di cualchidùn altri, adiritura di
Pilàt stes. Vandelli.

[11] Carònt, chèl che cu la so barcja al partava i danàs ta l’altra banda
dal’Acherònt.

[12] Crist—maj minsonàt di nòn in tal Infièr.

[13] Il nòn di poeta. Virgìlio al è’n ta sta alta compagnìa di poès.

[14] Falsa modèstia a’n d’aveva amondi pucja il nustri poeta.

[15] Il cjascjèl al sarès sìmbul da la sapiènsa umana. Pal valòu simbòlic
daj sièt murs e dal rìvul, i racomandi i comentatòus.

[16] Aristòtil.

[17] Didòn, chè che, bandonada da Enèa, a si veva copàt.

[18] Parsè ca sòn “ànimis” sensa cuàrp.

[19] Ti sòs nasùt prin che jò i morès.

[20] Ducju scju chì a èrin benestàns florentìns. Dante al vòu savej
indulà ca sòn, parsè cal varès gust di jòdiju. A intìvin a èsi in
vàriis localitàs dal infièr. (Vandelli)

[21] Cuant che i cuàrps si ricostituiràn cu l’ànima, si sintarà pì’ il
ben, ma encja il mal.

[22] Sta espresiòn a’a valòu pì di ràbia che di altri.

[23] Cariddi.

[24] Scju pèis, in forma di pieròns, a raprešentin i bès, che i avàrs e i
pròdigos a si tègnin intòr e strès, o a spèrperin.

[25] Cuant ca èrin vifs a no fèvin un ušu bon da la roba ca vèvin, parsè
ca no savèvin il so vero valòu. Vandelli.

[26] I avàros.

[27] A è da prešumi che se Dante al fòs stàt furlàn al varès ušàt sta
peràula coma ca la uša in tal toscàn.

[28] Un bièl puc di ironìa chì, a clamà “ìn” (inno) il gorgoleà di chej
puòrs disgrasiàs ca sòn chì ingolfàs tal fangu!

[29] A no è da surprìndisi se chistu Flegiàs al era rabiòus. Al è chì in
tal infièr, dopodùt, par vèjghi dàt fòuc a un templi dal diu Apòl par
via ca ghi veva sedušùt na fìa.

[30] La mari di Dante.

[31] La puarta pì esterna dal infièr.

[32] A si capìs! La puarta dal infièr a è sempri spalancada.

[33] Tal sens ca và a proclamà la muàrt eterna. Vandelli.

[34] A par clàr che Virgìlio a si’a un puc impalidìd.

[35] Beatrìs.

[36] Prošerpina, la fèmina di Pluto, il re dal’infièr.

[37] Parsè cal sarès trasformàt in “smalt” o clap.

[38] Un post visìn di Gjerušalèm, ’ndà cal vegnarà fàt il judìsi finàl.
Vandelli.

[39] In momèns cussì a vèn da pensà che Dìu ogni tant al era in vena
schersoša, s’a si pensa al mòut sureàl cal punìs zent coma Epicuro. “Ah
si?” a somèa cal vedi pensàt. “No ghi crodèvis che l’ànima a varès
paràt via a vivi dopo la vustra muàrt? Alòra èco chì ch’i vi la mèt la
vustra ànima, ta sta tomba ca vi restarà vièrta fin cuj sàja cuant!
Cussì in varèis pì che asaj timp par necuàrzisi che la vustra ànima ca
jù a para via a vivi—èncja se cun amondi puc gust—mentri che lasù il
vustri cuàrp a si marsìs a la svelta.”


[40] Stu chì al sarès Cavalcante Cavalcante, un guelf, ca la veva pensada
coma Epicuro—che la vita a èra par godi, e finida chè al èra finìt
èncja il godi, parsè che dopo a no sarès stàt pì nùja. A vèvin rašòn
lòu a pensà che’l gòdi al sarès finìt al momènt da la muàrt—ma no coma
ca crodèvin lòu!

[41] Se momènt dramàtic e comovènt stu chì, cuant che Cavalcanti al pensa
che ’l ešità di Dante al vòu diši che so fì al è muàrt encja luj!

[42] Prošerpina, o la luna.

[43] Beatrìs.

[44] A pensàighila ben a no eše stran che’n ta l’infièr, ’ndà ca sòn doma
ànimis—entitàs sensa cuàrp e, naturàl,  sensa nas—a vèdin da èsi poscj’
ca spùsin. Par cuj al eše stu spusà se i danàs a no’an nas da našalu?
Dante però a si rindeva cont di chistu e al à dotàt li ànimis cu li
facoltàs ca vèvin prin di murì. Di lì, ànimis, i no scjampàis!

[45] Il cjèl al odièa ogni ingjustìsia.

[46] Diu, il pròsin, e se stès, coma ca è clar da li rìghis ca seguìsin.

[47] A plànzin par dut chel bendidìu ca’an malušàt e pierdùt.

[48] Caorsa (=Cahors)  al era un post in Fransa consideràt coma un nit di
ušuràrs.Vandelli.

[49] Chèl di parentela e di amicìsia.

[50] In ta la so Etica Aristòtil al trata di che tre dispošisiòns ca
pàrtin al mal: la incontinensa, la malìsia e la violensa.

[51] L’ušùria a spèra doma in tal ben da li ròbis di stu mont, sensa
riguàrt pa li ròbis dal altri mont. (Vandelli al discòr un bièl puc su
stu argumìnt.)

[52] Il Minotauro stes, cal fa da vuardiàn in ta stu post chì.

[53] Il Minotauro a si à da jodi coma sìmbul da la violènsa bestiàl.

[54] Tešèo.

[55] Ariàna, fia di Minos, ca ghi’a insegnàt a Tešèo coma copà il
Minotauro e scjampà dal labirìnt.

[56] Pèis, fra l’altri, di cjàr e vuès, no coma chel da li ànimis
danàdis.

[57] Crist, che al momènt da la so muàrt al era zùt a liberà tanti ànimis
dal Limbo. Il teremòt cal veva caušàt sta frana, coma ca ni recuàrdin i
comentatòus, al era stàt caušàt in tal momènt précis che Crist al era
stàt copàt.

[58] “Bigulota” in tal sens ca no era in forma regolàr. In realtàt a veva
na forma di arco, ma no regolàr.

[59] La fèmina di Èrcul, che fra l’altri a’a causàt la muàrt dal so omp,
sensa intìndi di fa cussì—naturàl—pròpit cuant ca voleva che Èrcul al
tornàs a volèighi bèn. A mi a mi par che sta storiùta a à da li
dimensiòns ca vàn ben pì a la lungja di chel càšu chi.

[60] I Centàurs.

[61] A sòn dòma i vìfs ca pòsin mòvi ròbis coma li pièris.

[62] Beatrìs.

[63] Alesandro il Grant e Dionìšio a vèvin reputasiòn di èsi tant crudej,
e cussì al èra Asolìn. (Vandelli.)

[64] “Prin” tal sens cal cognòs li circostànsis di che zona lì tant miej
di Virgìlio, che chì a si consìdera secont.

[65] Famòus làris di chej tìmps là.

[66] Cecina, un flumùt cal sbòcja sùbit sot di Livòrno; Cornet, na
sitadùta visìn di Civitavecja.

[67] Chès dal mušu di fèmina e il cuàrp di usièl. I cjati amondi
interesànt coma che il mont imaginari di Dante a ghi dà il stes valòu
ešistensiàl—tal sens di ešìsti e basta, no tal sens da la filošofìa
ešistensiàl moderna—a zent normàl coma me (bè, forsi un puc pì normàl
di me; dišìn, a zent coma comercjàns florentìns o pišàns, zòvins ca no
pòsin tègnisi da busàsi—e forsi encja strucàsi e palpàsi—coma Pauli e
Francesca, soldàs, vèscuj e pàpis) e a figuris mitològichis coma li
Àrpis o coma i Cèntàuros, e via dišìnt. Il reàl e ’l ireàl a si
cunfùndin e a dovèntin un—coma ca susèit tal mòut di jodi li ròbis daj
frutùs fin che, par disgràsia so, a vègnin grancj’ e a si necuàrzin che
tàntis di che ròbis ca ghi crodèvin cussì tant a no somèjn pì vèris.

[68] Cal sarès il ters ziròn.

[69] A no somèija di jodi Dante cal bùta il cjaf in davòu e al ridusèa
cuant cal scrif rìghis coma chista?

[70] Chèl cal sìga al è Pier da la Vigna,  cal era segretari di Federìgo
II. Ta scju àrbuj chì, a propòšit, a sòn intrapulàs i spirs di chej ca
si sòn suicidàs.

[71] Al à pierdùt la so salùt e al à fat fadìja a durmì.

[72] L’invìdia.

[73] Cul suicidasi al à cometùt cuntra di sè stes, ca si considerava
just, un at ca nol era just.

[74] Dante, coma višitatòu  tal infièr, al à tanta simpatìa pal grant
sufrì dal puòr Pieri; ma coma scritòu a no somèa ca ghi displaši tant
di falu patì.

[75] San Zuan al era’l sant di Firense coma il San Zuan di San Zuan di
Cjašarsa. Taj timps pagans, il protetòu di Firense al era Marte.
Vandelli al sugerìs che ai timps di Dante la statua di Marte, ca era
stada butada’n tal Arno, a era encjamò višìbil visìn dal Punt Vecju.

[76] Chè fata par impicjà la zent, no che altra fata par cjoj sù ledàn.

[77] A mi pàr a mi che èncja pa la mentalitàt medievàl chel acopiamìnt di
Jùst Divìn e da la so art pauròša al à di èsi stàt un paradòs difìsil
da acetà o risolvi!

[78] Mèntri cal scjavasava il dešert da la Libia cun un ešèrcit di
soldàs. Vandelli.

[79] Soldàs.

[80] Vulcàn stes.

[81] Il post indà che Gjove e i Gigàns a si li vèvin sunàdis.

[82] Un lagùt di aga mineràl in ta li bàndis di Viterbo.

[83] Fra i grancj fluns dal infièr.

[84] ’L abìs infernàl.

[85] A ju sàlva parsè che stu “fùn” o vapòu al à asaj umiditàt par
distudà il fòuc cal vèn jù dal alt.

[86] Una da li rari vòltis che Dante al minsona li nustri montàgnis. A si
riferìs al cjàlt, a propòšit, che disdifànt li nèifs, al pòl meti in
plena flùns coma il Brenta—o il Tilimìnt.

[87] Stu chì al sarès Brunèl Latìn, umanista, cal veva judàt Dante tal so
studià.

[88]Tant i Blancs che i Nèris a ti zaràn cuntra.

[89] Sens: S’a dipendarès da me, i sarèsis encjamò fra i vifs.

[90] Beatrìs.

[91] Una da li so òperis pì gràndis.

[92] Da chistu a si jòt che la manìa di cori a và indavòu un bièl puc!

[93] Il “puòr paìs” al sarès Firense; “puòr” parsè cal è consideràt coròt
dai sodomìs ca ghi vàn incuntri a Dante.

[94] La so costànt lamentèla.

[95] Cussì a podèvin parà via a corusà mentri ca tabajàvin cun Dante.

[96] Si ghi crodìn a sè cal dìs, al à da vej vùt un tramaj di fèmina par
fàlu doventà omosesuàl.

[97] In altri peràulis, Dante al scomèt la fama daj so vèrs a la veretàt
di sè cal stà par diši.

[98] Mangjòns & bevòns—èco l’idea che Dante al veva daj todèscs in tal so
timp. Ca sèdin stàs pì bevòns daj fransèis? Daj taliàns? Ma!

[99] Il “bivero” dantesc a ghi somèa pì al beaver inglèis che al castoro
taliàn. Bìvar a nol stona nencja in tal furlàn.

[100] Par cussì diši. In realtàt la flamuta a era ’na ploja di fòuc.

[101] Che ànimis ca pàrtin bòrsis o blu o zàlis o blàncis a èrin dùtis di
ušuràrs.

[102] Li nustri bišàtis a no’an sgrìnfis, a si sà; ma cuj saja maj sè ca
àn li bišàtis di la jù?

[103] I diàus, chej osteàs, ca si la gòdin a fà il so mistej.

[104] Na fila a ni vegneva cuntra; n’altra a zeva, cun nu, in diresiòn
opòsta.

[105] Di Sant’Ànzul. I romàns a vèvin da stà atèns in tal cjaminà par via
di dùcjus scju pelegrìns, ca zèvin o ca vegnèvin da San Pieri.

[106] I bolognèis a vèvin fàma di èsi rufiàns in ta chej timps là.

[107] In altri peràulis, al dìs che s’a sòn tiràs, o tìrchios, a’è pal
fat stes ca sòn bolognèis; coma par diši che se par furtùna a fòsin
stàs, dišìn, furlàns, al sarès stàt dut un altri par di mànis.

[108] In tal sens di tirà li fèminis a simìnt.

[109] A si sberlava besola.

[110] Dante a nol veva sempri na impresiòn dolsa daj prèdis.

[111] Èncja chistu, bàbiu dal parlà e di fà zì sù di zìrus li fèminis, al
è zùt a finìla chì, dut smerdajàt.

[112] Secònt Vandelli, un màgu da la Samaria cal voleva crompà da San
Pieri e da San Zuan la facoltàt di podej comunicàjghi ai batiešàs il
Sant Spìrit.

[113] Purtròp Dante a no si riferìs a chel di Cjašarsa, ma al Batisteri
di Firense.

[114] Si volìn zì pròpit a la fìna, “il piè” chì al è da lèšilu coma il
insièmit daj piè.

[115] A somèa che i fiorentìns a vèdin di tant in tant gjustisiàt daj
sasìns in ta che manièra lì: fàt un bus, a metèvin dentri il condanàt
cul cjaf in jù. Apena ca implenìvin il bus, il sasìn al moreva sofogàt.
(Jò ch’i soj claustrofòbic, i sarès par sigùr doventàt màt prima ca
tiràsin jù la prima palada di cjera!)

[116] La Glìšia, che Bonifasi VIII al à trufàt paj bès. (Vandelli.)

[117] Un daj Orsìns.

[118] Al eše tant cambiàt il mont daj timps di Dante in cà?

[119] La Glìšia di Roma, che secònt Dante in ta che rìghis chì a no èra
la “Santa Romana Chiesa” tal sens ver da l’espresiòn.

[120] ’L imperatòu Costantìn che, riconosìnt Silvestri coma papa, secònt
Dante a nol à fàt pròpit chel gran chè di ben.

[121] Na lesiòn amondi dura, chista, par Dante—e, i cròt, par cualsìasi
altri—da imparà.

[122] Tìpic di Dante di descrivi punisiòns adeguàdis a la colpa daj
danàs. In ta stu càsu, danàs coma Anfiarèl, che in vita a volèvin
induvinà il davignì, adès a sòn costrès, par sempri, a cjaminà cul cjaf
stuàrt cal pol jodi doma indavòu. In cuant al Creatòu stes—chel
imaginàt da Dante, si no altri—a vèn da pensà cal vèdi vùt cualchi bièl
momènt di sodisfasiòn, cu na schersoša sprusada chì e lì di
birichinàdis ca àn un puc dal malisiòus, a cjatà fòu scju tìpos di
punisiòn. A mi vèn a mins chel gust ca ghi cjàpin i frus cuant ca ghi
gjàvin na ala a una moscja  par jodi coma ca farà a svualà cun un’ala e
basta.

[123] Sicòma ca sòn stravoltàs, a’an la pànsa par davòu e il cul par
davànt.

[124] L’Enèide stesa.

[125] Secònt Vandelli, ta li màcis da la luna la zent a jodeva Caìn cal
alsava na forcjada di spìnis.

[126] Tìpos di vèlis.

[127] A vegnarès da pensà che i diàus a lu laudarèsin par vej fàt li so
malagràsis; invènsi a si gòdin a castigalu—e a punilu cu la stesa
fantašia chi vìn zà altri vòltis notàt!

[128] Malacoda a si riferìs al teremòt susedùt il Vìnars Sant dal àn [34]
cuant che Crist al era stàt metùt in cròus—teremòt cal veva caušàt li
ruvìnis descrìtis chì.

[129] Malacoda al è un diàu, e Dante e Virgìlio a varèsin puc da fidàsi
di luj, no?

[130] A saràn diàus dal infièr, indulà ca si varès doma da sufrì, però
a’an i so divertimìns encja lòu!

[131] A èsi imbrojòns in ta sta vita a si và a finìla cussì in ta che
altra, purtròp. Ma com’a fàja sta bolgja a tègniu dùcjus? A no vègnia
da compatì Barbarìsa e chej àltris puòrs diàus par dut chel grant
lavoru ca ghi tòcja fà?

[132] Taliàn.

[133] Dopo vèighi cjòlt i so bes a ju’a lasàs zì lìbars sensa tègnisi al
puntìn dai regolamìns.

[134] Èco, coma ch’i’ai dita un puc in sù, al è il màsa lavorà ca ju fà
èsi screansàs ’l un cun ’l altri, scju puarès di diàus.

[135] Cagnàs a si rìnt cont di cuant scaltri cal è Cjàmpul, il danàt; ma
a la fin al vèn imbrojàt encja luj, coma’l rest daj Malbràncs. A no
vègnia da vej rispièt par un imbrojòn coma Cjàmpul, cal rìva a imbrojà
parfìn i diàus?

[136] Dante a ju mèt in ridìcul scju diàus, però no sensa cualchi frigùja
di simpatìa.

[137] Da no cunfùndi cun chel tìpo di cjàša indulà ca si mangja e bèif e
si durmìs.

[138] Se ben che stu paragòn al mostra cuant  afièt ca là Virgìlio par
Dante!

[139] Puòrs Malbràncs. Il so malfà al è limitàt encja ta stu mòut chì!

[140] Pa la rašòn spiegada tal vèrs [64].

[141] A è tìpic da la zent ipòcrita di volej lùši par di fòu.

[142] Un post a Firense.

[143] Chel cal à condanàt Crist. Una condàna ca ghi à fàt tant dàn ai
Ebrèos.

[144] Caušàt dal teremòt susedùt cuant cal è muàrt il Signòu.

[145] A si riferìs a Malacoda, ch’i vìn zà vùt il plašej di cognosi.

[146] Tìpos di madràs che, secònt i antìcs a si cjatàvin in tal Nord
Africa.

[147] Una pièra verda cun puntìns ros che secònt i antìcs a podeva
combati i velèns daj sarpìns.

[148] Par cuant terificàntis ca sèdin, scènis cussì a si adatarèsin
pròpit ben al rìndilis višìvis cu la magìa eletronica ch’i vìn vuèj!

[149] Parsè che Dante stes al era un daj Blancs.

[150] Coma Vani Fus.

[151] I Centàuros. La mandria minsonada sùbit sot a è che ca ghi veva
robàt a Èrcul. La so furbìsia, tal tirà li bèstis pa la coda di mòut
che Èrcul a no si necuarzès di cuj cal veva fàt il furt, a ghi veva
zovàt puc, parsè che in ùltin Èrcul a ghi veva dàt na buna bastonada e
mandàt a finìla in ta chel post chì.

[152] Par copalu.

[153] Sta sòrta di “morphing” a è abastànsa comùn in tal dì di vuèj, cun
chej trucs ca si pòsin fa cul computer; ma in taj timps indavòu a à da
vej someàt a alc di sureàl!

[154] Chel cal à ispiràt Puccini?

[155] Chèco Cavalcante. Gaville al era un cjascjèl visìn di Firense.

[156] Dante in clara vèna sarcàstica. A somèa paradosàl, però a è
sens’altri veretàt, che tanti vòltis (forsi sempri) i pì grancj’
crìtics di na sitàt, di na nasiòn o di na organišasiòn a sòn chej che
pì a ghi vòlin ben a la sitàt o a la nasiòn o a la organišasiòn. A è di
fàt che par via dal so grant amòu  par Firense Dante a si rìnt cussì
tant cont di ogni pìsula pecja ca à la sitàt che luj al vorès ca fòs
perfèta. A si spiega cussì l’indignasiòn che Dante al mostra in ta scju
vèrs chì.

[157] Dante, chì, al fa un pronòstic che Firense a stà zìnt incùntra a
malòris sèriis.

[158] Ogni ùn cal vèdi maj jodùt coma che na gjalìna a protès i so
pitinùs al sà ben sè chi vuèj diši.

[159] Al vòu frenà il so inzèn parsè cal à belzà jodùt pì vòltis coma cal
è stàt abušàt da altra zent scàltra, e cun cuàlis conseguènsis.

[160] Entòcli e il fradi a èrin fìs di Èdipo e di Jocasta. Par na
maledisiòn ca ghi  èra stada fata dal pari, i fràdis si vèvin copàt
l’un l’altri e a èrin dopo stàs brušàs insièmit.

[161] Tennyson al à da èsi stàt un bièl puc ispiràt da che rìghis chì
cuant cal à scrìt il so Ulysses:

					…My mariners
					…you and I are old;
       Old age hath yet his honour and his toil;
       Death closes all: but something ere the end,
       Some work of noble note, may yet be done,
Not unbecoming men that strove with Gods….

[162] Chè che Dante al zarà a ušà coma localitàt pal so Purgatori.

[163] A è da notà chì la rasegnasiòn stòica di Ulìs.

[164] Stu toru di ramp, regalàt da un grèc a un siciliàn, al vegneva ušàt
par copà zent ca ghi vegneva sierada dentri. Na volta dentri i puòrs
condanàs a vegnèvin brustulàs vifs; e mentri ca si brustulàvin, il so
sigà al someàva il rugnà da toru stes. Il prin a vignì cussì copàt dal
siciliàn al era stàt pròpit chel ca ghi veva fàt il regal. Chista
storiuta a era stada contada da Ovidio in taj timps indavòu. A è clar
che la manièra rafinada cu la cual i mafiòus siciliàns a tràtin i so
clièns a à radìs amondi fòndis. La storiuta a ni fà pur recuardà che
Dante a nol era’l ùnic a vej na imaginasiòn cussì ben cultivada in tal
pensà sù pènis di turtura e di muàrt ca ni cativèin cu la so
originalitàt. Però n’altri smorgasbord coma che dal Infièr indulà a si
vàja a cjatàlu!

[165] Espresiòn lombarda, modificada un puc da chè ušada da Dante.

[166] Forlì, sitàt ghibelìna, ca veva rešistìt ai atàcs da li fuàrsis
fransèšis e guèlfis mandàdis dal papa. Par vej na idea pì buna da li
condisiòns polìtichis e socjàlis da la Romagna descrìtis da Dante in
ta che rìghis chì, i sugerìs Vandelli.

[167] Chèl cal parla al è Guido da Montefeltro.

[168] Il papa Bonifàs VIII.

[169] Tal Infièr, par vèjghi dàt chej consèis lì al Papa—consèis ca àn
sens’altri pì dal Machiavèlic che dal Francescàn.

[170] Il puòr Guido al vèn èncja cjòlt in zìru da stu “rašonadòu” di
diàu!

[171] Bràs mutilàs o gjàmbis mutilàdis.

[172] No stìn lamentàsi di chistu parlà sclèt. Zà i sìn stàs metùs in
vuàrdia tal vèrs [21].

[173] Cussì Dante al punìs  scismàtics (o almàncu cussì al descrìf la so
punisiòn). Punisiòn jùsta s’a si pensa a li divišiòns che lòu stes a
caušàvin. Ma Maomèt al èria pròpit scismatic?

[174] Se sti punisiòns a sòn espresiòn da la gjustìsia divina, Dante al à
da vej ben jodùt che stu tipo di gjustìsia a nol èra, dopodùt, cussì
tant diferènt  da la gjustìsia pagana; basta pensà al mòut che Gjove al
veva punìt Prometèo. Si no altri Dante e i pagàns a vèvin chistu in
comùn: na granda fantašìa!

[175] Sti peràulis a seguìsin chès ca finìsin il vèrs [55].

[176] Argolica = greca.

[177] Forsi a è pì fàsil capì stu’nduvinèl s’a si lu pènsa cussì: A è
pusìbul cjatàighi il màni a li ròbis ca sòn stàdis fàtis.

[178] Amondi comprensìbil!

[179] In tal sens che il cuàrp al parta il cjaf coma lampiòn.

[180] Sensa ingàns.

[181] Tant Bertran che Achitofèl a’an consiliàt fiis di zì cuntra i so
pàris.

[182] Tal sens che il patimìnt a ghi’è spièli a la colpa ca lu à caušàt.

[183] A somèa da sta storia di Gèri dal Bièl ca fòs stàt un òbligu ta na
famèa di vendicà la muàrt di un parìnt. (Plus sa change... Basta pensà
no a certi ušànsis Siciliànis dal dì di vuèj, tegnùdis a gala si no
altri in taj cìnes, ma a la reasiòn daj parìncj’ da li vìtimis di Tim
McVeigh cuant cal è stàt gjustisiàt l’àltra dì.) In ta stu càsu, Dante
al sarès un daj parìncj’ ca varèsin vùt da vendicà Gèri. Il fàt che
chistu a nol era encjamò susedùt al spièga la reasiòn indignada dal
danàt e il sintimìnt di colpa di Dante stes.

[184] L’išulùta di Egina a veva cjapàt il nòn da na bièla fiòla dal stes
nòn ca si veva lasàt amà da Gjove—che pa li fantasìnis al veva un vuli
(èncja ducju doj) sempri vièrt. Gjuno, ta na reasiòn ca’a un bièl puc
dal’archetìpic, a si veva cussì tant rabiàt cul so omp c veva mandàt la
peste’n ta l’išulùta ca veva copàt òmis e bestis. (Cussì a còntin i
poès ca còntin sempri li veretàs.)

[185] …chi ti ti spèlis.

[186] Taliàns, tant par no dismintiàsi.

[187] Bišùgna pur ricognosi che la gran part di scju danàs a si rìndin
cont che la so punisiòn a è stada jùsta.

[188] Tal sens cal era bon da imità altra zent.

[189] Par òpera di Gjunòn ta un daj tancju momèns di rabia cuntra’l so
omp, se omp si pòl clamàlu.

[190] La so frùta.

[191] Cuant dolòu incontenìbil da la puora mari ca rìnt chist’imàgin!

[192] Il dì di vuèj a si sìnt tant parlà di pàris ca abùšin i so frùs;
maj, ch’i savedi jò, di frùs ca abùšin il pàri. A è da notà, però, che
il falsificà al à par Dante altritanta importansa da la relasiòn
incestuàl.

[193] Schichi.

[194] Ca sarès la mula di Buòso, che Schìchi al impersonèa par otègnila.
Ta l’òpera di Puccini sta impersonificasiòn a è fàta in tal mòut
divertènt ca si sà!

[195] A no è sens’altri la prima volta che la “dura gjustìsia” a cjòj
“ocašiòn” da la colpa dal danàt par ministràighi la pena justa.

[196] Ca sarèsin i “florìns di oru,” che ta na banda a mòstrin la muša di
San Zuan Batìsta. (Ch’i mi recuardi jò, an d’era amondi pùs di chej
florìns chì a San Zuan di Cjašarsa. A si jòt pròpit che San Zuan, il
sant protetòu dal paìs, al à tegnùt scju florìns lontàn di San Zuan par
mantegni la zent dal paìs pura, lontàna da che tentasiòns ca varèsin
podùt coròmpila coma ca ghi steva susedìnt a la granda a Firense. ìn ta
chej dìs chì, però, a par che il sant protetòu al sedi zut in
vacansa….)


[197] Al preferirès jòdiu chì fra i danàs che sodisfà la so gran sèit.

[198] Sta fèmina a veva tentàt invàn di seduši Bepi, il fi di Gjacòb;
cuant che luj al era scjampàt via, ic a lu veva acušàt di vèila
violentada. Cussì a somèa.

[199] Chel cal à persuadùt i Trojàns di lasà entrà il cjavàl in ta la
sitàt.

[200] An d’è ogni tant in tal Infièr momèns amondi còmics!

[201] Al è un puc màsa sèriu, Virgìlio, no pària?

[202] Parsè che cul prin colp a ferìs e cul secònt a vuarìs.

[203] Specje di fasa ca ghi plata la part basa dal cuàrp.

[204] Na tòr di Bologna.

[205] La pòura di chèl ca no si sà, che di nòt di sòlit a si la sìnt di
pì.

[206] Li Mùšis.

[207] Montàgnis, tant l’una che l’altra.

[208] Scju danàs a sòn coma tocs di glas.

[209] Scju fiòj, ca èrin fràdis ca si volèvin puc ben, a si sòn copàs ’l
un cuntra’ l altri.

[210] Encja chistu, che di fat al era Toscàn, par otègni na ereditàt al à
copàt, e par vej copàt a ghi’an dopo encja a luj tajàt il cjaf. Na roba
a è sigùra: Firense e paìs visìns di Firense in taj timps di Dante a
èrin poscj’ indulà ca si varès fat fadìja a stufàsi!

[211] Chel cal stà rošeànt in tal cjaf dal altri al è il Cont Ugolìn. Di
luj Dante al parlarà’n tal pròsin cjànt.

[212] L’Infièr al à tancju momèns còmics e dramàtics e comovìns, ma
epišòdis pì comovìns di chel dal Cont Ugolìn a non d’à.

[213] L’Arcivèscul Rugèri.

[214] E invensi un puc di misteri al resta. Ta chel post dal’infièr chì a
sòn metùs chej ca sòn colpèvuj di vej tradìt altra zent par rašòns
polìtichis. Cun dut il contà dal Cont Ugolìn, a no si riva maj a savej
cun precišion di cual tradimìnt ca sòn stàs colpèvuj Rugeri e il stes
Ugolìn. No’mpuarta, però; che chì sè ca conta a è la relasiòn fra
Ugolìn e i fiòj, e la disperasiòn di Ugolìn.

[215] Che tòr indulà ca èrin imprešonàs Ugolìn e i fiòj.

[216] A ghi veva dat un prešentimìnt di sè ca veva da capitàighi.

[217] Sta trasformasiòn da lupo e lupùs a pari e fiòj a susèit spes in
taj suns—a dìšin.

[218] Atropòs a sarès chè ca sepàra l’ànima dal cuàrp e in tal cašu di
Tolomèa—cal sarès chel post chì—a manda l’ànima tal infièr mentri che
il cuàrp al è encjamò in vita.

[219] An sparegna pùs, Dante. Prin chej di Pisa; adès i genovèis!…

[220] La naf da re a vèn fòu dal’infièr.

[221] Lusìfar stes.

[222] A mi vèn in mins chel paešàn che, tancju àjs fa, dopo cualchi àn in
Canada a nol era stàt bon di imparà ’l inglèis e’n tal fratìmp al veva
dismintiàt il so taliàn. Cašu cal mèrita cualchi làgrima. A èria colpa
so? Jò i dišarès di no. I dišarès pitòst che la colpa a era di chej
che’n ta na maniera o’n ta n’altra a costrinzèvin cussì tancju taliàns
a lasà l’Italia in ta chej dis là. Cuj sàja ta cuala bolgja che Dante
al varès metùt chej lì? Ma forsi chì a è miej ušà un paragòn un puc pì
lišerùt, coma chèl di un flòu tajàt par metilu’n ta un vàs, che, s’a si
pensa, a nol è nè vif nè muàrt. (Èco, i’ai ušàt chel puc di inzèn chi
ài, coma che Dante al voleva ch’i fès.)

[223] I studiòus di Dante a pensin che i tre cjafs di Lusìfar, e i so tre
colòus, a sòn sìmbul di chistu o chèl; par ešempli, il colòu zal
l’impotènsa; chel neri l’ignorànsa; e cussì via dišìnt. (Se cussì a è,
alòra Dante al è zut a rafigurà l’ignorànsa cuj nèris da l’Ètiòpia. Il
chè in taj timps di Dante a sarès zut, encja encja; ma se Dante al vès
apena scrit la Comèdia, cuj sàja cuanti crìtichis via e-mail o via
twitter cal varès risevùt daj vuardiàns da la coretesa politica!) Fra
li interpretasiòns ch’i’ai lešùt, una a mi par jùsta: che i tre cjafs
di Lusifar a sèdin na sorta di parodìa da la Trinitàt di Diu stes.

[224] Na stranesa: in ta l’imaginasiòn popolàr il còu dal infièr, coma
cal sarès Còcit, al varès di èsi plen di fòuc e flàmis; invènsi chì a è
dut glas e frèit. Lo stes, a sarès puc gust di zì tant in tal un che in
ta chel altri.

[225] A è clar che Lusìfar stes al à amondi puc gust di èsi uchì. Puc da
surprìndisi, s’a si pensa a chel post gloriòus cal veva lasàt, da semo,
par vignì chì.

[226] Èncja s’a lu mèt tal pì profònt dal’infièr, Dante al ricognòs la
grandesa dal omp, cul so taši in ta stu momènt di sufrì inimaginàbil.

[227] ìn ta stu punt Virgìlio, cun Dante intòr, al taca a zì in sù. A
intiva che il post lì ca tàchin li gjàmbis dal diàu al è il centro da
la cjera (cuj sàja maj sè cal dišarès Freud di chista coincidensa?);
cussi chè di lì indavànt li gjàmbis dal diàu, e di conseguènsa Virgìlio
e Dante stes, a pùntin in sù, vièrs chel altri emisfèri.

[228] Chistu al sarès ’l emisfèri in tal miès dal cual al è Gjerušalèm.

[229] Il post pì al centro di Còcit.

[230] Par gravitàt, dut a vèn atiràt dal centro da la cjera. Dante al à
incjastràt Lusìfar pròpit uchì coma par diši che dùcjus in tal mont a
sòn, par natura, atiràs dal mal. Di conseguènsa, il volej liberasi dal
mal a richièit un sfuàrs ca nol è naturàl, un sfuàrs cal à da zì cuntra
natura.

[231] Li Chèchis a sarèsin li fiis dal re di Tesàlia che in taj timps
antìcs a vèvin sfidàt li Mùšis al cjantà.  Sti puori fiòlis a vèvin
pierdùt la sfida—naturàl!—e a èrin stàdis trasformàdis in chèchis.

[232] Blu.

[233] L’aria dal scur infernàl.

[234] Vènere.

