| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Balarilang Tagalog
Author: Paglinawan, Mamerto
Language: Tagalog
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Balarilang Tagalog" ***
American Libraries
[Paliwanag ng Tagapagsalin:
Ang tekstong ito ay nasa lumang Tagalog, na gumagamit ng titik g
na may tilde sa ibabaw (g̃), na makikita halimbawa sa mga salitang
ng̃, mg̃a, at ng̃ayón. Kung hindi maayos na nakikita ang titik g̃,
tiyaking UTF-8 ang nakasaad na file encoding sa iyong text reader.
Maaari ring kailangang palitan ang font na iyong gamit. Minumungkahi
ang mga font na Consolas at DejaVu Sans Mono. Kung hindi sapat ang
mga paglutas na ito, gamitin na lamang ang Latin-1 na bersyon ng
e-text na ito.
Maraming pagkakaiba ang mga katawagang ginamit ng may-akda doon sa
mga ginagamit sa kasalukuyan sa makabagong balarilang Filipino.
Halimbawa ay ang “pangdiwà” ng may-akda ay tumutukoy sa noun sa
Ingles, nguni’t sa makabagong balarila ang pandiwa ay verb sa Ingles.
Ang mga bahagi ng teksto na may mga pahilig na titik (italic) ay
ipinaloob sa mga _salungguhit_. Ang mga bahaging may makakapal na
titik (boldface) ay ipinaloob sa mga =simbolong panumbas=.]
BALARILANG TAGALOG
Balarilang Tagalog
SINULAT NI
MAMERTO PAGLINAWAN
_Katulong sa “Taliba” at sa iláng páhayagáng
litáw sa Maynilà._
UNANG PAGKÁLIMBÁG
MAYNILÀ.--S. P.
Limbagang Magiting ni Honorio López. Daáng Anloague,
blg. 319.--Binundok
1910
Arìng tunay ng̃ Kumathâ.--Pag-úusigin ang magpalimbág ng̃ walâ
siyáng pahintulot, at ipalálagáy na nakaw ang aklát na walâng tandâng
lihim ng̃ nagpalimbág.
Ang aklát na itó’y ipinagbibilí sa madlâng Aklatan sa Maynilà.
Nagbibilí rin ng̃ ting̃î at pakyawan sa bahay ng̃ Kumathâ, Santamesa,
blg. 467, (looban 3) Sampalok, Maynilà, K. P.
SA KATAGALUGAN
Ikáw, masayáng bayan ng̃ mg̃a TAGA-ILOG, magandáng lahì ng̃ mg̃a
BAYANI, bayan at lahìng sinilang̃an ng̃ mg̃a dakilàng Lakang-Dula
at Balagtás, ng̃ magigitíng na Rizal at Bonifacio, bayan at
lahìng may isáng wikàng sarili at katutubò, matamís at mayaman,
wikàng pinakamámahál at sinásalitâ ng̃ ang̃awang̃aw na pilipino
ó ng̃ isáng lahìng may sariling puri, dang̃ál at kabihasnán, ng̃
wikàng pinápang̃arap ko’t ináasahan na, siyáng magigíng WIKÀ NG̃
SANGKAPILIPINUHAN sa _maligayang araw ng̃ Bukas_; ikáw ng̃â, bayan
ng̃ mg̃a Taga-Ilog at lahì ng̃ mg̃a Bayani, ang siyáng tang̃ìng
pinagháhandugán nitóng muntî at abâng aklát na itó, nang paghahandóg
na magiliw sa dibdíb, malugód sa pusò at taós sa kálulwá.
=Mamerto Paglinawan=
Sampalok, Maynilà, Disiembre, 1910.
PAUNAWÀ
Sapúl nang lumunsád siná Magallanes sa mg̃a kawiliwiling baybayin
ng̃ lupàíng Sebú, ó dilì kayâ’y nang ituntóng ang kanyáng mg̃a paá
sa Kapulùáng Pilipinas na sa kanyáng kariktán ay nagkápalad tulóy
tawaging _Mutyâ ng̃ Silang̃an_, sapúl nang kanyáng mátuklás ang
lupàíng itó, na may sariling kabihasnán, may sariling pamámahalà,
may sariling pananámpalataya, wikà, ugalì, tugtugin, pananamít,
atbp., at hanggáng sa mg̃a sandalîng itó na, ang bayang Amérika, ang
bayang mábituwín at másalapî ay siyáng nagháhawak ng̃ ating buhay
at kapalaran, ng̃ ating kálulwá at pag-íisip, ng̃ ating ginhawa
at kalayàan, dito sa mg̃a dakilàng sandalîng itó na nagsusumikap
tayo ng̃ buông lakás at kumikilos ng̃ buông siglá sa ikapagtátamó
at ikapagwáwagí ng̃ ating BANÁL NA LAYON, hanggá ng̃ayón, máuulit
ko, ay walâng nag-akalà ó nang̃ahás yumarì (ipagpatawad sa akin ang
pagtátapát) ng̃ isáng wagás na Balarilàng Tagalog upáng mapagbatayán
sa tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa mayamang wikà ni
Balagtás.
Lumilipas ang mg̃a sandalî, dumaraán ang mg̃a araw, mg̃a araw at
sandalîng hindî na magbábalík na, walâ tayong maáanag-ag sa kasaysayan
ng̃ ating wikà liban sa malálabò madídilím na talatà. Hindî ko
itinátakuwíl ang kasalukuyang pagsulong ng̃ wikàng sarili, hindî
ko pinawáwalâng kabuluhán ang masigláng pagsusumikap ng̃ ating mg̃a
mánunulát at mánanagalóg sa pagpápading̃ál at pagpapálaganap ng̃ ating
kálulwá, bagkús pinakapúpuri ko at pakapúpurihin ang kaniláng mg̃a
pagpápagál at pagpapakápuyat. Ng̃unì’t gunítâín nating sumandalî,
ng̃ isáng paggúgunitâng mataós at malalim kung paano ang ng̃ayó’y
nangyayari sa ating wikà. Náritó na tayo sa kapanáhunan ng̃ _Siglo
XX_ at hanggáng sa mg̃a sandalîng itó ay walâ pa tayong mg̃a sariling
aklát na sukat pagkákilanlán ng̃ ating mayamang salitâ at matuwíd na
pagsulat. ¡Kahì’t manawarìng sa hináharáp ay mag-ibayo tayo ng̃ siglá
at huwág tumugot kailan man hanggáng hindî mápatampók sa dakilàng
luklukan ang wikà ni Lakang-Dula!
Isá sa maháhalagáng súliranín na ng̃ayó’y karapatdapat pag-úkulan
ng̃ ating pagkukurò ay ang náuukol sa súliranín ng̃ wikà. Itóng
súliranín ng̃ wikà ay makabuluhán at dakilà, pagkâ’t siyáng diwà ó
kálulwá ng̃ Bayan. Hindî káilâ sa atin na, ang may hawak ng̃ayón ng̃
Pámahalàán sa Pilipinas ay ang bayan ni Washington, at hindî rin
náliling̃id na, ang kanyáng sinásalitâ’y ang wikà ni Shakspeare.
Ang wikàng ginágamit ó pinag-áaralan sa Pilipinas gaya rin namán
ng̃ ibáng bayang mahihinà ay ang wikà ng̃ sumásakóp at hindî ng̃
sinásakóp, gayóng ang matuwíd sana at siyáng dapat sundín ay gamitin
at pag-áralan ang wikà ng̃ sinásakóp at hindî ng̃ sumásakóp. Dahilán
dito, kung kayâ ang wikàng inglés ay siyáng sa ng̃ayó’y itinuturò
sa mg̃a páaraláng bayan, sa mg̃a batàng siyáng sa kinábukasa’y
mang̃agsisilalakí, at sanhî sa ganitóng pagtuturò at pagpapálaganap
ay pinaglálaanán na tulóy ng̃ isáng nápakalakíng gugol. Alín mang
Pámahalàán ay may sariling lakás sa kanyáng mg̃a akalà, at dahilán
dito kung kayâ ang paglaganap sa isipáng pilipino ng̃ náturang salitâ
ay hindî na dapat tawaran.
Ang ganitóng mg̃a pangyayari, mg̃a pangyayaring pará sa ati’y
mahalagá, ay siyáng lagì nang pumúpukaw sa matahimik na
pagpapáhing̃aláy ng̃ aking gunitâ, siyáng tuwî na’y lumilikhâ sa aking
guníguní ng̃ mg̃a panukalà at mg̃a paraáng ikabúbuhay, ikadidilág at
ikalálaganap ng̃ayón at kailan man ng̃ matamís at mayamang wikà ni
Risál. Itó ang sa aki’y nag-udyók, itó ang nagpasulák sa malamíg na
tubig ng̃ aking pusò at iyán ang pumukaw sa mapayapàng pagkakágulayláy
ng̃ aking pag-íisip, at dahilán dito’y siyá ang aking kalasag sa
pakikipágtunggalî, siyá ang aking baluti sa pang̃áng̃ahás ko ng̃
pagyarì nitóng BALARILANG TAGALOG na dapat panundán sa pagsulat at
pagsasalitâ ng̃ sariling wikà.
Hindî lamang ang matuling paglaganap ng̃ wikàng inglés ang nagbunsód
sa akin sa pagyarì ng̃ aklát na itó. Mayroón pa: ang pagkakáibáibáng
ayos ng̃ panunulat na ng̃ayó’y ginagawâ ng̃ ating mg̃a mánunulát
at mánanagalóg, pagkakáibáibáng ang isá’t isá’y nagkakálabáglabág
at ang bawà’t isá’y may kaníkaniyáng tuntuning sinúsunód sa sarili
na siyáng sanhî ng̃ malimit na kamalìán, ng̃unì’t kamalìáng hindî
máipalagáy na ganitó dahil sa kasalatán ng̃ mg̃a pátakaráng dapat
taluntunín. Sa pagnanasà ko ng̃âng maparam ang ganitóng mg̃a ulap
na nakatátabing sa maningníng na liwanag ng̃ ating panunulat, ay
pinaginutan ko ng̃âng sulatin ang aklát na itó na siyáng magigíng
ilaw at tungkód sa pagtahak sa landasing madilím at madulás ng̃
ating pagsulat. Sa ganáng pagkukurò ko, ang isáng malakíng balakíd
na nakapípinsalà sa pagkásulong at paglaganap ng̃ ating wikà ay ang
kasalatán ng̃ isáng Balarilà ó Gramátikáng sukat alituntunín ng̃
mg̃a nang̃agsísisulat.
Ang pagkakásalung̃atan sa pagsulat ay nabábatay sa pagkakábukódbukód
ng̃ mg̃a mánunulát at mánanagalóg. Sa kasalukuyan, ang mg̃a itó’y
nabábahagi sa dalawáng malakíng pangkát: isá’y ang tinátawag na
_makalumà_ at pinamámagatáng _makabago_ ang ikalawá. Ang mg̃a
makalumà’y sumúsunód sa mg̃a tuntuning lumà ó dati ng̃ pagsulat na
siyáng sa ganáng pagkukurò nilá ay tumpák; at ang mg̃a makabago’y
sumúsunód namán sa mg̃a pátakaráng bagong likhâ ng̃ pag-íisip ó
bagong paraán ng̃ pagsulat ng̃ ating wikà. Ang pagtutunggalìáng
itó ay lubhâng mahigpít: isá’t isá’y may sariling ayos ó paraáng
pinanánangnán sa pagyarì ng̃ gayóng hugis ó anyô at sa pagsunód sa
gayó’t ganitóng pagsulat. Akó, palibhasà’y námulat sa mg̃a hulíng
kapanáhunang itó, maibigín sa mg̃a bagong likhâín ng̃ pag-íisip at
sapagkâ’t ináakalà kong tumpák ang mg̃a tuntuning sinúsunód ng̃ mg̃a
makabago, kayâ’t ang nápita kong sundín ay ang mg̃a kaparaanáng
nátuklás at sinúsunód ng̃ayón ng̃ ating maraming mánunulát at
mánanagalóg sa likód ng̃ isáng mataós at mahabàng pagsusurì na
aking ginawâ ukol sa bagay na itó.
Isá pa rin sa lalòng makákabuluháng bagay na sa aki’y umakit na
sulatin ng̃â ang aklát na itó ay ang pagdami ng̃ mg̃a páhayagán, ang
pagdagsâ ng̃ mg̃a nobela at ang pagsísimulâ sa paglabâs ng̃ mg̃a
aklát na náuukol sa karunung̃an na, paraparang nasusulat sa Wikàng
Tagalog. Ang lahát ng̃ itó ay naglálarawan ng̃ maníning̃as na sulô
upáng tumangláw at magbigáy liwanag sa mg̃a gunitâng dahóp, sa mg̃a
gunitâng hindî nakámasíd ng̃ maningníng na liwanag ng̃ karunung̃an
dahil sa kákapusán ng̃ pisìng sukat makáabót sa matayog na luklukan
ng̃ pag-áaral. Ng̃unì’t kinakailang̃an namán na, ang mg̃a páhayagáng
iyán, mg̃a nobela at mg̃a aklát karunung̃an ay magkaisá sa matwíd na
landasin ng̃ pagsulat, at upáng maganáp itó’y kailang̃ang másalig sa
mg̃a tuntuning náilagdâ sa Balarilà ó Gramátiká upáng ang pagbábalità,
pagsásalaysáy ó pagpapaliwanag ay mápawastô ó mápatumpák.
Sumandalîng pagbalikán sa ating mg̃a gunitâ yaóng tumutukoy
sa mahalagá at mádakilàng súliranín ng̃ isáng wikà. Sa _El
Filibusterismo_ ni Rizal, itóng bantóg na aklát sa Europa ma’t
Amérika ay nagsaád ng̃ isáng mahalagá at dakilàng aral, na: ANG WIKÀ
AY SIYÁNG PAG-ÍISIP Ó KÁLULUWÁ NG̃ BAYAN. Dito’y mápipigâ natin ang
isáng masaganà at makabuluháng katás, isáng masaráp at malinamnám
na lasa na dapat sundín, pagyamanin at ipagtanggól. Tinutukoy ko
ang Wikàng Tagalog, ang wikàng mahál sa ating mg̃a pusò, hiyás ng̃
ating lahì, sagisag ng̃ ating ugalì at larawan ng̃ ating kabihasnán,
na, sang-ayon sa pantás na aral ng̃ ating _Bayani ng̃ Kalayàan_
ay kinakailang̃ang mahalín, pagyamanin at ipagtanggól sa mg̃a
nang̃ag-áakalàng uminís ng̃ kanyáng hining̃á, sa mg̃a nang̃agnánasàng
sumugpô ng̃ kanyáng kasiglahán at sa mg̃a nang̃agnánais na pumatáy
sa kanyáng dakilàng diwà at sa kanyáng maningníng na urì.
Atin ng̃âng mahalín, pagyamanin at ipagtanggól ang katutubòng wikà na
ginamit niná Lakang-Dula, Pilapil, Balagtás, Rizal, Mabini, Plaridel,
atbp. at ng̃ wikàng ng̃ayó’y ginágamit ng̃ buông Katagalugan magíng
sa pag-ibig, sa pananámpalataya, sa pag-awit, sa pakikípanayám, sa
pagpúpulong, sa pakikípaglarô, sa pagtulog, sa paglíliwalíw, at sa
lahát na ng̃ mg̃a kilos ng̃ katawán, galáw ng̃ bisig, mithî ng̃
pusò, pang̃arap ng̃ diwà, adhikâ ng̃ damdamin, udyók ng̃ kalooban,
tibók ng̃ dibdíb, likhâ ng̃ pag-íisip at ibá’t ibá pa, sukdáng
ang magiliw na pagmámahál at masigláng pagtatanggól na itó ay
pagkaramayan ng̃ maraming paghihirap, pagkagugulan ng̃ ating mg̃a
bisig at pagkáhandugán ng̃ ating mg̃a buhay, huwág lamang makapanaíg
ang mg̃a nang̃ag-áakalàng uminís ó pumatáy sa káluluwá at buhay ng̃
isáng wikàng ginágamit ng̃ ang̃awang̃aw na tao at ng̃ isáng lahìng
may sariling dang̃ál at may sariling kabihasnán.
Bayàáng ang isáng wikà ng̃ bayan ay mápasailalim ng̃ isáng kapuwà
wikà, bayàáng ang wikàng yaó’y malanság at magkadurogdurog, itakwíl sa
gunitâ’t alaala, ay katumbás ng̃ pagpapabayà na yurakan ang kanyáng
watawat, na sakmalín ang kanyáng buhay, na durugin ang kanyáng
káluluwá, na lansagín ang kanyáng lahì. Walâ nang katotohanang gaya
nitó, palibhasà ang wikà ay anino ng̃ ugalì ng̃ isáng bayan, larawan
ng̃ kanyáng mg̃a kilos at hilig, sagisag ng̃ kanyáng angkán, banaág
ng̃ kanyáng kabihasnán at bakás ng̃ isáng mataós na pag-ibig at
pagmámahál sa bayang kinágisnán. Sino mang nagmámahál sa isáng wikà
ay nagmámahál din sa kanyáng bayan at sa kanyáng lahì. Sino mang
tumátakuwíl sa wikàng sarili ay tumátakuwíl din sa bayang kinágisnán
at sa lahìng nagbibigáy ng̃ kanyáng dang̃ál at kabuhayan.
Iláng pagkukuròng maháhalagá ang akin namáng tutukuyin ng̃ayón ukol
sa mg̃a wikà sa Pilipinas at ang káhalagaháng tagláy ng̃ Wikàng
Tagalog. Tatlóng wikà lamang ang pinakámalaganap sa kasalukuyan:
isá’y ang _bisayà_, na sinásalitâ sa dakong Timog ng̃ Kapulùán,
_tagalog_ ang ikalawá na sinásalitâ sa gitnâ at ibabâ ng̃ Lusóng
at _ilokano_ ang ikatló na sinásalitâ namán sa dakong Hilagà ng̃
Pilipinas. Kung isásalig sa dami ng̃ mg̃a táong gumágamit, ang wikàng
bisayà’y siyáng pang̃ulo sa lahát, sang-ayon sa talâng nábasa ko.
Ng̃unì, kung úurìin sa kagandahan ng̃ isá’t isá, sa katamisán, sa
kayamanan, sa karamihan ng̃ mg̃a páhayagán, sa kasaganàan ng̃ mg̃a
aklát at mg̃a dulâ, ang Wikàng Tagalog ay siyáng pang̃ulo at siyáng
may mataás na urì sa lahát, lalòng lalò na kung isaságunitâ ang
masisigláng kilos sa hulíng kapanáhunang itó na walâng tigil ng̃
pagpápalimbág ng̃ mg̃a aklát, ng̃ pagpápalabás ng̃ mg̃a páhayagán at
ng̃ pagpápatanghál ng̃ mg̃a dulâ. Alinsunod sa mg̃a pangyayaring itó,
ay labis ang aking pag-asa na, ang araw ay dárating na mátutupád ang
aking pang̃arap na, ang wikà sa haharapín ng̃ Kapilipinuhan ay ang
wikà ng̃ mg̃a Taga-Ilog, ang wikàng matamís ng̃ mg̃a Lakang-Dula,
ng̃ mg̃a Balagtás, ng̃ mg̃a Risál, ng̃ mg̃a Mabini, atbp.
Bábanggitín ko rito ang mg̃a aklát na aking pinagsaligán sa pagnanasà
kong makayarì ng̃ isáng Gramátikáng buô at wagás na wagás na tagalog.
Sinanggunìán ko ang _Diccionario_ ni San Lucar, pinag-aralan ko ang
mg̃a _Gramática Hispano-Tagala_ niná Fr. Minguella at Campomanes,
sinurì ko ang maháhalagáng lathalà ni Rizal ukol sa bagong pagsulat
ng̃ tagalog na nápalathalà sa _La Solidaridad_, nilitis ko ang
makákabuluháng lathalà ni G. Eusebio Daluz, inisáisá ko ang maháhalagá
ring lathalà ng̃ katotong Sofronio G. Calderón, at mataós kong sinurì
at pinag-aralan ang ibá’t ibáng pagkukurò at sarìsarìng palagáy
ng̃ mg̃a litáw na mánunulát at mánanagalóg, gayón ang mg̃a aklát
sa sariling wikà na akdâ ng̃ ating magigitíng na kababayan. Bawà’t
salitâ, bawà’t palagáy at bawà’t tuntuning sinipì ko ó hinaláw kayâ
sa mg̃a náturang aklát at lathalà ay malabis kong pinasásalamatan
sa bawà’t isá at sa lahát.
Ng̃ayó’y magsásalaysáy akó ng̃ iláng haláw na pagkukurò ukol sa aklát
na itó. Itóng BALARILANG TAGALOG ay may apat na pang̃ulong bahagi:
_Pagbigkás_ (ó Prosodia); _Pagkilala_ (ó Analogía); _Paglalakip_
(ó Sintaxis) at _Pagsulat_ (ó Ortografía). Hindî ko na íisáisahín
ang bawà’t bahagi upáng ipaliwanag ang káhalagahán ng̃ isá’t isá,
sapagkâ’t itó’y hindî nátutungkól sa akin kundî sa mg̃a babasa
at mag-áaral. Tang̃ìng bábanggitín ko rito ay ang náuukol sa
pagkakásalaysáy. Pinagpumilitan ko, hanggá’t maáarì, na ang bawà’t
tuntunin ay máihanáy na maliwanag, ang mg̃a salitâ’y magíng wagás
na tagalog at málagyán ng̃ mabábabaw at maháhalagáng halimbawà na
angkóp na angkóp sa mg̃a panuto (ó regla) upáng mawatasang maigi
ng̃ babasa at madalîng mátutuhan ng̃ bayan.
Pagkátapos máilahád ang mg̃a abâ kong pagkukurò, pagkátapos máisulit
ang mg̃a tibók ng̃ aking sariling damdamin ay walâ akóng másasabi at
máipagtatapát kundî _akó’y tao_. Sinabi ko ang ganitó, upáng ipakilala
na ang tao’y nagkákamalî, at sapagkâ’t akó’y ganitó ay hindî malayòng
magkámalî rin sa aking mg̃a ginawâ. Ináasahan ko, ng̃ayón pa, na
akó’y magkaroón ng̃ mg̃a malî sa pagyarì ng̃ aklát na itó, gaya rin
namán ng̃ pag-asang mábubulíd sa hukay ang isáng táong lumálakad sa
poók na ganitó sa mg̃a gabíng kadilimán. Dahil sa paníniwalàng itó
ay malugód kong tinátawagan ang mg̃a mánunulát at mánanagalóg at
ang madlâng mahiligín sa sariling wikà na mangyaring pansinín ang
aking mg̃a kamalìán na kaniláng mápupuná sa aklát na itó. Sino mang
pumansín ng̃ aking mg̃a malî, sino man ang magpalagáy ó magmungkahì
kayâ na ang gayó’t ganitóng tuntunin ay hindî tumpák, sino man ang
magdagdág ng̃ anó mang palagáy ó anó mang paghahakà, kailan ma’t ang
mg̃a itó’y náuukol sa ikawáwastô ng̃ mg̃a tuntunin at ikasúsulong
ng̃ ating wikà ay malabis kong pasásalamatan, ng̃ isáng pasásalamat
na taós sa pusò. Sa ganitóng kaparaaná’y naníniwalà akóng lílinis
ó húhusay ang mg̃a pátakaráng sinúsunód sa ating pagsasalitâ at
pagsulat, at sa haharapí’y magkakároón tayo ng̃ isáng wagás, buô at
tumpák na Balarilàng Tagalog na siyáng haligi ng̃ ating pagsulat at
ng̃ ating wikà.