[235] Adàm & Eva. A si pensa che sti stèlis a vèdin valòu alegòric; ca
raprešèntin li virtùs da la prudensa, gjustìsia, fuartesa di spìrit,
temperansa. (Vandelli)

[236] L’orsa granda (ursa major), che sicòma ca è’n tal emisferi austràl
a no la jòt.

[237] Dal aspièt, insoma, al era un biel puc coma me, doma che la me
barba a è tant pì blancja—e a no’a nencja bišugna daj ràis dal soreli
par fala sfavilà.

[238] Catòn, cal sarès stu barbòn, al è iluminàt da li cuatri virtùs
raprešentàdis da li stèlis.

[239] A imbrunìs o scurìs. (Dante a mi metarès par sigùr tal purgatori
par cers vocàbui ch’i uši, ma i no pensi ca mi butarès in tal infièr!)

[240] A è clar che Catòn al cròt che i poès a sòn doj daj danàs.

[241] Tre sostantìfs, tre “e” e tre “con” ta sta riga. Clara l’intensiòn,
no eše vera?

[242] Il to volej nol pòl dal me volej….

[243] L’ultima sera da la so vita, incluša che spirituàl.

[244] Coma ca voleva Beatrìs.

[245] Coma se di jodi e scoltà Catòn a fòs la vera rašòn dal viàs daj
poès. Bàbiu stu Virgìlio!

[246] Che libertàt moràl ca si otèn cuant ca si riva a vìnsi li propri
pasiòns, che cussì spès a ni tegnin incjadenàdis.

[247] Encja chì Virgìlio, scaltri, al ešàlta li virtùs di Catòn, cal veva
rifiutàt di sotomètisi al volej di Sèšar. Cussì, coma cal sugerìs
Vandelli, chì i vìn na sinteši di libertàt moràl e politica.

[248] Il cuàrp.

[249] Ìl Acherònt.

[250] Beatrìs.

[251] Catòn, coma ca si jòt, a si rindeva ben cont da li ceremònis ca ghi
feva Virgìlio.

[252] A è stàt comentàt che stu vènc al raprešènta l’umiltàt.

[253] ’L ànzul cal protès l’entrada dal purgatori.

[254] L’alegorìa a è clara: la zent roganta, ca si irigidìs, a vèn
distrušùda; a sopravìf chè plena di umiltàt, ca è buna di pleàsi a li
circostànsis da la vita, encja se chìstis da li vòltis a ti bàtin
fuàrt.

[255] Ben purificàs.

[256] Pa la strada ca torna tal infièr.

[257] Si tornàn in davòu cul pensej a tancju di chej poscj’ cal à višitàt
tal infièr, a no è da surprìndisi s’al è vegnùt fòu da chel bušaròt cu
la muša plena di cjalìn o cragna. Ta n’altri sens, Dante al è chì cal
taca a vignì purificàt.

[258] Chì a tocja recuardà Ulìs e i so òmis che rivàs fin chì a èrin,
però in davòu a no sòn pì tornàs.

[259] Da Catòn.

[260] La Libra.

[261] In efièt, cun chìstis prìmis nòuf rìghis, Dante al vòu diši che il
dì al stà par cricà. Su sti rìghis, asàj difìsilis, i sugerìs di leši i
crìtics.

[262] Un’altra volta, dopo la me muàrt.

[263] Dopo chel momènt di straviamìnt a ghi’a parùt che il lumìn al lušès
encjamò di pì.

[264] Stu chì al parta li ànimis a la salvasiòn; Carònt, la so antiteši,
a li parta a la perdisiòn. S’a si’a da sièlzi, a’è miej zì cun chistu.

[265] Aegypto in tal originàl, coma ca sarès just. I speri che Dante a mi
perdoni.

[266] Il Capricorn. Il dì, insòma, al è zà ben inoltràt.

[267] Tu ch’i ti sòs vìf, se fatu chì insièmit dai muàrs?

[268] Par podej tornà, dopo la me muàrt, in ta chista strada da la
salvasiòn.

[269] Parsè rìvitu tal purgatori cussì tant timp dopo la to muàrt?

[270] ’L ànzul timonej cal cjàpa sù e al parta li ànimis in tal
purgatori.

[271] Secont Vandelli, la indulgensa plenaria data’n ocašiòn dal Gjubilèo
di Bonifàs VIII, tacada tal nadàl dal [1299] a veva vantagjàt encja li
ànimis daj muàrs, puarès.

[272] Ogni ànima danada a è destinada a zì’n tal infièr.

[273] Secònt cualchi comentatòu, la cansòn a raprešentarès il plašej da
la filošofìa..

[274] Catòn stes.

[275] Ca sarès la porcarìa ca si’a formàt daj so pecjàs e ca ghi impedìs
di vej na clara višiòn di Diu.

[276] Stu mont al è’l post indulà che la gjustìsia divina a ni fà sufrì
paj pecjàs ch’i vìn cometùt, fin ch’i vignìn dal dut purgàs.

[277] Jodìnt doma na ombrena davànt di luj, Dante al pensa di èsi stàt
bandonàt da Virgìlio. Il puòr Dante a no si rìnt cont che, esìnt
spìrit, Virgìlio a nol fà ombrena.

[278] Tal cjèl i ràis, esìnt luminòus, a si làsin trapasà da àltris, roba
ca no podarèsin fà sa fòsin ostacolàs da na sostansa fišica, coma un
cuàrp.

[279] A somearès impusìbul che un spìrit al sufrìs dolòus corporàls; ma’n
ta li mans da l’onipotènsa di Diu, dut a è pusìbul.

[280] A stà di fàt ca ni è impusìbul capì coma che Diu al posi èsi na
sostansa in tre persònis.

[281] Virgìlio a ni sugerìs di contentasi di capì il “sè” ca è, e di no
zì a ròmpisi tant il cjaf in sèrcja di capì il “parsè” di sè ca è.

[282] Se la zent a savès dut, a no sarès stàt necesàri il proibìghi a
Adamo di zì a sercjà il frutàn dal àrbul dal ben e dal mal; e cussì a
no sarès stàt necesàri di butalu fòu dal paradìs terèstri; e di
conseguènsa a no si varès vùt bišugna che Crist al vegnès a salvani, e
via di sèguit.

[283] Ta la costa pì montagnoša da la Liguria, che’n taj timps di Dante a
no èra sens’altri invaduda da turìscj’ coma ca è vuèj.

[284] A è clar che se Virgìlio al cognoseva ’l infièr, a nol cognòs par
nùja il purgatori.

[285] Cun che incertesa naturàl ca derivava dal jodi un “vif” coma Dante.

[286] Fermàs dal cuàrp di Dante.

[287] Un colp di spada a ghi veva lasàt un brut sen ta una da li sèis.

[288] “Puarèt” tal mòut che la peràula a vegneva ušada da me mari,
puareta, che par ic al èra puarèt encja il plevàn di San Zuan o
adiritura il Papa, puarèt, ca ni voleva cussì tant ben.

[289] Partìt par tornà in tal mont daj vifs.

[290] Stu sperà al sarès il sperà da la salvasiòn, par via che àltris a
pensàvin che luj al fòs stàt danàt pa la so scomùnica.

[291] Se il vèscul di Cošensa al vès consideràt Diu no coma punitòu e
basta, ma encja coma pari mišericordiòus, al varès forsi capìt che jò ì
sarès stàt perdonàt.

[292] Il cadàvar di Manfrèit, invènsi, al è stàt butàt fòu da terèn
consacràt, coma ca si ušava fà cuj scomunicàs.

[293] I scomunicàs a vegnèvin trasportàs cuj lumìns distudàs, coma cal è
stàt il cašu cul cadàvar di Manfreit.

[294] Encja a un scomunicàt a ghi resta un pu’ di speransa di vignì
perdonàt da Diu, basta ca si dimostri pentìt, coma ca’a da èsi stàt il
cašu cun Manfrèit, puarèt. Dum spiro, spero, coma cal dis Vandelli.

[295] Al è costrèt a restà fòu dal purgatori par un toc di timp lunc coma
trenta vòltis il timp cal era stàt in pecjàt.

[296] Li prejèris ca vègnin dìtis paj muàrs a pòsin riduši il timp che
una puor’ànima a à di pasà tal purgatori

[297] La proibisiòn di tacà la so purificasiòn prima dal momènt
prestabilìt, asumìnt che stu timp a nol vegnès scurtàt dal preà da la
zent coma Costansa stesa.

[298] Coma ca crodèvin, par ešempli, i Manichej, che par chej i òmis (li
fèminis par sigùr) a vèvin do ànimis.

[299] Par ešempli: cuant che jò i soj concentràt in tal lèši, i no mi
rìnt cont che altri al stà susedìnt atòr di me.

[300] Il post indulà che i poès a pòsin tacà a scalà la montagna.

[301] Ducju poscj’ che ai timps di Dante a èra difìsil scalà.

[302] Tal sens simbòlic, li àlis ca ocòrin par zì sù’n ta stu scoj dal
purgatori a sòn àlis di virtùt.

[303] Plumìn o plùmis.

[304] Virgìlio.

[305] Ta stu punt a finiva che fesura cuaši verticàl ca vèvin seguìt, e
ta un plan mancu inclinàt a sòn rivàs.

[306] La riva da la montagna a varès, alòra, na’inclinasiòn di circa [45]
gràdos.

[307] Il cjaminà tant pì svelt di Virgìlio al lasava il puòr Dante
indavòu.

[308] Na volta sorpasàt un momènt di perìcul, al vuàrda in davòu, contènt
di èsi al sigùr.

[309] Sicòma che i poès a sòn tal emisfèri dal sud, e a stàn vuardànt
vièrs il levànt, Dante al jòt il soreli alsàsi a sinistra  invensi di
destra, coma ca susedarès s’al fòs tal emisfèri dal nort.

[310] Il soreli (spieli) al luminèa ducju doj i emisfèris, chel di sot e
chel di parzora.

[311] Siòn = Gjerušalèm; crèt = il purgatori.

[312] Virgìlio a ghi ufrìs sta lesiòn di astronomìa al puòr Dante (cal
somèa un puc insiminìt coma me) par dimostràighi coma che, jodùt da stu
post chì, il soreli  a si mòuf a la so sinistra.

[313] Cuant che chì di nu a è unvièr, il soreli al è a sud dal ecuatòu, e
vicevèrsa.

[314] I Ebrèos a jodèvin—da la Palestina—l’ecuatòu a sud di lòu.

[315] Pì’n sù che ’l omp al và’n tal mont dal purgatori e pì li so còlpis
a vègnin lišerìdis.

[316] Che di èsi poltròn.

[317] Bielaga al à spetàt fin a la fin da la so vita prin di pentisi di
còu daj so pecjàs. A è par chistu che adès a ghi tòcja spetà fòu da la
puarta dal purgatori.

[318] Il cjèl al à ben altri ròbis da fà che pièrdi timp cun prejèris ca
no sòn sincèris.

[319] Un dal grup di Bielaga a si necuàrs che Dante al fà ombrena, come
un cal è encjamò vif.

[320] Parsè no sotu pì rešolùt?

[321] Cuant ca si ’nrusìs di vergògna un al mostra—di sòlit—sinceritàt o
pentimìnt; e par chèl al pol vignì perdonàt pì a la svelta.

[322] Almancu a lu varèsin cjantàt dut s’a no fòsin stàs interòs da
Dante.

[323] Èco, chista a sarès na conferma ca no vèvin encjamò finìt da cjantà
il Miserere.

[324] I spirs, curiòus, a vòlin che i poès a svèlin las rašòn da la so
prešensa.

[325] Se na volta tornàt tal mont Dante al prejarà par lòu, li so pènis a
vegnaràn scurtàdis.

[326] I vapòus impiàs a sarèsin li stèlis ca si jòdin colà di nòt e chej
lamps ca iluminèjn li nùlis sul imbrunì in ta li sèris d’estàt. Tant
che li stèlis che i lamps a si jòdin doma par un istànt.

[327] Ch’i ti vàs vièrs la to purificasiòn.

[328] A vòlin cal resti pì a lunc par cognosi cualchidùn par podej partà
nuvitàs a la so zent cuant cal torna’n tal mont, cu la speransa che la
zent ca sìnt li nuvitàs a prej par lòu.

[329] Ben nasùs par via ca sòn in via di otegni la so salvasiòn.

[330] I spirs a si fìdin da la volontàt di Dante di judàju—basta che la
so volontàt a no vegni impedida da cualchi ostàcul.

[331] Che fasa dal’Italia ca è tal miès da la Romagna e il regnu di
Napoli.

[332] Fan, o Fano, al sarès il post indulà che stu Jacu dal Cassero da
Fan al è stàt soteràt.

[333] Jacu al sà che il siòr d’Èste a lu odiava: dopodùt, coma cal dìs
Vandelli, Jacu a lu veva acušàt di èsi paricida. Però a nol varès maj
crodùt che il so odiu al fòs stàt cussì intèns da falu copà.

[334] Chì, Jacu puarèt,  a no ocòr pì cal rispìri. Mira e Oriaca a sòn
visìn di Venesia.

[335] Boncont al vorès che Dante al preàs par luj par ridùšighi li pènis
dal purgatori.

[336] La so puora vèdula.

[337] Na zona tal Cašentìn, tra Firense e Arès.

[338] Un convènt.

[339] Parsè che a stu punt l’Archiàn al sboca in tal Arno.

[340] L’ànzul bon al parta via l’ànima di Boncònt, lasànt il so cuàrp lì
cal è. No podìnt vej l’ànima di Boncònt, il diàu a si la cjapa cul so
puòr cadàvar.

[341] Il diàu al à tant control su li fuàrsis da la natura.

[342] I “gran zòuc’ a si riferìs a la giogana lasù taj Apenìns.

[343] L’Àrno al sarès stu flun real.

[344] Ca sarès la glera o savolòn o altra roba cal parta un flun in
plena.

[345] Sta Pia, fèmina di un grant siòr, a somèa ca sedi stada copada dal
so omp, o parsè cal pensava ca ghi fòs stada infedèl o parsè cal veva
intensiòn di spošà n’altra fèmina, e Pia a ghi era di ostàcul.

[346] Anelada = dàt l’anèl; e in sèguit spošada. A si pòl notà che sicoma
che ’l omp di Pia a si clamava Nel (Nello), la peràula “anelada a è ben
sielzuda.

[347] Un zòuc di azàrt bašàt sul tirà daj dàdos.

[348] Al pensa e ripensa a sè cal varès podùt fà par vinsi. Nuja di
insòlit, purtròp, in ta sta reasiòn.

[349] Plan plan a si lìbera di chej ca vorèsin vej un pus daj bès cal à
vinsùt.

[350] L’Aretìn: un famòus magistràt di Arès; Ghin dal Tac al era na sorta
di brigànt senèis; chel altri al era pur luj un nòbil Aretìn.

[351] Par vej na idea clara di duta sta zent, i sugerìs Vandelli. ’L
importànt a è di tegni in mins che tant Federico Novèl che chèl di Pisa
(Farinata, fì di Marzùc) a sòn muàrs copàs, prima, i pensi, di èsisi
confesàs daj so pecjàs. A è par chèl ca stàn preànt Dante di racomandà
la zent di scju puòrs muàrs di preà par lòu par scurtàighi li
soferènsis dal purgatori.

[352] Di cjaša so gjavàt fòu = separàt dal so cuàrp.

[353] Chè daj Brabàns a sarès Maria, la fia di un duca di Brabànt, ca
varès acušàt Pier da la Bròcja di vej tentàt di violentala, cu la
conseguensa ca si sà. A si jòt da chistu cašu che stu tipo di acùšis a
nol è dopodùt na roba tant moderna.

[354] Un tocùt da l’Enèide.

[355] Il judìsi divìn al resta sè cal è encja cuant che chej ca prèjn pa
l’ànima di un muàrt a rìvin a ridùšighi a l’ànima il timp ca à da
spìndi in tal purgatori, par via che encja sensa la so intercesiòn,
prima o dopo l’ànima a zarès sù in tal paradìs lo stes, secont sè ca
èra stàt stabilìt dal judìsi divìn.

[356] Chej ca preàvin paj muàrs taj timps di Virgìlio a no rivàvin a
comutà la sentensa da la gjustìsia divina, par via ca èrin pagàns, e
coma pagàns a no vegnèvin scoltàs da Diu, che li so preferènsis a li
veva clàris.

[357] Prima di rivà in pica dal mont dal purgatori, Dante al jodarà di
nòuf il levasi dal soreli.

[358] Chist’ànima a sarès che di Sordèl, mantovàn coma Virgìlio. Coma ca
è clar da sè ca seguìs, Dante al fà di luj un sìmbul di amòu di pàtria.

[359] Il fren da li lègis Justiniànis ca varèsin da governà l’Italia, ma
che invensi a no vegnin oservàdis (la sèla a è vuèjta).

[360] Prèdis, vèscui e pàpis, fèit il vustri còmpit, e lasàit che Sèšar
al fedi il so. Il Vanzèli: Dèighi a Sèšar sè ca è di Sèšar, e a Diu se
ca è di Diu.” (Matt.xxii.[21])

[361] Dal imperatòu Asburgo cal era al podej taj timps di Dante e cal
trascurava l’Italia.

[362] La zent devota.

[363] L’imperatòu zà minsonàt.

[364] Dante al vòu che il cjèl a ghi dedi na buna punisiòn a la famèa dal
imperatòu par vej trascuràt l’Italia. A stà di fat che, secont
Vandelli, il imperatòu al vegneva stàt sasinàt cualchi àn dopo—in tal

[1308], sùbit dopo ca ghi era muàrt so fi.

[365] Tant Berto che Rodolf di Asburg a si’a dàt da fà pì’n ta li pars
todèscjs dal impèr che’n ta chès taliànis (il ort dal impèr).

[366] Santaflou (Santafior) a sarès una contèa visìn di Siena ca steva
zìnt a remengo par mans di Siena e dal Papa stes. I siòrs a sarèsin i
cons e marchèis taliàns—zent coma ca èrin i Sùcars di San Zuan?

[367] Bandonada dal imperatòu, ma encja dal Papa, che’n ta chej timps là
al era a Avignòn.

[368] Nol varèsia il volej divìn da interesàsi encja da la nustra puora
Italia?

[369] Dante al è plen di ironìa, encja se sta ironìa a è amàra. Dante a
ghi vòu ben a la so sitàt, ma pròpit parsè ca ghi vòu tant ben al è
amondi crìtic da la so corusiòn.

[370] Ca no stenta a rangjàsi a mòut so.

[371] Dante a ghi dà una buna frecjada ai so fiorentìns che, secont luj,
a àn la gjustìsia doma in taj làvris.

[372] La responsabilitàt di governà.

[373] Se Firense a era siòra, a no era doventada siòra par via onesta; e
cussì a no mostrava nencja bon judisi. E la pàs? Firense a era sempri
in lota cun chistu o cun chel’altri. Cussì chì a è tanta ironìa.

[374] Sparta.

[375] L’ironìa di Dante tal ušu di sta peràula a è clara.

[376] Taj ùltins mèis e àis.

[377] L’idea a è che dut chel viavaj di zent taj ufìsis pùblics, ca nol
pòl èsi bon pa la salùt pùblica, al è caušàt dal fat che chej al podej
a càmbin spes, e no in miej.

[378] Parsè che i so dolòus a rèstin, ca si zìri par chì o par lì.

[379] Virgìlio al è muàrt cuant che Otaviàn al era imperatòu, cualchi àn
prima che Crist al vegnès a fà sè cal a fàt, permetìnghi a la zent di
purificàsi in tal purgatori. Prin di Crist, chej coma Virgìlio a zèvin
in tal Limbo.

[380] A Sordèl a no ghi pàr vera di èsi di front di Virgìlio e, plen di
amirasiòn, a lu imbrasa di nòuf.

[381] Dante a ghi veva dita a Sordèl cal veva pierdùt il cjèl; e cussì
Sordèl al pensa che Virgìlio al vegni dal infièr.

[382] Il Limbo.

[383] I frutùs a èrin muàrs prima di vignì batiešàs.

[384] Li virtùs sàntis a sarèsin la fede, la speransa e la caritàt. Li
àltris a sarèsin li virtùs moràls e inteletuàls. (Vandelli)

[385] Qui ambulat in tenebris nescit quo vadat (Giov.XII.[35]), coma ca ni
recuarda Vandelli.

[386] Il scur, o la mancjànsa da la lus dal soreli, al è da capì coma la
mancjànsa da la gràsia divina, che sensa di chè pi’n sù no si riva.

[387] L’alegorìa a è clara. Par cjatà la strada justa a bišugna vej la
lus da la grasia divina.

[388] Stu chì al sarès un imperatòu Asburgo ca si rìnt cont di vej
trascuràt l’Italia, il “gjardìn dal impèr.”

[389] Secont Vandelli, Arrigo VII al veva provàt a risanà na Italia ca
patìva amondi par via di guèris e par via ca mancjava di gjustìsia
civìl.

[390] In vita, chistu e Rodolf a èrin nemìs, mentri che chì a vàn
d’acordu pròpit ben.

[391] Moldava e Elba, fluns da la Boemia.

[392] Doj re, scju chì, ca si dàn consìliu.

[393] Cal sarès Filìp il Bièl.

[394] Vandelli al sugerìs che l’imàgin da la cuarda plena di virtùs e
tegnuda atòr da la vita a è biblica. In ogni cašu, chel ben tresàt al è
Pieri III di Aragona, e chel dal maròn al è Carlo d’Angju.

[395] Da pari in fì.

[396] Chej tre chì—il zòvin, Jacu e Federìc—a èrin fis di Pieri III di
Aragona. Dante al à puc di bon da diši daj ùltins doj.

[397] Diu stes.

[398] Al contrari da li làudis ca ghi fà a Pieri III di Aragona, Dante al
à puc di bon da diši encja dal Našòn, o Carlo d’Angju.

[399] Costansa a à pì rašòns di vantasi dal so omp, Pieri III, che li
altri dos.

[400] Coma ca si voltàs vièrs Diu, dišìnghi che in Luj a era la so
speransa.

[401] Dante al è a colp streàt da la prejèra di chist’ànima.

[402] Li pùntis celèstis.

[403] Dante a ghi dà coragju al letòu di trapasà il vel e entrà’n ta
l’alegorìa di sti rìghis.

[404] Par simbolegjà la mišericordia di Diu.

[405] Da notà: il vert al è il colòu da la speransa, e la sensasiòn di
velocitàt creada da sti rìghis a sugerìs la prontesa da la gràsia di
Diu.

[406] Stu chì al sarès Nino Visconti, un so compaj, parìnt a la lontana
dal famòus Cont Ugolìn.

[407] Sè che prin a no si jodeva par via da la distansa, adès, sul
imbrunì, invènsi a si pòl jodi—un pensej, chistu, cal à alc dal
paradosàl.

[408] Sti àghis a sarèsin chès ca sepàrin il mont dal purgatori da
l’Italia.

[409] La vedula di Nino a veva bandonàt li fàsis blàncis (ušàdis—roba
strana—da li vèdulis) par spošasi di nòuf cun Galeàs Visconti, cul cual
a veva vùt pucja furtuna

[410] Sta vena di ironìa a sugerìs che encja tal purgatori a sòn bòis di
cjapàsila cu li fèminis!

[411] Vipera = emblema daj Viscòns di Milan; gjàl = emblema daj Viscòns
di Pisa.

[412] Dante a si mèt a vuardà vièrs il polo antàrtic, indulà che li
stèlis a somèjn mòvisi pì a plan.

[413] Sti tre flamùtis, o stèlis, a sarèsin sìmbuj da la fede, speransa e
caritàt. Li cuatri stelùtis dal pròsin tercèt a sarèsin li virtùs
cardinàlis. (Vandelli)

[414] Li rìghis ca seguìsin a mètin in clar l’identitàt di chistu
aversari.

[415] La prešensa dal madràs a sarès chì par indicà che encja a sta puòra
zent dal anti-purgatori a ghi tocja sufrì li pènis da la tentasiòn!

[416] Da’ndulà ca tègnin protešùs dal mal chej ca stàn par entrà’n tal
purgatori.

[417] Coràd al veva vùt cussì  tanta cura daj sos che l’ànima so al veva
trascuràt—e par chèl al è chì.

[418] La contrada daj Malspins a è cussì tant celebrada che la so fama a
è cognosuda pì fòu da l’Italia che’n ta l’Italia stesa.

[419] Dante al ešalta la sioresa di scju bacàns e il so valòu di
condotièrs.

[420] A somèa che stu “trist cjaf” (capo reo) al sedi stàt jodùt coma il
demòni da cualchidùn, coma ’l amòu da la potensa da àltris, coma’l papa
da ben àltris, e via di sèguit.

[421] Chista a è na referensa, abastansa intorgolada, ai sièt àis che,
secònt i comentatòus, Dante al pasarà in taj poscj’ daj Malspìns, in ta
la Lunigiana.

[422] Se il volej divìn a nol vès da cambiàsi—ca no susedarà.

[423] L’aurora stesa. Taj prins tersès, Dante—in ta un mòut abastansa
fantašiòus—al dà n’idea di sè ora ca era cuant cal era stàt culpìt dal
sun.

[424] Il scorpion?—I studiòus a no sòn sigùrs di cuala costelasiòn che
Dante a si riferìva.

[425] Al momènt la nòt a era in ta la so tersa ora , ca vorès diši ca
èrin pì o mancu li nòuf di sera.

[426] Ch’i eri di cjar e vuès, coma Adàm.

[427] I sinc a sarèsin: Dante, Virgìlio, Sordèl, Nin, e Coràt.

[428] Taj tìmps vècjus, secònt na storiuta contada da Ovidio, la sišila a
era na fèmina trasformada in sišila par protèšila da la rabia dal so
omp.

[429] Ganimèd, il pì bièl daj mortàj, al era stàt rapìt da n’àcuila e
partàt lasù daj dèos dal Olimpo a tègnighi plens i so gos di ambrošia o
di altra bevanda speciàl, che a scju dèos forsi a ghi plaševa pì di un
bièl tajùt di bacò.

[430] Cal sarès chel post fra la sfera da l’aria e la luna.

[431] La mari di Achìl a lu veva platàt a Schir pròpit par ca nol zès na
dì a Troja; ma il so tentatìf al era stàt invàn, coma ch’i savìn.

[432] Virgìlio.

[433] Stu chì al sarès chel post indulà cal veva conversàt cun Sordèl e’i
àltris.

[434] Coma ca rišulta da chèl ca seguìs, l’entrada dal purgatori a
someàva vierta da lì cal vuardava Virgìlio.

[435] Lùsia a è partida al stes momènt ca si’a sveàt Dante.

[436] Ah, letòu, considera sta pècja com’un neo ca ghi da rišàlt a la
puresa dal me furlàn!

[437] Parsè che stu puartej al era cussì luminòus che vuardàlu dret in
muša a feva mal.

[438] Sìmbul da l’aministrasiòn da la gjustìsia.

[439] I comentatòus di Dante a pènsin che scju tre scjalìns a raprešèntin
la gradasiòn da la penitensa, da la contrisiòn inisiàl a la sodisfasiòn
ca si cjàpa cuant ca si fà dal ben.

[440] Il diamànt al rafigurarès la soliditàt da la Glišia, secònt i
comentatòus.

[441] Domanda, in altri peràulis, di vej l’asolusiòn par podej entrà’n
tal purgatori.

[442] Mea culpa, etc.

[443] Na volta dentri dal purgatori, Dante al varà da purificàsi daj so
pecjàs.

[444] Li do clafs dal regnu dal cjèl.

[445] Alegorìa: se sta claf da l’asolusiòn a no vèn ušada ben, alòra a no
è vàlida l’asolusiòn.

[446] A mi par di capì chistu: la claf di oru a pol conferighi
l’asolusiòn al pecjadòu pentìt; che di arzènt a è che ca vèn ušada, da
li vòltis cun dificultàt, dal predi par otegni il pentimìnt dal
pecjadòu, còmpit cal pòl èsi dur.

[447] Chel cal vuarda indavòu e cal torna a pecjà al pièrt la so gràsia.

[448] Tàrpea: il post indà che i Romàns a vèvin il so tešoru pùblic, cul
tribùn Metèl ca lu custodiva—fin che Gjulio Sèšar a si veva imparonìt
dal tešoru e mandàt via il Metèl. Cupiditas radix malorum est et—coma
ca’è ben clar—erat!

[449] La mancjànsa di amòu sincèr pal ben, ca parta la zent al pecjàt, a
spiega il puc ušu di sta puarta e il parsè ca’è cussì dirocada.

[450] La curnìs ca va sù pal mont dal purgatori a era da la stesa
largesa.

[451] Pas tant voluda dal omp dopo che Adàm & Eva a èrin stàs butàs fòu
dal ort terestri—pas in fin anuncjada dal ànzul Gabrièl.

[452] Virgìlio? La fuarsa divina? Ducju doj?

[453] I comentatòus a ni fàn recuardà la storiùta di Oza che, vìnt tocjàt
l’arca, ca steva par colà, sensa il permès di Diu, al era stàt fulminàt
a colp. (I vinu da considerà sta storiùta coma amonimìnt di no meti li
mans in taj afàrs daj àltris, encja si pensàn di fa dal ben?)

[454] La vista e il sinti. Li imàginis a someàvin cussì vèris ca pareva
ca cjantàsin sul seriu.

[455] David.

[456] Micòl a ghi li veva sunàdis par èsisi disvistìt in public, coma cal
varès fat un mataràn o pajàso.

[457] Micòl, la prima fèmina dal re David; pa li so àriis di granda siora
a era stada punida cu la sterilitàt.

[458] ’L imperatòu Trajan.

[459] Il smuàrs di un cjavàl.

[460] Li bandièris ca svualasàvin tal vint a tegnèvin rafigurada n’àcuila
nera ta un sfont di colòu òru.

[461] I no vuej mancjàighi di rispièt, ma sta veduluta a no mi pàr pròpit
sensa pretèšis.

[462] Diu stes, che dut al jòt—il pasàt, il prešènt e il davignì. Di nòuf
cun rispièt: Ma a nol eše un puc masa limitàt, stu puarèt di Signòu,
s’a nol pòl maj jodi roba nova?

[463] Ca no si à encjamò cambiàt in pavèa, o farfala.

[464] Asiòns.

[465] Pal amòu che Diu al à paj ànzui e par li stèlis.

[466] La sapiensa? Il sant spìrit?

[467] Chej encjamò vifs a varàn bišugna di tàntis prejèris par entrà’n
tal purgatori.

[468] Chì an d’è di chej ca àn da purgà pecjàs pì grancj’ daj pecjàs daj
àltris.

[469] Chej ca sòn plens di gràsia divina.

[470] Li ròdis stelàdis a sarèsin li sfèris celèstis.

[471] Taliàn.

[472] Minià.

[473] A àn pì colòu, pì vivacitàt.

[474] Mentri cal era vif, Oderìs al bramava pì di dut di èsi il miej
minatòu dal mont.

[475] Prin da murì, cuant che encjamò al varès podùt vivi e, di
conseguensa, pecjà, Oderìs a si veva pentìt e cambiàt il so mòut di
vivi.

[476] Il genio di un artista—o la so fama—al dura amondi puc, se pì ca
nol è seguìt da un periodo di mediocritàt.

[477] Dante chì al alùt a sè stes, pensànt sensa modestia cal sarà miej
di Guido Cavalcanti.

[478] E cussì a è cu la Gloria dal omp, ca pasa a la svelta da un a un
altri.

[479] Una alušiòn, chista, al firmamìnt stelàr, ca si mòuf pì a plan daj
pianès e da la luna.

[480] Il soreli.

[481] Di disglonfà il so spìrit cal è plen di orgòliu o supiàrbia.

[482] A nol entra in tal purgatori.

[483] In efièt a si èra metùt lì in plasa a domandà la lemòšina ai so
concitadìns par podej acumulà i bes ca ghi ocorèvin par liberà il so
compaj. A no è da surprìndisi se un orgoliòus coma luj al tremava
fašìnt chistu.

[484] Encja a Dante, una dì, a ghi farà vignì la stesa tremarola cal à
provàt il Salvàn—e alòra al capirà il parlà scur.

[485] Gràsis a la so òpera di compasiòn, il Salvàn a si’a meretàt un post
in tal purgatori. Basta un’unica òpera da li vòltis par fani meritèvuj.

[486] Cjaminànt insima di sti làstris, i parìncj’ daj muàrs soteràs sot a
pòsin vej sempri prešìnt coma ca èrin prin di murì.

[487] Li làstris sot daj piè.

[488] Lusìfar stes, punìt pa la so supiàrbia sensa fin.

[489] I Gigàns a èrin stàs ridušùs a tocs da li saètis di Gjove stes.

[490] Un daj architès da la tor di Babèl.

[491] La pianura di Shinar, indà ca era stada costruìda la tòr di Babèl.

[492] Pal so orgòliu di vej sièt fiòj e sièt frùtis, Niobe a era stada
punida da Latona ca ghi’u veva copàs dùcjus. Pal dolòu Niobe a si veva
dopo trasformada in ta na statua.

[493] Par no vignì caturàt daj Filistèos, Saul a si veva copàt cul
butasi’n ta la so spada. (Vandelli) Saul al era ebrèo ma al varès fat
buna figura encja coma romàn!

[494] Aragna a era stada tramutada in ta un raj dopo ca veva sfidàt
Minerva in ta l’art dal tesi.

[495] Roboàm al vèn punìt in ta che maniera chì par vej minacjàt i
israelìs ca volèvin che luj ju judàs.

[496] E a stà di fat che Almeòn al veva adiritùra copàt so mari pa la
vanitàt di vej acetàt na colana ca varès partàt a la muàrt dal so omp.

[497] Senacherib = re daj Asiriàns, copàt daj so fìs par vej par
supiàrbia pierdùt na guera cuntra il re di Gjudea.

[498] Ciro al veva fàt copà il fi di Tamiri. Ic pì tars a ghi veva fàt
tajà il cjaf a Ciro e butàt in ta na bota di sanc. Che Diu ni vuàrdi da
fiòlis cussi!

[499] Olofèrnis, re daj Asiriàns, cuant cal steva combatìnt chej da la
Gjudèa, al era zùt a finìla malamintri cuant che Gjudita a lu veva fàt
namorà di ic e, coma ca susèit spes cuj maròus, luj al era zùt a pièrdi
il cjaf par ic—e no doma par mòut di diši!

[500] L’umiltàt, sugerìda da chist’ultima imàgin, a ghi permeteva a Dante
di penetrà in ta la veretàt da li ròbis cal jodeva rafiguràdis in tal
pavimìnt.

[501] A s’insurièa, ogni tant, Dante, cuntra i grandòns di sta cjera!

[502] La sesta ora dal dì a à finìt il so còmpit. Cussì adès al è pasàt
mišdì.

[503] Coma par domandàighi sè cal intindeva diši.

[504] La “ben guidada” a si riferìs, cun ironìa, a Firense.

[505] Cuant che a Firense a era pì onestàt.

[506] Zìnt sù par sta scjalinada a si si strufìna cuntra li parèis
lateràls, ca sòn amondi rìpidis.

[507] Al purifichèa dal mal chej ca ghi vàn sù.

[508] Parsè che il mont dal purgatori a si streta sempri di pì pì’n sù ca
si và.

[509] E cussì, ispiràt da la diresiòn dal soreli, Virgìlio al decìt ca
bišugna proseguì a destra.

[510] Coma l’invidia, ca è sensa colòu, sbiadìda.

[511] L’espresiòn a si riferìs a sè ca susedeva in ta li plàsis, in front
da li glìšis durànt li mèsis gràndis.

[512] La vista a ghi’è stada tant scurida da la so invidia da impedighi
di jodi li ròbis coma ca varèsin da èsi jodùdis.

[513] Diu stes.

[514] Taliana.

[515] Il originàl (“s’i l’apparo”) a si visina di pì a “se jò i impari”
cuj ca è. La sostansa, però a no cambia. Dante, a’ è clar, al intìnt
diši che s’al sà di na tal ànima, al pol fàighi dal ben preànt par ic
cuant cal torna’n tal mont.

[516] Tal sens che se la “sitàt vera” a è la sitàt di Diu, alòra a si è
pelegrìns ( o in esilio) s’a si vif in Italia o in altri bàndis.

[517] Chej puarès di svuàrps sintàs in ta li bàndis di stu sìrcul a no
pòsin jòdilu, ma a pòsin sinti i so muvimìns.

[518] Còlis = Colle, un paešùt da la Toscana, indulà che i Senèis a èrin
stàs scunfìs daj Fiorentìns in tal [1269]. (Vandelli)

[519] Diu, vuarda cašu, al veva zà destinàt la scunfìta daj Senèis.

[520] Il mierli, da stupit, al vèn fòu d’unvièr ogni tant, crodìnt ca
sedi za primavera.

[521] Ti vàs parlànt coma ca fàn i vifs.

[522] Tal prin ziròn dal purgatori, indulà ca patìsin i rogàns.

[523] Par via che ic, Sapia, a è in via di salvasiòn.

[524] Un puàrt in ta la Marema Toscana cal à vùt puc sucès; Diana a si
riferìs a un flun che la zent a crodeva cal pasàs sot di Siena.

[525] Ogni comandànt cal crodeva di podej fà doventà grant stu puàrt di
Talamòn. Sapia al dìs chistu cu na friguja di ironìa.

[526] Il Arno, che’n ta li bàndis di Falterona al è encjamò pisulùt.

[527] ’L Apenìn stes, dal cual Pelòu (Peloro) in Sicilia al è distacàt
dal rest da l’Italia.

[528] La ploja stesa che dopo a implenìs i fluns.

[529] “Piòra” tal sens di bestia, coma ca ghi era capitàt ai compàis di
Ulìs par via da la strèa Circe.

[530] Cjanùs ca sòn doma bòis da bajà.

[531] I Pišàns, ca sòn tant fùrbus ca no si làsin inganà da àltris.
(Vandelli)

[532] ’L altri spìrit, chel di Rinieri. Chèl cal parla al è Guido dal
Duce.

[533] A Dante.

[534] Persecutòus daj Fiorentìns.

[535] Firense.

[536] Par vej vùt  tanta invidia (siminsa) i rivi apena apena a vej un
post chì in tal purgatori. (A podarès èsighi zuda amondi pèšu!)

[537] Dal pur gust di vivi. Il teritori descrìt al sarès la Romagna.

[538] Ducju scju nòns—Lisio, Manars, Traversar, etc.—a èrin siòrs
benjodùs da Dante, al contrari da la zentàja minsonada un puc pì’n sù.

[539] La memoria a è buna, ma di un intervàl di timp amondi curt.

[540] Grant contràst fra’l bièl mont di na volta e la realtàt asàj
brututa dal dì di vuèj. Cussì al jodeva li ròbis Dante. A resta veretàt
che “plus ca change plus c’est la….”

[541] Fìa (“rifiglia” tal originàl). A Bagnacjavàl a no si fàn pì fioj
màscjus. (Vandelli)

[542] Maghinardo, capofamèa daj Pagàns.

[543] Par via che, muàrs i fioj màscjus a Ugolin a no ghi rèstin che
fiòlis.

[544] Vandelli a ni recuarda che chìstis a sòn li peràulis che Caìn a ghi
a dita d Diu dopo vej copàt Abèl: “omnis igitur qui inveneris me,
occidit me.”

[545] Sè che Dante al intindeva in ta sti tre rìghis al resta un misteri.

[546] Là = tal purgatori; chì = lì cal stà scrivìnt il poeta—in Italia.

[547] I ràis a ni culpìvin tal miès da la muša. Chistu al è il sens da la
espresiòn, abastansa strana, cal uša Dante—e chi uši pur jò, che di luj
i mi fidi.

[548] Sensa altra zent.

[549] Purgatori XIV. [87].

[550] Se, savìnt il efièt da l’invidia, al avertìs àltris di no èsi
invidiòus par no vej di zì a sufrì li pènis cal sufrìs luj.

[551] Ca si vòlin ben.

[552] Chì a para via la metàfora dal dišùn, tacada ta la linia [58].

[553] Supiàrbia e invìdia a èrin li do primi plàis; rabia, avarìsia,
gola, lusùria, e musetàt a sòn che àltris sinc.

[554] I me vuj bramòus di jodi che ròbis nòvis cal steva par ufrì il
ziròn nòuf.

[555] Maria.

[556] La fèmina di Pišistràt. La storia ca à di fà cun scju doj a vèn
ripuartada dal scàmbiu cal seguìs sùbit sot.

[557] Stefan, chi lu recuardarìn coma San Stefan par èsi stàt martirišàt
a Gjerušalèm.

[558] Li višions cal veva vùt a èrin “eròus” doma tal sens ca no fèvin
part da la realtàt da li ròbis di ogni dì.

[559] Il fat che chì a cjàntin cun concòrdia al vòu diši che scju rabiòus
a no’an pì che discòrdia che na volta a’an di vej vùt fra di lòu.

[560] A ghi sarà pusìbul sìntisi lo stes, sensa zì fòu dal fun—roba ca no
podarèsin fa.

[561] Par che stràdis tortuòšis e plènis di dolòu dal’infièr.

[562] Cuant ch’encjamò ti èris in vita.

[563] Sintimìnt, chistu, che Marco al ripetarès encja—o forsi pì encjamò—
al dì di vuèj, s’a si pensa a cers governàns ch’i vìn in ziru pal mont.

[564] Il dùbit su la corusiòn umana, che adès a si stà radoplànt dopo vej
parlàt prin cun Guido dal Duce (Purg. XIV) e adès cun Marco.

[565] Cualchidùn al mèt la cauša da la corusiòn umana in tal cjèl, e
àltris a la mètin chì jù entri la malìsia stesa di nuàltris—puora zent.

[566] I dùbis di Dante a dimòstrin cal vèn dal mont daj svuàrps.

[567] Si no vèsin libertàt di asiòn, alòra i no meretarèsin nè ’l infièr
nè ’l paradìs.

[568] La sostansa di stu argumìnt: se encja i sìn influensàs da li stèlis
(il cjèl) al inìsi, lo stes i sìn dotàs da la lus da la rašòn e da la
libertàt di sièlzi fra’l ben e’l mal. Si sìn sàvius, in ùltin i zìn a
sièlzi il ben. Si no—beh, Dante a ni’a ben fàt jodi li conseguènsis.

[569] A Diu stes. A è da oservà che par cjèl chì a s’intìnt diši li
stèlis che, par cuant inflùs ca vèdin su la zent, a sòn sempri mancu
potèntis dal creatòu.

[570] Prin ca ešìsti tal mont ch’i cognosìn. Fin a chel momènt lì, Diu al
à godeva coma una cualchicjusuta ca ešisteva doma’n ta la so mins. A si
pòl oservà da chistu che la nustra ànima, secont Dante (ca si baša, i
cròt, su Tomàs d’Àcuina), a à na imortalitàt dopla: a’è imortàl dal
momènt ca taca a vivi ta un cuàrp umàn; ma a è encja imortàl in tal
sens ca è sempri ešistìda in ta la mins dal creatòu. A stu propòšit,
a’è pur interesànt notà che il grant romàntic inglèis, Wordsworth, tal
so poema “Intimations of Immortality,” al à ušàt il concèt da l’ànima
ca taca a vivi duta plena di legrìa ta un frutùt coma indicasiòn che
l’ànima a ešisteva encja prima cal nasès il frutùt.

[571] La guida o il fren al podarès èsi l’autoritàt da la glìšia ca ghi
mostra la strada justa da seguì.

[572] Il re o imperatòu al pòl imponi che gjustìsia (la tor) necesària a
rivà a otegni contentesa in ta stu mont e’n tal mont da vignì.

[573] Il papa al pòl medità su li scritùris, ma a ghi mancja la capacitàt
di fàighi distinsiòn fra li ròbis mondànis e chès spìrituàlis.

[574] Seguìnt il ešempli dal papa, la zent a ghi và davòu doma da li
ròbis di stu mont, trascurànt i bens spirituàj.

[575] Il papa e l’imperatòu, che insièmit a luminàvin tant la vita
spirituàl che la vita di stu mont.

[576] La fuarsa politica (spada) e che spirituàl (pastoral) a sòn unìdis
in ta la stesa persona—il papa.

[577] Ogni planta a si vèn a cognosi e apresà dal frut ca dà.

[578] La Lombardia, cunfinada daj fluns—ca ghi fàn riga.

[579] Federic II al era in lota cul papa par via da li guèris tra
Ghibelìns e Guelfs.

[580] Un cal à cualchi colpa a no ocòr che chì al vedi riguàrt da la
zent, par via che chì dùcjus a sòn plens di còlpis.

[581] Li funsiòns e fangu ca parta intòr.

[582] I Levìticos, prèdis dal pòpul israelita, a vèvin da dedicasi doma a
ròbis spirituàlis. Par chèl a vegnèvin ešentàs dal eredità bens
temporaj.

[583] Na volta a crodèvin che un farc al jodeva pa na pièl ca ghi
cujerzeva i vuj. Na volta a crodèvin tanti ròbis stùpidis; no coma
vuèj, ch’i ghi crodìn doma a ròbis vèris e jùstis e bièlis.

[584] Par so tendensa naturàl.

[585] Il ušignòu, ca ghi plašarès cjantà pì di ogni altri usièl. (La
tristàta, secont i comentatòus, a sarès Progne che tant si veva rabiàt
cuntra’l so omp ca veva copàt il so frutùt e dàt da mangjà al so omp! A
sarà vera che “la donna è mobil,” ma fin a stu punt?)

[586] Stu “un” al sarès stàt un ministro dal re da la Persia cal era zùt
a finìla crucifìs par vej tramàt cuntra i Israelìs.

[587] Fìa di Amata e dal re latìn. Chista Lavinia a ghi era zuda spoša a
Enea, cuntra il volej da la mari che, amondi puc contenta, a si veva
impicjàt. (Cussì a dìšin i comentatòus.)

[588] Chista a sarès la vous dal ànzul cal veva fàt duta che lus ca veva
sveàt Dante.

[589] La me abilitàt di jodi.

[590] Fà’l ben ai àltris coma ch’i vorèsin ca ni fèsin a nu—sensa spetà
di vignì preàs.

[591] Frutàn di sapiènsa, che Virgìlio ghi darà in ta chistu intervàl.

[592] L’amòu naturàl al è istintìf, posedùt da dùcjus, sensa sièlta; chel
volùt al è dovùt a la volontàt dal indivìduo—cal resta responsàbil pa
la so sièlta.

[593] Diu.

[594] I bens di stu mont.

[595] Dal èsi, o cuàrp, ca lu òspita.

[596] Diu.

[597] Chistu amòu dal mal a si manifèsta in tre manièris, coma spiegàt in
ta li tersìnis ca seguìsin: chel dal supiàrbiu, chel dal invidiòus, e
chel dal rabiòus.

[598] Chistu, i cròt, al à di èsi un vìsi amondi comùn. Fra ’l altri al è
chel tipo di visi ca ghi dà il via a la trama di romànsos coma Il Cont
di Montecrist. Se farèsini chej puòrs diàus di scritòus se la zent a
fòs sensa vìsis? Provàn a pensà a na Divina Comèdia scrita in ta un
mont indulà che la zent a’è sensa pècis!

[599] Al deriva cunfuàrt da l’idea da la ruvìna dal altri.

[600] Ben di stu mont, ca nol pòl dani contentèsa asoluta. (Però scju
bens, sa càpitin tal momènt just, a pòsin zovà a fani contèns—e coma!
Provàn a pensà, par esèmpli,  a chel cašìn cal stà susedìnt tal Medio
Orient, tra Israeliàns e Palestinèis. A si pol ben dìšighi ai
Palestinèis (o ai Israeliàns) di no fa stupidàdis, di no zì a
scalmanasi masa—o adiritùra suicidasi!—par rivà a otegni sè che,
dopodùt, a sòn bens di stu mont: na cjàša, un toc di cjera da podej
clamala sò, un stàt propri. Par lòu il vej sti robùtis a sarès
sensaltri inìsi di granda contentèsa.)

[601] Taj tre sìrcui pì’n alt, Dante al vegnarà a cjatà fòu coma ca sòn
cjastiàs i avàrs, i golòus e i lusuriòus.

[602] Chej ca no sàn un bièl nuja a vàn a fàsi mèstris.

[603] L’ànima a è stada creada cu la dispošisiòn di amà.

[604] La sostansa: Il vustri capì al à inìsi da ròbis estèrnis, che pal
spìrit a dovèntin ogjès d’amòu.

[605] Il fòuc al tìnt di alsàsi sempri e di zì a finìla la sù in ta chè
che i medievaj a clamàvin la sfera dal fòuc—e là, cu la so sostansa, al
durarà par sempri.

[606] Par tiràighi fòu il mani di chista discusiòn “scolàstica” i
racomandi Vandelli o altri comentatòus. La sostansa dal discòrs, però,
a è che na virtùt—cualsìasi ca sedi—a si dimostra doma gràsis al so
efièt, coma in tal cašu da li fuèis vèrdis ca fàn jòdj che un àrbul al
è vif; o coma i colòus dal arcobalèn ca mòstrin ca stà plovìnt.

[607] Pì o mancu cussì: A no si sà da’ndulà cal vèn il prinsìpit dal
nustri intelèt ne da’ndulà ca derìvin li nustri tendènsis a volej ben,
a gustà il bièl, etc.

[608] Par via che chista inclinasiòn a’è istintìva—a no è derivada da
sièlta lìbara.

[609] Di mòut che ogni prima inclinasiòn o vòja a zedi d’acòrdu cun ogni
altra.

[610] Il ušu da la rašòn (la virtùt) al juda a fa filà dret ogni prin
impùls.

[611] A è da oservà che Beatrìs a si metarà a discori di sta voja lìbara,
o lìbar volej, pì’ndavànt, in tal paradìs.

[612] Cuant che i Romàns a jòdin il soreli a zì jù tra la Sardegna e la
Corsica.

[613] Ilerda = la sitàt spagnola Lerida.

[614] Doj ešèmplis di premurošitàt. Coma cal nota Vandelli, il prin al è
di caràtar spirituàl; il secònt, di caràtar temporàl.

[615] Il cori sensa pauša di scju spirs al è part da la so penitènsa.

[616] Il “tal” al sarès Berto da la Scjala, cal steva par murì; e so fì,
coròt di cuàrp e di spìrit, al sarès Bepi, mal nasùt parsè cal era
nasùt da na relasiòn adùltera. (Vandelli e àltris)

[617] A stàn rimproverànt i mus o acidiòus.

[618] I ebrèos, castigàs da Diu par vej dišubidìt Mošè. I erèdis dal
Gjordàn a sarèsin i palestinèis. (Scju dìs chì a somèa che chej puòrs
diàus di palestinèis a ricèvin encja lòu un bièl puc dal castìgu di
Diu.)

[619] Chej ca no’an volùt seguì Enea fin a Roma, preferìnt restà in
Sicilia.

[620] Par vej na buna spiegasiòn di sti rìghis, i sugerìs di consultà i
comentatòus. In sostansa Dante al stà descrivìnt chel momènt, sùbit
prin dal cricà dal dì, cuant che il scur al stà par zì via.

[621] Ècos di Circe chì, e’n ta li rìghis ca seguìsin.

[622] Beatrìs, secònt Vandelli; ma Dante al pòl vej intindùt Maria o
cualchi altra personificasiòn da la rašòn, secont àltris.

[623] Coma un ca si tèn curvàt dal pensej.

[624] Lì ca vìvin  i mortaj.

[625] Ca rafigùra i tre vìsis da l’avarìsia, la gola e la lusùria.
(Vandelli)

[626] Cu la stesa energìa dal falcòn Dante al à paràt via a zì’n alt fin
cal è rivàt tal plan dal ziròn pì’n sù.

[627] La strada ca parta al sest ziròn.

[628] Si sèis lìbars di zì sensa vej da sufrì il patimìnt di stà distiràs
par cjera.

[629] Tegnèivi a destra, vièrs l’esterno.

[630] Il pentimìnt.

[631] Il plànzi stes.

[632] Ti’as di savej ch’i soj stàt Papa (“successor Petri”).

[633] Il nòn da la so famèa al deriva dal nòn dal flun—il Lavagna. Chel
cal parla al è il Papa Adrian V, da la famèa dal cont di Lavagna.
(Vandelli e àltris.)

[634] Neque nubent: la alušiòn a è al discorsùt fàt da Crist tal Vanzeli,
indà cal dìs che in paradìs a no si è pì spošis nè di chistu nè di chel
altri, ma ca si è dùcjus compàis.

[635] Vers [91], etc.

[636] Chèl dal Papa Adrian V, ca ghi à apena dita di parà via.

[637] Ai doj poès a ghi tocjava cjaminà visìn da la rocja par via che il
percòrs al era dut plen di ànimis distiràdis.

[638] L’avarìsia.

[639] Ducju i altri vìsis.

[640] Secont Vandelli al sarà il “veltro” che a la fin al sbarasarà il
mont da l’avarìsia. (Cfr. Inf. I, [101])

[641] La stala indà cal è nasùt Gjesù.

[642] Stu Fabrìsi al era un cònsul romàn cal veva (secont Vandelli) la
virtùt amondi rara di restà puòr e onèst invensi di siòr e visiàt.

[643] Se Nicolò no ghi vès prejodùt la dote, sti frùtis a si varèsin
butàdis a la malavita.

[644] Diu.

[645] La cjaša daj Capetìngis, ca’an seguìt i Carolìngis.

[646] Il me sanc, o miej, i me disendèns, ca sòn doventàs coròs in sèguit
al matrimoni di Beatrìs Berlinghièr cun Carlo d’Anjou. Da sta uniòn il
re al veva risevùt in dote la contèa di Provensa. (Vandelli e àltris.)

[647] Cul matrimoni di re Carlo.

[648] A si nota in ta sti rìghis na buna vena di sarcàsm. (Tomàs al sarès
San Tomàs, mandàt in paradìs da Carlo stes.)

[649] Stu Carlo (di Valois) al à ušàt il tradimìnt coma arma, coma Gjuda.
In Italia al à judàt i Neris cuntra i Blancs di Firense. (Robuschi)

[650] Carlo II, fàt prešonej in tal golf di Napoli, al veva “vendùt” so
fia par profit. (Robuschi)

[651] Rešidensa dal Papa Bonifas VIII.

[652] Fra i cuaj al sarès Filìp il Bièl, cal sotomèt il papa a na pasiòn
coma chè di Crist stes.

[653] Filìp il Bièl, fra ’l altri, al fà fòu i bens daj Templàrs.
(Robuschi)

[654] Diu a nol sfoga sùbit la so rabia, coma ch’i farèsin nuàltris, ma
al speta il momènt just.

[655] Durànt il dì a cjàntin ešèmplis di virtùt; di nòt, ešèmplis
contràris.

[656] Pigmaliòn al veva copàt so cugnàt Sichòt (Sicheo) par vej il
tešoru.

[657] Ugo Capèt, chel spìrit cal à apena finìt di parlà.

[658] Delo, la išula indulà che Latona a veva parturìt i so doj fiòj Apol
e Diana (il soreli e la luna).

[659] Cašu stran: Pròpit mentri ch’i staj par bati sta riga, i sìnt
Cecilia Bartoli ta la radio ca cjànta Gloria in excelsis Deo. Stranìsin
cašu. Par stu cašu stranìsin e par ducju i cašus stranìsins ca susèdin
tal mont (basta ca sèdin bièj) ca ghi zedi pur gloria in excelsis Deo!

[660] Secònt il Vanzeli, chista a sarès che fruta ca à risevùt na aga ca
ghi’a cjòlt ogni sèit in cambiu di na gota di aga par copàighi la sèit
dal puòr Gjesù.

[661] Tornàt fòu tra i vifs.

[662] Virgìlio a ghi fà al spìrit un salùt cal và d’acòrdu cul salùt fàt
dal spìrit stes.

[663] I sèns a sòn i “P” segnàs su la front di Dante.

[664] Clot, una da li Pàrchis ca fìlin i destìns da la zent.

[665] Il mont di scju spìris.

[666] Dut sè ca susèit chì’n tal purgatori a seguìs un òrdin divìn.

[667] ’L arcobalèn (Iride) cal cambia pošisiòn a seconda dal muvimìnt dal
soreli.

[668] Il volej stes di zì in sù al è in sè stes font di plašej par
l’ànima.

[669] L’ànima a vorès zì sù, ma la gjustìsia divina a la custrìns a sufrì
la necesària punisiòn pa la so inclinasiòn al pecjà.

[670] Sèit dimostrada dal cjantà daj purgàns cuant che n’ànima a si
libera da li so pènis.

[671] Stasio, chel cal parla sti rìghis, al era cognosùt coma poeta in
taj timps di Crist. (Robuschi)

[672] Secònt Vandelli, Dante a si sbàlia: Stasio al era napoletàn, no
tolosàn.

[673] Dopo vej scrìt la Tebaide, Stasio al era muàrt mentri cal scriveva
la Achilleide.

[674] Su di me e intòr di me.

[675] Ca sarès l’Eneide.

[676] Ta stu ešìlio.

[677] Pa la zent pì onesta e spontanea a ghi’è dur tègnisi dal ridi o dal
planzi, encja se l’ocašiòn a dišarès ca nol è il momènt just par ridi o
planzi.

[678] Se dut il grant lavoru ch’i ti stàs fašìnt al è pal ben da la to
ànima.

[679] Stu ànzul a ghi à apena scancelàt da la front il cuìnt P (o pecjàt)
che Dante al veva intajàt ta la front.

[680] Li peràulis da la beatitùdin (Beati qui esuriunt et sitiunt
iustitiam…) cjantada dal ànzul. (Vandelli)

[681] Virgìlio al veva zà sintùt Gjovenàl parlà ben di Stasio; e adès, il
èsi in compagnìa di un tipo geniàl coma Stasio a ghi farà someà pì
curta la strada ca’an da fà.

[682] Avàr.

[683] Dante e Virgìlio a’an par prin cjatàt Stasio in tal sìrcul daj
avàrs.

[684] Il sens al è che se Stasio a nol vès lešùt, e capìt, li rìghis di
Virgìlio, al sarès cal sufrìs li pènis dal’infièr cul rest daj avàrs
(Inf. VII, [25]-[35]). Chì, però, a somèa ca sedi un problema. Li rìghis di
Virgìlio, ripuartàdis da Stasio, a no sòn idèntichis da li rìghis di
Virgìlio ripuartàdis in ta l’Enèide. (Vandelli, etc.)

[685] Pecjàs.

[686] Tošàs a zero, coma che’n tal infièr a sòn descrìs chej che’n vita a
vèvin masa largesa o prodigalitàt.

[687] A no’an savùt pentisi nè in vita nè in punt di muàrt.

[688] Coma, par ešempli, a susèit tal cašu da la largesa (o prodigalitàt)
ca è oponuda a l’avarìsia.

[689] Sti peràulis a ghi dimòstrin a Virgìlio che Stasio a nol era par
nuja avàr.

[690] Cansòns bucòlichis. La referensa a è di Virgìlio, che chì a ghi stà
fašìnt n’altra domanda a Stasio.

[691] La muša da la storia, ca ispirava Stasio.

[692] Par meretà la salvasiòn a no basta fà dal ben in tal mont; a
bišugna pur vej fede. (Chej in vena calvinista a sarèsin amondi
d’acordu.)

[693] Stasio a si riferìs a na sorta di profèsia fata da Virgìlio in ta
una da li so òperis.

[694] Par gràsia to i soj doventàt….

[695] Stasio a si riferìs al episòdi da la Tebaide cal descrìf il rivà
daj Grecs taj fluns visìn da la sitàt di Tebe.

[696] Omero.

[697] Il Mont Parnàs.

[698] Caràtars, chìscjus e chej da li rìghis ca seguìsin, cjantàs da
Stasio in ta li so òperis.

[699] Puarèta par sigùr: dopo vej jodùt murì ducju i sòs, il so maròus
pur, a era stada condanada a muàrt da Creonte, insièmit cun so sòu
Antigone. (Vandelli)

[700] A sòn apena rivàs tal sest sìrcul.

[701] Cuant ch’i eri frut (a si parla di pì di miès sècul fa) a era
abastànsa comun a San Zuan di ušà la peràula “moràr” par descrivi un
àrbul di cualsìasi sorta. Ma chè, a si sà, a era l’època daj cavalèis e
da li mòris, e ogni època a vèn rifletuda in tal so vocabulari.

[702] Tal sens che li ànimis afamàdis dal purgatori a no podaràn
permètisi di mangjà li “mòris” di stu moràr.

[703] I sugerìs di consultà i pensèis di Vandelli a stu riguàrt.

[704] In ta la bibia, il profeta Danièl al veva rifiutàt di mangjà, ma in
compèns a ghi era stada conferìda na granda cognosensa da li ròbis.

[705] Chì, in tal me post, di cavalètis d’estàt an d’è tàntis; ma i
preferìs lasàlis ca saltusèjn pitòst che mangjàlis, encja se cussì
fašìnt i vaj a sacrificà l’ocašiòn di implenimi di Gloria. A no’è da
esclùdi, però, che se par un toc a si vès da sopravìvi mangjànt doma, o
cuaši doma, cavalètis, a si zarès a vej da li bièli višiòns; roba,
forsi, da fàighi invidia al stes Zuan Batista.

[706] Chè ca si fà cul sclop, no cuj madòns.

[707] Virgìlio al sugerìs che sti puòri ànimis a pròvin, cul planzi e
cjantà, a liberasi daj vìncuj ca ju tègnin leàs in ta stu post.

[708] Erisitòn al era stàt punìt cu na fan insasiàbil, tant che a la fin
al veva tacàt a rošeàsi il so stes cuàrp.

[709] Se Dante al uša “como” par “coma,” alòr i no mi sìnt tant mal a ušà
“com” par “coma” nencja jò.

[710] La so vòus.

[711] Cuant che cul sanc da la so vena a ni’a partàt a la redensiòn.

[712] I comentatòus: tal antipurgatori, indulà che il timp da pecjadòu
durànt la vita al vèn doplàt prin da entrà tal purgatori stes.

[713] Dal antipurgatori, indà ca sòn chej ca àn spetàt masa timp prima di
pentisi.

[714] Forèis al è abastansa sarcàstic tal descrivi la mancjansa di pudòu
in ta li fèminis da la Firense cal à lasàt.

[715] A si àja maj jodùt fèminis che par fàighi ritegni il so pudòu a era
necesàri creà disiplìnis spirituàlis o civilis? Se’l dišarèsia il puòr
Farnèis s’al vès di fà na pasegiàta ta spiàgis coma che di Lignàn al dì
di vuej? A ghi vegnarès ingrìsul!

[716] Prin di dut a zaràn a sufrì chej che adès a sòn encjamò frutùs
sensa barba.

[717] Par via che Dante, esìnt di cjar e vuès, al fa ombrèna.

[718] La luna, Diana, sòu dal soreli, o Apol.

[719] Ca seguìs Virgìlio.

[720] Stu mont, cal sarès il purgatori, al vòu liberasi di Stasio e
mandalu’n ta la strada dal paradìs.

[721] L’ànima di Stasio, ca stà proseguìnt a plan par restà insièmit cun
Virgìlio, chèl che “cun me’l và.”

[722] Bonagiunta in tal originàl.

[723] A si trata chì di Papa Martin IV.

[724] Secont Vandelli stu Papa a si la godeva a mangjà bišàtis dopo
vèilis ’nnegàdis tal vin (vernaccia) e rustìdis. Insoma, al era un
gološòn di un papa, e basta.

[725] Par vej na cognosensa pì buna di scju nòns, e àltris, i sugerìs
Vandelli o altri comentatòus.

[726] Ta la bocja.

[727] Tal sens di cunsumà.

[728] ‘Donne ch’avete intelletto d’amore.’

[729] Li ultimi sèis rìghis e chès ca seguìsin a descrìvin la sostansa di
chel tipo di poešia o di scrivi cal vèn celebràt coma “dolce stil
novo.”

[730] Tal originàl: “dittator” = ’l amòu.

[731] I tornaràj prin cul dešideri che in realtàt. La riva a sarès un
post tal Tirèn indulà ca si riunìsin li ànimis par vignì trasportàdis
tal Purgatori.

[732] Stu “puòr diàu” al sarès Corso Donati, fradi di Farèis. Secont il
fradi, Corso Donati a somèa cal sedi stàt in part responsàbil dal
“spolpamìnt” di Firense, descrit pì’nsìma.

[733] Li sfèris celèstis.

[734] Coma ca fà la zent cuant che zà a sà ca no pol vej sè ca vorès vej.

[735] I centàuros, ca vèvin un pet di omp e un cuàrp di cjavàl. Tant
chistu che ’l ešempli daj ebrèos cal seguìs al è un ešempli di
gološitàt punida.

[736] I guadàis, i cròt, a sòn li pènis ca sufrìsin, che cul zì ’ndavànt
ju purificarà.

[737] Sta pluma dal ànzul a ghi neta via il pecjàt da la gološitàt a
Dante.

[738] Chej ca s’intìndin di astrologìa a capìsin a volo che Dante al vòu
diši ca sòn li doj dopo di misdì. Chej che di astrologia a s’intìndin
puc, coma me, a sòn conseàs di consultà i comentatòus.

[739] Rivànt fin a vièrzi (il àt) la bocja par parlà.

[740] Na domanda amondi sensìbli. La risposta a ghi vèn data in ta in li
rìghis ca seguìsin.

[741] Tal sens che Dante al podarès alora capì coma ca è pusìbul dimagrì,
par rašòns ca no’an nuja a che fà cu la mancjansa di roba da mangjà.

[742] Il sanc cal scòr in ta li vènis di una part dal cuàrp al và a
trasformasi in ta la part stesa.

[743] Ta stu “natural vasèl” a si mìscjn il sanc dal omp e chel da la
fèmina.

[744] Il sanc da la fèmina al è pront a ricèvi il sanc dal omp, cal è
pront a operà.

[745] I sugerìs di consultà i comentatòus par vej na idea pì clara di
chista spiegasiòn “scolastica” di sè ca susèit dal momènt dal
concepimìnt in sù.

[746] A è clar, chì, che il sanc maschìl al domina. I cròt che certi
feminìstis di vuej a ghi darèsin na buna tirada di orèlis a Dante e a
Tomàs d’Acuina e a Aristòtil e a dùcjus chej ca la pensàvin cussì in ta
chej timps lontàns.

[747] La referènsa chì a è al filošofo antìc Averroe che, secònt li
rìghis ca seguìsin, al insisteva che ’l intelèt al era superàt da
l’ànima. (Vandelli, su chistu punt al dà na buna spiegasiòn.)

[748] Par vej n’idea pì clara da la fušiòn da li divièrsis pars da
l’ànima (vegetativa, sensitiva e rasionàl) a zova consultà i
comentatòus. A è da oservà, però, che l’idea che ’l embrio al vegni
dotàt di ànima “rasionàl” a vèn scartada daj filòšofos di vuej, da John
Locke in cà.

[749] La referènsa chì a è a che part da l’ànima ca resta atìva encja
dopo la muàrt.

[750] In particulàr li facoltàs vegetatìvis e sensitìvis, a rèstin
calmùtis; mentri che li facoltàs inteletìvis (memoria, etc.) liberàdis
dal cuàrp, a dovèntin encjamò pì ben gusàdis.

[751] L’ànima, che chì si si’èra sofermada, a deva forma umana a l’aria.
Interesanta chista teoria da l’ànima, ca à ešistensa prima dal cuàrp, e
che di fat a ghi dà forma al cuàrp.

[752] Chistu a à dita Maria cuant che ’l ànzul a ghi veva dita ca varès
vùt un frut; “Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?” Domanda
abastansa naturàl.

[753] Il velèn.

[754] Scju spìris a pòsin purificasi doma restànt lì, dentri da li
flàmis.

[755] Tal sens generàl da li zònis cjàldis dal Nordafrica.

[756] Par fasi amà da un toru, Pasife a’è entrada ta na vacja di len. Da
sta union al è nasùt il Minotauro.