Sa wakás ay tanggapín ninyó, mg̃a kababayang mahíhiligín sa Wikàng
Tagalog, ang isáng muntîng aklát na itó na nilikhâ ng̃ pahát kong
isip at ng̃ muntî kong lakás sa likód ng̃ masigláng pagsusumikap, ng̃
masaganàng pagál at maraming pagtitiyagâ sa sariling katawán, udyók
lamang na magkaroón tayo ng̃ isáng aklát na mapagbábatayán sa ating
pagsasalitâ at sa ating pagsulat. Ang pusò ko’y malúlunod sa katuwâan
kung ang pagkakálabás ng̃ aklát na itó ay makátulong sa pagpápadilág
at pagpapálaganap ng̃ ating wikà. Ang damdamin ko’y mabúbusóg sa galák
kung ang aklát na itó’y pag-áralan natin, upáng máipakilala minsan
pa ang ating wagás na pag-ibig at magiliw na pagmámahál sa sariling
arì, sa sariling diwà at sa sariling káluluwá ng̃ ating iníibig
na bayan. At káhulíhuliha’y isáng mataós na dalang̃in, dalang̃ing
nagbuhat sa pusò, na, maano nawàng sa hináharáp ay magíng wikà ng̃
Sangkapilipinuhan ang wikàng matamís ng̃ mg̃a Taga-Ilog, ang wikàng
mayaman ng̃ mg̃a Lakang-Dula, ng̃ mg̃a Balagtás, ng̃ mg̃a Risál,
ng̃ mg̃a Mabini, at ibá pa!
=Mamerto Paglinawan.=
TUNTUNIN
KABANATA TUDLÍNG
Paunawà 7
Simulâ 17
UNANG BAHAGI
Pagbigkás ó Prosodia
I.--Ang Pagbigkás at ang kaniyáng sakláw 19
II.--Abakadáng tagalog 20
III.--Pagbigkás ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) 21
IV.--Pagbigkás ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante) 23
V.--Tungkól sa mg̃a pantíg (ó sílaba) 26
VI.--Hinggíl sa mg̃a diptongo 27
VII.--Sa mg̃a pang̃ung̃usap ó salitâ 29
VIII.--Ukol sa diín (ó acento prosódico) 30
IX.--Tungkól sa paglilihim (ó sinalefa) 35
X.--Hinggíl sa mg̃a pang-anib (ó ligazón) 36
IKALAWÁNG BAHAGI
Pagkilala ó Analogía
I.--Ang Pagkilala at ang kaniyáng sakláw 39
II.--Salitâng Pang-akbáy (ó Artículo) 43
Pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ tao 44
Pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay 47
III.--Salitâng Pangdiwà (ó Sustantivo) 50
Ukol sa iláng bahagi ng̃ pangdiwà 53
Pangdiwàng pangwatas (ó verbal) 56
Pangdiwàng malimit (ó frecuentativo) 57
Pangdiwàng karamihan (ó colectivo) 58
IV.--Salitâng Pangturing (ó Adjetivo) 59
Ukol sa bilang na dalawá ó marami 63
Sa mg̃a salitâng pangtulad (ó comparativo) 65
Sa mg̃a salitâng pangtaás (ó superlativo) 68
Sa mg̃a salitâng panglakí (ó aumentativo) 69
Sa mg̃a salitâng pangliít (ó diminutivo) 70
Sa ibá pang bahagi ng̃ salitâng pangturing 71
V.--Salitâng Pangtayô (ó Pronombre) 72
Pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó personal) 73
Pangtayô sa pagtuturò (ó demostrativo) 79
Pangtayô sa pag-áarì (ó posesivo) 81
Pangtayô sa pagtatanóng (ó interrogativo) 83
Pangtayô sa pagbabalak (ó indeterminado) 85
Sa mg̃a anyông isinásama sa mg̃a pangtayô 85
VI.--Salitâng Pangwatas (ó Verbo) 86
Sa mg̃a pang̃ulong bahagi ng̃ mg̃a anyô 89
VII.--Ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación) 93
Sa mg̃a ayos ng̃ pangwatas 93
Sa mg̃a panahón ng̃ pangwatas 94
Sa mg̃a bilang at sa mg̃a katawán 97
VIII.--Ang pangbalak na anyông “um” 98
Mg̃a tuntunin sa pagbabaybáy 99
Kágamitán ng̃ anyông “um” 103
IX.--Ang pangbalak na anyông “mag” 106
Mg̃a panuto sa pagbabaybáy 106
Kágamitán ng̃ anyông “mag” 108
X.--Ang pangtiyák na anyông “in” 113
Hugis ng̃ “in” at ang kanyáng mg̃a tuntunin sa
pagbabaybáy 115
Kágamitán ng̃ anyông “in” 119
XI.--Ang pangtiyák na anyông “i” 124
Mg̃a pátakarán sa pagbabaybáy 124
Kágamitán ng̃ anyông “i” 127
XII.--Ang pangtiyák na anyông “an” 129
Mg̃a panuto sa pagbabaybáy 131
Kágamitán ng̃ anyông “an” 133
XIII.--Pangtiyák ng̃ anyông “um” 135
XIV.--Pangtiyák ng̃ anyông “mag” 137
XV.--Ang pangbalak na anyông “mang” 143
Mg̃a tuntunin sa pagbabaybáy 144
Pangtiyák ng̃ anyông “mang” 145
Kágamitán nitóng anyông “mang” 148
XVI.--Ang pangbalak na anyông “ma” 151
Mg̃a pátakarán sa pagbabaybáy 151
Pangtiyák ng̃ anyông “ma” 152
Kágamitán nitóng anyông “ma” 154
XVII.--Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangbalak 156
Huwaran ng̃ unang pagbabaybáy 157
Huwaran ng̃ ikalawáng pagbabaybáy 162
Huwaran ng̃ ikatlóng pagbabaybáy 164
Huwaran ng̃ ikapat na pagbabaybáy 166
XVIII.--Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangtiyák 168
Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “um” 169
Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “um” 171
Huwaran sa ikatlóng pangtiyák ng̃ “um” 173
Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “mag” 175
Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “mag” 177
Huwaran sa ikatlóng pangtiyák ng̃ “mag” 179
Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “mang” 181
Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “mang” 183
Huwaran sa ikatlóng pangtiyák ng̃ “mang” 185
Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “ma” 187
Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “ma” 189
XIX.--Sa mg̃a pangtulong na anyô ng̃ pangwatas 191
XX.--Ukol sa anyông “maká” 193
Ang kanyáng pangtiyák 195
Kágamitán ng̃ náturang anyô 197
XXI.--Hinggíl sa anyông “magpa” 200
Ang kanyáng pangtiyák 201
Kágamitán ng̃ násabing anyô 203
XXII.--Tungkól sa anyông “pa” 206
Ang kanyáng pangtiyák 207
Kágamitán ng̃ anyông nábanggít 209
XXIII.--Ukol sa anyông “magpaka” 211
Ang kanyáng pangtiyák 212
Kágamitán ng̃ náturang anyô 215
XXIV.--Hinggíl sa anyông “makí” 217
Ang kanyáng pangtiyák 218
Kágamitán ng̃ násabing anyô 219
XXV.--Tungkól sa anyông “magká” 221
Ang kanyáng pangtiyák 222
Kágamitán ng̃ anyông nábanggít 223
XXVI.--Ukol sa anyông “magíng” 224
XXVII.--Hinggíl sa anyông “magsí” 227
XXVIII.--Tungkól sa anyông “magpatí” 229
XXIX.--Ukol sa anyông “manghí” 231
XXX.--Hinggíl sa anyông “magkáng” 234
XXXI.--Tungkól sa anyông “magsa” 236
XXXII.--Salitâng Pangbago (ó Adverbio) 238
Sa ibá’t ibáng bahagi ng̃ pangbago 240
XXXIII.--Salitâng Pang-ukol (ó Preposición) 242
XXXIV.--Salitâng Pangbigkís (ó Conjunción) 245
Pangbigkís sa pag-íisá 245
Pangbigkís sa paghihiwaláy 248
Pangbigkís sa pagsubalì 249
Ukol sa ibáng pangbigkís 250
XXXV.--Salitâng Pangdamdám (ó Interjección) 252
XXXVI.--Ukol sa Pagbabawas (ó Síncopa) 254
XXXVII.--Hinggíl sa Pangdulo (ó Desinencia) 256
IKATLÓNG BAHAGI
Paglalakip ó Sintaxis
I.--Ang Paglalakip at ang kaniyáng sakláw 258
II.--Ukol sa pagkakaayon (ó concordancia) 259
III.--Hinggíl sa paghaharì (ó régimen) 261
IV.--Tungkól sa pagbubuô (ó construcción) 266
V.--Ukol sa mg̃a kaisipán (ó oración) 269
VI.--Sa mg̃a kaisipáng dalisay (ó simple) 272
VII.--Sa mg̃a kaisipáng mayhalò (ó compuesta) 274
VIII.--Paglalakip na likhâ (ó Sintaxis figurada) 275
IX.--Mg̃a kamalìán ng̃ salitâ (ó vicios de dicción) 278
IKAAPAT NA BAHAGI
Pagsulat ó Ortografía
I.--Ang Pagsulat at ang kanyáng sakláw 282
II.--Hinggíl sa malalakíng titik 283
III.--Paggamit ng̃ iláng titik ayon sa kanyáng tunóg 285
Hinggíl sa _E_ at _I_ 285
Hinggíl sa _O_ at _U_ 286
Hinggíl sa _B_ at _P_ 288
Hinggíl sa _K_ at _G_ 289
Hinggíl sa _D_ at _T_ 291
Hinggíl sa _I_ at _Y_ 292
Hinggíl sa _U_ at _W_ 293
IV.--Tungkól sa kudlít (ó acento ortográfico) 294
V.--Mg̃a tuntunin sa pagkukudlít 295
VI.--Sa mg̃a pang̃ulong tandâ ng̃ pagsulat 301
Ang pangtigil (ó coma) 302
Ang tuldók at pangtigil (ó punto y coma) 303
Ang dalawáng tuldók (ó dos puntos) 305
Ang tuldók (ó punto final) 306
Ang pangsugpông tuldók (ó puntos suspensivos) 306
Ang pangtanóng (ó interrogación) 307
Ang pangtaká (ó admiración) 308
VII.--Sa mg̃a pangtulong na tandâ ng̃ pagsulat 309
VIII.--Ang panghatì at ang paraán ng̃ pagkakabahábahagi
ng̃ mg̃a pantíg 311
IX.--Ukol sa pagsulat ng̃ iláng salitâ 313
X.--Tungkól sa mg̃a salitâng hirám 317
XI.--Kung paano ang pagpapalít sa Wikàng Tagalog ng̃
mg̃a titik na walâ sa kanyá 319
Ukol sa c 320
Hinggíl sa ch 320
Tungkól sa f 320
Ukol sa j 321
Hinggíl sa ll 321
Tungkól sa ñ 321
Ukol sa q 321
Hinggíl sa rr 321
Tungkól sa v 322
Ukol sa x 322
Hinggíl sa z 322
XII.--Mg̃a salitâng daglî na malimit gamitin sa Wikàng
Tagalog 322
Balarilang Tagalog.
Simulâ.
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _wikà_ ó _salitâ_?