[757] Vandelli al cròt che sta siora a è la Madona; Robuschi al dìs ca è
Beatrìs. E jò? Jò’i cròt che sta gràsia a posi èsighi conferìda doma da
la adòna—o da Beatrìs cu la gràsia da la Madona.

[758] L’idea che na persona urbana, civilišada, nòbil, a resti culpida (o
maraveada) dal straordinari par mancu timp dal cjargnèl (=montanaro) a
è, secònt me, un cumplimìnt tant pì grant pal cjargnèl che pa la
persona “nòbil.”

[759] Sèšar, coma chej spìris descrìs uchì, al veva pecjàt di sodomìa, e
par chèl al vegneva clamàt “regina.”

[760] La so vergogna a asìst li flàmis in tal so viàs di purificasiòn.

[761] Pasife, zà minsonada’n tal vers [41].

[762] Guinišèl, ca ghi’a dàt il via al “stil novo,” al sarès sens’altri
dut invidiòus di sta me prova “volgàr” in furlàn.

[763] A è miej consultà i comentatòus par vej na buna idea da la storia
di Licurgo, da la so fèmina e daj so fiòj. Chì a’è da notà che Dante al
è tentàt di cori vièrs di Guinišèl, pal ben ca ghi voleva, ma al è
trategnùt da li flàmis ca cujèrzin Guinišèl.

[764] Cussì a si riferìs Dante al Guinišèl, che di luj a si considera
disèpul.

[765] Il miej fabri dal “dolce stil novo” al sarès Arnalt Daniel; chèl
crodùt pì avansàt al sarès Girault de Borneil, un famòus poeta
provensàl. (Q.v. i comentatòus.)

[766] I “stùpis” minsonàs in ta stu vers a èrin èncja da l’opiniòn che li
òperis di Guiton d’Arès a fòsin fra li miej.

[767] Scritòus coma Guinišèl, sensa parlà di Dante stes, a raprešentàvin
tant miej il “bièl stil nòuf.”

[768] Arnalt Daniel, zà minsonàt tal vers [115], ca si esprimarà in
provensàl fra cualchi riga.

[769] A è ben clar che il provensàl al è cušìn dret dal furlàn.

[770] Il ànzul a ghi aparìs al  tramònt. Par na descrisiòn detaliàda su
chista determinasiòn di Dante in riguàrt a l’ora, i sugerìs i
comentatòus.

[771] Vanzeli di San Matèo, v.[8].

[772] Al è doventàt pàlit coma un muàrt.

[773] Sti rìghis a sugerìsin che Dante al veva vùt ocašiòn di jodi zent
condanada vignì brušada viva.

[774] La storiuta di Tisbe e Piramo, na sorta di Romeo e Gjulieta pre-
Shakespeariana, a’è contada da Ovidio in ta la so Metamorfoši.

[775] Fin a stu punt, i tre a vèvin cjaminàt in fila indiana, cun Stasio
in tal miès.

[776] Indà ca tacava la scjala ca partava al paradìs terestri.

[777] Al era zùt a durmì—o tramontàt.

[778] Citerea = Vènere.

[779] Lia, prima fèmina di Jacob, chì ušada da Dante coma sìmbul da la
vita ativa. (Vandelli) La corona ca si met in tal cjaf a è na corona
fata di buni òperis.

[780] Rachel, seconda fèmina di Jacob, a è chì ušada coma sìmbul da la
vita contemplativa.

[781] I splendòus dal vers [109] a crèjn stu efièt.

[782] Chès temporàlis.

[783] Làsiti guidà da sè ca ti par just.

[784] Beatrìs.

[785] “Chej” a sarèsin i flòus, àrbuj, e’l rest di stu post. Virgìlio,
duncja, a ghi dà la sièlta di ušà stu timp in ta la vita contemplativa
(stànt sintàt) o ativa (cjaminànt fra flòus e àrbuj.)

[786] Su di tè i conferìs il podej temporàl e spirituàl.

[787] Sicoma ca era matìna, l’ombrena dal mont dal purgatori a vegneva
butada vièrs ovest, par là ca si pleàvin li ramàsis.

[788] Visìn di Ravena.

[789] Ta stu post al è sempri il mèis di maj, cu li so gràndis bielèsis
primaverìlis.

[790] Divièrsis interpretasiòns di sta riga a sòn pusìbulis. Robuschi e
àltris a cròdin ca sedi Proserpina ca pièrt la primavera (i flòus ca
steva cjolìnt sù). Jò invènsi i cròt che al momènt dal rapimìnt par man
di Plutòn, Proserpina (la primavera) a pièrt so mari (la cjera, la
natura) par via ca vèn trasportada tal mont di sot; mentri che Cerere
(la mari), pierdìnt so fia, a pièrt la primavera stèsa.

[791] Cupid.

[792] Tal sens che Cùpid di sòlit al culpìva  àltris, no so mari, che
stavòlta al veva fat namorà di Adòn.

[793] Chè di Serse a è na lesion che al dì di vuèj a varèsin da tegni in
mins chej tipos coma Bush mentri ca si preparing a invadi il Iraq,
pensànt, coma Serse, che sbarasàsi di Saddam Hussein a sedi na roba da
nuja e sensa nisùna conseguensa negativa.

[794] Chìstis a sarèsin localitàs ta li do bàndis dal Elespònt; Leandro
al era costrèt a nodà da un post al altri par zì a cjatà la so amànt,
fin che a un bièl momènt a si’a ’nnegàt.

[795] Il Letè.

[796] Il Salm XCI, cal dis fra l’altri quam magnificata sunt opera tua,
Domine!

[797] Dante a si riferìs a li peràulis di Stasio (Purg. XXI, [43]….) cal
veva dita che cà a no si varèsin cjatàt cambiamìns di timp.

[798] Diu al pol cjatà e amirà la perfesiòn doma in sè stes.

[799] Da l’entrada in sù, il purgatori al è lìbar di chej turbamìns ca
crèjn chì di nuàltris l’aga e la cjera.

[800] Ca sarès la nustra cjera, no chè dal alt dal purgatori.

[801] Di là—tal nustri mont—stu frutàn (dal àrbul dal ben e da mal?) a
nol ešìst.

[802] Tal cors da la purificasiòn a bišugna che na ànima a si dismintièj
daj pecjàs ca’a cometùt e ca si recuardi doma dal ben ca à fàt.

[803] Il gust da l’aga di Letè e di Enoè.

[804] Ognùn daj poès di na volta, chej ispiràs in tal Parnàs. Fra
chìscjus a sarèsin encja Virgìlio e Stasio; e a’è par chel che Dante,
ta la prosima riga, a si volta vièrs di lòu.

[805] Dante al veva cjòlt i so vuj da la bièla Matelda doma par un
momentùt.

[806] A sarès bièl savej se Dante al ušarès li stesi espresiòns encja
vuèj cuant che la potensa feminista a è tal che’n ta un sens no tant
indirèt a parta parfìn a guèris coma chè da l’Afghanistan par liberà li
fèminis dal so vel.

[807] Il sun da la melodìa minsonada tal vers [22].

[808] Li Mùšis.

[809] Vigìlis.

[810] Dante al uša il Elicòn, il post indà ca stàn li Mùšis, invensi da
li fontànis—o rišultìvis—Aganipa e Ipocrina—ca vègnin fòu dal Elicòn.
Il sens al è che Dante al vou bevi da li àghis di sti fontànis par
otègni la ispirasiòn ca ghi ocòr par continuà.

[811] Il rest da li Mùšis.

[812] L’ogjèt percepìt da pì di un sens e che, di conseguensa, al pol
inganà un daj sens, coma cal ingàna il sens da la vista in ta stu cašu
chì.

[813] “Àt” = forma, aspièt. (Dante a si veva visinàt ai àrbuj cussì tant
ca nol podeva pì vignì inganàt in ta sè cal jodeva.)

[814] Chista “virtùt” a sarès che facoltàt inteletuàl ca ghi permèt a la
rašòn di percepì la veretàt da li ròbis.

[815] Matelda.

[816] Tal nustri mont.

[817] Dal flun Letè, che i poès e Matelda a stàn percorìnt.

[818] Li flamùtis a someàvin pinej.

[819] Li sièt lìstis a rafigùrin i sièt regaj dal sant spìrit: il savej,
’l intelèt, il bon consej, la fuarsa, la siensa, la pietàt, e il timòu
di Diu. (Vandelli)

[820] Li strìchis coloràdis lasàdis da li flamùtis a sòn iridàdis, coma
cal è ’l arcobalèn o ca sòn i sircuj che ogni tant a si jòdin atòr da
la luna. (Delia)

[821] Dante a nol à la capacitàt di jodi cussì lontàn coma cal pòs il
spìrit di Diu.

[822] Secont Vandelli, scju vincjacuatri vecjus a raprešèntin i
vincjacuatri lìbris dal Vecju Testamìnt.

[823] Cussì al saluda Maria ’l arcànzul Gabrièl.

[824] Coma che’n tal cjèl na stela a cjoj’l post di n’altra.

[825] Sìmbul daj cuatri lìbris dal Nòuf Testamìnt.

[826] La descrisiòn di Dante a deriva in part da Ezechièl e in part da
San Zuan da l’Apocalìs.

[827] Il grifòn, a ni recuarda il Vandelli, al è un sìmbul amondi adàt
par raprešentà Crist: Crist al à cualitàs divìnis e umànis, coma che il
grifòn al è un puc àcuila e un puc leòn. Il cjar al raprešentarès la
Glišia.

[828] A è da notà che la part dal grifòn ca raprešènta il divìn a’a la
corispundensa àcuila/òru, il pì maestòus daj usièj e il pì presiòus daj
metaj. La part umana (il leòn) a è in blanc e in ros.

[829] ’L amonimìnt che, coma ca ghi’a susedùt a Fetòn, cussì a podarès
susèdighi al Papa s’a nol vès da guidà ben il cjar da la Glišia.

[830] Li tre fèminis a raprešèntin li tre virtùs teologàlis: la rosa = la
caritàt; la verda = la speransa ; la blancja = la fede.

[831] Li cuatri virtùs cardinàlis: la prudensa (= chista), la gjustìsia,
la fuartesa e la temperansa. (Vandelli al esplora al lunc il valòu
simbòlic di sti aparisiòns.)

[832] San Luca e San Pauli, secont i comentatòus.

[833] La natura a veva fat Ipocrate pal interès daj òmis (chej nemàj ca
sòn i predilès da la natura—coma ca crodèvin na volta).

[834] Stu altri vecju al sarès San Pauli, cal mostra cu la so spada il
grant podej da la peràula di Diu.

[835] San Zuan, il autòu da l’Apocalìs. A somèa cal durmìsi; ma in
realtàt al è tegnùt ben sveàt da li so višiòns.

[836] I ultins sièt minsonàs.

[837] Ca èrin vistìs in blanc.

[838] La caritàt, ca supuarta il Nòuf Testamìnt, a è raprešentada in ròs;
la fede dal Veciu Testamìnt in blanc.

[839] Diu stes, tal Empireo, ma encja chel complès di cjandelièrs, etc.,
zà descrìt.

[840] Il setentriòn pì bas (l’Orsuta cu la stela polar), cal guida il
marinàr.

[841] Di matina bunòra, cuant che’l soreli apena apena al vèn sù, al è
velàt da vapòus ca ni permètin di vuardalu a vuj nùs.

[842] Un amòu cal và ’ndavòu un bièl puc, coma che Dante al conta in ta
la so Vita Nuova.

[843] Dante a nol veva nencja nòuf àis cuant cal veva jodùt Beatrìs pa la
prima volta.

[844] Una cuantitàt amondi pìsula (un otàf di un’onsa).

[845] Dùtis li bielèsis dal paradìs terèstri, pierdùdis da Eva, a no
bàstin par tègnimi dal planzi.

[846] Chista a è in realtàt l’unica volta che il nòn di Dante al è
minsonàt in ta la Comèdia.

[847] Fuèis dal ulìf, ca ghi èrin sàcris a Minerva.

[848] La font a sarès il Letè stes.

[849] La Slovenia dal dì di vuèj.

[850] Il paìs cal pièrt ombrena al sarès ’l Egìt, o altri paìs
nordafricàns, indulà che ogni tant il soreli al è cussì dret in parzora
daj ogjès ca ghi stàn sot che chej a no fòrmin nisùna ombrena.

[851] Cal sarès il cori da li sfèris celèstis.

[852] I ànzui ca vèvin dimostràt compasiòn pal puòr Dante.

[853] Beatrìs e i ànzui.

[854] Tal originàl il ecuivalènt di “zovenùt” a sarès la “vita nova” di
Dante.

[855] Chista a sarès la condisiòn dal puòr Dante cuant che par prin i lu
jodìn al’inìsi dal Infièr, cunfùs e pierdùt in tal bosc scur.

[856] Al è restàt lì imbacuchìt, cu la bòcja vièrta ma sensa èsi bon di
diši nùja.

[857] Beatrìs a è muarta cuant ca veva [25] àis.

[858] Sens: La lama ca dovarès punì il pecjadòu a vèn smusada dal
intervegnì da la mišericordia divina.

[859] Tal e cual di chej ch’encjamò a ghi fàn part dal mont da li ròbis
fàlsis.

[860] Beatrìs a ghi stà dišìnt a Dante ca nol veva da vej pierdùt timp a
zì in sercja di chej plašèis di stu mont, coma par ešempli il plašej
sesuàl.

[861] Colps o avìs di perìcul.

[862] Il vint nostràl al sarès il vint da la tramontana; chel altri al è
il vint da l’Africa.

[863] Riferìnt a la so muša coma “barba,” Beatrìs a ghi fà recuardà a
Dante ca nol è pì un frutùt. E luj a si sìnt mortificàt.

[864] Stu èsi in do natùris al è il grifòn—mieša àcuila e miès leòn—
sìmbul da la dopla natura di Gjesù Crist.

[865] L’aga dal Letè a lu purìfica e a ghi cjoj la memòria daj so pecjàs.

[866] Chìstis a sarèsin li virtùs cardinàlis, che cul so fà a dimòstrin
di volej protèšilu.

[867] Indulà ca fòrmin una da li costelasiòns.

[868] Dal inìsi, alòra, Beatrìs a era stada dotada di dùtis li virtùs.

[869] Li virtùs teologàls (caritàt, speransa e fede) ca ghi daràn na man
a Dante par jodi li veretàs rivelàdis pì benòn.

[870] Taj vuj di Beatrìs.

[871] Coma za minsonàt, il grifòn al è stàt destinàt a rapresentà il
Crist in ta la natura umana e che divina.

[872] In sè il grifòn al restava imutàt, ma a si tramutava in taj vuj di
Beatrìs o in tal aspièt uman o in ta chel divìn.

[873] La sostansa di chista esclamasiòn di Dante a è la reališasiòn so
che nisùn al podarès maj descrivi cun precišiòn la bielèsa di Beatrìs.

[874] I dèis àis ca separàvin il poeta dal àn da la muàrt di Beatrìs.

[875] Al era dut concentràt in tal amirà la bielèsa di Beatrìs.

[876] Sti tre zòvinis, ca raprešèntin li tre virtùs cardinàlis, a ghi
stàn partànt a mins a Dante di smètila di fisà Beatrìs.

[877] I sièt cjandelièrs za minsonàs tal cjànt XXIX.

[878] Cu la bandiera.

[879] Mentri che il cjar al zira, Dante e compàis a sòn ta la banda
interna da l’orbita.

[880] I comentatòus a sugerìsin che stu àrbul al raprešenta ’l impero
romàn, mentri che il cjar trainàt dal grifòn al raprešenta la Glišia.
’L àrbul svistìt, duncja, al sugerìs la condisiòn dal impero ca
ešisteva sensa ’l intervènt redentìf di Crist.

[881] Coma che, di fat, a ghi’a capitàt a la nustra nonuta Eva, che
osteàda, dopo vej sercjàt il frut di stu àrbul!

[882] Al à leàt il timòn dal cjar a la frascja cu la frascja stesa. In ta
che maniera chì a vèn raprešentada l’uniòn dal’Impero cu la Glišia.

[883] La lus dal soreli a si mìscja cu la lus da la costelasiòn dal
Cjavròn, ca seguìs la costelasiòn dal Pès.

[884] Sot n’altra costelasiòn—che dal Toru.

[885] Gjove, ca si ’namorava sù par jù di dùtis li zòvinis ca ghi
capitava di jodi, a si veva pur inamoràt di Io e a ogni cost al voleva
entrà’n ta li so gràsis. La so fèmina (Gjuno), però, volìnt ostaculalu
(cuj sàja maj parsè), a veva metùt Argo (chel mostru daj sent vuj) a
fàjghi da vuardiàn a Io. Alòra Gjove al veva mandàt Mercurio a
indurmidì il puòr Argo cul contàighi la storia da la ninfa Siringa. Tal
fratìmp, Gjove a si veva profitàt, e cussì via dišìnt.

[886] I sugerìs di consultà i comentatòus par una spiegasiòn prufundida
di chista similitùdin, ca trata da la relasion fra il sveàsi di Dante e
chèl daj apòstui.

[887] La compagnìa e i àltris a sarèsin chej spirs (li nìnfis, i vècjus,
etc.) ca compagnàvin il cjar. A è da zontà che s’i si recuardàn che il
grifòn al rafigùra Crist, alòra il fat che adès al và in alt al
raprešenta l’asensiòn di Crist in tal cjèl.

[888] Cjar—il “plaustrum” latìn.

[889] ’L Acuilòn e il Austri a sòn doj vins ca tirin fuàrt.

[890] Rešidènt ta sta “silva”—o paradìs terèstri.

[891] L’acuila e i so dans a raprešèntin li persecusiòns dal impero viers
la Glišia.

[892] “Secja” parsè che la volp, coma sìmbul da la erešia, a è al dišùn
di ogni buna dutrina. (Vandelli)

[893] Secònt i comentatòs, l’àcuila chì a raprešenta l’imperatòu
Costantìn e la so donasiòn al Papa.

[894] Il dragòn descrìt in ta che rìghis chì al è il Satanàt.

[895] La donasiòn di Costantìn, fata cun buna intensiòn, cul zì dal timp
a veva da partàighi brus momèns a la Glišia.

[896] Il cjar al vèn cussì a someà la bestia da l’Apocalìs. I cjafs
cornùs a raprešèntin i sièt vìsis principaj ca vegnèvin a corompi la
Glišia: la supiàrbia, l’invìdia, la ràbia, l’avarìsia, la lusùria, la
musetàt e la gola.

[897] La Curia romana che, coma ch’jodìn ta li rìghis ca seguìsin, a si
cocolèa cul gigànt, o re di Fransa.

[898] Par Dante, il rapuàrt fra il Papa e il re di Fransa al era amondi
puc san!

[899] Dante chì al raprešenta la zent cristiana—o forsi il pòpul taliàn.

[900] Un sugerimìnt, chì, da la trasferta da la Curia a Avignòn.

[901] Li tre virtùs teologàls e li cuatri virtùs cardinàlis.

[902] Peràulis che Gjesù a ghi veva dita ai apòstui prin di murì.

[903] La fiola: Matelda; chel: Stasio.

[904] E sè ca ghi zovarès tant al me bišùgnu.

[905] La Glišia a era, ma a no è pì, par via che adès a è sot dominio di
Satana.

[906] Li plùmis lasàdis da l’àcuila a raprešèntin i bens di stu mont
ca’an vùt l’efièt di corompi la Glišia e di fala doventà la “putana dal
gigant,” coma descrìt pì’n sù.

[907] “Cinquecento dieci e cinque” tal originàl. A no’è clar se Dante al
à volùt significà DXVopùr li cìfris individuàlis: un D, un X e un V, ca
podarèsin vignì  lešùdis coma DVX ( = DUX = duce). A è miej, chì,
consultà chej ca sàn.

[908] Tant Temi che la Sfinx a proponeva oràcui ca èrin durs da capì.

[909] Cuant che Edipo al veva risòlt il problema proponùt da la Sfinx,
chista a si veva rabiàt e fàt dans grancj’ taj cjamps (a piòris e
blava). Ma stavolta a no saràn dans parsè che i fàs (ca faràn da
Najàdis) a risolvaràn ’l enigma.

[910] Da l’àcuila e dal gigànt. Par altri interpretasiòns, a è miej
consultà i espèrs.

[911] Par vèjghi dat na rošeàda al milùs, Adamo al à dovùt spetà sincmil
àis  prin che il Signòu al vegnès a redìmilu.

[912] Piramo al à cul so sanc macjàt li mòris che da blàncjs a sòn
doventàdis ròsis. Cussì la vanitàt daj plašèis di Dante a ghi scolorìs
la mins.

[913] Ta la proibisiòn riguadànt il àrbul.

[914] I pelegrìns a tornàvin da la Cjera Santa  cun’un bastòn fasàt di
fuèis di palma, par recuàrt.

[915] A stà di fat che sta dutrina, bašada sul crodi che ’l intelèt al
rìvi a capì dut, a no’è suficènt par rìndighi pusìbul a Dante di rivà a
capì li veretàs “rivelàdis” da Beatrìs.

[916] Festina = espresiòn latina ca ca mi và tant comuda a mi coma a
Dante; a tèn a significà il muvimìnt pì ràpit dal Prin Mobil rispièt a
la cjera.

[917] Li sièt virtùs ch’i vìn zà incuntràt.

[918] No eše na ironìa delisioša che mentri ch’i staj scrivìnt (il [23] di
dicembri dal [2002]), sta zona fra il Tigris e’l Eufrate a è doventada un
daj cèntros di dut il mal di stu mont?  Cuj sàja se, dopo vignì
distrušùda, a tornarà a doventà un  Paradìs Terèstri come ca era stada
na volta?

[919] L’aga dal Eunoè a ghi ripuarta a la memoria il ben che un al à fat
o pensàt.

[920] Li règulis da l’art.

[921] Indulà cal à bevùt l’aga dal Enoè.

[922] Par vej sfidàt Apòl a sunà il flàut—e pierdùt la sfida—al era stàt
spelàt, coma un cunìn. (Tal originàl, natura = vagina.)

[923] ’L oràr. Dante a ghi tegneva un mont di otègni la “laurea” di
poetà.

[924] Li fuèis dal oràr.

[925] E sti “vòis” a sòn sempri pì bàsis di chès dal poeta o dal
imperatòu.

[926] Dafne, tramutada in oràr, a era fia dal flun Penèo. Duncja, il
ramusèl al è di oràr.

[927] Cir = la pica dal Parnàs, ca ghi era sacra a Apòl.

[928] Vièrs il soreli.

[929] Il paradìs terestri.

[930] Glauc, seguìnt ’l ešempli dai pes che dopo vej mangjàt na erba
specjàl a si èrin rinvigorìs, al à sercjàt pur luj sta erba, doventànt
un diu dal mar.

[931] Sta erba a sarès la stesa esperiensa cu la trašumanasiòn cal à vùt
Dante.

[932] Doma Diu al sà se Dante al è stàt partàt sù’n tal cjèl in cuàrp e
ànima o doma in spìrit, ca ghi’era apena stàt purificàt.

[933] La saèta a scjàmpa fòu da la sfera dal fòuc; mentri che Dante,
purificàt coma cal è, al è cal torna pròpit là.

[934] Dante a si maravèa cal stà zìnt pì’n alt sinò l’aria e il fòuc.

[935] Duti li creatùris a ghi stàn visìnis a Diu (il so prinsìpit) cuj pì
cuj mancu secònt li so condisiòns: prima i ànzui, dopo i òmis, etc.

[936] St’istìnt al è la fuarsa che vuèj i clamarèsin “ecològica” tal sens
che dut a unìs in ta na manièra o’n ta n’altra.

[937] Stu istìnt al controla dut tal mont—bèstis, òmis e ànzui.

[938] Il Empireo.

[939] Il Prin Mobil, cal sarès il cjèl pì alt e svelt.

[940] La fuarsa istintìva tratada taj ùltins vers a cjoj chì la forma di
un arco cul tiru cal và a finìla in ta un post dešideràt.

[941] Pur cognosìnt la strada cal varès il percòrs, il omp da li vòltis
al sièls la via sbaliàda, esìnt dotàt da la libertàt di sièlzi.

[942] Il “prin” impùls al sarès l’inclinasiòn “istintìva” pal omp di
dirìšisi viers il bon e il just—vièrs Diu. Ma pa la strada stu impùls
al vèn deviàt da cualsìasi altra sorta di plašej ca lu tèn lontàn da la
so destinasiòn “natural.” (Teorìis modèrnis—la Freudiana in particulàr—
a dišarèsin che il contrari a si visinarès pì a la realtàt da li ròbis,
almancu par cuant ca riguarda ’l omp—da la fèmina i no mi riscj’ di
dìšilu.)

[943] Sta analogìa a somearès contradiši che la tendensa naturàl dal omp
a è di zì’n sù. A sarès pì fàsil pensà che ’l omp al è coma il rivulùt,
cal tìnt a zì in bas e basta.

[944] Ta sti primi rìghis Dante a ghi consilièa a chej ca no sòn preparàs
a seguì il so alt argumìnt di restà indavòu.

[945] Chì in ta la cjera.

[946] Il mar, paj romàns = salum = il mar vièrt e grant. (Espresiòn
latìna ca ghi zova a Dante coma ca mi zova a mi.)

[947] Chej ca seguiràn Dante a restaràn pì maraveàs di se ca jodaràn e
scoltaràn, che i Argonàutas cuant che, avìnt scjavasàt il mar zìnt in
sercja dal vel di òru a’an jodùt Gjason cambiàt in bifòlc.

[948] I comentatòus a ni recuàrdin che il firmamìnt (il “cjèl la sù”) al
cor, ta la so rotasiòn, a [84000] mìis al secònt. Encja se chista
velocitàt a è justa, il nustri vuli a no si rìnt sens’altri cont di
chista granda velocitàt. Pal vuli nustri, il cjèl la sù al pàr di èsi
fer. Cussì chè chì jò i resti un puc perplès di sè che Dante al intìnt
diši.

[949] Beatrìs.

[950] Ca sarès la brilantèsa da la “prima stela” o luna.

[951] Eterna margarita = diamànt incorutìbil (coma che na volta a si
pensava ca fòsin la luna e li stèlis.)

[952] L’aga a resta inalterada dopo la penetrasiòn dal raj.

[953] Gješù.

[954] Coma ch’i acetàn i elemìns fondamentaj da la matematica.

[955] Dante al veva condividùt chista opiniòn di Averroe. (Vandelli)

[956] La limpidesa dal rašonà di Beatrìs a cunfundarà li idèis di Dante.

[957] Li stèlis dal firmamìnt (l’otava sfera) a mostrin divièrsis
configurasiòns (mùšis) dipendìnt da la so cuantitàt (= costitusiòn
fišica o materiàl) o cualitàt (= costitusiòn formal o sostansiàl).

[958] Chèl da la “densitàt,” za minsonàt taj vers [58]-[60].

[959] Il rar miscjàt cul dens.

[960] La analogìa a è chè di un spièli: un raj al pasa fra’l veri ma al
vèn rifletùt dal plomp ca ghi stà davòu.

[961] E chistu secont te al spiegarès li màcis scùris da la luna.

[962] Idèis scolàstichis o Aristotèlichis.

[963] E cussì Beatrìs a dimostra—cu la so maniera medievàl di rašonà—che
il pensà di Dante, su li màcis da la luna, al èra sbaliàt. E in ta li
rìghis ca seguìsin a darà la vera rašòn di sti màcis.

[964] L’Empireo.

[965] Il Prin Mobil, o il  nonu cjèl.

[966] Il nùmar [8]; il cjèl da li stèlis fìsis.

[967] I altri cjej—dal siètim in jù—a ùšin li esènsis ca ghi vègnin jù
dal cjèl otàf coma simìnsis (càušis) paj so fins.

[968] Dante al vòu savej la cauša da li màcis lunàris.

[969] Cjèl.

[970] Li inteligènsis angjèlichis.

[971] Il firmamìnt (o cjèl da li stèlis fìsis).

[972] Ca ghi dà forma e ca lu fà movi.

[973] Ca sarèsin li stèlis, consideràdis incorutìbilis.

[974] L’inteligènsa che dut a mòuf.

[975] Beatrìs, ca lu veva fàt namorà da frut.

[976] Da li màcis da la luna e da la “mecanica” dal univèrs.

[977] Provànt la so teši e disprovànt chè di Dante.

[978] Corešùt da la so falsa idea su li màcis da la luna e cunvìnt da la
veretàt di sè ca ghi’a dita Beatrìs.

[979] Al contrari di Narcìs, Dante al cròt che li imàginis vèris di sè
cal jòt a sèdin fàlsis.

[980] Forsi a vèvin fàt voto di no èsi trìstis cul so canarìn o cul so
gjat, sensa stàighi fedèlis a stu voto fin in ùltin.

[981] La so osesiòn di otègni na certa roba.

[982] La caritàt di Diu, ca no ghi sièra maj la puarta a nisùn e ca vòu
che la so zent (i ànzui e i beàs) a sedi coma luj.

[983] La sfera da la luna.

[984] Pì visìn da la prešensa di Diu.

[985] Divièrsis interpretasiòns a sòn pusìbilis: a ardeva cul fòuc dal
prin amòu; a ardeva cul amòu di Diu; etc. (Parsè no dùtis insièmit,
sensa esclùdini una?)

[986] Il voto ca nol era encjamò stàt partàt a la so fin da Picarda.

[987] Santa Clara di Asiši.

[988] Crist.

[989] ’L àbit dal òrdin di Santa Clara.

[990] Chista Costansa, na zòvina di buna famèa, a si veva fata mùnia dopo
vej spošàt Rico VI. La legenda a conta, secònt i comentatòus, che in
sèguit a era stada cjolta dal convènt dal Arcivèscul di Palermo.

[991] Da Rico VI a à generàt Federico II, ùltin imperatòu da la cjaša di
Svevia (Soave). Il imperatòu al è chì clamàt “vint” parsè  che un
imperatòu al fà sè cal à da fà e dopo al sparìs a colp.

[992] Dante a si baša su un concèt di Tomàs Acuina. Su chistu punt a sòn
d’acòrdu encja i ešistensialìscj’ cu la so idea dal “angst” ca ni
culpìs cuant ch’i sìn di front a na sièlta da fà. Chistu dilema al fà
restà perplès pur li bèstis, coma il me cjan che cuant cal vèn clamàt
da me e da la me fèmina al stes timp, par un momènt a nol sà sè fa. A
si volta par chì e a si volta par là. A la fin al decìt di zì là di ic.
Ta stu cašu, però, un puc di pregjudisi al è: ic a è pì bièla di me e a
ghi dà pì biscòs di me. Jò i risolvarès stu problema ešistensialista
cul zì “mini maini mo” a l’americana.

[993] Cèrvis.

[994] Il profeta Danièl al veva interpretàt un sun di Nabucodònošor che i
so consilièrs a no èrin stàs bòis d’ induvinà, e par chèl condanàs a
muàrt.

[995] Secònt Platòn, li nustri ànimis a ešistèvin belzà in ta li stèlis
prima di ocupà i nustri cuàrps. Dopo la nustra muàrt a tòrnin la sù.

[996] Chè di Platòn, ca’è contrària ai insegnamìns catòlics.

[997] Spìris coma chej di Picarda che Dante al jòt in ta la sfera da la
luna a’an in realtàt residènsa in tal Empireo, insièmit cun ducju i
altri beàs, da Mošè a Maria.

[998] Il “sen” al sarès, coma ca si capìs dal contèst, un segnàl o
indicasiòn di sè ca è mancu celestiàl dal Empireo—un segnàl che encja
un coma Dante (ca nol à la capacitàt di comprensiòn di un beàt coma
Beatrìs) al pòsi rivà a capì. Il punt pì bas dal cjèl, dopodùt, a si
visìna al punt pì alt dal mont “sensìbil,” comprensìbil encja par un
cal è mortàl.

[999] Chel dal Platòn.

[1000] Alòra, secònt Timeo, li ànimis a si distàchin da li stèlis cuant
ca vàn a “informà” i cuàrps da la zent al momènt da la so nàsita.

[1001] Li stèlis dal firmamìnt.

[1002] Se Platòn al intìnt diši che li stèlis a’an influensa su la zent,
alòra li so idèis a no sòn dùtis da scartà.

[1003] Par no rìnditi erètic pensànt a la rašòn pa la cual un al à rašòn
da patì par no vej completàt un voto par cauša di violensa esterna coma
cal è stàt il cašu.

[1004] Li flàmis di un fòuc a pàrin via a zì in alt, encja s’a si prova a
controlàlis. Cussì un cal vòu rešìstighi a na violènsa personàl, al
para via a rešìsti, no’mpuarta sè ca zarà a susedi.

[1005] San Lurìns al era stàt bastonàt e dopo metùt a brušà in ta la
grilia par vej rifiutàt di dà sù il tešoru da la Glišia a li autoritàs
romànis. Secònt la legenda (Vandelli) na volta ben brušàt ta la schena
al à insistìt di vignì voltàt par che altra banda par vignì rustìt par
dut compàj. La me volontàt, encja s’a è—ben si sà—fuarta coma ’l asàl,
a si visinarès amondi puc a che di Sa’Lurìns!

[1006] Na volta liberàdis da la violensa ca li veva cjòltis dal monasteri
a varèsin podùt tornà, se pròpit a varèsin volùt. A pensàjghila ben, la
Providensa a à da li bièli pretèšis! Par compuartàsi coma Sa’Lurìns o
Sevula a bišugna vej dal sorumàn. Purtròp la stragranda magjoransa di
nuàltris puòrs mortaj, di che sorta di volontàt lì in d’avìn amondi
pucja. Se par zì in paradìs a tòcja fa coma Sa’ Lurìns, jò di sigùr i
zaràj a finila al màsimo tal inìsi da purgatori, e forsi nencja lì. Jò
a la Providènsa i ghi sugerìs di capì li nustri debulèsis un puc di
pì.A varès da bašasi di pì su li intensiòns di un indivìduo che su la
so capacitàt di fa ròbis dal altri mont. Jò, par ešempli, s’a vèsin da
minacjàmi di tortura—dišìn di cjòjmi il vin a l’ora di sena—jò ai me
torturatòus i ghi dišarès dut sè ca vorèsin savej parsè che jò’i no soj
bon di sopuartà nisùn tipo di dolòu, èncja si vorès rešisti, fà ’l
eròu, fà il martir. Ma jò i no sarès bon; al màsimo i mi rasegnarès a
bevi di dut, encja un vinùt di cjaša ca nol è tant bon. E cussì i no
doventarès maj protagonista legendari di nisùn libri e di nisùn cine—e
nencja, purtròp, se cussì a tòcja èsi, i zaraj maj a finila in paradìs.