NAG-AARAL. Tinátawag na _wikà_ ó _salitâ_, ang kabuùan ng̃ mg̃a
pang̃ung̃usap at ang mg̃a paraán ng̃ pagsasalitâ sa bawà’t bayan ó
bansá.
G. Kung gayón, ¿anó ang tinátawag na Wikàng Tagalog?
N. Tinátawag na Wikàng Tagalog[1] ang wikàng ginágamit ng̃ Katagalugan
ó kayâ’y ng̃ mg̃a táong tubò sa gitnâ at ibabâ ng̃ Lusóng[2].
G. ¿Anó ang _Balarilà_ (ó Gramática) ng̃ isáng wikà?
N. Balarilà (ó Gramática) ng̃ isáng wikà ay ang katípunan ng̃ mg̃a
panuto (ó arte) hinggíl sa mahusay niyáng pagsasalitâ at ng̃ tumpák
na pagsulat.
G. Kung gayón, ¿anó ang _Balarilàng Tagalog_?
N. Balarilàng Tagalog ay ang tumpák na pagsasalitâ at tugmâng pagsulat
sa wikàng tagalog.
G. ¿Sa ilán nabábahagi ang Balarilà?
N. Sa apat: _Pagkilala_ (ó Analogía), _Paglalakip_ (ó Sintaxis),
_Pagbigkás_ (ó Prosodia) at _Pagsulat_ (ó Ortografía).
G. ¿Anó ang tinátawag na _Pagkilala_ (ó Analogía)?
N. Ang panig ng̃ Balarilà na nagtuturò at nagpapakilala ng̃
káhalagahán at tungkulin ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap.
G. ¿Anó ang _Paglalakip_ (ó Sintaxis)?
N. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ mg̃a kaparaanán ukol sa
pagbubuô ó paglalakiplakip ng̃ mg̃a salitâ.
G. ¿Anó namán ang _Pagbigkás_ (ó Prosodia)?
N. Ang panig ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ mg̃a paraán hinggíl sa
tuwíd na pagbigkás.
G. ¿At ang _Pagsulat_ (ó Ortografía)?
N. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ angkóp na paggamit sa
mg̃a titik at ibá pang mg̃a tandâ na gamit sa pagsulat.
TALABABÂAN
[1] Hindî ko pa máitawag sa matamís at mayamang wikà natin ang
pamagát na WIKÀNG PILIPINO na siyá ko sanang nais, sapagkâ’t kung
tunay mang ang wikàng itó ni Balagtás ay siyáng kinagigiliwan ng̃
maraming pilipino, malaganap at may mataás na urì kay sa ibá, ay tunay
rin namáng hanggá ng̃ayón ay lubhâng marami pa rin ang dî gumágamit
sa kanyá, lalòng lalò na ng̃ mg̃a tagá Bisayà, Iloko, Mindanáw,
Kapangpang̃an, Panggasinán, at ibá pa. At sakâ na natin iangkóp ang
náturang pamagát, sakalìng ang pinapanukalang paglalakiplakip ng̃
ibá’t ibáng wikà na ng̃ayó’y ginágamit sa Pilipinas ay maganáp sa
ibáng araw.
[2] Ang mg̃a bayang nagsasalitâ ng̃ wagás na Wikàng Tagalog ay Bagong
Esiha, Bulakán, Risál, Bataan, Maynilà, Kabite, Laguna, Tayabas,
Batang̃an at Mindoro. May mang̃ilánng̃ilán ding nang̃ung̃usap sa
bayang Sambales, Tarlák, at ibá pang kanugnóg nitóng Lusóng.
UNANG BAHAGI
Pagbigkás ó Prosodia[3]
I KABANATA
Ang Pagbigkás at ang kaniyáng sakláw
GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _Pagbigkás_ (ó Prosodia)?
NAG-AARAL. Ang Pagbigkás ay isáng bahagi ng̃ Balarilà na nagtatatág
ng̃ mg̃a panuto sa ikatutuwíd ng̃ pagbibigkás (ó pronunciación)
at pagdidiín (ó acentuación) ng̃ mg̃a titik (ó letra), pantíg (ó
sílaba), pang̃ung̃usap at kaisipán.
G. ¿Anó ang tinátawag na _tinig_ (ó voz)?
N. Tinátawag na _tinig_ ang tunóg na nilílikhâ ng̃ hang̃ing itinapon
ng̃ bagà pagkálabás sa gulunggulung̃án.
G. ¿Anó ang pinamámagatáng _titik_?
N. Ang muntîng bahagi ng̃ tinig pag binigkás ang isáng tunóg na
maiklî at malinaw.
TALABABÂAN
[3] Minárapat kong iuná ang bahaging itó ng̃ BALARILA, sapagkâ’t
lubhâng kailang̃ang mabatíd muna natin ang náuukol sa Abakadá,
bago tayo tumung̃o sa pagkilala ng̃ halagá at tungkulin ng̃ mg̃a
pang̃ung̃usap, sa paglalakiplakip nitó, at pagkátapos ang nahihinggíl
namán sa tumpák na pagsulat.
II KABANATA
Abakadáng tagalog[4]
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na abakadáng tagalog?
NAG-AARAL. Tinátawag na abakadáng tagalog ang kabuùan ng̃ mg̃a titik
na ginágamit sa sariling wikà.
G. ¿Iláng titik mayroón ang ating abakadá?
N. May dalawangpû lamang lahát, at itóng mg̃a sumúsunód:
a, b, k, d, e, g, g̃, h, i, l,
m, n, o, p, r, s, t, u, w, y.
G. ¿Paano kung bigkasín ang bawà’t isá?
N. Ang pagbigkás ng̃ bawà’t isá ay ganitó:
a, ba, ka, da, e, ga, ng̃a, ha, i, la,
ma, na, o, pa, ra, sa, ta, u, wa, ya.
G. Ang mg̃a titik, ¿sa anó nabábahagi?
N. Nabábahagi ang mg̃a titik sa tinátawag na _ting̃ig_ (ó vocal) at
_pangtinig_ (ó consonante).
G. ¿Anó ang tinátawag na _ting̃ig_ (ó vocal)?
N. Tinátawag na ting̃ig (ó vocal) ang titik na maáarìng bigkasín sa
kaniyáng sarili lamang at bumubuô ng̃ isáng pantíg (ó sílaba).
G. ¿May ilán ang ting̃ig sa tagalog?
N. Limá: _a_, _e_, _i_, _o_, _u_.
G. ¿Anó namán ang tinátawag na _pangtinig_?
N. Tinátawag namáng pangtinig ang titik na dî máibibigkás sa kanyáng
sarili, at itó’y nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃ isáng ting̃ig (ó
vocal).
G. ¿May ilán namán ang pangtinig sa ating wikà?
N. Labinglimá: _b_, _k_, _d_, _g_, _g̃_, _h_, _l_, _m_, _n_, _p_,
_r_, _s_, _t_, _w_, _y_.
TALABABÂAN
[4] Pinamagatáng _abakadá_ sa tagalog ang tinátawag na _alfabeto_ ó
_abecedario_ sa kastilà, sang-ayon sa kapasiyahán ng̃ “Samahán ng̃
mg̃a Mánanagalóg,” sapagkâ’t ang pinanggaling̃an at pinagbatayán ng̃
tinurang salitâ ay ang apat na pang̃unang titik sa tagalog na _a_,
_b_, _k_, _d_, na kung bibigkasín ay _a_, _ba_, _ka_, _dá_.
III KABANATA
Pagbigkás ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal)
GURÒ. ¿Paano ang pagbigkás ng̃ _a_ sa wikàng tagalog?
NAG-AARAL. Ang pagbigkás ng̃ _a_ sa ating wikà ay kawangkîng kawangkî
ng̃ pagbigkás sa wikàng kastilà, liban lamang kung nagtatagláy ng̃
mg̃a kudlít na mariín (ó agudo) at banayad (ó grave), palibhasà ang
tunóg ng̃ mg̃a kudlít na itó’y lubhâng kaibá sa tunóg ng̃ kudlít
ng̃ salitâng kastilà.
G. ¿Paano namán ang pagbigkás sa _e_?
N. Ang pagbigkás sa _e_ ay katulad din ng̃ sa kastilà, liban kung
may tagláy na kudlít paris nang sinabi sa _a_.
G. Ang _i_, ¿paano namán ang pagbigkás?
N. Ang _i_, sa una at kalagitnâan ng̃ pang̃ung̃usap ay walâng iniwan
sa kastilà. Kung nasa sa hulíng pantíg (ó sílaba) ang tunóg ay
bumubukás ng̃ kauntî, at may bahagyâng pagkakahawig sa mg̃a salitâng
inglés na _sorry_, _carry_, atbp., na ang tinurang tunóg ay isáng
pagduduób ng̃ _e_ at _i_.[5]
Halimbawà ang salitâng _lalaki_: ang _i_ dito ay dî ganitó binibigkás,
kundî _ie_ ó ang pagduduób ng̃ mg̃a tunóg ng̃ _i_ at _e_.
G. ¿Paano ang pagbigkás sa _o_?
N. Sa gitnâ ng̃ pang̃ung̃usap ay paris din sa kastilà ng̃unì’t sa
katapusán ang kanyáng tunóg ay nagigíng katumbás ng̃ _ou_.
G. At ang _u_, ¿paano kung bigkasín?
N. Ang pagbigkás sa _u_ ay katulad din ng̃ sa kastilà kailan ma’t
na sa gitnâ ng̃ pang̃ung̃usap.
G. ¿Ang _o_ at _u_ ay magkawang̃ís bagá?
N. Hindî pò, sapagkâ’t ang isá’t isá ay may sariling tunóg at may
sariling kágamitán.
G. Kung may sariling tunóg ang bawà’t isá, ¿bakit ang _o_ ay nagigíng
katumbás ng̃ _ou_ sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap?
N. Ang bagay na iyá’y isáng pagduduób ng̃ _o_ at _u_, pagbigkás
ó tunóg na katutubò sa mg̃a dilàng tagalog na siyáng sanhî ng̃
ipinaghihirap sa pagbigkás ng̃ mg̃a europeo.
Halimbawà ang salitâng _utos_: ang _o_ dito ay dî ganyán dapat
bigkasín paris bagá ng̃ pagkakásulat kundî ang paglalakip ng̃ tunóg
na _o_ at _u_ ay siyáng nárarapat gawín.
G. Sa ganitóng pag-áalang̃aning pagbigkás na nangyayari magíng sa
_e_ at _i_ at magíng sa _o_ at _u_ sa katapusán ng̃ salitâ, ¿ay
paano ang tumpák na pagsulat na dapat sundín?
N. Ang pag-áalang̃ang pagsulat na ibinubung̃a ng̃ ganyáng pagduduób,
gaya ng̃ _lalaki_ ó _lalake_, _utos_ ó _utus_, atbp., ay maliliwanagan
sa bahagi ng̃ Pagsulat (ó Ortografía).
TALABABÂAN
[5] Sa matandâng kasulatan natin ay tatlóng ting̃ig (ó vocal) lamang
ang kinikilala: isá’y ang _a_, ikalawá’y ang _e-i_ at ikatló’y ang
_o-u_.
IV KABANATA
Pagbigkás ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante)
GURÒ. ¿Anóng tunóg mayroón ang mg̃a pangtinig na _b_, _l_, _m_, _n_,
_p_, _s_, _t_ at _y_?
NAG-AARAL. Ang tunóg ng̃ madlâng titik na itó ay kaparis din ng̃ sa
kastilà, kailan ma’t may kasakasamang ting̃ig (ó vocal).
G. ¿Anó ang tunóg ng̃ _k_?
N. Ang tunóg ng̃ _k_ ay katumbás ng̃ _ca_, _co_, _cu_, at _qua_,
_que_, _qui_, _quo_, _quu_ sa kastilà, hal.: _cuadro_, _caballo_,
_querubín_, atbp., ay nagigíng _kuadro_, _kabayo_, _kerubín_.