[1007] Se il volej al permèt il mal a lu fà doma par evità un mal encjamò
pešu.

[1008] Chist’altri al sarès il volej relatìf, che, al contrari dal volej
asolùt, al permèt un mal a cundisiòn che stu mal al vedi il podej di fa
evità un mal pì grant.

[1009] ’L intelèt umàn a si unìs a la veretàt divina.

[1010] I vuj di Dante a no rìvin a vuardà a lunc il splendòu di Beatrìs.

[1011] Se un al vèn atràt daj bens dal mont a è parsè che chìscjus a
ritègnin un puc dal lušòu dal ben eterno.

[1012] Cu la stesa lìbera volontàt, o sièlta. Na sutilesa: Da stu
argumìnt a somèa che il Signòu a ni dedi la libertàt di sièlzi, cussì
che nuàltris i podìn sièlzi di fà dal ben o di fà dal mal, di stà cul
Signòu o cul Diàu. Di conseguensa, si sielzìn di fà dal ben i vegnìn
premiàs; o i vegnìn punìs si no sielzìn il ben. Ma chistu al ecuivàl al
diši chistu: Jò i vi daj la libertàt di fà sè chi volèis, basta ch’i
fèdis sè ch’i vuèj jò, si no….Ah, scju mistèris da la santa fede—a sòn
pròpit durs da capì.

[1013] Dal voto.

[1014] La materia dal voto—par ešempli il voto di sieràsi ta un monasteri
a preà.

[1015] La promesa di mantegni il voto.

[1016] Sensa l’aprovasiòn dal confesòu. (Cfr. Purg. IX, [117].)

[1017] Il scambiu a si pòs falu doma cu na materia di valòu superiòu a
chè di prima. Par ešempli, se al inìsi i’ai fàt il voto di bevi doma
doj gos di vin invènsi di tre, cal è zà un grant sacrifìsi, i
sielzaràj, coma “nova materia” di bevini doma un in dì da adès in
davànt e fin al cumplimìnt dal voto—un sacrifìsi cussì maestòus cal fa
vignì i grìsui doma a pensàighi!

[1018] Tal al sarès, secont Vandelli, il voto da la castitàt di na munia.
(A mi tocja amèti che il voto da la castitàt al è di cualchi scjalìn
superiòu al voto di godi un got di vin in mancu.)

[1019] Jefta, il gjudice israelita cal veva prometùt, in voto a Diu, che
s’al vès vinsùt la lota cuntra i Amonìs, al varès sacrificàt la prima
persona ca ghi fòs vignuda incuntra da la so cjasa. Sta prima persona a
era stada purtrop so fìa. In tal Hamlet (II.ii), Hamlet al tormenta il
puòr Polonius cun referènsis a stu gjudice ebreo. Polonius al è cunvìnt
che Hamlet al è un puc ziràt di cjaf. La realtàt, però, a è che Hamlet
zà a si’è necuàrt che la fia di Polonius, che puareta di Ophelia, a ghi
stà di miès chì!

[1020] Agamenòn, il “gran duce daj Grecs,” al veva fat il voto di
sacrificà la so bièla fia Ifgenia se i dèos a ghi dèvin bon timp cuant
ca si aviàva vièrs Troja cu li so nàfs,

[1021] Al contrari da li piòris ca vàn di chì e di là sensa savej parsè,
il Ebrèo a si cumpuarta secònt règulis fisis. (Da li vòltis encja masa,
coma dimostràt dal ešempli di Jefta.)

[1022] La mari a sarès la Glišia.

[1023] Vièrs l’Empireo.

[1024] Chèl di Mercurio.

[1025] Dante. Secont i comentatòus: Dante al aumentarà il spìrit di
caritàt di chiscju beàs cul dàighi l’ocasiòn di rispùndighi a li so
domàndis.

[1026] Prin di lasà la vita di stu mont. (Militia est vita hominis super
terram, coma ca ni recuarda Vandelli da un tocùt di Gjobe (vii.[1])). Dal
momènt che la vita nustra a è joduda da stu spìrit coma un continuo
lotà, a nol à tant tuàrt. A pensàighila ben, però, la vita sensa
“milisia” a no sarès tant da preferì.

[1027] La sfera a sarès Mercurio, iluminàt dal soreli. Il spìrit al è
chèl di Gjustiniàn.

[1028] Il cjànt sest al parlarà dal Impero, coma che il cjànt sest dal
Purgatori al à parlàt da l’Italia e il cjànt sest dal Infièr al à
parlàt di Firense.

[1029] Enea, cal era vegnùt a Roma (e spošàt Lavinia) dal oriènt. La
capitàl dal’impero a era stada trasferida a Bizansiu da Costantìn un
dušìnta àis prima di Gjustiniàn.

[1030] Cun Enea cuant ca si veva aviàt vièrs l’Italia.

[1031] Gjustiniàn, imperatòu romàn un par di sècuj dopo Costantìn, al è
laudàt da Dante pì di dut par vej riordinàt li lègis.

[1032] Chistu al sugerìs che, coma cal dis Vandelli, Gjustiniàn al veva
in tal pasàt crodùt a la dutrina dal erètic Eutico, secònt il cual
Crist al veva doma na natura, chè divina.

[1033] Una contradisiòn a si otèn cuant che una propošisiòn vera a vèn
contraponùda a una propošisiòn falsa, coma la storiuta di Diu: al eše
bon di fà una pièra cussì pešanta da no èsi bon da alsala?

[1034] Chèl dal riordinamìnt da li lègis.

[1035] Belizàr al veva otegnùt vitòris, coma chè cuntra i Gos.

[1036] Il còmpit za minsonàt.

[1037] Par.[5].[128].

[1038] Il sen da l’acuila, sìmbul dal impero.

[1039] I Ghibelìns, i prins; i Guelfs, i secòns.

[1040] I tre Oràsios e i tre Curiàsios.

[1041] Dante al sà, secont Gjustiniàn, sè ca è susedùt ta chel intervàl
da la storia dal rapimìnt da li Sabinis a la muàrt di Lucrèsia (q.v. i
comentatòus), durànt il cual i re di Roma a vèvin concuistàt i pòpui ca
ghi stèvin in zìru.

[1042] Il sen romàn—l’àcuila.

[1043] Comùns tal sens di comunitàs o repùblichis. Pir e Bren a èrin doj
aversàris di Roma.

[1044] Cuìns (Quinzio Cincinnato) al era cussì clamàt par via daj so
cjavielàs risòs.

[1045] A Firense. Amàr, parsè che chì i Romàns a vèvin, coma ca sugerìsin
i comentatòus, pierdùt un ešèrcit.

[1046] Stu timp al sarès il timp di Crist.

[1047] Scju fluns a delìmitin i teritòris concuistàs da Sèšar in ta la
Gàlia antica.

[1048] Sèšar al à scunfìt Pompèo a Farsalia. Pompèo al è stàt dopo
sasinàt in Egjt, indà cal era scjampàt.

[1049] Dopo vej scunfìt Pompeo, Sèzar al à višitàt la zona di Troja.

[1050] Sèšar a ghi’a cjòlt il podej a Tolomeo e dàt a so sòu, Cleopatra.

[1051] Scunfìt Juba, re da la Mauritania, Sèšar al è zut in Spagna a fà
fòu i fìis di Pompeo.

[1052] Dal dominio romàn.

[1053] Zan=Janus=Ians. (Da lì al deriva il nustri Zenàr.) Al pierdeva il
so silènsiu doma cuant cal vegneva vierzùt, in ocašiòn di na guera.

[1054] ’L Imperatòu Tiberio.

[1055] Tiberio.

[1056] L’ira di Diu—placada cu la soferènsa e muàrt di Gjesù pa la colpa
di Adàm.

[1057] La distrusiòn di Gjerušalèm a era susedùda coma na sorta di
vendeta, o retribusiòn, viers i ebrèos par vej caušàt la muàrt di
Crist.

[1058] Carlo II, re di Napoli.

[1059] I Guelfs, alineàs cu la cjaša real fransèša, a si contrapònin a
l’acuila, sìmbul dal Impero, cul cual a sòn schieràs i Ghibelìns. (Chej
osteàs di Fransèis—encja’n ta chej dìs là a volèvin vej la so; pròpit
coma tal dì di vuèj, cuant ca si opònin al volej dal Impero mericàn!)

[1060] Scju chì a’an fàt dal ben, encja se’l ben a lu vèvin fàt sperànt
di otegni fama in tal mont.

[1061] Ta li sfèris celèstis.

[1062] Mercurio, cal è raprešentàt coma un brilànt.

[1063] Secònt i comentatòus, stu Romeo al veva fàt tanti buni òperis che
in ùltin a no èrin stàdis gradìdis.

[1064] Chej ca vèvin puc aprèsàt l’òpera di Romeo a ghi vèvin guadagnàt
puc; e lòu stes a vèvin sufrìt sot il dominio daj Angjoìns.

[1065] Raimont Berighier.

[1066] Sot la aministrasiòn di Romeo, il patrimòni di Raimont al era
cresùt dal dòdis par dèis.

[1067] Li àrmis e li lègis daj imperatòus.

[1068] Di front di Beatrìs, Dante a si sinteva coma un frutùt davànt da
la so maestra, dut imbacuchìt; pròpit coma un mona.

[1069] Adàm. (E cuj sàja parsè alòra che i pitòus di na volta a lu
pituravin cul bugnìgul!)

[1070] Tal paganèšin cal à caraterišàt l’epoca pre-Cristiana.

[1071] A Gješù, o a che part di Gješù ca è umana.

[1072] Il Verbo stes, che incjarnàt al era cu la natura umana.

[1073] Cu la redensiòn.

[1074] Coma cal sugerìs Vandelli, chistu magistràt al pòl èsi o Diu o ’l
imperatòu. Ta’un cašu o’n tal altri, però, i Ebrèos a vègnin punìs par
vej punìt Gješù.

[1075] Dante al vorès ca ghi vegnès risòlt il problema da la redensiòn: a
nol vèvia, chel puòr diàu di Diu, altri manièris di redìmi ’l omp (e
pur encja la fèmina)?

[1076] Beatrìs a si riferìs, i pensi, a sè che Dante al stà pensànt.

[1077] Chistu mòut di otègni la redensiòn—cul sacrifìsi di Crist.

[1078] Li ròbis ca vègnin creàdis da la bontàt divina a dùrin par sempri.

[1079] Sè ca vèn creàt pròpit, e in mòut dirèt, da la Bontàt Divina.

[1080] Chistu a mi pàr cal è un concèt Tomìstic, e a si riferìs a sè ca
susèit, o a un creàt, in sèguit a la prima cauša, ca sarès Diu stes cun
dut sè ca ghi è coevàl.

[1081] Coma l’imortalitàt, la libertàt, la someànsa a Diu. (Vandelli)

[1082] O da la gjustìsia o da la mišericordia divina.

[1083] Diu al varès podùt sièlzi di perdonàighi il pecjàt al omp; invènsi
al à sielzùt di sacrificasi luj stes. Cuala sielta a eše stada pì
generoša?

[1084] Dante al è curious di savej parsè che sti ròbis a no dùrin in
eterno.

[1085] A risèvin la so forma distinta da chèl che Diu al à luj stes
creàt.

[1086] A bèstis e plàntis a ghi vèn dàt da li stèlis vita individuàl da
la so potensialitàt.

[1087] Perìcul di danasiòn par via daj so pensèis pagàns.

[1088] Vènere. Ciprina parsè che nasùda a Cipro.

[1089] Il paganèšin.

[1090] Cùpid al veva caušàt l’inamoramìnt di Didòn par Enea.

[1091] Vènere.

[1092] Il so muvimìnt luminòus al variava a seconda da la so capacitàt
individuàl di jodi Diu stes.

[1093] Svelt, dal latìn.

[1094] Un daj òrdins daj ànzui.

[1095] Riga ca taca na cansòn tal Convivio di Dante.

[1096] Carlo Marcjèl, fì di Carlo II d’Angjù, muàrt prima di doventà Siòr
da la Provènce e di Napoli. (Vandelli)

[1097] Carlo al dovènta pì encjamò contènt tal ricognosi da la vòus
Dante, cal veva cognosùt a Firense.

[1098] S’al vès vivùt pì al lunc a no si varèsin vùs chej maj ca sòn
capitàs dopo la so muàrt e che luj al varès podùt evità.

[1099] Carlo a ghi varès mostràt il so amòu in mòut concrèt.

[1100] A si trata chì di che part da la Provence ca sarès doventada di
Carlo il Marcjèl, coma il regnu di Napoli, dopo la muàrt di so pari,
Carlo II.

[1101] Che part da l’Italia ca sarès stada il regnu di Napoli e ca
cunfinava cuj Stas da la Glišia.

[1102] Euro = vint cal vèn dal S-E.

[1103] Sòlfar.

[1104] Par via di me.

[1105] Par parafrašà: I so fiòj a èrin disendèns di nonu Carlo I d’Angju
e Ridolf d’Asburgo, me misièr.

[1106] ‘Ca mòrin i fransèis!’ a sigàvin i siciliàns, ca no ghi volèvin
tant ben ai governàns fransèis—coma che in sèguit a no ghi’an volùt
tant ben nencja a altri governàns.

[1107] I comentatòus a no sòn dùcjus d’acordu sul significàt di sti
rìghis.

[1108] Stu Berto, fradi di Carlo, al varès bišugna di vej intòr zent
onesta, di governàns ca no si profìtin dal so ufisi par fasi siòrs.

[1109] Diu stes.

[1110] Seguìnt il pensej scolàstic: sè ca è necesari a nol pòl no èsi
necesari. A nol zùja miga ai dàdos, Diu? (A nol vèvia dit chistu,
Einstein?)

[1111] Tal sens di civis, citadìn.

[1112] Li sfèris celèstis a làsin il so stamp in taj indivìduos, ma a no
distìnguin tra cjaša e cjaša o generasiòn e generasiòn.

[1113] Diu.

[1114] Chist’ànima lušìnt, che ’ncjamo i no cognosevi, a si’a metùt a
parlà, coma un ca si sìnt ben dišìnt ròbis bièlis.

[1115] Il tiràn Ešelìn III da Romàn, cal veva devastàt la cjera
trevišana.

[1116] Vènere.

[1117] Folc da Marsilia.

[1118] In cuant a li mišèriis che la nustra zent di cà dal Tilimìnt a à
sufrìt in tal zìru daj sècuj, Dante al à sens’altri rašòn; ma’n ta la
cuestiòn dal pintimìnt i cròt che Dante a si sbalièj: a no soni li
nustri bàndis, dopodùt, plènis di zent ca no ghi interèsa nuja da li
ròbis materiàlis, e ca si dedica doma a la vita interiòu e spirituàl?

[1119] A Trevìs, Risard dal Camìn, doventàt tiràn, al era pront da vignì
butàt jù. (A par di jodi il crolà da la statua dal puòr Sadàm.)

[1120] Malta = prešòn riservada paj eclešiastics. Il vescul di Feltro al
era stàt lì imprišonàt pal so àt di tradimìnt cal veva caušàt la muàrt
di divièrs di lòu.

[1121] Dante al è bravùt da ingusà la so lama ironica cuant cal vòu!

[1122] Schiera di ànzui, sùbit sot daj Serafìns e’i Cherubìns.

[1123] L’altra ànima che pur a splendeva.

[1124] Gjojèl di na zona da l’Ašia ca si clama Balascàn. (Robuschi)

[1125] Tal infièr.

[1126] Scju fòucs a sarèsin i Serafìns. In cuant a li sèis àlis ca ju
vistìsin, Dante a si’a bašàt su Isaìa, VI.[2]: “Seraphim stabant super
illud: sex alae uni et sex alae alteri…” (Vandelli)

[1127] Di savej cuj ch’i ti sòs.

[1128] Tal originàl Dante al crea vocàbuj coma “inlùja”, “intuàssi,” e
“inmìi” par significà entrà in luj, entrà in te, e entrà in me.  Cun
granda fasilitàt a si podarès ušà scju vocàbuj encja in tal furlàn:
inmeà, inlujà, insujà, innujà, ecc. il “dolce stil novo” a nol è,
dopodùt, tant diferènt dal bièl furlàn nòuf.

[1129] La gran val = il mediteràneo; chel mar = ’l oceano.

[1130] I sugerìs i comentatòus pa na spiegasiòn clara su sti rafinatèsis
astronòmichis.

[1131] Bušìa, sitàt algerina, a è tal stes paralèl di longitùdin di
Marsilia, sitàt di Folc, cal stà parlànt.

[1132] A la zoventùt. Crusa a era la prima fèmina di Enea.

[1133] I beàs chì a’an dismintiàt, gràsis al Letè, ogni sens di colpa, e
a recuardin doma il ben ca ghi è stàt dàt da la providensa.

[1134] Al zira, o torna, atòr di chistu.

[1135] Raab, ca veva vivùt taj timps pre-Cristians, a è lo stes stada
beàda e unìda al rest di chej ca fàn part dal triònf di Crist.

[1136] Firense, ca è’n ta li mans dal diau, e che par cauša di chèl tanta
zent a sufrìs.

[1137] Il florìn—o i bès.

[1138] Il papa, ca nol custodìs i so agnèj.

[1139] I decrès dal papa.

[1140] Indulà che ’l Anzul Gabrièl a ghi’a anuncjàt a Maria il vignì dal
Signòu.

[1141] A vegnaràn prest premiàs chej ca sòn stàs màrtirs par man di fals
pàpis e cardinài.

[1142] Chistu concèt dal òrdin e perfesiòn dal mont al vegneva in sèguit
ušàt daj Deìscj’ coma baše da la so prova da la ešistensa di un Diu
creatòu e perfèt.

[1143] Chel equatoriàl e chel zodiacàl.

[1144] Par difòndi il so inflùs o virtùt a li ròbis da la cjera.  Che la
zent medievàl a ghi vès crodùt al podej che i pianès a’an su di
nuàltris a si pòs ben jodi dal fat che tanta zent encja al dì di vuèj a
no planta li simìnsis tal cjamp e a no travaša il vin se pì che la luna
a no è justa.

[1145] Par via che, coma ca osèrvin i comentatòus, che gradasiòns di
clima ch’i vìn a no ešistarèsin; a si varès invensi estrèmos di cjalt e
di frèit.

[1146] Il grado di diramasiòn dal sìrcul zodiacàl da chel ecuatoriàl:
s’al fòs pì grant o pì pìsul, a si scumbusularèsin li stagjòns, etc.

[1147] Pensa a sè ca’è stàt zà dita si ti vòus capì sè ca’a da vignì.

[1148] Cul punt ecuinosiàl da la primavera—za indicàt pì’n su (vers [8] +).

[1149] Ogni dì a si lu jòt pì prest dal dì di prima par via ca si mòuf di
dì in dì dal solstìsi invernàl vièrs chèl dal estàt.

[1150] I efiès: par ešempli, a vèn lustri pì bunòra; e chel al aumenta il
cjalt; e chel al fà crèsi li plàntis pì a la svelta; etc.

[1151] Prima ca no sèdin zà ben formàs.

[1152] Sicòma che Beatrìs a ghi fà part dal volej divìn, li so asiòns a
vàn aldilà dal zì dal timp, ca ghi è rèdina doma ai mortàj.

[1153] Diu a ghi mostra ai beàs da la cuàrta schiera (dopo daj beàs da la
luna, di Mercurio e di Vènere) i segrès.

[1154] Diu.

[1155] Tal mòut Tolemàic di jodi li ròbis, il soreli al era un ùmil
pianeta.

[1156] La fia di Latona a è la luna (Diana), ca è chì rafigurada cun chel
sercli luminòus che ogni tant a la circonda.

[1157] Sè che Dante al sìnt e jòt in ta stu post celestiàl a no si pòs
maj chì, in tal nustri mont, godi, nè par descrisiòn nè in altra
maniera percepìbil.

[1158] Pròntis a tacà di nòuf a balà, coma in ta un ritornèl.

[1159] Dal interno di un daj splendòus. Chel cal parla al sarès Tomàs
d’Acuina.

[1160] Se un al ves d’impediti di bevi un tajùt di vin cuant chi ti’as
sèit, al zarès cuntra natura, coma ca sarès cuntra natura se l’aga a no
scorès jù vièrs il mar.

[1161] Il fondatòu daj Domenicans.

[1162] Berto = Berto Magno, filošofo e maestro di Tomàs d’Acuina; al
insegnava a Colonia, indà cal varès insegnàt encja Tomàs d’Acuina.

[1163] Compilatòu benedetìn toscàn di scris bìblics e eclešiastics.
Secònt i comentatòus al veva provàt a riconcilià li cuestiòns
eclešiastichis e civìlis.

[1164] Dal latìn: forum—cul so significàt di centro di publica atensiòn,
coma minsonàt in ta la nota apena data.

[1165] Pieri il Lombart, teologo daj timps di Dante, al veva ufrìt la so
òpera a la Glišia coma ca veva fàt la puarèta dal Vanzèli (Luca, XXI.[1],

[4]), che’n tal so puc, a veva dàt pì daj sioràs.

[1166] Coma che cuant che cu l’espresiòn “bròut di gjugjulis” i si
riferìn a un bròut cal sintilèa di puntìns di lus.

[1167] A si trata chì di Solomòn, sul cual, secònt Vandelli, tàncjus in
taj timps di Dante a èrin curiòus di savej se, nonostànt i so guscj’
epicùreos, al veva otegnùt a la fin la so salvasiòn. Il so Càntic daj
Càntics al vegneva ušàt coma na cansòn par celebrà li nòsis da la
Glišia cun Crist.

[1168] Dionìs l’Aeropagita.

[1169] Li responsabilitàs ca ghi sòn stàdis conferìdis ai ànzui.

[1170] Sant Agustìn. Chel cal “rit” al è un cal veva contribuìt al pensej
di Sant Agustìn in ta la so òpera ‘La Sitàt di Diu.’ I comentatòus a no
sòn sigùrs di cuj ca si trata.

[1171] Il spìrit sant cal è’n ta sta otava lus al è Boetius, ’l autòu di
De consolatione philosophiae. Boetius al pol mostràighi la via justa a
chej ca lu scoltin.

[1172] Dùcjus grancj’ scritòus e teòlogos daj timps medievàj.

[1173] Vir = omp.

[1174] Sigjèr di Brabànt, un esponitòu da li idèis Averoìstis, ca metèvin
in dùbit veritàs tomìstichis coma la imortalitàt da l’ànima, la
libertàt di asiòn da la zent, etc. I comentatòus a no sòn pròpit sigùrs
parsè che Dante al lauda Sigjer cussì tant, s’a si pensa che Dante al
èra amiratòu di Tomàs d’Acuina, cal oponeva li idèis di Sigjer. A
proposit, Sigjer al era stàt costrèt da l’Incuišisiòn di taši su li so
idèis. E Sigjer a si la veva scjampada cul so sugerimìnt che li idèis
filošofichis a no sòn di necesitàt li stèsis ca si’a cu la fede. Taj
nustri timps zent coma Sigjer a vèn tamponada da autoritàs
macartìstichis o ashcroftiànis.

[1175] Un ghi và davòu da li sutilèsis gjuridichis. Chèl ca ghi và davòu
daj aforìšmos al entra in taj stùdius da la midišìna.

[1176] L’espresiòn (originàl: gloriosa-mente) a rìnt ben l’idea che Dante
al è stàt ben risevùt, e ben risevùt da la granda “mins” di Acuinas.

[1177] Da San Tomàs, cal era cussì interesàt di coma che li ròbis a
vegnèvin caušàdis da altri ròbis, a è doma just cal capìsi li “caušis”
dal pensej dubitòus di Dante!

[1178] San Tomàs a si riferìs a sè cal à dita taj vers [96] e [114] dal cjànt
precedènt.

[1179] A ogni creatura a ghi tocja rìndisi prin di rivà a capì (zì a
font) i segrès da la providensa.

[1180] La uniòn fra Glišia e Crist a è stada fata da la Providensa.

[1181] Cussì: cu la granda caritàt di San Checo (Francesc) ; culà: cu la
granda sapiènsa di San Meni (Domenic).

[1182] O chi conti di San Checo o di San Meni a fà’l stes: tant, contànt
di un a si conta di ducju doj, dal momènt che ducju doj a vèvin il
benstà da la Glišia in tal còu.

[1183] Lasù in ta che montagnùta ca si alsa da Gubio. I doj flumùs a
sarèsin il Tupìn e il Chiàsi (Chiascio).

[1184] Da che altra banda (orientàl) dal mont.

[1185] Nocera e Gualt, secònt cers comentatòus a èrin sot dominio di
Perugia e daj Angjoìns.

[1186] In ta stu post chì al è nasùt San Chechi, pròpit cuant (i dišarès)
ca era bišugna di un rinasi eclešiàstic; coma che il soreli al nàs da
stu punt orientàl doma tal ecuinòs primaverìl. Considerànt che chista
descrisiòn a vèn da San Meni (Domenicàn), il cumplimìnt al è
straordinàri.

[1187] A continua la lode di San Meni: Clàmilu Orient, stu post, invensi
di Asìši, par via che chì ghi’è nasùt n’altri soreli a la Glišia.

[1188] Sta “siòra” a sarès (adiritùra) la povertàt che Checo al veva
sielzùt.

[1189] Davànt dal pari.

[1190] Pa la povertàt.

[1191] Crist stes che, nut, al veva spošàt la cròus.

[1192] ’L amòu pa la povertàt a nol era rišultàt da ešèmplis coma chèl di
Amiclat, chel puòr pecjadòu ca no si veva intimidìt par nuja cuant che
Gjulio Sèšar a si ghi veva metùt in front.

[1193] Coma oservàt dal Vandelli, la strutura sintàtica di chista tersina
a no è tant clara in tal originàl.

[1194] Cjamps cussì fèrtils ca sòn prons par dà racòls in gamba.

[1195] Par via cal zeva in zìru vistìt coma un pesotàr. (La me fèmina a
dišarès coma me!)

[1196] Il Papa Inocènt III.

[1197] Il òrdin daj Francescàns.

[1198] Onorio III, papa, che in tal [1223] al veva pa la seconda volta, e
in definitìva, aprovàt  il òrdin Francescàn.

[1199] Coma ca è contàt tal libri Fioretti di San Francesco.

[1200] Li stigmàtis sàcris che San Checo al veva, secònt i so biògrafos,
partàt cun luj par un pu di àjs prin di murì.

[1201] Èco di nòuf il paradòs da la siòra “povertàt.”

[1202] Dal grin da la siora povertàt.

[1203] Stu colèga di San Tomàs al sarès San Meni, il fondatòu daj
Domenicàns—patriarca stes di San Tomàs.

[1204] A si acumulèa mèris pa l’altri mont.

[1205] I Domenicàns a no sòn coma i frarùs, puarès; a èntrin invènsi in
ta posisiòns di perìcul spirituàl, coma in ta li cjàsis daj
aristocràtics, daj governàns, etc.

[1206] Stàlis. Lat = sè che i Domenicàns a pòsin dà di cunfuàrt
spirituàl.

[1207] A basta pucja tela par metighi il capùcjo a chès ca ghi stàn visìn
dal pastòu—par via ca sòn amondi pùcis.

[1208] La corusiòn daj Domenicàns.

[1209] Cf. Par.X.[96].

[1210] La corona di ànimis luminòšis.

[1211] Par ešempli, la lus da la luna, inferiòu a chè dal soreli, dal
cual a deriva.

[1212] Iride, la serva mesagèra di Gjunòn.

[1213] Èco, che par amòu di Narcìs a si’a ridušùt a nujàltri che na vòus.
(Se pasiòn par luj ca’a da vej vùt par ridùšisi pì ’ncjamò che in pièl
e vuès!)

[1214] La stela polàr. I so vuj a si sòn movùs viers la vòus cal à sintùt
cu la stesa naturalèsa e rapiditàt ca si mòuf la gušieluta di na bùsula
vièrs la stela dal nord.

[1215] ’L altri “duca” al sarès San Meni, da la banda dal cual, par bocja
di San Tomàs, cussì ben si’a parlàt dal me duca—San Francesc.

[1216] A la gloria da la Glišia, pa la cual ducju dòj, a mòut so, a àn
combatùt.

[1217] Par.XI.[31]…. Chel cal parla al è S. Bonaventura.

[1218] Calaruega, la sitàt da la Castilia indulà cal era nasùt San Meni
(Santo Domingo).

[1219] Il scudo (o emblema) dal re da la Castilia al mostra un leòn ta un
cuadrànt di sot e un leòn tal cuadrànt che in diagonàl ghi stà parzòra.

[1220] Druid—predi amondi fedèl a la so fede, coma ca èrin i druids
antìcs.

[1221] Cuj erètics.

[1222] Encjamò prin di nasi a ghi veva caušàt un sun a so mari di parturì
un cjan blanc e neri cal varès metùt a fòuc dut il mont. (Vandelli)

[1223] San Meni e i Domenicans.

[1224] Dominicus (= Domenico = Meni) al è in Latìn il posesìf di Dominus.
A è curiòus notà che a no è doma un zòuc di peràulis ma un sugerimìnt
su la teoria  medievàl (“nomina sunt consequentia rerum,” coma cal dìs
Vandelli) che la personalitàt, il caràtar, di na persona al vèn
influensàt dal so nòn. (Jò’i provi a pensà in ta cuali manièris jò i
soj sè chi soj par via dal me nòn. Cuj sàja sè ch’i sarès se il me nòn
al fos stàt Filibert o Ermenegildo invensi di Ermes? Bepi Pelòj: coma
ca mi dìšin, la colpa a era un puc so. Ma jò i lu’ai perdonàt tant timp
fà, tant par dimostrà la magnanimitàt da la sublimitàt dal nòn ca mi à
regalàt. )

[1225] Cal sarès chèl di dedicasi a la mišeria. (“Và, vènt li to ròbis e
dàighilis  ai puarès.” San Matèo, XIX.[21].)

[1226] “Felìs” in ta ducju doj i significàs; e “Giovana,” coma cal
sugerìs Vandelli, in tal ebràic a si riferìs a na fèmina benvoluda da
Diu.

[1227] La vigna = la Glišia; il vignaròu = il Papa.

[1228] I comentatòus a sòn pì bràvos di me a rindi na idea clara di
chisti rìghis.

[1229] Pecjàs di erešìa.

[1230] Li ghirlàndis daj sans ca inclùdin San Checo e San Meni.

[1231] Ta la Provensa, indà ca era na concentrasiòn di Albigèis, che San
Meni al provava a convertì.

[1232] Una roda (ta la metàfora da la biga) a è che di San Meni, che
gràsis a chè la Glišia a veva scovàt via na vura di erètics. Chì a
vegnin in mins ròbis puc gustòšis.)

[1233] La roda di San Checo.

[1234] In altri peràulis, i Francescàns a somèa ca no seguìsin pì ’l
ešempli dal puòr San Checo. (S’a si la pensa ben, a si resta
impresionàs da sta stesa idea cuant ca si višita la bašilica dal sant a
Asiši: al è lì il paradòs di na glišia di un valòu inestimàbil ca
celebra un sant ca si veva dedicàt a la mišeria!)

[1235] Cuant che i triscj’ a si lamentaràn ca no sòn cuj bòis in paradìs.

[1236] Tal elenco daj Francescàns a si pòs encjamò cjatani cualchidùn cal
è restàt fedèl ai prinsìpis dal fondatòu.

[1237] Scju ùltins a sarèsin i “spirituàj” ca insistèvin che li règulis
dal sant a vegnèsin seguìdis cun grant rigòu; chej àltris a sarèsin
chej ca volèvin bandonà li so règulis dal dut.

[1238] La cura da li ròbis mondànis.

[1239] Iluminàt e Agustìn a èrin doj daj prins ca vevin seguìt il zòvin
Checo.

[1240] Chìscjus, coma i àltris teòlogos minsonàs in ta sti rìghis, a fàn
part di che corona ca circonda Dante e Beatrìs. (Vandelli, etc.)

[1241] Coma cal sugerìs Vandelli, Natàn e Crišostom a sòn chì coma
ešèmplis di òmis ca vèvin ausàt criticà i grancj’. Tal cašu di Natàn,
luj al veva criticàt il re Davide par vèjsi incjašàt sù cu la fèmina di
Uria.

[1242] Patriarca.

[1243]Arcivescul di Canterbury.

[1244] Autòu di na famòsa Ars grammatica che par sècuj a veva tegnùt
contèns i fiòj di scuèla.

[1245] La prima art a sarès la gramatica, la prima da li sièt matèris dal
“trivio e cuadrivio” (gramatica, dialetica, retorica, aritmetica,
mušica, geometrìa e astrologìa).

[1246] Tant Gjovachìn che Raban a èrin scritòus di òperis religjòšis.

[1247] San Meni? ’L abàt Gjovachìn? Sant Tomàs stes?—Secont Vandelli
nisùn al è pròpit sigùr di cuj cal intìnt Dante.

[1248] Tal grin, o centro.

[1249] Li stèlis da l’orsa granda a ni sòn sempri višìbilis par via ca
zirin atòr da la stela polàr.

[1250] La prima roda (il prin mòbil) a zira atòr da la stela polàr (il
spìs dal mani da la orsa pìsula).

[1251] Dante al invìda il letòu a imaginà duti li stèlis minsonàdis fin
chì coma do costelasiòns in forma concentrica.

[1252] Il riferimìnt chì al è a la costelasiòn da la Corona, ca’a derivàt
il nòn da la gloria di Ariana, fia di Minòs, cal veva risevùt da Bacò
na ghirlanda in regàl coma consolasiòn par èsi stada bandonada da
Tešeo.