G. ¿Anó ang kabutihang idinudulot ng̃ _k_ sa tagalog?
N. Marami pò: unang una ay nagigíng madalî ang pag-áaral at pagtuturò,
at ikalawá’y siyáng angkóp na angkóp sa mg̃a pang̃ung̃usap natin.
G. ¿Anóng tunóg mayroón ang _d_?
N. Ang tunóg ng̃ _d_ ay kawang̃ís sa kastilà kailan ma’t na sa una at
hulihán ng̃ salitâ; ng̃unì’t nagigíng _r_ kailan ma’t pinagigitnâan
ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) at ang sinusundán niyá ay dî katapusán
ng̃ pang̃ung̃usap. Halimbawà: _mARAmi_, _mARIlág_, _kARAmdaman_,
_mabutI RIto_, _masam RIyan_, atbp. Dátapwâ’t kung sinusundán ng̃
pangtinig (ó consonante), ó dî kayâ’y pinakasimulâ ng̃ salitâ ay dî
na dapat baguhin ó paltán. Halimbawà: _buhaT Dito_; _sulonG Diyán_;
_dumito ka katotO, Diyán ay mápapahamak ka_. Dapat ding mabatíd na
dî sa tuwîtuwî na’y dapat baguhin, hal.: _madalî_ at dî _maralî_;
_madilím_ at dî _marilím_; _madilat_ at dî _marilat_, atbp. At dapat
ding matantô na, kapág ang mg̃a pangtinig (ó consonante) na _w_ at
_y_ ang siyáng sinusundán ay nárarapat ding baguhin; hal.: _buháY
Rin siyá_, _sumigaW Rito_, atbp.
G. Ang _g_ ¿paano namán ang tunóg?
N. Ang _g_ sa wikàng tagalog ay malumanay kung bigkasín, dî gaya
sa kastilàng malakás. Nakákatumbás niyá ang _gua_, _gue_, _gui_ sa
kastilà, bagamá’t walâng _u_ sa gitnâ; hal.: _gintô_, _gising_,
_pigíng_, _lagì_, atbp.
G. ¿Anó namán ang tunóg ng̃ _g̃_?
N. Ang tunóg nitó ay nagbubuhat sa ilóng at tumutulóy sa lálamunan.
Ang lalòng magaling at angkóp na pagbigkás ay anyông pahumál.
G. ¿Anó ang káhalagaháng dapat idulot ng̃ _g̃_ sa ating wikà?
N. Ang _g̃_ na katumbás ng̃ _ng̃_ ay nápakamahalagá, pagkâ’t bukód sa
siyáng tang̃ìng titik na makasusunód sa ating mahirap at magandáng
pagbigkás na, ang tunóg ng̃â’y sa ilóng at lálamunan (nasal-gutural)
at siyáng ikaiibá sa ibáng wikà, ay siyá pang madalî, malinaw at
tugmâng tugmâ sa pahumál na pagbigkás, na lubhâng marami sa wikà
natin[6].
G. ¿Paano kung bigkasín ang _h_?
N. Ang _h_ sa tagalog ay may hang̃in kung bigkasín, at itó’y hindî
náwawang̃ís sa _h_ ng̃ kastilà: mana pa’y nálalapit ng̃ bahagyâ sa
_j_ bagamá’t marahan dito; hal.: _halík_, _hawíg_, _luhà_, _buhò_,
at ibá pa.
G. Ang _r_, ¿paano kung bigkasín?
N. Ang pagbigkás sa _r_ ay malumanay. Dapat matantô na ang titik
na itó’y mahirap makita sa simulâ ng̃ salitâ, bagamá’t may
mang̃ilánng̃ilán din, paris ng̃ _rahuyo_, _rahá_, atbp. Sa hulí ó
katapusán ay lalò ng̃ walâ, bagamá’t noóng dakong una ay palasák na
palasák ang paggamit, at sa lugál niyá’y _d_ ang náhalili.[7] Sa
gitnâ ng̃ pang̃ung̃usap ay malimit gamitin kailan ma’t napapagitnâan
ng̃ dalawáng ting̃ig (ó vocal).
G. ¿Anó namán ang tunóg ng̃ _w_?
N. Ang _w_ ay isáng bago at mahalagáng titik na náparagdág sa
tagalog. Lubhâng nápabuti at nápatumpák ang maraming salitâ dahilán
sa kanyá. Sa dating bigkás na _kalabao_, _arao_, _sing̃ao_, _ilao_,
atbp., ay nagíng _kalabáw_, _araw_, _sing̃áw_, _ilaw_, na siyáng
tumpák na tumpák. Siyá rin ang nagíng kahalili ng̃ ting̃ig _u_,
hal.: _wikà_, _walâ_, _káluluwá_, _tuwâ_, atbp., sa dating _uica_,
_uala_, _kaloloua_, _toua_.[8]
TALABABÂAN
[6] Ang palagáy ni G. Mariano Ponce sa aklát na _Guillermo Tell_ ni
Rizal hinggíl sa pag-áalís ng̃ kudlít sa _g̃_ at isulat ng̃ _ng_ na
walâng kudlít sa itaás, pag-áalís na nagkakahulugán ng̃ pagpawì sa
titik na _g̃_ ay dinaramdám kong dî sang-ayunan gaya rin namán ng̃ dî
pagsang-ayon ng̃ maraming mánunulát at mánanagalóg. Ang násabing ginoó
ay nagbitíw ng̃ mararami at maháhalagáng katwirang pinagbábatayán
niyá, na ang isá’y násasalig sa ibá’t ibáng wikà at ang ikalawá’y ang
kapansanang mangyayari sa _g̃_ sakalìng magpalimbág sa ibáng lupà
ng̃ mg̃a kasaysayang tagalog. Akó man sana ay talagáng sang-ayon na
rito, dang̃a’t dî maamin niyaring kalooban ang pagtatapon sa titik
na bugtóng at katutubò na siyáng pinakadiwà ng̃ ating wikà at siyáng
katang̃ìán sa ibá. Bukód sa rito, ang _g̃_ ay siyáng angkóp na
angkóp sa pagbigkás at tunóg ng̃ ating mg̃a pang̃ung̃usap. At kung
ang titik na iyá’y ating papawiin at papaltán ng̃ ibá, marahil ang
mg̃a salitâ natin ay magigíng garíl kung bigkasín. At tang̃ì pa rin
dito, yamang isinaád ni Risál na: “ang sulat tagalog ay dapat magíng
sulat tagalog,” kung gayón, upáng matupád ang dakilàng salitâng itó
ng̃ magiting na bayani ay dapat gamitin natin ang _g̃_ na siyáng
katutubò at siyáng diwà ng̃ wikà ni Balagtás.
[7] Noón ng̃âng araw ay malimit gamitin ang _r_ sa katapusán ng̃
pang̃ung̃usap, at ang madalás gumamit nitó’y ang mg̃a parì sa kaniláng
pang̃ang̃aral at sa kaniláng mg̃a kasulatan at dásalan, paris sa
halimbawà ng̃ _capatír_, _bacor_, _lubir_, atb., sa lugál na sabihing
_kapatíd_, _bakod_, _lubid_. Sa iláng bayan ng̃ Batang̃an ay gayón
din ang pagbigkás, at kung dî akó malî ay hindî nagbabago hanggá
ng̃ayón.
[8] Noóng mg̃a panahóng lumipas, palibhasà ang _w_ ay dî pa nátutuklás
na gamitin sa ating wikà, kung kayâ ang ginágamit sa lugál niyá (paris
ng̃ sinabi ko) ay ang ting̃ig _u_ gaya sa mg̃a salitâng _uica_,
_uala_, atbp. At sanhî sa kadahilanang itó kung kayâ sa _Ensayo de
Gramática Hispano-Tagala_ ni Fr. Minguella ay ipinalagay tulóy na
ang _ua_ at _ui_ ay diptongo, pagpapalagáy na walâng katotohanan
sapagkâ’t walâ nitó sa mg̃a salitâng wagás na tagalog.
V KABANATA
Tungkól sa mg̃a pantíg (ó sílaba)
GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _pantíg_ (ó sílaba)?
NAG-AARAL. _Pantíg_ sa ting̃ig ng̃ _Pagbigkás_, ang tunóg ng̃ isá
ó iláng titik na ibinibigkás na biglâ ng̃ tinig, (ó voz) at ang
pakinig namá’y warìng tinatanggáp ng̃ minsanan.
G. ¿Maáarì bagáng magkaroón ng̃ pantíg kung walâng ting̃ig isá man?
N. Hindî pò: magkakároón ng̃ pantíg kailan ma’t may isáng ting̃ig
(ó vocal) na kasama.
G. ¿Iláng titik maáarìng magtagláy ó bumuô ng̃ isáng pantíg?
N. Ang isáng pantíg ay maáarìng magtagláy ng̃ isá, dalawá, tatló ó
apat na titik, hal.: _ó_, _sa_, _din_, _kung_.
G. ¿Anó ang tuntuning pangkahalatán (ó regla general) ukol sa
pagbigkás ng̃ mg̃a pantíg sa mg̃a salitâng wagás na tagalog?
N. Ang tuntuning pangkalahatáng sinúsunód natin ay itó: “ang isáng
pangtinig (ó consonante) ay hindî dapat mádikít sa kapwà pangtinig:
kailang̃ang ang isá’t isá ay bigkasíng malinaw at magkahiwaláy”.
Halimbawà: hindî dapat bigkasíng _tu-dlíng_, _ku-dlít_, _ta-gláy_,
_a-klát_, _ba-klád_ atbp., na ang dalawáng pangtinig (ó consonante)
ay magkasiping ó magkadikít sa isáng pantíg, kundî ang nárarapat ay
_tud-líng_, _kud-lít_, _tag-láy_, _ak-lát_, _bak-lád_.
VI KABANATA
Hinggíl sa mg̃a diptongo
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _diptongo_?
NAG-AARAL. Tinátawag na diptongo, ang isáng pantíg (ó sílaba) na
kinaroroonán ng̃ dalawáng ting̃ig (ó vocal) na magkasiping at
ibinibigkás lamang ng̃ íisá.
G. ¿May diptongo bagá sa ating wikà?
N. Sa mg̃a salitâng wagás na tagalog ay walâ isá mang diptongo,
kahì’t na magkasiping ang dalawáng ting̃ig (ó vocal); hal.: _nais_,
_pain_, _kain_, _tao_, atbp.
G. Sa pag-ilag sa diptongo, ¿anó tulóy ang nákaugaliáng gawín sa
mg̃a salitâng ang dalawáng ting̃ig ay magkasiping?
N. Nákaugalián na tulóy sing̃itan ng̃ _y_ ó _w_ sa mg̃a salitâng
warìng may diptongo; hal.: _buwán_ (buan), _tuwâ_ (tuâ), _biyák_
(biák), _tiyáp_ (tiáp), atbp. na paraparang binibilang sa tigalawáng
pantíg.
G. ¿Marapat ba tayong tumanggáp ng̃ diptongo?
N. Oo pò, nárarapat; at ang pagtanggáp na itó’y tang̃ìng manggagaling
sa mg̃a salitâng hirám na may diptongo.
G. ¿Anó ang mápapalâng kabutihan sa ganitóng pagtanggáp?
N. Sa bagay na itó’y maiilagan ang pagkakáyuwis (ó confusión) sa
pagkakásiping ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) ng̃ mg̃a salitâ, paris ng̃
_nais_, _pain_, atbp., at sa pagduduób ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) ng̃
mg̃a anyô (ó partícula), gaya ng̃ _Iulat_, _MAinggitin_, _MAGSIambâ_.