[1253] ’L originàl “l’uno andasse al prima e l’altro al poi” al sugerìs
che li do corònis a si mòvin in sens opòst l’una da l’altra.

[1254] Il letòu al varà na idea di coma che….

[1255] Il sens di sti rìghis: Si si lasàn imaginà li costelasiòns che
Dante a ni’a descrìt, alòra i podìn vej na idea da la granda bielèsa da
li corònis di lus che Dante al à jodùt; na idea, però, che, in paragòn,
a’è cussì pìsula e indistinta coma che il scori da l’aga da la Chiana
(na ròja da la Toscana) al dà na idea da la velocitàt dal Prin Mobil,
il pì rapid daj cjèlos. Insoma, na idea amondi pìsula!

[1256] Ìn che i antìcs a cjantàvin in onòu di Apòl.

[1257] La Trinitàt e, tal stes timp, l’unitàt tal so insièmit di divìn e
di umàn.

[1258] San Tomàs.

[1259] Eva.

[1260] Crist, cu la so pasiòn e muàrt, al à sodisfàt li ešigènsis da la
gjustìsia divina.

[1261] Adàm e Crist.

[1262] Solomon, che in ta la sapiensa a nol à vùt compaj. (Q.v. X.[109]….)

[1263] Il verbo, o idea di Diu.

[1264] Il Diu pari.

[1265] A si fà in tre, coma in tal originàl.

[1266] Il spìrit sant.

[1267] I nòuf òrdins daj ànzui, tacànt cuj Serafìns.

[1268] Scju ràis da la bontàt divina a pàsin in jù, da li sostànsis
angjèlichis, fin a “informà” che ròbis “contingèntis” ca dùrin puc e ca
sòn corutìbilis.

[1269] La so aparènsa fisica, coma la influènsa daj cjèlos, a varièa a
seconda daj càšus.

[1270] Ròbis o bestis o òmis (e fèminis pur) a varièjn ’l un dal altri;
però, dentri da la so specje, a si visìnin a l’idea esensiàl dal so
èsi. Chì, a mi par, tant Platòn che San Tomàs a sòn d’acòrdu.

[1271] Vuàltris i nasèis.

[1272] La perfesiòn ta na creatura a vèn otegnùda s’a si’a la mediasiòn
dal spìrit sant (vif amòu), dal fì (la clara vista) e dal pari (prima
virtùt).

[1273] Tant Adàm (la cjera) che Crist a èrin perfès.

[1274] Salomòn (cf.X.[114]).

[1275] Cuant che Diu a ghi’a dita di domandà un regàl, Salomòn al à
domandàt di vej la sapiensa di podej governà cun gjustìsia.

[1276] Ànzui. (In altri peràulis, la cognosensa teològica.)

[1277] Se do premèsis, una necesaria e una contingènt, a pòsin maj generà
na conclušiòn necesària. (Cognosensa lògica e teològica.)

[1278] S’a è pusìbul vej un motu no caušàt da n’altri motu.

[1279] Il savej sti ròbis al cumpuarta na cognosensa da la geometrìa e da
la filošofia.

[1280] Tal vers X.[114].

[1281] Ca nol è a la par cun n’altri.

[1282] Vers X.[114].

[1283] Il Signòu.

[1284] Chista espresiòn, “piombo a’piedi,” coma cal dìs Dante, a parta in
mins l’imàgin di un galeòt cu na bala di plomp incjadenada ta un piè.

[1285] Un al varès da èsi amondi stùpit par afermà o negà na roba prin di
vèjla studiada benòn, fin taj particolàrs pì pìsuj.

[1286] Granda veretàt: I nustri sintimìns a “informin” il nustri pensej o
intelèt o rašonamìnt in ta manièris ca sòn fàsilis da jodi

[1287] Un ca nol è preparàt par zì in sercja da la veretàt a si insiminìs
di idèis ca pòsin èsi pešu dal so restà ignorànt.

[1288] Parmenide, cal crodeva che dut il mont al fos creàt dal cjalt e
dal frèit; Melìs, cal crodeva che il motu al fòs na ilušiòn; Bris, cal
voleva scuadrà il sìrcul.

[1289] Sabelio: filošofo africàn dal ters sècul cal negava il dogma da la
trinitàt; Ario: fondatòu daj Ariàns, sèta ca negava la eternitàt di
Crist; etc. (Robuschi)

[1290] Sìmilis ai impùls ca fàn cori l’aga tal vas apena descrìt: San
Tomàs al parla dal sìrcul; Beatrìs dal centri.

[1291] Beatrìs a cognòs il pensej di Dante—encja prima ca lu cognosi
Dante stes.

[1292] Dopo la resuresiòn daj cuàrps.

[1293] Di Beatrìs ca ju’a apena preàs di sodisfà il pensej (no encjamò
nasùt) di Dante.

[1294] Da la gràsia di Diu ca plòuf jù par sempri. (A è da notà che Dante
stes al uša il vocàbul “ploia,” derivànt dal provensàl ploja.
Provensàl…furlàn: cušìns strès!)

[1295] Tal originàl Dante al à “sempre vive” cal à un significàt un puc
diferènt.

[1296] La luminošitàt di ogni un di chiscju spirs a varia a seconda da la
gràsia ca ghi’è stada conferìda—par mèrit. Cussì al dìs chel cal parla—
Salomòn, cal à di vej un grant mèrit, gjudicànt da la so luminošitàt,
pì intensa di ogni altra tal sìrcul di dentri.

[1297] Cu la resuresiòn il nustri cuàrp al sarà perfesionàt da la Gloria
ca ghi è stada conferìda. (Nùja pì mal di cjaf o di zenòli o di
schèna!)

[1298] Scju spirs luminòus a si mòstrin ansiòus di rivistì i so cuàrps
muàrs. Chì a bišugna che sè che Salomòn al dìs taj vers [56]-[57] al sedi
veretàt, parsè che sinò al subentra un problemùt: A è indiscutìbil che
tanta zent a à cuàrps ca no sòn par nùja roba da dešiderà—nè da la zent
ca ju à nè da àltris. Par podej dešiderà scju cuàrps, chiscju beàs a’an
di èsi tant sigùrs che al momènt da la resuresiòn i so cuàrps a saran
tant miej di chej ca àn bandonàt al momènt da la so muàrt.

[1299] Chista cualificasiòn a risòlf, un puc, chel problema chi’ai
esponùt in ta la ultima nota: li màris, com’che ben si sà, a no jòdin i
difiès daj so fioj.

[1300] A no rivàvin a sopuartàlu par via dal so lušòu incandesènt.

[1301] La višiòn di Beatrìs a no vèn data da Dante in taj so particulars
par via che scju particulars, insièmit a chej di tanti àltris višiòns
di lasù, a ghi sòn zùs da la memoria.

[1302] Ispiràs da la višiòn di Beatrìs.

[1303] Ta un stàt di beatitùdin pì alt.

[1304] A è cussì clar che i ti ju rivistìs dut daj to ràis, o Elios (=
soreli = Diu).

[1305] “Fa dubbiar ben saggi” tal originàl. La sostansa a è la stesa:
filòšofos e siensiàs a’an sempri pensàt ai mistèris dal cošmo cuant
ca’an alsàt i vuj a li stèlis da la via Latea.

[1306] Il sen da la cròus.

[1307] Da na punta a l’altra da la strica orišontàl, e dal punt pì alt a
chel pì bas, da la cròus….

[1308] Ombrena = zent. (La peràula chì a ritèn pur il so significàt
normàl.)

[1309] Cussì in tal originàl; un strumìnt mušicàl coma na viola.

[1310] Chej, naturàl, di Beatrìs.

[1311] Dante a si acùša, par scušàsi, di vej posponùt il plašej di vuardà
taj vuj di Beatrìs, dišìnt sè cal dìs ta li ultimi rìghis.

[1312] Sclèt.

[1313] Ta la volontàt ca parta al mal.

[1314]  Il coru daj beàs descrìs in tal cjànt precedènt.

[1315]  La mins a và chì in ta la figura di Diu cal tira e mola li
rèdinis su dut sè ca susèit.

[1316] Encja comprendìnt la disponibilitàt di scju beàs di fàni fièstis
la sù cun lòu, Dante al somèa un puc durùt cun chej ca no’an che granda
volontàt di rešisti a li ròbis ca dàn plašej in ta stu mont—e doma in
ta stu mont.

[1317] Cu la stesa premurošitàt da la gjèma zà minsonada.

[1318] Secònt Virgìlio, Anchiše al era zùt di corsa a incuntrà Enea cuant
che stu chì, coma Dante, al veva višitàt il aldilà.

[1319] Chel cal parla al è Cjasaguìda, un antenàt di Dante. I comentatòus
a no sòn sigùrs dal parsè che Dante a lu fa parlà in latìn. (Ca sedi
parsè che, al di fòu di luj stes e pus àltris, la lenga “educada” prin
di Dante a era il latìn?)

[1320] Doventànt beàt, Cjasaguìda al veva za “jodùt” che stu momènt al
sarès rivàt.

[1321] Beatrìs.

[1322] Diu. Tu, al dìs Cjasaguida, ti cròdis che il to pensej al vegni
rifletùt in me par volontàt di Diu, che dut al sà; e par chèl i no ti
mi domàndis cuj ch’i soj.

[1323] I beàs a pòsin dùcjus vuardà Diu, cal riflèt, coma un spièli,
ducju i nustri pensèis.

[1324] Il sintimìnt (afièt) e ’l intelèt (sen).

[1325] Cul cjalt dal so amòu e cu la lus dal so infinìt savej—al dìs
Dante—’l intelèt e la caritàt di scju beàs a sòn da la stesa
intensitàt.

[1326] Par via ca sòn indistinguìbils.

[1327] Voja e argumìnt: manifestasiòns dal afièt e dal intelèt, minsonàs
pì’n sù, ca si esprìmin in manièris diferèntis.

[1328] Cjasaguìda al esprìn contentèsa di vej Dante coma so disendènt.

[1329] Cjasaguìda al varès gust se Dante, cu li so òperis, al rivàs a
scurtàighi il timp dal Purgatori al so bišàvul.

[1330] Da scju murs antìcs al riva encjamò il sun da li cjampànis cal
segna il pasà da li òris—coma a San Zuan, po.

[1331] La me a’è forsi na pìsula esagerasiòn. Dante, o miej Cjasaguìda,
al dìs doma che Firense a steva “sobria e pudica”—ca vorès diši che i
so pecjadùs a pòl vèju ben vùs.

[1332] Al contrari daj timps di Dante stes, cuant che secònt un so
contemporari (citàt da Vandelli) li frùtis a vegnèvin spošàdis a dèis
àis o mancu e a ghi vegnèvin dàtis dòtis sfarsòšis che i puòrs genitòus
a no podèvin permètisi sensa zi a robà!

[1333] Divièrsis interpretasiòns pusìbilis: palasàs cun tanti cjàmaris
vuèitis? Vuèitis par via daj vìsis daj pàris? Etc.

[1334] Encjamò no era rivada a Firense che corusiòn coma in taj timps dal
re Asiriàn Sardanapàl.

[1335] Dut chistu laudà da li virtùs da la Firense di na volta a mi parta
in mins che rìghis da la Tempest di Shakespeare indulà che il puòr
Gonzalo, tontonàt da Antonio e Sebastian, al dà la so višiòn di coma
cal governarès l’išula se luj al vès da vej l’oportunitàt:

			…Where I king on’t, what would I do?
			I’the commonwealth I would by contraries
			Execute all things, no kind of traffic
			Would I admit, no name of magistrate.
			Letters should not be known; riches, poverty,
		And use of service, none; contract, succession,
			Bourn, bound of land, title, vineyard, none;…
			No occupation—all men idle, all;
			And women too, but innocent and pure;….

Chej àltris, naturàl, a lu cjòlin inzìru; però la višiòn di un stàt
ideal a la à lo stes, coma ca la à Cjasaguìda di che sorta di Firense
ca era na volta e che (i cròt che Dante al pensi) a podarès èsi. A
pòsia dasi che Shakespeare al sèdi stàt al curìnt di chistu tocùt da la
Comedia?


[1336] Usieladòu: un pas di montagna da’ndà ca si jòt ben Firense;
Montanàl: un pas da’ndà ca si jòt ben Roma.

[1337] Pur esìnt siòr, B. Berti a si vistìva a la buna; e la so fèmina
pur a no si sbieletava. (Il sugerimìnt chì, però, al è che in taj timps
di Dante li fèminis a si pituràvin coma vuèj!)

[1338] Famèis Guèlfis siòris.

[1339] Na stranèsa. Par me, chi’ai vivùt la pì granda part da la me vita
adulta in ta un ambiènt nordamericàn, chista oservasiòn di Dante a
somèa na roba metaforica e basta, un par mòut di diši. Par me a è di
puc cunfuàrt savej indà ch’i vegnarài soteràt. Cal sedi Ashcroft,
Powell River, Vancouver, o cualchi altri post, a fà pucja diferensa. A
pensàighila, però, la zent di San Zuan (sens’altri chè di na volta) a
si sìnt solevada dal pensej di vignì soterada tal simeteri di Pardapòs,
indulà ca si cjatarà in compagnìa di cussì tancju parìncj’ e cognosìns.
Par chista zent l’idea di vignì soterada ta n’altri paìs (no stìn
nencja parlà di un post lontàn coma il Canada) a è insopuartàbil—roba
da scumbusulàti la pas da la tomba! Cussì Dante al è da cjapàlu a la
lètera.

[1340] Cjasaguìda al para via a contà coma che in taj timps daj nònus di
Dante, la zent (benestànt) di Firense a viveva na vita regolàr, a la
buna; li fèminis contèntis a cjaša cuj so òmis, che encjamò a no zèvin
in Fransa par afàrs.

[1341] Cjanghèla = una di chès; Saltarèl = un brigànt. Chej altri doj a
sòn ešèmplis di virtùt romana.

[1342] Il sigà paj dolòus dal part.

[1343] Chel di San Zuan (tal miès di Firense).

[1344] Ferara? Parma? Roma?

[1345] Coràt III di Svesia.

[1346] Chel pòpul al sarès il pòpul Maometàn; i pastòus a sòn i pàpis. (A
è clar che sot il dominio di Bush la crocjata cuntra il mont Musulmàn
a’è stada risusitada e a è plena di salùt!)

[1347] Chista peràula a no è’n tal originàl, ma il sintimìnt al và
d’acòrdu cun chèl esprimùt da Cjasaguìda in ta li so ùltimi peràulis a
la fin dal cjànt quindicèšin.

[1348] A mi recuardin i comentatòus che’l ušu dal “vu” al veva vùt inìsi
e popolaritàt cuj Romans—e che in sèguit al era stàt puc ušàt. Da frut,
però, i eri cussì abituàt a ušà il “vu” cu la zent pì ansiana di me
che, na volta stabilìt a Powell River, la ušansa a veva continuàt, fin
al punt che par àis, conversànt cu na me visinànt furlana ca veva un
dèis àis pì di me, i no vevi vùt il coragju di dàighi dal “tu” e,
sicòma ch’i si parlàvin abastansa di frequènt, a mi varès parùt amondi
stran il dàighi dal “vu.” Il rišultàt di stu dilema al è stàt che par
àis i no ghi’ai dàt nè dal tu nè dal vu. Epùr i soj rivàt a comunicà lo
stes. Na maravèa!

[1349] Na alušiòn, chista, a la storia ca lešèvin Pauli e Francesca, chej
puòrs diàus!

[1350] Cuant ch’i eri frutùt. (Naturàl che i “àis” chì a sòn da capì coma
“condisiòns socjàls, etc.)

[1351] No—no chel nustri, ma chel di Firense.

[1352] Par Cjasaguida, chistu al è il mòut di diši cal era nasùt dal

[1106]. (Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par capì li sutilèsis di
chistu calcul stelàr—o planetàr.)

[1353] ’L originàl: “Li antichi miei e io nacqui…” Chel sens, da li
vòltis pešantùt, di colpa ch’i sìnt cuant che la me gramatica a è un
puc cussì cussì—beh, chel sens lì a si lišerìs un bièl puc cuant che
encja Dante (ca si tèn cussì visìn dal mestri di chej ca sàn) al uša
espresiòns cussì!

[1354] A San Zuan (tal nustri San Zuan) stu “sest” chì i cròt ch’i lu
clamarèsin un “borc.” Ta stu borc di Firense ogni àn a festegjàvin il
dì di San Zuan cu na granda gara di corsa.

[1355] Coma ca dìšin i comentatòus, Dante a si contenta di mostrà che i
so antenàs a èrin di Firense.

[1356] Dal Punt Vecju al Batisteri di San Zuan.

[1357] Tal sens di “artigjàn.” I Cjamps, etc., a sòn ešèmplis di zent ca
vegneva dal di fòu di Firense.

[1358] Se Dante (o il so antenàt Cjasaguida) a la pensava cussì daj
contadìns dal la zona di Firense, se’l pensarèsia di nuàltris puòrs
contadìns di San Zuan?

[1359] Tal sens di un tipo cualsìasi.

[1360] I comentatòus chì a jùdin a capì sti riferènsis. La sostansa,
però, a è che Cjasaguida al rinfuarsa la so idea che ai so timps
Firense al era miej di vuèj.

[1361] Contràdis = sitàs (coma tal originàl “citade.”) Sens’altri an d’è
di chej che vuèj a la pènsin pròpit cussì cuant ca’an in mins i
extracomunitàris. Par un coma me, però, cal à vivùt il pì da la so vita
in Canadà, un paìs cal à na mistura di nasionalitàs, chistu concèt di
Cjasaguida a nol è tant solid.

[1362] Sitàs, chìstis, dùtis zùdis in ruvìna.

[1363] In cualchi roba, coma na sitàt, ca dura un bièl puc.

[1364] Èco, se Dante al fòs stàt di San Zuan invensi di Firense, chisti
rìghis a sunarèsin cussì:

Jodùt i’ai jò’i Culòs e’i Castelarìns,
i Bàitas, Castìgas, Pisìns e Tamajòs,
ca èrin zent in gamba, da tegni a mins.


[1365] Firense.

[1366] Ravignàns, Beluncjòns…famèis di bacàns di chej timps là.

[1367] Coma Cavalièr il Galigàj al veva tal so stema di cjaša na spada
cul mani e pòmul di òru.

[1368] La famèa daj Piòj (Pigli) a veva un scudo cu na strica grišulìna
ta un sfont ros. (Vandelli)

[1369] Staj (= staio): na sorta di caretèl. Secònt i comentatòus la
referensa chì a è che famèis, coma i Gjàis, ca vèvin trufàt il cumùn
cun scju caretej di sal che, par via che a cualchidùn di lòu a ghi
mancjava na doga, a no vèvin la cuantitàt di sal ca varèsin dovùt vej.

[1370] I Lambertos, ca ghi fèvin onòu a Firense.

[1371] Cun vena un bièl puc ironica, Cjasaguida al para via cussì a contà
da la degradasiòn da li ušànsis fra i fiorentìns.

[1372] La zentùta. Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par vej na idea
clara da li relasiòns minsonàdis ta sti rìghis.

[1373] “Incredibil” parsè che, secònt i comentatòus, daj Pera a no è
restàt sen, fòu che’l nòn da la puarta.

[1374] L’insegna dal “gran baron” (Ugo il grant) a è stada vuèj (taj dìs
di Dante) cambiada cu na strica ornamentàl da Gjàn da la Bièla. (Par
altri a miej zì là daj comentatòus.)

[1375] I Bondelmòns, minsonàs un puc pì’n jù.

[1376] Invensi da spošà la fia di Amidei, Bondelmònt al veva spošàt
n’altra zòvina—roba ca veva caušàt la divišiòn fra Guelfs e Ghibelìns.

[1377] Statua mutilada di Marte in banda dal Punt Vecju—indà ch’encjamò
si jodeva’n ta chej timps . La pàs a era finida cul sasinamìnt di
Bondelmònt pròpit in ta stu post. A mi vèn in mins che—cuj sàja?—forsi
Marte che in chisti nòs di Avòst dal [2003] a si lu jòt cussì grant, al è
ros coma che flàmis daj fòucs di ducju chej incèndios ca stàn brušànt
boscs dapardùt, encja chì a Ashcroft. Ca sèdin scju fòucs stàs judàs da
stu Diu guerèsc?

[1378] Il gìlio—emblema di Firense—al era na volta blanc sù un sfont ros,
e cussì al è restàt, encja se i Guelfs a vèvin tentàt di cambialu da
blanc a ros cun un sfont blanc.

[1379] Fetòn al à volùt èsi sigùr che so pari al èra il soreli. Apòl al à
consentìt al dešideri dal fì—cul rišultàt dišastròus ca si sà. E par
chèl i pàris encja il dì di vuèj a si tìrin un puc in davòu dal sodisfà
dùtis li vòis daj fioj.

[1380] Parsè ca è impusìbul.

[1381] Tal purgatori e tal infièr.

[1382] Cjasaguida.

[1383] Chistu rašonamìnt Tomìstic al raprešenta il “scolastic” tentatìf
di armonišà la libertàt di asiòn dal individuo cu la “providensa” o
onisiènsa di Diu. Il fat che Diu al sà belzà che jò i zaraj a copà Abèl
a nol rìnt necesari il me fratricidi: i soj jò chel cal fà la decisiòn
di copà il fradi. Lo stes, però, a si pòs rašonà che’l Diu al varès
podùt cambià li ròbis prima ca rivàsin a chel punt crìtic lì. Al varès,
par ešempli, podùt acetà il regal che Caìn a ghi veva ufrìt cu la stesa
contentèsa cal veva acetàt chel dal fradi. Tal cašu da la nàf ca seguìs
la curìnt, a è vera che na volta zuda’n ta la curìnt la nàf a vegneva
strisinada ju—che Diu, ca la jodeva zì jù a nol era luj ca la pocava. A
si podarès diši, encja chì, che prin che la nàf a si metès in ta sta
curìnt, Diu al varès podùt calmà la curìnt, o fà alc di sìmil.

[1384] Cjasaguida, cal jòt tal spièli di Diu, indà cal è rifletùt dut
chel cal à da vignì, al jòt pur sè ca ghi susedarà a Dante taj timps
ca’an da vignì.

[1385] Ipòlit al era stàt ešiliàt par èsi stàt acušàt di vej tentàt di
sedùši la madrigna, cuant che in realtàt (o almàncu secont Ovidio) luj
al veva rešistùt a li lušìnghis ca ghi veva fàt ic. (E ben si sà sè che
li fèminis a fàn in ta càšus cussì, no? Dopodùt, “hell hath no fury
like a woman scorned,” no èše vera?)

[1386] ’L ešìlio di Dante al era stàt contemplàt (a mi pàr di capi daj
comentatòus) a Roma, indulà che’l papa Bonifàs VIII al veva pucja
simpatìa paj Blancs di Firense.

[1387] Una famèa nòbil ca veva simpatìa par Dante.

[1388] L’acuila imperiàl.

[1389] Il sens al somèa di èsi che a Dante a ghi sarà ufrìda asistensa a
colp, prin encjamò di domandala.

[1390] Cjangrant da la Scjala, Siòr di Verona.

[1391] Marte. Ta scju dìs chì (vièrs la fin di Avòst dal [2003]) sta
“stela” a è pròpit fuarta—pì luminoša ca sedi maj stada in taj ultins

[60] [000] àis, secònt chej ca sàn. Però, al contrari daj efiès che Marte
al à vùt su Cjangrànt, in ta scju dìs al stà creànt dišastros
ecològicos in Europa (incèndios, temperatùris cussì altis che fra
l’altri a’an copàt [10] [000] di lòu in Fransa) e pur uchì ([30] [000] sfolàs
da Kelowna, e un bièl nùmar encja chì a Ashcroft)!

[1392] Li sfèris dal firmamìnt.

[1393] Encjamò prin che il Papa Clement V al invitàs Rico VII a vignì in
Italia, par dopo zìghi cuntra, Cjangrànt, a nòuf àis al veva belzà
mostràt li virtùs minsonàdis. Chì a si pòs notà che, coma cal dìs
Thomas Gray in tal so famòus poema “Elegy Written Upon a Country
Churchyard,” a sòn doma i grancj’ ca pòsin mostrà disprès paj bès. Ai
puòrs diàus daj puarès a no ghi vèn maj data l’oportunitàt!

[1394] Al saveva ben Dante, che la so fama a sarès durada in taj sècuj,
mentri che chè di chej ca lu’an costrèt a ešilià, s’a ešìst, a ešìst
gràsis a la fama che Dante stes al à.

[1395] Coma cal sarès il so trisnònu Cjasaguìda.

[1396] Un ca si lasa zì, ca si lasa domà dal ešìlio, al vèn distrùt.

[1397] Si no’ai il coràgju di ricognosi sè ca è veretàt, na dì, cuant che
il prešènt al sarà doventàt timp antìc, i vegnaràj dismintiàt dal dut.

[1398] Cuanta veretàt ca è’n ta sti rìghis!

[1399] Purgatori.

[1400] L’ešìlio.

[1401] Diu.

[1402] Beatrìs a lu sigùra che il plašej celestiàl cal à vuardàt taj so
vuj al pòl cjatàlu èncja al di fòu daj so vuj.

[1403] La brama di Cjasaguida di discori di nòuf cun luj.

[1404] Chèl che Cjasaguida al minsonarà a si prešentarà svelt coma na
saèta.

[1405] Un’altri lušòu.

[1406] La stesa ambiguitàt (al eše il falcòn cal svuala o il vuli dal
falconièr?) a è encja’n tal originàl.

[1407] Dùcjus grancj’ condotièrs medievaj, scju chì; fra di lòu, zent
coma Gotfrèit a èrin condotièrs da li primi crocjàtis cuntra i
saracèns.

[1408] Dante al vuarda in taj so vuj e a ghi par pì bièla di sempri, roba
che, considerànt i superlatìfs cal à ušàt fin adès, a somearès
impusìbul.

[1409] Dante a si necuàrs ca sòn adès in ta la sfera di Gjove.

[1410] Beatrìs.

[1411] Pa la so vergogna, na fruta—a ni dìs Dante—a cambia colòu, dal ros
al blanc, a colp.

[1412] La sesta stela a sarès Gjove, pì temperada di Saturno (frèit) o
Mars (cjalt).

[1413] La lus stesa a stà formànt ai so vuj li lèteris da la nustra lenga
(ma i no cròt dal furlàn!).

[1414] Una da li Mùšis.

[1415] Volèighi ben a la gjustìsia vuàltris ch’i gjudicàis la cjera.

[1416] “Dùtis chès” a si riferìs a li lùcis ca si stàn pojànt sul colm da
la “M,” fašìnt la “M” someà na sorta di gìlio. Pal valòu simbòlic da la
“M” i sugerìs i comentatòus, ca la sàn pì lungja di me.

[1417] Diu.

[1418] Informa = tal sens daj antìcs scholàstics: ca ghi conferìs la so
vera sostansa o esènsa.

[1419] Il valòu simbòlic al è pì o mancu cussì: i spirs (ca pòsin èsi
jodùs coma la zent ca à simpatìa pa la monarchìa fransèša) a càmbin cul
so sfavilà il gìlio, cal raprešenta la cjaša franseša, in ta la forma
da l’acuila, sìmbul dal Impero, dimostrànt cussì che, tal livèl
simbòlic la zent a preferìs—o a varès da preferì—’l Impero al dominio
fransèis.

[1420] Il sugerimìnt di Dante chì al è che la corusiòn (fun) da la
gjustìsia a deriva da la curia papàl—cun Zuan XXII da Avignòn prin di
dut. (Vandelli)

[1421] Coma cal veva fàt il Signòu in tal templi di Gjerušalèm.

[1422] La guèra adès a vèn fata daj pàpis ca ùšin scomùnichis o altri
amonimìns cuntra i fedej, e fašìnt cussì a ghi ròbin il pan spirituàl
che il Signòu al voleva prejòdi par dùcjus.

[1423] Dante chì al stà apostrofànt, a si pensa, un daj pàpis (Clement
V?) cal era stàt acušàt di imponi scomùnichis doma par scancelàlis se
un daj potentàs al vès vierzùt il so tacuìn!

[1424] La Glišia.

[1425] Il tu di sti rìghis al è Zuan XXII (o n’altri papa coròt e cìnic).
Stu papa a si riferìs a S. Pieri e a S. Pauli in maniera spresànt—e
chèl ca gh’impuarta a sòn doma i florìns ca tègnin raprešentada la
figùra di San Zuan Batista.

[1426] Il splendòu daj beàs al somèa un’acuila—sìmbul che a Dante a ghi
stà amondi a còu, par rašòns za prešentàdis.

[1427] I mi cjoj encja jò la libertàt ca si’a cjòlt Dante tal ušà
“rostro” (latìn: rostrum = bec, o muša) par significà la muša o bec da
l’acuila.

[1428] La figura da l’acuila che cussì a si stà esprimìnt a è fata di
chej tancju puntìns di lùs ca sòn i beàs ca ghi dàn forma.

[1429] Li vòus di ducju i beàs a èrin concentràdis in ta l’unica vòus da
l’àcuila.

[1430] Taj òrdins daj ànzui.

[1431] Il capucjo che il falconej a ghi tèn sul cjaf.

[1432] Chel stùpit di un Satanàs di Lusìfar.

[1433] Ogni creatura inferiòu a chè daj ànzui (Lusìfar in particulàr) a è
coma un vàs masa pìsul par capì ’l infinìt savej dal creatòu.

[1434] ’L intelèt divìn.

[1435] ’L intelèt umàn al è regàl dal intelèt divìn: regàl grant, a si
sà; ma maj cussì grant coma chel da’ndà cal cjoj ispirasiòn—coma che se
un siòr a ni regala mil dòlars, mil dòlars a sòn tàncjus, si capìs; ma
puc o nuja in confrònt dal tešoru da’ndà ca vègnin.

[1436] Cupiditas radix malorum est—in ta ducju i sens.

[1437] Puòr’on = puòr omp.

[1438] Domanda, chista, che dùcjus a si sòn domandàs, prima o dopo.

[1439] Il cjadreòn di un gjudice.

[1440] Tal sens di èsi il contrari di sutìlis.

[1441] S’a si imedešimèa cu la volontàt divìna.

[1442] Fin a chel punt chì dal rašonamìnt da l’acuila, il me dùbit al
restarès intàt.

[1443] L’acuila.

[1444] Vuàltris umàns i no sèis bòis di capì li sutilèsis da la gjustìsia
divina. A si’è tentàs di diši, chì, che forsi a no sarès tant na bruta
roba se il creatòu a ni permetès di capì cualchidùn daj so mistèris.
Forsi, s’a ni spalancàs chel barcòn cal fa jodi sè ca è la di fòu, in
tal so ort, par cussì diši, forsi i varèsin encjamò pì amirasiòn par
luj e par dùtis li ròbis cal à’n tal so ort. Ma i saj ben che luj al è
ostinàt a insisti su la storia da la fede, che sensa di chè i no
podarìn maj godi da la bielèsa dal so ort.

[1445] Crist. E di che zent ca fà mostra di vej sempri Crist in mins an
d’è tanta, coma ca è tanta la ipocrišìa da la zent.

[1446] Danàs e beàs a si ju jodarà sfilà’n ta do filis: chè daj beàs e
chè di chej zùs in malora.

[1447] Imperatòu Berto da l’Austria.

[1448] Il cugnàt di Berto al zarà a pièrdi l’Austria entri pus àis.
(Cussì i comentatòus.)

[1449] Stu chì al sarès Filìp il Bièl, da la Fransa, che, secònt i
comentatòus, al veva falsificàt tanta moneda par podej fà na guera.
Filìp pì tars al era zùt a murì dopo èsi stàt ferìt da un cinghiàl.

[1450] Ducju scju regnàns a’an na roba in comùn: la brama di vej e di
otegni teritori daj àltris—’l inglèis al voleva la Svesia; il spagnòu
Gibiltèra (daj Mòrus); etc.

[1451] Ca sarès il stes che diši che par ogni virtùt che stu suèt al à,
al à pur mil pècis.

[1452] Di stu re di Sicilia a basta diši puc—al era un omp plen di vìsis
e basta.

[1453] Il barba di Federico al era Jàcu, re da la Majorca. Jàcu II, il
fradi, al era re da l’Aragona.

[1454] Ràsia: na region ca includeva part da la Bosnia, Croàsia, Serbia e
Dalmàsia.

[1455] Il re di Ràsia a si veva profitàt dal fat che la so moneda a ghi
someàva a la moneda venesiana (I “matapan” vènetos).

[1456] I Pirenej, ca podèvin difìndi il re di Navàra da la Fransa.

[1457] Il re di Cipro, fransèis, al era un omp coròt e crudèl, secònt
Dante e secònt i comentatòus.

[1458] Chej puntìns di lùcis ca fòrmin il vuli da l’àcuila a sòn pì
brilàns (= di mèrit pì grant) daj àltris ca ghi dàn forma al rest da
l’àcuila.

[1459] Re Davide, autòu daj Sàlmos.

[1460] La sostansa di sti rìghis a pàr ca sedi che il cjantadòu (Re
Davide) al cognòs adès il grant prèmiu risevùt pa li so òperis.

[1461] ’L Imperatòu Trajàn.

[1462] Cf.Purg. X.[73] etc.

[1463] Il paradìs e ’l infièr.

[1464] Ešechièl che, savùt da Zaìja cal sarès muàrt di lì a puc, al veva
domandàt di èsi lasàt vif par encjamò un puc di timp par podej fà
penitensa. (Robuschi)

[1465] Coma tal cašu di Ešechièl.

[1466] ’L Imperatòu Costantìn cal veva pasàt li lègis di Roma a l’àcuila,
sen dal Impero, e al veva al stes timp stabilìt Bišansio coma capitàl
dal Impero.

[1467] Là che la sèa dal vuli da l’àcuila a taca a zì’n jù.

[1468] Gulielmo il Bon, re da la Sicilia, planzùt in taj timps di Dante,
pì ’ncjamò pal fat che chej ca lu vèvin suseguìt, Carlo e Federico, a
èrin stàs governàns da nuja. (Comentatòus)

[1469] A si mostra dut risplendìnt e colòu di òru.