G. ¿Iláng diptongo lamang ang dapat tanggapín?
N. Pitó: _ia_, _ie_, _io_, _iu_, _ua_, _ue_ at _ui_.
G. Tungkól sa ganitóng pagtanggáp, ¿may panuto rin bang dapat itatág?
N. Mayroón pò: ng̃unì’t dapat alamíng ang panutong itó’y isá lamang
pásubalì (ó excepción) at hindî pangkalahatán (ó en general).
G. ¿Paano ang panutong dapat sundín?
N. Ganitó: “Ang mg̃a diptongong tagalog ay nanggagaling sa mg̃a
salitâng hirám sa ibáng wikà na ináarì natin at nagpapásimulâ sa
mahihinàng ting̃ig (ó vocales débiles), at ang mg̃a diptongong itó
ay pitó: _ia_, _ie_, _io_, _iu_, _ua_, _ue_ at _ui_.” Halimbawà:
_Prosodia_, _Nobiembre_, _silabario_, _siudád_, _kuaderno_, _kueba_,
_huebes_, _hesuita_, at ibá pa[9].
G. ¿Paano ang gagawín sa mg̃a salitâng hirám na nagdudulo ng̃ _ía_
at ng̃ ibá pang magkakabít ang dalawáng ting̃ig na hindî namán
diptongo?
N. Kung ating isusulat ang mg̃a salitâng gangganitó ay dî nárarapat
baguhin, at dapat matantô na sa atin ma’y hindî rin diptongo, hal.:
_María_, _Heograpía_, _Ortograpía_, atbp.
G. ¿Paano ang pagkakasunódsunód sa pagbigkás ng̃ limáng ting̃ig (ó
vocal), sang-ayon sa kanyáng baitang na sinúsunód?
N. Ganitó: _a_, _e_, _i_, _o_, _u_.
G. ¿Paano namán ang pagkakaayawayaw na sinúsunód hinggíl sa tunóg
at lakás ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal)?
N. Ganitó: _a_, _o_, _e_, _i_, _u_.
G. ¿Alín sa kanilá ang tinátawag na _malalakás na ting̃ig_ (ó vocales
fuertes)?
N. Ang tatlóng náuuná ó kayâ’y ang _a_, _o_ at _e_.
G. ¿Alín namán ang _mahihinàng ting̃ig_ (ó vocales débiles)?
N. Ang dalawáng náhuhulí ó kayâ’y ang _i_ at _u_.
TALABABÂAN
[9] Ang panutong itó’y sinipì ko sa matalinong kasapì sa “Samahán
ng̃ mg̃a Mánanagalóg” na si G. Eusebio Daluz, na siyáng kasang-ayon
ko sa palagáy ukol sa pagtanggáp ng̃ diptongo sa Wikàng Tagalog na
nagbubuhat sa mg̃a salitâng hirám.
Sa ganitóng pangyayari ay mápapawì namáng dî sásala ang ginagawâng
pagsising̃it ng̃ _y_ sa mg̃a pang̃ung̃usap na hirám, paris sa
halimbawà ng̃ _Diyós_, _Munisipiyo_, _Huliyo_, atbp. ay dapat gawíng
ganitó: _Dios_, _Munisipio_, _Hulio_. Gayón din ang dapat másabi
hinggíl sa mg̃a salitâng sinising̃itan ng̃ _w_, gaya sa halimbawà
ng̃ _huwebes_, _hesuwita_, _kuwento_, _kuwaderno_, ay dapat gawíng
_huebes_, _hesuita_, _kuento_, _kuaderno_.
VII KABANATA
Sa mg̃a pang̃ung̃usap ó salitâ
GURÒ. ¿Anó ang pang̃ung̃usap ó salitâ?
NAG-AARAL. Alín mang tunóg, magíng isá itó at magíng marami man na
ibinibigkás ang isáng pagkukurò (ó idea) ay tinátawag na pang̃ung̃usap
ó salitâ.
G. ¿Iláng pantíg (ó sílaba) ang kailang̃an upáng bumuô ng̃ isáng
pang̃ung̃usap?
N. Mangyayaring magíng isá, dalawá ó ilán mang pantíg; hal.: _ó_,
_alíw_, _salapî_, _pagsisisi_.
G. ¿Anóanóng pamagát ang ikinakapit sa mg̃a salitâ sang-ayon sa
ginagawâng pagdidiín?
N. Ang mg̃a tinátawag na _pabiglâ_ (ó aguda), _pábanayad_ (ó grave),
_pabagsák_ (ó esdrújula) at _pásagitsít_ (ó sobresdrújula).
G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ salitâng tinátawag na pabiglâ (ó aguda)?
N. Tinátawag na salitâng pabiglâ, yaóng idinidiín ang pagsasalitâ sa
hulíng pantíg; hal.: _badyá_, _bagsák_, _bulíd_, _tamís_, _alíw_,
_taksíl_, atbp.
G. Ang salitâng pábanayad (ó grave), ¿anó ang kátuturán?
N. Tinátawag na salitâng pábanayad yaóng idinidiín ang pagbigkás sa
ikalawáng hulí ng̃ pantíg; hal.: _nayon_, _sabi_, _bayan_, _tao_,
_sulat_, _basa_, atbp.
G. Ang salitâng pabagsák (ó esdrújula), ¿anó namán?
N. Yaóng pang̃ung̃usap na idinidiín ang pagsasalitâ sa ikatlóng hulí
ng̃ pantíg; hal.: _úlirán_, _líbing̃an_, _típanan_, atbp.
G. ¿At ang salitâng pásagitsít (ó sobresdrújula)?
N. Yaóng pang̃ung̃usap na idinidiín ang pagbigkás sa ikaapat, ikalimá,
ó ikailán mang hulí ng̃ pantíg; hal.: _pátakarán_, _páhayagán_,
_mánanagalóg_, _mánanalaysáy_.
VIII KABANATA
Ukol sa diín (ó acento prosódico)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _diín_ (ó acento prosódico)?
NAG-AARAL. Ang biglâng pagbigkás ó kayâ’y ang pagdidiíng ginagawâ
sa gayó’t ganitóng ting̃ig ng̃ pantíg kung binibigkás ang isáng
salitâ ó pang̃ung̃usap.
G. ¿Anó namán ang tinátawag na _kudlít_ (ó acento ortográfico)?
N. Tinátawag na kudlít ang tandâ na malimit gamitin sa pagsulat na
siyáng pinakasagisag ó larawan ng̃ gayóng pagdidiíng ginagawâ.
G. ¿Anó ang kaibahán ng̃ _diín_ sa _kudlít_?
N. Na, ang _diín_ ay siyáng ginágamit sa pagbigkás, at ang _kudlít_
ay sa pagsulat. Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng nagtatagláy ng̃ kudlít
ay nagtatagláy rin namán ng̃ diín, hal.: _sibád_, _tugtóg_, _tamís_.
Ng̃unì’t ang salitâng may tagláy na diín, kadalasá’y walâng kudlít;
hal.: _bahay_, _nayon_, _tao_.
G. Ang pagdidiín sa mg̃a salitâ, ¿sa anó nabábahagi?
N. Gaya na ng̃ sinabi, ang mg̃a salitâ ay nabábahagi sa tinátawag
na _pabiglâ_ ó pagbigkás na mariín sa hulíng pantíg, _pábanayad_
ó pagbigkás na mariín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg, _pabagsák_ ó
pagdidiín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg, at _pásagitsít_ ó pagdidiín
sa ikaapat ó ikalimáng hulí ng̃ pantíg.
G. ¿Mayroón bagáng mg̃a tuntuning sinúsunód ukol sa mg̃a salitâng
_pabiglâ_ (ó aguda)?
N. Marami pò, at itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Ang mg̃a salitâng gaya ng̃ _bulíd_, _sigíd_, _bayáw_, _sabík_,
_baníg_, _apí_, _bibíg_, _sapúl_, _tamís_, _mahál_, _tunóg_, _amá_,
_isá_, _gabí_, _iná_, _kapatíd_, _dalawá_, _halagá_, at ibá’t ibá
pang gangganitó ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg.
_Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng wagás na tagalog na ang
katapusáng ting̃ig (ó vocal) ay pinang̃ung̃unahan ng̃ dalawáng
pangtinig (ó consonante), ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg;
hal.: _biNLíd_, _biGKís_, _suBSób_, _buGTóng_, _yuPYóp_, _haGDán_,
_siKSík_, _aKYát_, _paTLáng_, _tuKLóng_, _tuDYó_, _tuKSó_, _linGGó_,
_baGSák_, _tuKTók_, atbp.
_Ikatló._--Ang mg̃a salitâng nátatapos sa _iya_, _iyo_, _uwa_, _uwi_,
may kasunód ó walâng pangtinig (ó consonante) ay dapat bigkasíng
mariín sa hulíng pantíg, hal.: _tiyáp_, _liyó_, _buwán_, _buwíg_,
atbp.
_Ikaapat._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng nagtatapós sa tambál na ting̃ig
(ó vocal) may kasunód ó walâng pangtinig (ó consonante) ay binibigkás
din ng̃ mariín; hal.: _paá_, _tiím_, _diín_, _doón_, _loób_, _noó_,
_totoó_, _alapaáp_, atbp.
_Ikalimá._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng gaya ng̃ _ag-ág_, _ig-íg_,
_iw-íw_, _is-ís_, _al-ál_, _ang-áng_, at ibá pang gangganitó, ay
binibigkás ding mariín ang hulíng pantíg; hal.: _anag-ág_, _paig-íg_,
_aliw-íw_, _alis-ís_, _buhalhál_, _paang-áng_.
_Ikaanim._--Ang mg̃a salitâng nagtatapós sa _ab_ ay binibigkás
na mariín sa hulíng pantíg, hal.: _sukáb_, _salakáb_, _sabsáb_,
_lagabláb_.[10]
G. ¿Alín namán ang mg̃a panutong sinúsunód ukol sa mg̃a salitâng
_pábanayad_ (ó grave)?
N. Ang mg̃a sumúsunód:
_Una._--Ang mg̃a salitâng gaya ng̃ _simoy_, _sabi_, _basa_, _sulat_,
_tao_, _sisi_, _nayon_, _bayan_, _sulit_, _bahay_, _kasama_,
_karayom_, at ibá pang gangganitó ay binibigkás na mariín sa ikalawáng
hulí ng̃ pantíg.
_Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may dalawá ó
tatlóng pantíg, at ang mg̃a salitâng itó’y nagtatagláy sa katapusán
ng̃ kudlít na banayad (ó acento grave) ay binibigkás na mariín sa
ikalawáng hulí ng̃ pantíg; hal.: _wikà_, _nasà_, _batì_, _lahì_,
_pusò_, _pakò_, _sariwà_, _timawà_, _lagarì_, _bighanì_, _pintuhò_,
_pang̃akò_, atbp.
G. ¿Alín ang mg̃a tuntunin ukol sa mg̃a salitâng _pabagsák_ (ó
esdrújula)?
N. Ang mg̃a tuntuning sumúsunód:
_Una._--Ang mg̃a salitâng paris ng̃ _bíhirà_, _dálitâ_, _káhimán_,
_kápitan_, at ibá pang paris nitó ay binibigkás na mariín sa ikatlóng
hulí ng̃ pantíg.
_Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may dalawáng pantíg
gaya ng̃ _anás_, _bulóng_, _libíng_, atbp. na mg̃a salitâng pabiglâ
ó mariín kung bigkasín sa hulíng pantíg at sa hulí’y dinagdagán ng̃
_an_ ó _han_ ay binibigkás na mariín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg,
hal.: _ánasan_, _búlung̃an_, _líbing̃an_, _áliwan_, _búgtung̃an_,
_sígiran_, _lúksuhan_, atbp.
_Ikatló._--Ang ilán sa mg̃a salitâng ugát na may dalawáng pantíg
gaya ng̃ _ibig_, _nais_, _sabi_, _bulíd_, _hiláw_, _mahál_, atbp. na
pinang̃ung̃unahan ng̃ anyô (ó partícula) _ma_ ó _na_ ay binibigkás
ding mariín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg, hal.: _máibig_, _mánais_,
_másabi_, _máhiláw_, _mámahál_, _mábulíd_, _másabi_, _máibig_,
_náturan_, _nábulong_, _nábasa_, _nákain_, atbp.
_Ikaapat._--Ang karamihan ng̃ mg̃a salitâng nagpapásimulâ sa _ka_
at nagtatapós sa _an_ ó _han_ gaya ng̃ _katíbayan_, _kagáling̃an_,
_katípunan_, _kabánalan_, _kagándahan_, _kamáhalan_, at ibá pang
gangganitó ay binibigkás ding mariín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg.
G. ¿Alín ang mg̃a panutong dapat sundín ukol sa mg̃a salitâng
_pásagitsít_ (ó sobresdrújula)?
N. Ang mg̃a panutong sumúsunód:
_Una._--Ang mg̃a salitâng gaya ng̃ _súliranín_, _pátakarán_,
_mánunulát_, _paláisipán_, _palátuntunán_, _mánanagalóg_,
_mámamahayág_, _mánanalaysáy_, atbp., ay binibigkás na mariín sa
ikaapat at ikalimáng hulí ng̃ pantíg.
_Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may tatlóng pantíg
gaya ng̃ _himagsík_, _sigalót_, _himutók_, _halakhák_, atbp. na
mariín ang pagbigkás sa katapusáng pantíg at dinaragdagán sa hulí
ng̃ _an_ ay dapat bigkasíng mariín sa ikaapat na hulí ng̃ pantíg;
hal.: _hímagsikan_, _sígalutan_, _hímutukan_, _hálakhakan_, atbp.
_Ikatló._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may dalawáng
pantíg, gaya ng̃ _lagpás_, _alíw_, _bigkís_, _bulóng_, _utos_,
_payo_, atbp. na pinang̃ung̃unahan ng̃ _pa_ at dinuduluhan ng̃ _an_
ó _han_ ay binibigkás na mariín sa ikaapat na hulí ng̃ pantíg; hal.:
_pálagpasán_, _páaliwán_, _pábigkisán_, _pábulung̃án_, _páutusan_,
_pápayuhan_, atbp.
_Ikaapat._--Ang mg̃a salitâng ugát na may tatlóng pantíg, gaya
ng̃ _lagarì_, _dalirì_, _sariwà_, atbp., na pinang̃ung̃unahan ng̃
_ma_ ay binibigkás na mariín sa ikaapat na hulí ng̃ pantíg, hal.:
_malagarì_, _madalirì_, _masariwà_, atbp.
_Ikalimá._--Ang mg̃a salitâng may dalawáng pantíg, gaya ng̃ _hulí_,
_samâ_, _buti_, _wakás_, _linaw_, at ibá pang pawàng gangganitó, na
may _ka_ sa una at _an_ ó _han_ sa hulí at sakâ inúulit ang buông
pantíg ng̃ ugát, ay binibigkás ding mariín sa ikaanim na hulí ng̃
pantíg, hal.: _káhulíhulihan_, _kásamâsamâán_, _kábutibutihan_,
_káwakáswakasan_, _kálinawlinawan_, atbp.
TALABABÂAN
[10] Ang limáng tuntuning náuuná ng̃ mg̃a salitâng pabiglâ ay sinipì
ko kay G. Eusebio Daluz.
IX KABANATA
Tungkól sa paglilihim (ó sinalefa)
GURÒ. ¿Anó ang _paglilihim_ (ó sinalefa)?
NAG-AARAL. Ang pag-áalís ng̃ isá ó iláng titik sa mg̃a pang̃ung̃usap
kailan ma’t naglalakip ang mg̃a itó.
G. ¿Kailán nangyayari ang paglilihim?
N. Ang paglilihim ay nangyayari sa mg̃a salitâng nagtatapós sa
ting̃ig (ó vocal) at sa mg̃a pangtinig (ó consonante) _n_ at _w_,
kailan ma’t ang sumúsunód dito’y ang pangbigkís (ó conjunción) _at_
at ang pang-anib (ó ligazón) _ay_.
G. ¿Sa iláng tuntunin (ó regla) nábubuô ang paglilihim?
N. Sa dalawá, at itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Pagkâ ang isáng pang̃ung̃usap ay nagtatapós sa ting̃ig (ó
vocal) ó kayâ’y sa pangtinig na _w_ at ang sumúsunód dito’y ang
pangbigkís _at_ ó ng̃ pang-anib _ay_, ay maáarìng alisín ang _a_ sa
_at_ ó _ay_, pag-áalís na kailang̃ang pagitnâan ng̃ isáng panandâ
(ó apóstrofo) upáng mákilala ang paglilihim.
MG̃A HALIMBAWÀ
Amá’_t_ iná Amá _at_ iná.
Lalaki’_t_ babae Lalaki _at_ babae.
Sampagita’_t_ kampupot Sampagita _at_ kampupot.
Akó’_y_ tao Akó _ay_ tao.
Siyá’_y_ marang̃ál Siyá _ay_ marang̃ál.
Itó’_y_ magandá Itó _ay_ magandá.
Ikáw’_t_ akó Ikáw _at_ akó.
Araw’_t_ gabí Araw _at_ gabí.
Ikáw’_y_ marunong Ikáw _ay_ marunong.
Ang ilaw’_y_ maning̃as Ang ilaw _ay_ maning̃as.
_Ikalawá._--Lahát ng̃ pang̃ung̃usap na nagtatapós sa _n_, at itó’y
sumúsunód sa _at_ ó _ay_ ay maáarìng alisín ang násabing _n_, sakâ
ang _a_ sa _ay_ ó _at_, na, kailang̃ang pagitnâan lamang ng̃ isáng
panandâ (ó apóstrofo).
MG̃A HALIMBAWÀ
Baya’_t_ Pámahalàán Bayan _at_ Pámahalàán.
Silang̃a’_t_ Kanluran Silang̃an _at_ Kanluran.
Pang̃inoó’_t_ Alipin Pang̃inoón _at_ Alipin.
Ang baya’_y_ harì Ang bayan _ay_ harì.
Itóng halama’_y_ malusóg Itóng halaman _ay_ malusóg.
Ang katwira’_y_ likô Ang katwiran _ay_ likô.
G. ¿Sinúsunód bagá ang paglilihim sa tuwîtuwî na?
N. Hindî pò: ang paglilihim ay lubhâng malayà: maáarìng sundín ng̃
isáng sumusulat at maáarì namáng huwág sang-ayon sa kanyáng káibigán.
X KABANATA
Hinggíl sa mg̃a pang-anib (ó ligazón)
GURÒ. ¿Anó ang _pang-anib_ (ó ligazón)?
NAG-AARAL. Tinátawag na pang-anib, ang iláng titik ó anyô (partícula)
na siyáng naglalakip sa mg̃a pang̃ung̃usap na magkahiwaláy.
G. ¿Bakit ginagawâ ang ganitóng paglalakip?
N. Nang magkaroón ng̃ magandáng tunóg, lambíng at tamís ang mg̃a
salitâ natin.
G. ¿Ilán ang mg̃a pang-anib sa tagalog?
N. Apat, at ganitó ang pagkakasunódsunód: _g_, _ng_, _na_, _ay_.
G. ¿Kailán dapat gamitin ang _g_?
N. Dapat gamitin ang _g_ kailan ma’t ibig paglakipin ang salitâng
nagtatapós sa _n_ sa pang̃ung̃usap na sumúsunód.
MG̃A HALIMBAWÀ
Bayan dakilà Bayan_g_ dakilà
Kundiman marikít Kundiman_g_ marikít
Samahán Taga-ilog Samahán_g_ Taga-ilog
G. ¿Saán ginágamit ang _ng_?
N. Sa salitâng nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) na ibig ilakip sa
pang̃ung̃usap na sumúsunód.
MG̃A HALIMBAWÀ
Magandá babae Magandá_ng_ babae.
Dakilà Mithî Dakilà_ng_ Mithî.
Noó maaliwalas Noó_ng_ maaliwalas.
Paá malakí Paá_ng_ malakí.
G. ¿Saáng gamit ang _na_?
N. Ang _na_ ay siyáng gamit kung ibig paglakipin ang salitâng
nagtatapós sa pangtinig (ó consonante) na hindî _n_ sa kapwà salitâng
sumúsunód.
MG̃A HALIMBAWÀ
Lang̃it mataás Lang̃it _na_ mataás.
Ilog mababaw Ilog _na_ mababaw.
Bundók matarík Bundók _na_ matarík.
G. ¿Saáng gamit namán ang _ay_?
N. Ang _ay_ ay siyáng naglalakip sa ng̃alang pangtukoy (ó nominativo
de persona) sa salitâng sa kanyá’y sumúsunód na nagbabadyá ng̃
kalagayan.
MG̃A HALIMBAWÀ
Si Bathalà marunong Si Bathalà _ay_ marunong.
Ang tao tao Ang tao _ay_ tao.
Si Kikò dukhâ Si Kikò _ay_ dukhâ.
IKALAWÁNG BAHAGI
Pagkilala ó Analogía
I KABANATA
Ang Pagkilala at ang kaniyáng sakláw
GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _Pagkilala_ (ó Analogía)?
NAG-AARAL. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò’t nagpapakilala ng̃
káhalagahán at tungkulin ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, tagláy ang kaniyáng
pagkakabagobago at ang sariling kátuturán.
G. ¿Anó ang pang̃ung̃usap ó salitâ?
N. Isáng tunóg, ó kayâ’y kabuùan ng̃ mg̃a tunóg na ibinibigkás natin
ang isáng pagkukurò.
G. ¿Anó ang tinátawag na _kaisipán_ (ó oración) sa urì ng̃ Balarilà?
N. Ang dalawá ó ang paglalakiplakip ng̃ mg̃a salitâ na nagbabadyá
ng̃ isáng ganáp na pagkukurò ó ang nagtatagláy ng̃ isáng hustóng
kahulugán. Halimbawà: _Akó’y susulat_; _siyá’y bumabasa_; _silá’y
nag-áaral ng̃ Balarilà_.
G. ¿Ilán ang mg̃a bahaging sakláw ng̃ kaisipán?
N. Sa Wikàng Tagalog ay siyám lamang: _pang-akbáy_ (ó artículo),
_pangdiwà_ (ó sustantivo), _pangturing_ (ó adjetivo), _pangtayô_
(ó pronombre), _pangwatas_ (ó verbo), _pangbago_ (ó adverbio),
_pang-ukol_ (ó preposición), _pangbigkís_ (ó conjunción) at
_pangdamdám_ (ó interjección).
G. ¿Paano ang pagkakabagong nangyayari sa mg̃a bahaging itó ng̃
kaisipán?
N. Ang mg̃a itó’y nagkakábagobago sa pamamagitan ng̃ dalawáng
pang̃ulong kátawagán: _magbaling_ (ó declinar) at _magbaybáy_ (ó
conjugar).
G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _magbaling_?
N. Dalhín sa ibá’t ibáng lagáy (ó caso) ang mg̃a salitâng
pinagbábaling.
G. ¿Alín ang mg̃a salitâng pinagbábaling?
N. Ang _pang-akbáy_, ang _pangdiwà_, ang _pangturing_ at ang
_pangtayô_.