[1470] Un daj trojàns ca vèvin lotàt cuntra i Grecs. Dante, naturàl, a si
necuàrs a colp di sta straordinaria rivelasiòn: se’l fàja un ostia di
un pagan uchì in tal paradìs?

[1471] Cussì  Shelley cuant che’n ta la so “To a Skylark” al sìnt tal
cjantà da la lòdula un segnal di cualchicjùsa cal è cussì tant pì bièl,
pì melodiòus di cualsìasi roba ca è di sta cjera, e che di conseguènsa
a ghi tocja èsi divìna.

To a Skylark

Hail to thee, blithe Spìrit!
Bird thou never wert,
That from Heaven, or near it,
Pourest thy full heart
In profuse strains of unpremeditated art….

Sound of vernal showers
On the twinkling grass,
Rain-awaken'd flowers,
All that ever was
Joyous, and clear, and fresh, thy music doth surpass….

What objects are the fountains
Of thy happy strain?
What fields, or waves, or mountains?
What shapes of sky or plain?
What love of thine own kind? what ignorance of pain?…


[1472] Ogni roba tal mont a è creada in conformitàt cul volej di Diu (il
plašej eterno).

[1473] Dante al uša sta espresiòn latina par significà la esènsa di na
roba; e cussì i la uši encja jò. In furlàn na peràula ca si visinarès a
sarès “robitàt,” ca sarès la sostansa di na roba, coma che in inglèis a
si uša la espresiòn “whatness” o “thingness.”

[1474] La viva speransa (cal à un omp coma Trojàn) di zì a cognòsi Diu a
và a “vinsi” sul volej (o amòu) divìn, ca ghi scolta a chej ca mòstrin
speransa.

[1475] Trajàn (la prima) e Trojàn (la cuinta) dùtis dos colocàdis ta la
sèa da l’acuila.

[1476] Secònt i comentatòus, al è stàt San Gregorio a preà par che Trajàn
al tornàs fra i vìfs par fà dal ben—cal era il so dešideri.

[1477] Voltàs: tal sens che in ta chistu momènt al à la nustra atensiòn.

[1478] Crist.

[1479] Tal vuli da l’àcuila, lì cal lus cuj altri beàs.

[1480] Il spìrit di Rifeo il Trojàn.

[1481] Da gràsia a gràsia…

[1482] (Pur. XXIX. [121]-) Li tre siòris minsonàdis chì a sòn la Fede, la
Speransa e la Caritàt ca èrin cun Beatrìs visìn da la roda destra dal
so cjar. Chisti virtùs a ghi’an servìt coma batièšin al Trojàn pì di
mil àis prin dal vignì dal redentòu. Coma ca dìs l’àcuila sùbit sot, a
è inùtil che nuàltris puora zent i provani a capì il misteri da la
predestinasiòn, cal contèn in se li rašòns ca spiegarèsin—se doma i
rivàsin a penetralu—stranèsis teològichis coma che dal cašu di Trojàn.
Lo stes, però, si si ategnìn al cašu di Rifeo il Trojàn, a èše necesàri
che un pagàn, dišìn un indiàn canadèis da la epoca pre-colombiana, al
vedi vùt li virtùs teologàls (caritàt, fede, speransa) e vej crodùt al
vignì di Crist, etc., par vej podùt èsi acetàt la sù, tra i beàs? O
misteri da la santa fede!

[1483] Diu stes, cal è chel cal tèn in motu duti li ròbis.

[1484] Par diši la veretàt, tal originàl Dante al à “s’affina,” espresiòn
ca mostra un perfèt acòrdu fra il volej daj beàs e il volej di Diu.

[1485] Li sèis daj vùj a si sbàsin e a si àlsin al stes timp, cussì coma
l’intensitàt da li lùcis tal vuli da l’àcuila a si alsava o sbasava in
perfèta sintonìa cul parlà da l’àcuila.

[1486] Tal originàl i vuj di Dante a si fìsin su la “mia donna.” Purtrop
il furlàn a nol somèa vej l’ecuivalènt di chista espresiòn. La me
fèmina? No. La me siòra? Nencja. La me zovina? La me fruta? La me
madona? La me biela? La me ninina? No. No. No. No e no.Il furlàn a nol
à nisùna peràula ca si visina a la “mia donna.” La “mia donna” tal sens
ušàt da Dante a è espresiòn di gentilesa, di rafinatesa, di galanterìa—
cualitàs di un mont social e romàntic che, i cròt, a nol à maj parlàt
furlàn. Il furlàn, almancu chel parlàt a San Zuan, al è, in tal scori
da la storia, stàt lenga dal contadìn e lì, a è da amètilu, espresiòns
cavalerèschis coma la “mia donna” a sòn difìsilis da cjatàlis.

[1487] Semele, na amànt di Gjove ca veva insistìt di jòdilu in tal so
splendòu e, in tal jòdilu, a si veva brušàt e di ic a no era restàt
altri che un grumùt di sinìša.

[1488] Cualsìasi altra fèmina (fiòla, siòra, zovina, ninùta o fruta ca
sedi) a corarès il riscju di someà una di chès ca si vàntin  da li so
bielèsis. Tal cašu di Beatrìs, però, chistu aserimìnt che la so bielèsa
a stà doventànt sempri pì luminoša a no si pòl clamala vanitàt. Cussì a
no è nencja just “perdonà” Beatrìs—coma che al inisi i eri tentàt di
fà. (S’a vès vùt un momènt di comprensìbil debulesa feminìl i la varès
perdonada a colp. Ma chì, sè ca è da perdonà?)

[1489] Il ridi di Beatrìs.

[1490] Il siètin splendòu al sarès Saturno, indà ca sòn apena rivàs. Ta
la cjera adès a si sìnt il inflùs di Saturno e da la costelasiòn dal
Leòn.

[1491] Saturno.

[1492] Saturno al era il re da la etàt dal òru, cuant che dut a era coma
ca varès da èsi, no coma vuèj cuant che dut (o cuaši) a è coma ca è, e
par sigùr no coma cal varès da èsi.

[1493] Beatrìs.

[1494] Ca jodeva dal jodi di Diu stes.

[1495] Dante chistu a ghi lu dìs a un daj spìris luminòus ca ghi stàn in
front.

[1496] Beatrìs.

[1497] Ta àltris sfèris celèstis.

[1498] Tant il ridi di Beatrìs che il cjantà daj beàs al varès, uchì, na
soavitàt cussì granda che Dante, in bròut di gjùgjulis, a nol podarès
apresà—ma a si insiminarès dal dut, par sigùr!

[1499] Cun che infušiòn di lus ca vèn dal alt, la lus ca stà parlànt a
pol jodi in ta la esènsa di Diu stes.

[1500] Il me jodi (inteletuàl) a si adeguèa a la lus divina.

[1501] Coma dita sùbit sù, nencja i serafìns a rivaràn maj a capì ducju i
segrès divìns.

[1502] Dante a la mèt cussì: “Tra due liti d’Italia surgon sassi….” I lu
amèt: chistu al suna un puc miej dal me mòut di esprìmimi, almancu in
ta stu cašu chì. Ma se si’aja da fà… A pensàighila ben encja Dante al
varès aprovàt il pastrosès macarònic da la me riga, cu la so mistura di
furlàn “clàsic” e furlàn di San Zuan.

[1503] I comentatòus a no sòn sigùrs a cuj ca si riferìs.

[1504] Al era cognosùt coma Pieri Pecjadòu tal convènt di Santa Maria dal
Puàrt.

[1505] Uchì i comentatòus a pàrlin di un anacronišmo (par via che ai
timps di San Pieri Damiàn a no si ušava encjamò chel cjapièl che i
cardinaj a pàrtin vuèj. A no è la prima volta, a propòšit, che Dante
(encja s’a lu fà par bocja di San Pieri Damiàn) al mostra di èsi crìtic
di scju minìstros da la Glišia.

[1506] Cefàs = Cephas: San Pieri; il grant vasèl: San Pauli.

[1507] Miga mal, Dante, cuant ca si buta a l’ironìa!

[1508] Cal sarès il sflameà di San Pieri Damiàn.

[1509] A la mari.

[1510] Cf. Par. XXI. [4]-[12]; [57]-[62].

[1511] Prin da murì.

[1512] Ànsi, il riguàrt cal stà mostrànt Dante di front di scju beàs, a
lu rìnt pì ’ncjamò meritèvul di vignì ricognosùt da Diu—cal è il so
objetìf.

[1513] Il monastèri cal cjòj il nòn di San Benedèt.

[1514] Zent pagana, ca no voleva savèighini da la nova fede.

[1515] San Benedèt al veva fondàt il monasteri di Mont Casìn tal [528].

[1516] Il paganèšin.

[1517] Salt = saldu. I fràris uchì a ghi’an tegnùt dur a la so fede.

[1518] Dante al vòu jodi il sant coma cal era, lìbar da che luminošitàt
ca lu tèn, in ta un bièl sens paradosàl, platàt.

[1519] ’L Empireo.

[1520] La sù tal Empireo dut a è perfèt, coma cal è sempri stàt.

[1521] Tal Empireo il “èsi” a nol è na roba materiàl, coma cal è’n ta che
altri sfèris o uchì in tal nustri puòr mont. I beàs a pòsin rivà fin la
sù; roba ca no ghi è pusìbul a un puòr mortàl coma Dante—almancu no a
stu punt.

[1522] Cuant ca si veva insumiàt di vej jodùt na scjala ca si alsava fin
tal cjèl, cun ànzui ca ghi zèvin sù e jù.

[1523] Puòr Svuàlt! Stu puòr Benedetìn al era pròpit lì, a partada di
man, e cussì i lu’ai ušàt. Colpa so sa’l è saltàt fòu pròpit cuant chi
zèvi in sercja di un Benedetìn cal rimàs cun salt!

[1524] Convènt, o monastèri.

[1525] Chel profitàsi da li rènditis da la Glišia. (A si pensarès che la
debulesa umana daj prèdis e fràris di na volta, coma la debulesa di
chej predis dal dì di vuèj, acušàs di abùšus coma chel da la pedofilia—
a si pensarès che sti pècis a varèsin distrušùt la Glišia sècuj fa. E
invènsi ic a para via—e abastansa benòn, secònt sè ca si jòt.)

[1526] Se ca custodìs la Glišia a no ghi apartèn nè ai parìncj’ daj
fràris e prèdis, nè a àltris ca vòlin scuèdi.

[1527] San Francesco.

[1528] Miràcuj bìblicos coma il spartì da li àghis o’l fà l’aga dal
Gjordàn zì cuntra curìnt a èrin pì grandi maravèis che un pusìbul
intervènt di Diu di “coreši” la corusiòn ch’i’ai apena descrìt.

[1529] Par via che Beatrìs a ghi’a permetùt di “vinsi” la so gravitàt
naturàl e di zì sù svelt, coma un spìrit.

[1530] Il sen dal Zodiac cal seguìs il sen dal Toru al è la costelasiòn
daj Zìmuj—e a è sot di chistu sen che Dante al era nasùt.

[1531] Il firmamìnt.

[1532] Il gran pàs al sarès la dificoltàt ca ghi resta a Dante di contà
da li ròbis ca nol à encjamò descrìt dal Paradìs.

[1533] I ànzui.

[1534] Dante al stà oservànt la luna da che altra banda, la banda che
nuàltris i no jodìn maj e ca no’à li màcis ca si jòdin da chì—da la
cjera.

[1535] Pari dal soreli.

[1536] Maja e Dion a èrin li màris di Mercurio e Vènere—ca ghi zìrin atòr
e visìn dal soreli.

[1537] Gjove al è’n tal miès di Mars e Saturno; un cjaldòn, e ’l altri
frejdùt.

[1538] Vandelli al nota che’n taj timps di Dante i astronòmos a riferìvin
ai poscj’ indà ca èrin i pianès coma “cjašis.”

[1539] Coma la usièla, Beatrìs a stà spetànt, duta ansioša, par
cualchicjusa di luminòus cal stà par spuntà da un momènt a l’altri.

[1540] Dut il frut cal vèn fòu da la influensa daj cjèlos, cal sarès dut
il insièmit daj sans dal Empireo.

[1541] Parsè che li peràulis a no rìvin a descrivi dut chel splendòu.

[1542] Crist.

[1543] Miga mal, no, sta teoria medievàl di coma ca nàs na saèta!

[1544] I si recuardàn ben che puc prin (Par.XXI.[4]+ e [62] + ) Dante a nol
varès podùt jodi Beatrìs in ta dut il so splendòu; ma adès cal à jodùt
altri ròbis brilàntis al è pì preparàt a vuardà e apresà il ridi
luminòus di Beatrìs.

[1545] Cuanti vòltis ch’i vìn vùt dùcjus chista esperiensa chì! Spes a
susèit che cuant ch’i si sveàn a colp, ta miès di un sun, i dišìn: èco,
a bišùgna che stavolta i mi recuardi di sè ch’i mi stevi insumiànt. Ma,
nonostànt il propòšit di recuardàsi daj particulàrs dal sun, puc dopo
ch’i si sìn ben sveàs il sun al è zùt sul’òsti e dut sè ca ni resta a è
la certèsa ch’i si sìn insumiàs di cualchicjusa ca meretava di èsi
recuardada. Tal cašu di Dante, a sarès interesànt aplicà li teorìis di
Freud—o di Schachtel. (Chist’ùltin al è chel cal dìs che la rašòn pa la
cual i no si recuardàn daj suns a è par via che i suns di sòlit a
pàrtin a gala li ròbis che pròpit i vorèsin vej—tal cašu di Dante
chistu al somèa pròpit just—ma ca sarès cuntra i precès fondamentàj da
la nustra cultura di podej vej o otègni.)

[1546] Dante a nol rivarès a descrivi la bielèsa inefàbil dal ridi di
Beatrìs—e dal rest dal so aspièt sant e luminòus—nencja s’al vès la
asistènsa di dùcjus i poès ispiràs da dùtis li Mùšis.

[1547] Ca sarès la poešia di Dante.

[1548] La roša = Maria; i gìlios = i apòstui.

[1549] Il so vuli a nol era encjamò abituàt—o dal dut preparàt—a jodi
višions luminòšis coma chè ca stà par prešentasi al so vuli.

[1550] La cauša a sarès Crist stes.

[1551] La prešensa visìna—e di conseguensa tant luminoša—dal Signòu a ghi
varès impedìt a Dante di podej jodi i altri beàs, lòu stes esìnt
luminòus.

[1552] Sùbit dopo che il Signòu, cu la so luminošitàt, a si’a un puc
distansiàt, Dante al pòl concentrà il so vuli sul bièl flòu (Maria—la
roša mìstica) reprešentàt dal lustri pì intèns cal à davànt di luj.

[1553] In tant e in cuant: in cualitàt e in intensitàt.

[1554] Chista “flama” a sarès, secònt i comentatòus, chè dal ànzul
Gabrièl.

[1555] ’L ànzul al “coronava” cu la so melodìa chel gjojèl (zefìr) ca era
Maria, e ic a so volta a feva dut il cjèl risplìndi coma da la lus di
un grant zefìr.

[1556] Il Empireo.

[1557] Il nonu cjèl, o Prin Motu, cal imbràsa dut il rest dal mont. La so
visinànsa a Diu a ghi permèt di godi pì da li àltris sfèris il calòu
cal vèn radiàt da Diu e da li so asiòns divìnis.

[1558] Maria e la so simìnsa (il Signòu) a sòn zùs in sù cussì a la
svelta che il vuli di Dante a nol è rivàt a seguìju.

[1559] Tal originàl: Sti ànimis a èrin tal semenà “buone bobolce.”
Interesanta la nota di Vandelli, cal sugerìs che “bobolce” a deriva da
“bifolca,” ca significarès “cjera” o “cjampàgna” in ta cers dialès dal
nord. Al spiegarèsi, chistu, il significant di “bifolco,” espresiòn cal
ušava me Barba Toni (puarèt) cuant che, da frutùt, i vegnevi da luj
butàt par aria. Ca la vedi ušada (coma cal feva cun ludro) in tal sens
di “contadinàt” o di “vilàn” o di “salvàdi” par significà che un cal
era coma li altri bèstis da la cjera?

[1560] San Pieri, cal è stàt vitoriòus sul mal. Il “concilio” al sarès il
insièmit da li ànimis beàdis dal nòuf e dal vecju Testamìnt.

[1561] La nustra fantašìa a no riva a rìndighi gjustìsia a la soavitàt
celestiàl di chistu cjànt.

[1562] Cussì a ghi dìs San Pieri a Beatrìs.

[1563] Viru = Latìn (sanzuanišàt) par omp.

[1564] Dal paradìs.

[1565] Coma ca ni recuàrdin i comentatòus, San Pieri “ambulabat super
aquam, ut veniret ad Jesum.” (Matt.XIV.[25]-)

[1566] Un ca si prepara a afrontà un ešàm ca ghi vierzarà la strada al
dotoràt. Chistu bacelièr al à di tegnisi pront a provà (no a determinà)
la cuestiòn ca ghi vèn proponùda dal mestri.

[1567] Mestri—San Pieri; la cuestiòn su la cual al vegnarà ešaminàt: la
fede.

[1568] San Pauli.

[1569] Pal significàt medievàl e Tomìstic di scju vocabuj i sugerìs i
comentatòus.

[1570] ’L intensiòn = il crodi (i cròt), cal doventa sostansa, tal sens
scolàstic di veretàt.

[1571] Ca sarès il jodi in ta li veretàs etèrnis, aparèntis doma s’a si è
in paradìs.

[1572] Cun vigòu, cun pasiòn.

[1573] Al so stamp.

[1574] Gjojèl.

[1575] A è fede sensa lìmit chista. I lešèvi tal Vecju Testamìnt alsèra
che rìghis ca còntin di chel puòr diàu cal và’n taj cjamps di domènia
in sercja di stecùs par tègnisi cjalt. E Diu, avìnt oservàt ca nol
rispetava la domènia, a ghi dìs a Mošè: “Copàilu. Bišùgna cal vègni
lapidàt.” (Nùmars [15]:[32]) Èco, a bišùgna vej na fede da leòn (cussì par
diši, sicòma ch’i no soj tant sigùr di cuanta fede ca’an i leòns) par
cròdighi a la gjustìsia di chistu Diu vecju.

[1576] Il Testamìnt vecju e chel nòuf a sòn chì tratàs coma componìns di
un argumìnt silogìstic.

[1577] Tal sens di òpera divìna.

[1578] In ta sta metàfora la natura a è paragonada a un fabri ca nol è
bon di scjaldà e di dàighi forma a ròbis ca sòn aldilà da li so
capacitàs—ca sarèsin i miràcuj.

[1579] Che ròbis consideràdis miràcuj.

[1580] Il Te Deum laudamus….

[1581] Secònt il Vanzèli di San Zuan, San Zuan al era stàt il prin a rivà
in tal sepulcri di Crist, ma San Pieri al era stàt il prin a entràighi
e crodi che Crist a si era rifàt vif.

[1582] Tal sens che’l Spìrit Sant su di lòu a si’a fermàt e cul
santificàju a ghi’a cussì permetùt di risevi la veretàt.

[1583] Si vìn na sincuìna e na cuindišìna, parsè no na trina?

[1584] Ta l’analogìa: il siòr = San Pieri; il servo = Dante.

[1585] I vegnaràj incoronàt poeta, cu la corona di oràr, tal Batisteri di
San Zuan indulà chi soj stàt batiešàt.

[1586] Coma che di fàt, San Pieri al à fàt a la fin dal ùltin cjànt.

[1587] San Jacu al veva il so sepolcri in Spagna (Galisia), indà che par
jòdilu tàncjus a pelegrinàvin.

[1588] San Jacu al veva comentàt su la bondansa di gràsis dal cjelo (la
nustra bašìlica—o la cjaša di Diu).

[1589] I tre, Pieri, Jacu e Zuan, a vègnin a raprešentà la fede, la
speransa e la caritàt.

[1590] Cul incoragjamìnt di San Jacu al pòl adès vuardà la granda
luminošitàt daj beàs che prin i so vuj a no èrin rivàs a sopuartà.

[1591] Di front di Diu e daj beàs.

[1592] S’al vès rispundùt luj al varès corùt il rìscju di someà vanitòus.
Miej lasà che ic a ghi fèdi i cumplimìns.

[1593] Coma ca dìs Beatrìs, a Dante a ghi è concedùt di vignì chì, in ta
sta Gjerušalem, par višionà la so realtàt prima di tornà’n tal mont e
finì il so lotà in ta la “Glišia militànt.”

[1594] Scritòus da la Bibia, etc.

[1595] David.

[1596] Diu.

[1597] Salm IX.[11]: “Sperent in te qui noverunt nomen tuum,” coma ca
lešèvin na volta.

[1598] La speransa ca ghi è stada istilada da San Jacu e Davide adès al
pol luj stes istilala in àltris.

[1599] Al sinti li làudis di Dante, San Jacu al và pròpit in “bròut di
gjugjulis”!

[1600] San Jacu al àrt di chel amòu ca ghi veva permetùt di afrontà il so
martìri fin al momènt da la so muàrt.

[1601] Cuant che un al và in paradìs (da sta cjera) al varà sù doj
vistìs: il so spìrit e il so cuàrp.

[1602] San Zuan da l’Apocalìs, cuant cal parla da la risuresiòn daj
cuàrps.

[1603] Secònt chej ca s’intìndin, al tramontà dal soreli (vièrs la fin di
zenàr) a vèn fòu la costelasiòn dal Cancri. E, Dante al dìs, se sta
costelasiòn a varès na stela tant luminoša coma cal è chel lustri cal
spunta fòu daj beàs in ta stu momènt—cal sarès San Zuan—alòra a sarès
sempri dì par un mèis intej. Chì jo, no volìnt èsi pignòu, i ghi làsi i
particolàrs a chej ca sàn.

[1604] ’L usièl = pelicàn = Crist. (Crist a ni ufrìs se stes coma che—
secònt la storia—il pelican a ghi ufrìs il so còu ai picinìns sos.)

[1605] Dante al tenta di jodi se San Zuan al è dotàt di cuàrp. San Zuan
al sodisfa la curiošitàt di Dante cun sè cal dìs pì’n jù.

[1606] Cuant che il nùmar daj beàs ca sù al dovènta compàj dal nùmar
predestinàt da Diu di vignì “elèt” par rimplasà i ànzui pierdùs che
volta da la rivolta daj ànzui capitanada da chel tramàj di Lusìfar.

[1607] Doma Crist e Maria a sòn zùs sù’n tal Empireo cun cuàrp e spìrit—
no San Zuan, al contrari da la legenda.

[1608] Par via dal splendòu di San Zuan ca lu tegneva imbarlumìt.

[1609] Di San Zuan.

[1610] Beatrìs a no ghi’è’n tal dì di Dante: a no ghi’è pusìbul jòdila
par via cal è encjamò imbarlumìt.

[1611] Anania a ghi veva ridàt la vista a San Pauli cul tocjàlu in taj
vuj cu la so man.

[1612] Chèl cal fà contèns i beàs uchì al è il prinsìpit e la fin di dut
sè che’l Amòu (Diu) a m’insegna.

[1613] San Zuan al vou savej in maniera pì particularišada coma che Dante
al à imparàt a volèighi ben al Signòu.

[1614] Il ben (amòu) ca si ghi vòu a na roba al vèn pì grant se pì granda
a è la bontàt da la roba a la cual a si ghi vòu ben.

[1615] Diu stes—l’esènsa ca’a dut sè ca è di bon.

[1616] Aristòtil? Platon? Àltris? I studiòus a no sòn sigùrs.

[1617] San Zuan.

[1618] Secònt i comentatòus, chista a sarès na referensa a l’Apocalìs.

[1619] Ta l’Apocalìs, l’àcuila a è minsonada coma sìmbul di San Zuan.
(Apocal. IV.[7].)

[1620] …Di sè cal voleva ch’i contàs.

[1621] Dal Signòu.

[1622] Diu. (“Pater meus agricola est.”  Zuan XV.[1])

[1623] Par dìšila justa, il gran Diu prima di Adàm al veva creàt i ànzui.
Ma Adàm al era sens’altri il prin omp creàt.

[1624] Tal sens di “frut.” Tal originàl Dante al uša “pomo,” intindìnt
diši che Adàm al è ’l unic frut che ’l amòu di Diu al à creàt cuant cal
era zà madùr.

[1625] Ogni fèmina a è o fìa di Adàm o a è so nuàra par vej spošàt un daj
so fiòj.

[1626] Il plašej di Adàm (il prin spìrit) di contentà Dante a si pòl
jòdilu sot da la lus ca lu inglùsa.

[1627] Diu.

[1628] Il paradìs terèstri.

[1629] E i ti vùs pur savej, etc.

[1630] Il gustà dal frut dal àrbul proibìt. (Se Dante al vès podùt dàighi
na ocjada a che Eva ca ghi stà in bras dal Signòu in ta che famoša
pitura da la Creasiòn dal Omp, al varès jodùt che, almancu par
Michelangelo, il frut dal àrbul proibìt a ghi’era sens’altri’n tal vùli
di che cocolota di Eva lì, coma che ben a somèa da la sberlocjada ca
ghi dà a chel puarèt di Adàm.)

[1631] La proibisiòn di no tocjà il frut, etc.

[1632] Adàm al veva vivùt par [930] àis. Dopo muàrt al veva pasàt in tal
limbo [4302] ajs. Cul vignì dal Signòu, Adàm al era zùt sù in tal
Paradìs. Cussì chè da la creasiòn dal omp al vignì dal Signòu a èrin
pasàs [5232] àis. Si ghi metìn insièmit i [2004] ajs pasàs dal nasi di
Crist al dì di vuej, Adàm al è stàt creàt [7236] àis fà. Taj nustri
timps, l’aritmetica da l’evolusiòn dal mont a è cambiada un puc pì di
un puchitìn.

[1633] La lenga di Adàm a era stada parlada fin in taj timps di chel
cuarantavòt di Babèl.

[1634] Rašonèvul.

[1635] “…Mobil, cual piuma al vento” a vèn a mins.

[1636] A è naturàl che  ’l omp al parli, ma la lenga cal decìt di parlà a
è na roba arbitrària ca decìt la zent di chì o di là.

[1637] Il limbo, cal circonda ’l infièr.

[1638] “I” e “El” a sarèsin ducju doj nòns ca si riferìsin a Diu—il prin,
secònt i comentatòus, al dà da intindi cualchicjusa di cabalìstic (e il
I stes a si riferìs al nùmar un Romàn); il secònt al è Ebreo par Diu.

[1639] In ta [24] òris il soreli a si moveva tra cuatri cuadràns. La
“prin’ora” chì a sarès il prin cuadrànt, cussì che Adàm, esìnt stàt in
tal Eden chel timp cal dura dal prin al secont cuadrànt, al sarès
restàt in tal Eden par puc pì di sèis òris. (I amèt chi saj puc di
chisti ròbis arcànis! Miej zì là di chej ca san.)

[1640] Li mušis di San Zuan, San Jacu, San Pieri e Adàm.

[1641] San Pieri.

[1642] Lusìfar.

[1643] Tal infièr.

[1644] Daj timps da la pasiòn dal Signou.

[1645] La Glišia.

[1646] Una part: i Guelfs; l’altra: i Ghibelìns.

[1647] Il Guascòn: il Papa Clement V; il Caorsìn: Zuan XXII (no il Papa
bon—Zuan XXIII—ma chel tristàt daj timps di Avignon. (Dèit pur n’ocjada
ai comentatòus.)

[1648] Domanda dut, sensa platà nùja.

[1649] Cuant che il soreli al è in ta la costelasiòn dal “cuar dal
cjavròn” (Capricorn).

[1650] A mi tòcja inchinami al furlàn di la da l’aga (ma al è doma un
prestit).

[1651] Miej dà na ocjada ai comentatòus par capì chista arcana oservasiòn
astrològica di Dante. Pal momènt a basta savej che Dante al stà dišìnt
ca sòn pasàdis sèis òris da cuant cal à  par ùltin vuardàt la jù’n ta
la cjera. (Cf. Par XXII. [128]--)

[1652] Da lì cal è Dante al riva a jodi ta una banda il Stret di
Gibiltèra, indulà che la nàf di Ulìs a si veva infondàt; ta che altra
la spiagja, ta la Fenicja, indà che Europa a veva marošàt cun Gjove.
Chel can da l’ostia di Gjove a si veva trasformàt in toru—toru gentìl,
si capìs—e a ic, secont Dante, a no ghi veva displašùt pròpit tant di
vej dovùt sopuartà il so “dols car’c.”

[1653] La nustra cjera.

[1654] Una costelasiòn.

[1655] “Cjar umana” a riferìs a la natura; “pitura” a riferìs a l’art.”

[1656] Leda, coma ca conta la storia, a era stada sedušuda da chel
scaltri di Gjove (ca li induvinava dùtis). Savìnt che a Leda a ghi
plašèvin i cìgnos, a si veva tramutàt in ta un di chej usièj lì e da
bièl usièl cal era doventàt, al veva fàt, mah, al veva fàt sè cal veva
fàt, cul rišultàt che dal òuf di Leda a ghi èrin nasùs i doj zìmuj che
adès a sòn lasù tra li stèlis. Dante, duncja, a ni stà dišint che’n ta
stu momènt la bielèsa divina daj vuj di Beatrìs a lu’a pocàt a vuardà
in alt, vièrs il Prin Motu. A è da notà, però, ’l acopiamìnt da la
soavitàt di Beatrìs (e Dante al è mat par ic) a l’atrasiòn cal sìnt pal
bièl nìt di Leda. Tant par gust i vorès sugerì che l’atrasiòn sintùda
da Dante par Beatrìs a à—o a à vùt—taj timps indavòu cualchicjùsa ca
veva in sè almancu un puc di un tacadìs sensual ma che cul zì dal timp
chista atrasiòn fišica a si veva sublimàt in ta che figura spirituàl
che Beatrìs a è doventada, e di conseguensa in tal so viàs vièrs il
Alt. A mi vèn in mins—ma cu na spunta un puc diferenta—na poešia di
John Donne. Donne a si sinteva torturàt da che do costàntis atrasiòns:
il spìrit da na banda e il cuàrp da che altra. Benòn—in ta na poešia al
trata di un tipo coma luj, che volìnt sedùši na bièla zovinùta, ma
savìnt che luj al varès da tègnisi sodisfàt di na relasiòn spirituàl, a
la fin a si rasègna di otègni pur il so cuàrp, dišìnt che, dopodùt,
cuant ca si trata dal spìrit, po, “the body is his book”!

[1657] Il Prin motu e il nonu cjèl.

[1658] In ta cual post particulàr di stu cjèl ca mi veva partàt.

[1659] ’L Empireo.

[1660] Stu nonu cjèl (il Prin Motu) al è inglusàt da la lus e dal amòu ca
fòrmin il pensej divìn, coma che il nonu cjèl al inclùt in sè stes
dùcjus i altri vot cjèlos.

[1661] “Mant” in tal sens cal inglùsa il nonu cjèl e ducju i àltris.

[1662] A si jòt che il mestri di Dante a ghi veva insegnàt ben a jodi i
mistèris da la santa aritmetica: il miès di dèis (= [5]) e il cuint di
dèis (= [2]) a sòn dùcjus doj circoscrìs dal nùmar dèis; ma il dèis a nol
è inglusàt da chej àltris.

[1663] Il timp al à li radìs in ta stu cjèl, che dopo a si manifesta in
taj àltris vot cjèlos, fin a determinà il suseguisi da li ròbis in ta
sta nustra cjera. A è da notà coma che chistu pensej di Dante (che di
sigùr al riflèt il pensej Tomìstic) a ghi fa èco a li teorìis modèrnis
su la inseparabilitàt dal timp e dal spàsiu e dal muvimìnt. Fra ’l
altri la metàfora dal timp cal à li so radìs platàdis ta un vas a à
aplicasiòn in ta cussì tanti ròbis di ogni dì. Basta pensà ch’i sìn
dùcjus partàs a pasà judìsis su sè ch’i jodìn, ca si trati dal
compuartamìnt un puc stran di un nustri amìc o una gueruta come che dal
imperatòu Bush, e via dišìnt, sensa tant pensà a li radìs di sè ch’i
stìn jodìnt.

[1664] Il prin sen di na barba.

[1665] Parsè cal è stuf di sìntila tontonà.

[1666] Se chisti tre rìghis a’an un significàt un puc misteriòus, a sòn
pì’ncjamò in tal originàl. I studiòus a no sòn tant sigùrs sul coma
interpretà il significàt da la “fia.” A pènsin, però, ca si trati di
Circe—che ostia di na maga ca varès tant afasinàt il Ariosto cualchi
sècul dopo di Dante—che Circe, fia dal “Sol” (chèl ca si fa jodi a la
matìna e al sparìs cul scur da la sera) ca fa aparì cussì bièlis li
ròbis dal mont che, par via di chès, un puc a la volta a si resta
dùcjus imbrojàs. I blancs (o inocèns) a dovèntin nèris (o coròs). A
propòšit, Dante al finìs la riga di miès cun “figlia.” Jò, encja par
esigensa di rima, i la finìs cun strea. Fašìnt cussì i ghi cjoj via un
puc dal mistèri da la tersina, che forsi a no è tant na bièla roba. Ma
se si àja da fa?

[1667] A mancja la guida da la Gloria e dal Impero.

[1668] Zenàr = la nèjf dal unvièr. In altri peràulis, prin che ’l unvièr
al sedi dut finìt.

[1669] Chel centèšin dal dì cal vegneva pierdùt prima ca si fès avànt il
calendàri gregoriàn.

[1670] Adventus veltri qui debe extirpare cupiditate de mundo. (Tal
Vandelli.) Il Veltro al è stàt zà minsonàt in tal Infièr.

[1671] Da la Glišia—che a la fìn a zarà pa la diresiòn justa.

[1672] Cu la veretàt.

[1673] Tal originàl: “che’mparadisa.” Sta peràula inventada da Dante a mi
plàs—e a ghi và pròpit ben encja al furlàn.

[1674] Chistu puntìn di lus (Diu) al è par nuàltris fàsil da capì—abituàs
coma chi sìn a magìis coma la lus dal lašer, ca è buna da svuarbà un ca
la vuarda fìs par via da la so intensitàt.

[1675] Chel puntìn di lus (Diu) metùt visìn di na stela, coma che na
stela a ghi stà visìn di n’altra stela, al somearès, in paragon, na
luna.

[1676] Il concèt, chì, al è dal sercli che ogni tant a si jòt atòr da la
luna—e il soreli al è tant višìbil cuant ca è l’intensitàt dal splendòu
da la luna. (Pròpit do sèris fa i’ai jodùt un sercli biel e grant atòr
da la luna di Ashcroft. I sìn a metàt mars. Il sercli al era na roba da
jodi. Jò i’ai pensàt, “Se’l vòlia diši?” E cuant ch’i mi soj levàt la
matina dopo il tre di mars dal [04], là di fòu i’ai jodùt un cuatri
centìmetros di nèif. Che il sercli al vedi volùt diši chè? O cal vedi
volùt diši che Lolli (la me cagna) a varà fra do setemànis na sgaravana
di bièj cjanùs? Cuj lu sàja.

[1677] Il mont, in ta stu cašu, al è chel cal inclùt ducju i cjèlos che,
concèntrics, a zìrin atòr da la cjera, fin al Prin Motu. Cussi chè il
sercli atòr dal puntìn di lus (Diu) al zira pì svelt di dùcjus.

[1678] L’arcobalèn (Iris).

[1679] Tal so splendòu, chistu sercli a ghi somèa pì daj àltris a la lus
divìna par via di èsighi pì visìn. E chì, coma ca ni dìšin chej ca sàn,
i sèrclis apena descrìs a raprešèntin i òrdins daj ànzui, tacànt cuj
Serafìns, seguìs dai Cherubìns, i Trònos, li Dominasiòns, li Virtùs, i
Potentàs, i Principàs, i Arcànzui e par ùltin i Ànzui (puarès).

[1680] Beatrìs a à sùbit jodùt che Dante al era penseròus, ca nol veva
dut ben capìt.

[1681] Diu. (La fišica moderna a ghi è d’acordu a l’idea che dut a’a
tacàt da un puntìn.)

[1682] Il centro, cal sarès la cjera secònt il sistema di Tolomèo.

[1683] Ešempli: il modèl; ešemplàr: il modelàt. Il modèl al sarès chel
mont di la sù—’l Empireo; il modelàt: il mont di ca jù—chel sensìbil.
Cussì a la pènsin i studiòus—e jò i ghi soj d’acòrdu.

[1684] Stu ’ntorgulamìnt di metàforis a nol è doma colpa me; un puc di
colpa a bišugna pur  dàjghila a che benedeta di Beatrìs.

[1685] “Stu chì” al è il Prin Motu che, coma ca è clar dal so nòn, a ghi
da muvimìnt ai altri cjèlos. E chistu a ghi corispùnt pì di dut al
sercli daj Serafìns.

[1686] A ogni cjèl a ghi corispùnt il so sercli angjèlic. Cussì al nonu
cjèl a ghi corispùndin i Serafìns; al otàf, i Cherubìns, e via dišìnt.

[1687] I comentatòus a ni dìšin che Borèa a soflava cun tre curìns: il
Maestràl, da destra; il Tramontàn, dal miès; e il Grecàl da la banda
sinistra. ìn ta stu cašu al tira il Maestràl, il vint pì dols daj tre.

[1688] In tal sens, i cròt, che il fièr cul cjalt dal cjarbòn ardìnt al
doventa incandesènt.

[1689] ’L efièt chì al è chèl di mostrami il stragrànt nùmar di sintìlis
ca dàn fòu i sèrclis celestiàj.

[1690] A tèntin pì ca pòsin di someàjghi a Diu (il punt) in tal so
splendòu.

[1691] Tersina.

[1692] Il ver al vèn par prin comprendùt dal intelèt e in sèguit dal
amòu—ca lu seguìs coma che na onda a ghi va davòu da n’altra. (Dante al
uša la metàfora dal “secondà” par esprimi chista idea.)

[1693] Il mèrit al è generàt da la gràsia divina e da la buna volontàt da
la creatura.

[1694] Sempri pì’n sù, secònt il mèrit .

[1695] La gràsia a para via a flurì encja’n tal secònt grup (di tre) ta
la gerarchìa daj ànzui—e a no svanìs, coma che invensi a smètin di
flurì i flòus cul vignì dal autùn chì di nu, cuant ca si fa jodi la
costelasiòn dal Arièt.

[1696] I prins—chej che par prin a cjantusèjn sul finì dal unvièr.

[1697] Scju òrdins a sòn nominàs in ta la tersina ca seguìs.

[1698] Dionìs l’Aeropagita, che na volta a crodèvin cal vès scrìt il
libri De coelesti hierarchia. (Comentatòus.)

[1699] San Pauli.

[1700] Apol e Diana (soreli e luna).

[1701] La sostansa di chisti rìghis a è che Beatrìs a stà sidina par un
momentùt—chel tant che soreli e luna, o li dos costelasiòns nominàdis,
a sòn in ecuilibri. Pasàt il ecuilibri, la luna a và jù e il soreli al
vèn sù. E a stu punt Beatrìs a taca di nòuf a parlà.

[1702] Beatrìs a à vuardàt in ta la mins di Diu, in ta la cual a si jòt
ogni post e ogni timp. E, i dišarès, chì a si unìsin idèis medievàlis e
modèrnis tal ricognòsi la sìnteši dal spàsiu e dal timp e la
impusibilitàt di separàju.

[1703] La bontàt di Diu a si’a cussì espandùt. A bišugna ameti, però, che
in ta la solitùdin da la so pre-angjelica eternitàt, encja stu bon Diu
al veva bišugna di un pu’ di compagnìa. Ma a bišugna sinti se cal dìs
Dante in ta li rìghis ca seguìsin: prima da la creasiòn Diu al ešisteva
in ta un “ambiènt” ca nol veva nè un prin nè un dopo—un ambiènt cal era
na eternitàt fòu dal timp. Roba, chista, ch’i faj un pu’ di fadìja a
capila, ma che però—coma apena minsonàt—a somèa ca si visìni a li
teorìis di astrofišica modèrnis, ca dìšin che il timp e il spàsiu a sòn
leàs ’l un cun ’l altri; e che tant ’l un che ’l altri a’an vùt inisi
al momènt dal Big Bang, coma che il timp e il spàsiu, secònt Dante,
a’an tacàt tal momènt da la creasiòn.

[1704] Coma zà sugerìt, a somèa che prin da la creasiòn Diu a nol vedi
vùt il timp di stufasi.

[1705] Li tre frècjs a corispùndin a scju tre elemìns: la forma
sostansiàl, la materia in sè stesa, e il insièmit “perfèt” da la forma
e materia. A una mins medievàl coma che di San Tomàs chista fušiòn a
sarès stada comprensìbil e naturàl. Par me, chi’ai cualchi vansadìsa
dal medievàl, a mi’è fàsil capì stu concèt si la pensi coma cal fà me
fradi Flavio cuant cal và a sarpì in ta la vigna. Il so impegnu al
consist in tre fàšis: prin l’idea di coma cal vòu ca sedi la vit na
volta sarpìda; dopo, il sarpì stes—tac tac cu li fuàrfis di vit; e par
ultin la contemplasiòn da la vit che a stu punt a contèn in se la forma
e la materia e, tant par dìšila pì a la lungja, il potensiàl (il bon
vin cal vegnarà da l’ùa da li vìs cussì sarpìdis).  Pròpit cussì al fà
chel lasù. Ma chistu a mi mèt in mins i me milusàrs là di fòu ca àn
encja chej bisùgna di una buna doše di chel tipo di forma lì. Cussì a è
miej ch’i làsi la pena e ch’i cjoli su li fuàrfis di vit! A mi tocja
amèti che chel tipo di creasiòn chì al è un bièl puc diferènt di chel
ca si stà preparànt di fà la me puòra cagna Lollipop, ca’è cussì
rotonda e sglonfa che o vuèj ([17] mars [2004]) o domàn a ti farà una
sgaravana di cjanùs. E a pensà ch’an d’è di chej ca pènsin che la
creasiòn a fòs doma roba di na volta!

[1706] La pura forma, la pura materia, e la uniòn pura da li primi dos,
coma za spiegàt.

[1707] La configurasiòn, il insièmit da li sostànsis (tal sens
Aristotèlic) che in ta stu cašu a sarèsin i ànzui.

[1708] Sot da la sfera da la luna, indulà che dut a è corutìbil. Chì la
materia a pol risevi forma dal di sù.

[1709] Ta sta zona di miès a è la uniòn da la materia e dal pur àt divìn,
ca si bràmin il un cun l’altri e si tègnin sempri leàs. Chiscjus a
sarèsin i cjèlos. Un bièl puc pì tars a mi par che Pico da la Mirandula
al veva da vignì fòu cun l’idea che ’l omp, esìnt tal pì alt da la zona
corutìbil, al à il podej di zì in jù o di zì in sù cuj ànzui. Mentri
ch’i staj scrivìnt, però, a rìvin nuvitàs (che par dìšila justa a’an
puc di nuvitàt) che a Bagdad a si sìnt bombardà di nòuf. Chista nuvitàt
a seguìs la nuvitàt da la distrusiòn di un hotel a Bagdad doj dìs fa, e
dal masàcri di [200] spagnòi l’altra dì a Madrid, e via dišìnt, ad
nauseam. E chista, naturàl, a mi fa vignì in mins ch’an d’è pì di na
frigùja di ironìa tal clamani “potensa pura” nuàltris puora zent ch’i
stìn garegjànt par jodi cuj cal mostra pì furbìsia in tal distruši e
copà. Encja Pico, i cròt, al sarès tentàt di rivišionà li so idèis—se
pì ca nol vès da vignì a jodi la me cagna Lolli che stanòt pasada a’a
vùt sièt Lolùs. Ic, besòla, mentri ca ti vegnèvin fòu a ti’u lecava e
sburtava e rodolava fin ca ti vierzèvin la bocjùta e a tacàvin a cainà—
i no saj pròpit se cun contentesa par èsi rivàs in ta stu mont, o cu na
lamentèla, ca sarès comprensìbi, par èsi stàs intrometùs in ta’un mont
cal à dùtis ches asurditàs ca ghi dàn cussì tant da fà a li CNN di stu
mont. Ma encja s’a vèn da pensà che i cjanùs a si stèdin lagnànt, una
roba a no’è da dubità—e chè a è il compuartamìnt di Lolli che in ta la
straordinaria maniera ca stà tegnìnt cont i so cjanùs a si stà sul
seriu levànt da “potensa pura” a cualchicjusa di angjèlic.

[1710] San Tomàs, secònt Vandelli, al dìs però che San Geronimo a si
basava suj vècjus antìcs ca dišèvin che “angeli sunt ante mundum
corporeum creati.”

[1711] Tant par da un ešempli: “In principio creavit Deus caelum et
terram….”

[1712] I ànzui, esìnt i “motòus” daj cjèlos, a no podarèsin èsi perfès
s’a ghi mancjàs chel stes ca sòn stàs creàs par movi. Di conseguensa,
ànzui e cjèlos ( e dut il rest ca ghi dipìnt) a’an di èsi stàs creàs
tal stes timp. QED.

[1713] Ca sarès il stes che diši, cun pi o mancu precišion, che chej
osteàs di ànzui malcontèns a sòn vignùs chì a ròmpini li scjàtulis.

[1714] Di zighi atorotòr di chel punt cal è Diu.

[1715] Coma ca nòtin i comentatòus, la supiàrbia di Lusìfar a è metùda in
opošisiòn a la modèstia daj ànzui ca sòn restàs fedej a Diu.

[1716] Par gràsia divina e par mèrit so, a no pòsin pì vignì coròs dal
mal. (E a Lusìfar se ghi vèvia mancjàt? Forsi nùja. Forsi il contrari.
Forsi Diu al veva vùt na debulesa par luj, pensànt cal fòs stàt miej di
chej altri ànzui—forsi al splendeva un puc di pì par luj che paj
àltris, se sàju jò. Roba chista ca sarès comprensìbil. Dopodùt a susèit
spès che un pari o na mari a vedi un preferìt fra i so fijòj. Chista
preferensa, però, a  pol vej vùt un efièt negatìf: la geneši da la
supiàrbia di Lusìfar a pol ben derivà da lì.)

[1717] E chistu afièt Lusìfar al à di vèilu sintùt mancu daj àltris—par
via, forsi, da la rašòn chi’ai apena sugerìt.

[1718] Daj insegnamìns fàs ta li “scuèlis” minsonàdis sùbit sù.

[1719] Par via ca dìšin il fals savìnt di diši il fals.

[1720] In altri peràulis, dal momènt ca no pòl dàsi che na eclìs a sèdi
susedùda par dut, il scurisi dal soreli al à di èsi stàt dovùt a un
miràcul.

[1721] Secònt i comentatòus, Làpos e Bìndos a èrin nòns ca si’u cjatava
par dut ta la Toscana daj timps di Dante.

[1722] “Ignorance,” a si dìs in inglèis, “is bliss.” Ta stu cašu a somèa
ca sedi il contrari—almancu secònt Dante. Ma jò i no soj cunvìnt al
sent par sent che la pošisiòn di Dante a è che justa. I staj pensànt a
un puòr contadìn di chej timps là che, sensa nisùna scuela, dut sè cal
sà al sà par via dal plevàn dal so paìs e di sè ca ghi conta. Se stu
plevàn a ghi dìs che s’a nol vòu che la so ànima a zèdi a finila in ta
chel fòr cal è ’l infièr, alòra a bisùgna ca ghi fedi na ofèrta al
plevàn e cal otègni stu tocùt di tela che il plevàn a lu sigùra ca è un
tocùt da la vela da la barcja di San Pieri, e che chistu tocùt di tela
a bišugna ca lu impici insìma dal so armàr e ogni sera a ghi diši un
paternoster o doj. In ta stu cašu se ’l àja da fà stu puòr contadìn? Al
crompa la tela e ogni sera a ghi dìs il so paternostri o avemaria.
Adès, secònt Dante e, i cròt, secònt chej san Tomàs prima di luj, stu
contadinàt a nol và a pièrdi doma i bès ca ghi’a dàt al plevàn, ma
encja la so puòra ànima. A mi pàr che chistu puòr disgrasiàt al vèn—par
dìšila cun delicatèsa—freàt do vòltis, e a la granda!

[1723] Cal sarès, com’che ben si sà: “Euntes in mundum universum
praedicate evangelium omni creaturae.” (Grasie, Vandelli.)

[1724] A vèn in mins una da li storiùtis di Chaucer (“The Pardoner’s
Tale”) ca conta di un di scju predicjadòus cal fa tintinà li monèdis di
arzènt ta li so sachètis contànt strambolòs dal zènar.

[1725] Scju fràris (di Sant’Antoni) e àltris a si profitàvin da la
semplicitàt da la zent cul vèndighi “indulgènsis fàlsis.” (“Ca jodi
chì, sjòra: chistu vuesùt—che in realtàt al era un vuesùt di na puòra
bestia apena pursitada—al è na relìcua di San chistu o di San chel
altri. Chèl che, furtunàt, a lu à al zarà a pasà di sigùr cualchi bièl
àn di mancu tal purgatori. Ca lu crompi, su, pa la salvasiòn da la so
puòra ànima.” E la sjorùta, benedèta, coma fàja a rešistilu?) A
propòšit, la me puora mari a ghi voleva un ben dal mont a Sant’Antoni,
chel di Padova e chel di Versuta. A ghi voleva cussì tant ben che cuant
che, da pìsul, me fradi Esio—puarèt—al sufriva di epilèsia, a lu’a
vistìt cul àbit di un frarùt di Sant’Antòni e tegnùt vistìt cussì par
un àn a pat che Sant’Antòni a lu vuarìs. E Sant’Antòni a lu veva
vuarìt. Che volta lì la “moneda” a no somèa ca sedi stada falsa, par
via che fin in ùltin il barba Esio a no si veva pì malàt. Puòra mari e
puòr barba Esio—requiescat in pacem!

[1726] Il timp esìnt curt, i vìn da sigurasi che il discòrs a si lìmiti
al timp ca ni vansa.

[1727] La mins dal omp a no riva fin la sù.

[1728] “Miàrs e miàrs a lu servìvin; dèis mil vòltis dèis mil a ghi
stevin in front.” (Danièl [7]:[10].)

[1729] La infinitàt di ànzui za minsonada.

[1730] Trònos, chì, al è da intìndisi in  tal sens coletìf di ànzui.

[1731] ’L amòu che i ànzui a esprìmin pa la prima lus (Diu) ca ju iradièa
a vària, dipendìnt da la capacitàt di amà dimostrada daj ànzui—che coma
ch’i vìn jodùt a no sòn dùcjus compàis.

[1732] Encja s’a si divìt in ta un nùmar infinìt di spièlis angjèlics, al
resta sempri un—coma prin ca ju vès creàs.

[1733] Il misdì.

[1734] Cul rivà da l’aurora cualchi stela la sù a stà svanìnt.

[1735] L’aurora. Pì ca dovènta dì e pì il cjèl a si siera, fašìnt
scomparì li stèlis, fin a la pì luminoša.

[1736] Il insièmit daj ànzui—i nòuf òrdins ca zìrin atorotòr dal punt.

[1737] Tal sens di imbarlumìt.

[1738] Il punt (Diu) al era inglusàt da chèl che luj stes al inglusava—
tal sens ca ghi conferiva il so splendòu.

[1739] La bielèsa di Beatrìs a và cresìnt cussì tant che encja si ušàsin
dùtis li làudis ch’i ghi vìn fàt fin chì, a no sarèsin asàj par
descrivi nencja na pìsula part da la so luminoša bielèsa.

[1740] Da chel ch’i mi recuardi jò, cuant che a San Zuan i jodèvin na
biela fruta e i volèvin ušà il pì grant cumplimìnt par laudala, i
vegnèvin fòu cul superlatìf “Ma a è pròpit na roba da jodi!” Chistu i
dišèvin—si rivàvin a sierà la bocja ca ni restava spalancada in tal
jòdila.

[1741] Comic o tragic: un scritòu di na comèdia o di na tragedia.

[1742] Un cal à la vista debulùta.

[1743] In realtàt, che il suridi di na fantasuta al insiminìsi un fantàt
a no’a di pari roba strana. Tal cašu di Dante, però, ’l insiminimìnt al
è adiritura un turbo-insiminimìnt.

[1744] ’L Empireo (il cjèl di pur lušòu).

[1745] Tal Empireo Dante al jodarà i beàs e i ànzui (li do milìsis). I
beàs a ghi vegnaràn mostràs coma ca somearàn tal dì dal judìsi
universàl, cuant che li ànimis a cjolaràn sù di nòuf i so cuàrps.

[1746] A si è necuàrt che adès al veva na capacitàt di jodi tant pì
granda da la so sòlita capacitàt.

[1747] S’i si recuardàn coma che la Comedia a taca, cun Dante pierdùt in
ta la foresta, sensa pì la capacitàt di cjatà la strada justa, alòra i
podìn ben capì cal à a la fin cjatada sta strada.

[1748] Il flun, li falìscjs, i flòus in ta li rìvis—dut chistu al è un
preavìs di sè cal vòu diši.

[1749] L’idea, sedi sè ca sedi, a è chè di un cal ingropa li sèis cuant
cal fa il sfuàrs di pensà, o di jodi sè ca no è normàl di jodi.

[1750] A stu punt a ghi’a parùt che l’onda a no fòs pì dreta e lungja
coma un flun, ma ca vès forma circolàr.

[1751] Se un a si gjava la so mascara al somèa sè cal era prin di meti sù
la mascara.

[1752] I ànzui e i beàs.

[1753] I comentatòus a ni recuàrdin che il sìrcul al è, tra ’l altri,
sìmbul da l’eternitàt, di na roba ca no’a nè inìsi nè fin.

[1754] Clif = rivòn di culina = clivo tal taliàn di Dante (Vocabolario
della lingua friulana, di Maria Tore Barbina). ’L interesànt chì al è
il fat che encja in inglèis a si dìs “cliff” par significà un
straplòmp, o rivòn. A pòl dasi che la etimologìa da li do peràulis a
sedi diferenta. Il inglèis “cliff,” al deriva dal inglèis antìc, mentri
che i pensi che il clif furlàn (= clivo taliàn) al derivi dal latìn. Ma
i no esclùt che tant ’l un che ’l altri a vèdin la stesa radìs.

[1755] Beatrìs a ghi mostra il grant nùmar daj beàs ca fòrmin sta roša.

[1756] Il paradìs.

[1757] Il nùmar daj beàs al è cuaši complèt. A mancja puc post in taj
scjalìns di stu empìreo.

[1758] Il zì in paradìs al è paragonàt al zì a na fiesta di nòsis.

[1759] Rico VII al à, di fat, intivàt di vignì in Italia cun l’intensiòn
di regolà li ròbis, ma, secònt i comentatòus, al à cjatàt tanta
ostilitàt tra i Guelfs e àltris che i so bòis propošis a sòn zùs a
mont.

[1760] Ta stu periodo il papa al sarà Clement V che, par di fòu, al farà
fenta di zì d’acòrdu cun Rico VII; ma di sot al farà coma il vièr, cal
guasta sè che ’l imperatòu al vorès fà.

[1761] Simon Magu a si veva meretàt un postùt tal sercli otàf dal infièr;
cussì tant Clement V che Bonifàs VIII (chel d’Alagna) a vegnaràn butàs
encja pì’n sot!

[1762] I beàs.

[1763] La compagnìa daj ànzui.

[1764] Descrìt chì al è un sbušighès di às ca vàn e vègnin daj flòus e
daj poscj’ indà ca làsin la so mièl.

[1765] Diu.

[1766] Pì di chel tant dovùt a li variasiòns dal mèrit.

[1767] A mi vèn in mins la situasiòn dal Iraq che, mentri chi scrif ([16]
di Avrìl dal [04]) a somèa ca stedi doventànt sempri pešu. Tant par dà un
par di ešèmplis: un daj cuatri ostàgjus taliàns al è stàt gjustisiàt
qualchi dì fa e i àltris a pòl dàsi ca vègnin fàs fòu in taj pròsins
dìs; i mericàns a’an pierdùt na otantìna di soldàs in  ta li ùltimi dos
setemànis, sensa contà chel nùmar amondi pì alt di irachèns ca sòn stàs
fàs fòu in tal stes timp—un milesincsènt, pì o mancu. Èco, la comunitàt
internasionàl a vorès ristabilì ’l òrdin, la pas, in ta sta nasiòn
disgrasiada e introduši libertàt e democrasìa. Ma libertàt e
democrasìa—un vivi pì o mancu normàl e godìbil, insoma—a nol è pusìbul
fin ca no vègnin ristabilìdis il òrdin e la pas. A è par na rašòn coma
chista che Dante al dìs che il “gjoldi” in tal post celestiàl cal stà
descrivìnt al pol èsi realtàt doma se il post stes al è “sigùr.”

[1768] Ta stu nustri mont—in particulàr, Firense.

[1769] Enìs = la orsa granda; so fì = l’orsa pìsula. Sti dos costelasiòns
a si li jòdin sempri insièmit ca fàn il so ziru atòr da la stela polar.

[1770] Roma di bielèsis di stu mont an d’aveva pì di ogni altri post.

[1771] Di Diu.

[1772] Stu pari al è San Bernart di Clairvaux. Al è chì coma sìmbul da la
contemplasiòn.

[1773] Beatrìs a è metùda in tal ters scjalìn. Tal pì alt a è Maria, tal
secont Eva, tal ters Rachel, e cun ic Beatrìs. Chì—secont i
comentatòus—a si jòt dut un incrošamìnt di aritmetica simbolica. (Il
tre al è la radìs dal nòuf; e sta radìs a raprešenta la trinitàt, e
Beatrìs a ghi fà part dal nòuf, che in ta stu intresamìnt al à tanti
corispondènsis ca sugerìsin la perfesiòn.)

[1774] Il paragòn chì al è che luj al è tant lontàn da la višiòn di
Beatrìs la sù in tal alt di luj, coma che un sprofondàt tal mar al è
visìn dal mont indà ca “tona.”

[1775] Tal Limbo, prin sercli dal Infièr, a era zuda par suplicà Virgìlio
di judà Dante.

[1776] Serf dal pecjàt.

[1777] Encjamò.

[1778] San Bernart di Clairveaux.

[1779] Coma ca ni dìšin chej che di latìn e di grec a s’intìndin,
Veronica a vòu diši “figura vera.” Si chè, la Veronica a sarès chel
sudàri, ušàt da Crist zìnt sù’n tal Calvari, cal à ritegnùt la imàgin
da la muša dal puòr Signòu, imàgin ca è encja il dì di vuèj conservada
in ta la bašilica di San Pieri. La Croàsia ta chej timps là a era un
post na vura lontàn. Vuèj, par significà la stesa roba a si dišarès,
forsi, che par jodi sta Veronica a vègnin fin “da li ’mèrichis.”

[1780] A ešìst na storiuta ca dìs che na dì un al à scuntràt San Bernàrt
cal cjaminava besolùt ta la banda di un bièl lac. “Bun dì, Siòr
Bernàrt,” a ghi’a dìt stu chì. “A nol eše amondi bièl stu lagùt?” San
Bernart al à scjasàt il cjaf e vignìnt fòu da li nùlis al à rispundùt:
“Lagùt? Cual lagùt?”

[1781] Maria.

[1782] Ca sarès il post indà cal va jù il soreli.

[1783] Una part dal scjalìn pì alt, indà che Dante al jòt il splendòu di
Maria.

[1784] Stu post indà ca stà par spuntà Maria al è pì luminòus di
cualsìasi altra banda dal scjalìn, o almancu cussì a mi pàr di capì.

[1785] Chista, a mi par a mi, a è una da li rari vòltis che Dante al uša
un paragòn ca nol somèa adàt a la situasiòn. Tal cašu di Maria il
lustri al è una roba da dešiderà; tal cašu di Fetòn, il lustri cal
ilùmina il timòn al è un lustri cal parta il puòr Fetòn a la so
distrusiòn.

[1786] I comentatòus a jòdin sta oriflama coma na antica bandiera di
combatimìnt fransèsa, colorada di ros e di zal. In ta stu cašu, la lus
di Maria.

[1787] Ca è doma just, par via che Bernart al era partàt a la
contemplasiòn. A è da notà da l’ùltima riga che encja Dante al stà
otegnìnt chista capacitàt.

[1788] Gràsis a Maria, la ferida lasada in tal omp dal pecjàt originàl a
è stada metuda in via di redensiòn.

[1789] Eva.

[1790] Il cjantòu (o cjantadòu) al è David, cal veva cometùt il fàl di fa
copà Uriah par imposesàsi da la so fèmina, Betseba. La bišàvula di
David a era Ruth.

[1791] La roša.

[1792] Il mur cal divìt i òrdins daj beàs—chej dal Vecju Testamìnt e chej
dal Nòuf Testamìnt.

[1793] Plen, complèt.

[1794] Scju poscj’ a no sòn encjamò stàs ocupàs da beàs ca àn da vignì.

[1795] La separasiòn a è tra chej—inclùšis li fèminis ebrèis—che crodùt a
ghi vèvin a un Crist futùr e chej, sot di lòu, ca ghi vèvin crodùt a un
Crist zà vegnùt.

[1796] San Zuan Batista e i sans ca vegnaràn sùbit nominàs a sègnin la
granda separasiòn no doma fra il Vecju e Nòuf Testamins, ma a mòstrin
pur la corispundensa fra li fèminis e i òmis.

[1797] Ta chel intervàl di doj àis fra la so muàrt e la muàrt di Crist,
San Zuan al veva lambicàt—se lambicà a era pusìbul—in tal limbo.

[1798] An d’è di comentatòus ca si gràtin il cjaf pensànt a stu pensej. A
eše pusìbul che il nùmar daj “elès” al sedi il stes tant par chej ca’an
vivùt prin di Crist che par chej ca’an vivùt dopo la muàrt di Crist—e
ca pàrin via a nasi e a vivi in nùmars sempri pì als? Jòi i cròt che
scju comentatòus a’an ogni rašòn di gratàsi il cjaf, ma i’ai il timòu
che cul tant gratà a pierdaràn ducju i so cjavièj, e a la fin a no
ghi’n savaràn nè pì nè mancu di prima.

[1799] Par via di esi  muàrs prin di vej savùt distìnguj fra ben e mal.

[1800] Chej che pì’n bas a sarèsin chej muàrs da frutùs che se di mèrit
an d’àn, a lu’an par via daj genitòus.

[1801] I varès preferìt il paragon cal fa Dante fra la inevitabilitàt e
gjustìsia di dut sè ca è cu la curispundensa fra dèit e anèl. Ma stu
paragon a nol à curispundùt a li me ešigènsis di rima. E alòra a
bisùgna contentàsi di cussì.

[1802] Di latinìšmos ’l originàl an d’à encjamò di pì! (La zent
imprimurida—“festinada” par Dante—a sarès che rivada chì prima dal so
timp: i frutùs.)

[1803] Sta peràula  i no l’ai cambiada par nùja: il furlàn a ghi è còmut
encja a Dante ogni tant!

[1804] Diu, al spiega San Bernàrt, al conferìs li so gràsis coma cal vòu
luj. Li so rašòns a sòn sè ca sòn. A Dante—e al rest di nuàltris—a ghi
basta jodi ’l efièt da li gràsis conferìdis: a no ocòr cal savedi li
rašòns.

[1805] Ešau e Jacu (Gen. XXV: [25]) a vèvin mostràt di odiàsi cuant ca èrin
encjamò dentri di so mari.

[1806] Ta la prima etàt—chè di Adàm a Abràm.

[1807] Coma che la circuncišiòn a ghi conferìs virtùt ai màscjus a mi’è
difisilùt capì.

[1808] ’L Arcànzul Gabrièl.

[1809] Maria, chì clamada Augusta pal fat che ic a regna’n ta stu impero.
I doj minsonàs a sòn Adàm e San Pieri.

[1810] San Pieri, sintàt a la destra di Maria, al vèn fàt rišaltà da
Dante pì di Adàm, sintàt a la so sinistra.

[1811] San Zuan il Evangelista, cal veva vùt la višion daj momèns brus
che la Glišia a varès vùt da frontà in taj timps da vignì.

[1812] Visìn di San Pieri.

[1813] Mošè, sintàt visìn di Adàm.

[1814] Ana, la mari di Maria.

[1815] Lùsia a ghi veva racomandàt di judà Dante in tal so momènt di pì
grant avilimìnt.

[1816] Vùt = risevùt. Il sartòu a si adàta a fà’l so indumìnt cu la stofa
ca ghi vèn data. Cussì San Bernàrt a si adàta a la capacitàt di scoltà
e capì cal à Dante.

[1817] Maria.

[1818] Su li cualitàs di Maria, descrìtis chì taj tre paradòs di stu
tersèt, i sugerìs di consultà i comentatòus.

[1819] Tu i ti sòs chè che….

[1820] N’altri paradòs: il fatòu di Maria a si a fàt fà da chè che luj al
à fat.

[1821] La “roša càndida” dal Empireo.

[1822] Tal sens di lus dal misdì, cuant che il soreli al è’n tal punt pì
cjalt.

[1823] Pal me jodi. San Bernàrt, coma ca si jòt, al fà dut il pusìbul par
judà Dante.

[1824] Ta la so maniera sidina, encja Beatrìs e i àltris beàs a stàn
suplicànt Maria, coma cal stà fašìnt San Bernàrt.

[1825] I pensi che Dante al intindi diši che Maria a gradìs il preà di
dùcjus—no doma daj beàs. Ma a pensala ben, nuàltris ca jù cuant ch’i
preàn i preàn par l’intercesiòn di chistu o di chel altri sant o beàt.
Cussi chè, a la fin daj cons, i no sìn pròpit tant lontàns ’l un dal
altri. Sinò a no ni resta che sperà che cualchi sant o beàt la sù a ni
perdoni.

[1826] Tal alt di Diu stes.

[1827] La lus di Diu a è sostansa in se stesa, mentri che ogni altra lus
a no è che riflesiòn di chista.

[1828] I oràcuj da la Sibila, scrìs su fuèis, a vegnèvin spierdùs dal
vint.

[1829] S’interna…si scuaderna: stes vocàbuj dal originàl. La metàfora a
funsiona tant ben in tal furlàn che’n tal taliàn.

[1830] Espresiòns tomìstichis: sostànsis = sè ca è in se stes; acidèns =
manifestasiòns (variàbilis) da li sostànsis.

[1831] La “naf” daj argonàutos a ghi veva fàt ombrena al oceano, roba ca
veva lasàt Netùn a bocja vierta. Che tersina chì a è comentada a lunc
da Vandelli e àltris. Jò i interpreti l’espresiòn “letargu” coma na
maniera di diši di Dante che’n ta stu momènt, jodìnt la conesiòn
universàl fra sostànsis e acidèns, roba che nencja i pì grancj’
filòsofos a jòdin cun claresa, a si sìnt cussì ešaltàt da restà sensa
peràulis, a bocja vierta, coma cal era restàt Netùn stes in tal jodi,
pa la prima volta, n’ombrena insima di luj. E par via da la
straordinaria importansa di sta visiòn, Dante al pensa che un istànt
(punt) e basta di straviamìnt (letargu) al sarès ’l ecuivalènt di
vincjasìnc sècuj di straviamìnt da chel altri straordinàri momènt, chel
di Netùn e Argos.

[1832] Diu al restava il stes in ta la so eterna imutabilitàt; ma jò, cul
vuardalu, i rivavi a jòdighi aspiès ch’i no vevi maj jodùt prin di
adès.

[1833] Iris = il arcobalèn. (Iris = il Fì; ir’s = iris = il Pari.)

[1834] ’L altri ziru (il ters) al sarès il Spìrit Sant.

[1835] E ca no podèvin cjatà.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "La Divina Comèdia: Complete - English title is Dante's Divine Comedy, Complete" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.