G. ¿Anó namán ang kátuturán ng̃ _magbaybáy_?
N. Ilagáy sa ibá’t ibáng ayos (ó modo), panahón (ó tiempo), bilang
(ó número) at katawán (ó persona), ó kayâ’y ang pagkakabagobagong
nangyayari sa mg̃a salitâng binabaybáy.
G. ¿Alín ang mg̃a salitâng binabaybáy?
N. Ang tang̃ìng binabaybáy ay ang salitâng pangwatas; ng̃unì’t dapat
alamíng sa Wikàng Tagalog ang alín mang pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán,
lalòng lalò na ang pangdiwà, pangturing, pangbago at pangtayô ay
maáarìng gawíng pangwatas at baybayín sa pamamagitan ng̃ tulong ng̃
ibá’t ibáng anyô (ó partícula). Lalòng maliliwanagan ang bagay na
itó pagsapit sa kanyáng kinaúukulan.
G. ¿Alín ang mg̃a salitâng hindî nátitinag (ó invariables)?
N. Ang mg̃a salitâng mahirap ó talagáng hindî maáarìng baguhin ay ang
pang-ukol (ó preposición), pangbigkís (ó conjunción) at pangdamdám
(ó interjección).
G. ¿Anó ang dapat mákilala ukol sa mg̃a salitâng pinagbábaling?
N. Sa mg̃a salitâng pinagbábaling ay dapat mákilala ang _kiyás_ (ó
género), ang _bilang_ (ó número) at ang _lagáy_ (ó caso).
G. ¿Anó ang tinátawag na _kiyás_ (ó género)?
N. Tinátawag na kiyás ang pagbabagong nangyayari sa Balarilà upáng
matalastás kung ang isáng pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay ay
tumutukoy sa lalaki ó sa babae ó sa bagay.
G. ¿Mayroóng ilán ang kiyás sa ating wikà?
N. Tatló: _Kiyás lalaki_ (ó género masculino), _kiyás babae_ (ó
género femenino) at _kiyás sa bagay_ (ó género neutro).
G. ¿Anó ang _kiyás lalaki_?
N. Ang náuukol sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó hayop na ang kahulugá’y
nahihinggíl ó náuuwî sa kalálakihan, hal.: _Huan_, _amá_, _binatà_.
G. ¿Anó namán ang _kiyás babae_?
N. Ang tumutukoy sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó hayop na ang kátuturá’y
náuukol sa kabábaihan, hal.: _Huana_, _iná_, _dalaga_, _binibini_.
G. ¿Anó ang _kiyás sa bagay_?
N. Ang náuukol sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay na hindî kiyás lalaki ni
kiyás babae, gaya ng̃ aklát, _panulat_, _bulaklák_, _kahoy_, _bahay_,
_tubig_, atbp.
G. ¿Anó ang tinátawag na _bilang_ (ó número)?
N. Tinátawag na bilang ang pagbabagong nangyayari sa Balarilà upáng
mákilala kung ang isáng salitâ ay náuukol sa íisá ó maraming tao,
hayop ó bagay.
G. ¿Mayroóng ilán ang bilang?
N. Dalawá: _bilang na íisá_ (ó número singular) at _bilang na dalawá
ó marami_ (ó número plural). _Bilang na íisá_, ang tumutukoy sa
pang̃alan ng̃ isáng tao, hayop ó bagay, hal.: _bahay_, _aklát_,
_panulat_. _Bilang na dalawá ó marami_, ang tumutukoy sa pang̃alan
ng̃ dalawá ó maraming tao, hayop ó bagay, hal.: _mg̃a bahay_, _mg̃a
aklát_, _mg̃a panulat_.
G. ¿Anó ang tinátawag na _lagáy_ (ó caso)?
N. Ang kalagayan at mg̃a pangyayari na, matatagpùán sa kaisipán ang
isáng salitâng pinagbábaling hinggíl sa kapwà salitâ.
G. ¿Paano ang pagpapákilala ng̃ ganyáng kalagayan at mg̃a pangyayari?
N. Sa ating wikà’y sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy (ó artículo)
at mg̃a pang-ukol (ó preposición).
G. ¿Ilán ang mg̃a lagáy sa Wikàng Tagalog?
N. Tatló lamang ang sa kasalukuya’y ginágamit: _pangtukoy_ (ó
nominativo), _pang-arì_ (ó genitivo) at _panglayon_ (ó acusativo).
G. ¿Anó ang tungkulin ng̃ pangtukoy (ó nominativo)?
N. Tukuyin ang pang̃ulo (ó sujeto) na siyáng nagbibigáy ng̃ kahulugán
sa pangwatas (ó verbo), hal.: _Si Pedro_, _siná María_.
G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ pang-arì (ó genitivo)?
N. Ang náuukol sa pag-áarì, ó ang tumutukoy sa bagay na itó, hal.:
_Ang aklát ni Lucio_; _ang kay Kikòng panulat_.
G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ panglayon (ó acusativo)?
N. Ang tumutukoy sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay na siyáng tinutung̃o ó
nilálayon ng̃ pangwatas, hal.: _Paroón ka kay Ricardo_; _maglakbáy
tayo sa Bulakán_.
II KABANATA
Salitâng Pang-akbáy (ó Artículo)
GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _salitâng pang-akbáy_?
NAG-AARAL. Ang pang-akbáy ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán
(ó oración) na siyáng ipinang̃ung̃una ó ipinang-áakbáy sa salitâng
pangdiwà (ó sustantivo) at pangturing (ó adjetivo) upáng mákilala
ang kanyáng lagáy (ó caso) at bilang (ó número). Kung minsa’y
ipinang-áakbáy rin sa ibá pang pangkát ng̃ kaisipán.
G. ¿Ilán sa tagalog ang mg̃a salitâng pang-akbáy?
N. Dalawá lamang: _si_ at _ang_.
G. ¿Anó ang kátawagáng dapat ikapit sa dalawáng itó upáng sa paggamit
ay magkabukód?
N. Ang _si_ ay dapat pang̃anláng _pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃
tao_ at ang _ang_ ay _pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay_.
G. ¿Bakit ang _si_ ay ng̃inanláng pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ tao?
N. Ng̃inanláng ganitó sapagkâ’t siyáng iniúuna ó iniáakbáy sa mg̃a
pang̃alan ng̃ tao, ó kayâ’y sa mg̃a hayop ó bagay na ang kahulugá’y
náuukol sa tao.
G. ¿Bakit ng̃inanláng pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay ang _ang_?
N. Ng̃inanláng ganitó sapagkâ’t siyáng inaakbáy sa mg̃a karaniwang
pang̃alan ng̃ anó mang bagay ó hayop.
PANG-AKBÁY SA MG̃A NG̃ALAN NG̃ TAO
G. ¿Saánsaán dapat iakbáy ang pang-akbáy na _si_?
N. Sa mg̃a tuntuning sumúsunód:
_Una._--Sa pang̃alan ng̃ tao, kailan ma’t itó’y na sa lagáy na
pangtukoy (ó caso nominativo), hal.: _Si Huan_, _si Yayang_, _si
Mameng_, _si Neneng_.
_Ikalawá._--Sa anó mang pang̃alan ng̃ hayop ó bagay kayâ, kailan
ma’t itó’y ing̃inang̃alan sa tao ó ang kahulugá’y dito náuuwî, hal.:
_Si Lumpó_, _si Bulág_, _si Bubuyog_, _si Galit_, _si Sampalok_,
_si Katuray_.
_Ikatló._--Sa alín mang pamagát ng̃ kathâ ó dulâ kailan ma’t tinutukoy
ang kumathâ, hal.: _Si Banaag at Sikat_, _si Pinaglahuan_, _si Walâng
Sugat_.
_Ikapat._--Sa anó mang ng̃alan ng̃ katungkulan kailan ma’t binabanggít
sa kasunód ang pang̃alan ng̃ táong may tungkulin, hal.: _Si Speaker
Osmeña_, _si Kinatawáng Quezón_, _si Profesor Blumentritt_, _si
Gobernador Santos_.
_Ikalimá._--Sa mg̃a pang̃alang itinátawag sa mg̃a magulang at kapatíd,
kalahì at katoto, hal.: _Si tatay_, _si nanay_, _si kaka_, _si kuya_,
_si kababayan_, _si kaibigan_. Gayón din sa mg̃a ng̃alang itinátawag
sa mg̃a kamag-anak, ng̃unì’t tang̃ìng mangyayari ang ganitó kailan
ma’t na sa mg̃a salitâng hirám, hal.: _Si tio_, _si primo_, _si
kumare_, _si kumpare_.
G. ¿Kung ibig tumukoy sa dalawá ó marami, ¿anó ang dapat gamitin?
N. Dapat gamitin ang _siná_, na nanggaling sa pang-akbáy na _si_
at dinagdagán ng̃ _na_, kailan ma’t ibig tumukoy sa dalawá ó
maraming tao, hal.: _Siná Milíng_, _siná Teroy_. Sa mg̃a salitâng
itó’y mapagtatantô na si Milíng ó si Teroy ay may mg̃a kasamaháng
akiakibat magíng sa pamamahay, sa paglalarô, sa paglíliwalíw ó sa
paghahanap-buhay.
G. ¿Paano ang pagtukoy sa bilang na dalawá ó marami sa mg̃a pang̃alan
ng̃ tao?
N. Ang pang̃alang angkín ng̃ isáng tao ay hindî maáarìng ilagáy sa
bilang na dalawá ó marami (ó número plural) kailan ma’t tumutukoy sa
sarili lamang niyáng pagkatao. Ng̃unì’t kung ang pang̃alang nátura’y
tumutukoy sa kalahatán ó karamihan ay maáarìng ilagáy sa bilang na
dalawá ó marami, at sa ganitó’y dî dapat gamitin ang _siná_ kundî
_ang mg̃a_ na siyáng ginágamit sa mg̃a bagay; hal.: _Ang mg̃a Pedro_,
_ang mg̃a Karlos_, ibig sabihin sa makatwíd ang mg̃a tinátawag na
Pedro ó ang mg̃a nang̃áng̃alang Karlos.
G. ¿Paano ang pagbábaling (ó declinación) ng̃ pang-akbáy na _si_?
N. Gaya ng̃ sumúsunód:
PAGBÁBALING NG̃ PANG-AKBÁY NA SI
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pangtukoy Si Pangtukoy Siná
Pang-arì { Ni Pang-arì { Niná
{ Kay { Kiná ó kaná
Panglayon { Kay Panglayon { Kiná ó kaná
{ Ni { Niná
G. ¿Kailán dapat gamitin ang na sa lagáy na pangtukoy?
N. Ginágamit ang _si_ sa bilang na íisá at _siná_ sa dalawá ó marami
kailan ma’t tinutukoy ang pang̃alan ng̃ tao, hal.: _Si Kulás_, kung
siyá lamang, at _siná Kulás_ kung may ibá pang kasama ó akibat.
G. ¿Kailán ginágamit ang na sa lagáy na pang-arì?
N. Ginágamit ang _ni_ sa íisá at _niná_ sa dalawá ó marami kailan
ma’t ang bagay na ináarì ó sangkáp ay unang nábabanggít kay sa may
arì ó kinasasangkapán, hal.: _ang aklát ni Lucio_, _ang bahay niná
Enchang_. Kung ang may arì ó kinasasangkapán ay siyáng unang nátutukoy
kay sa ináarì ó sangkáp ay dapat gamitin ang _kay_ sa íisá at _kiná_
sa dalawá ó marami, hal.: _Ang kay Luciong aklát_, _ang kiná ó kaná
Enchang na bahay_.
G. ¿Kailán ginágamit ang na sa panglayon?
N. Ginágamit ang _kay_ sa íisá at ang _kiná_ sa dalawá ó marami,
kailan ma’t nagpapakilala ng̃ layon ó anó mang bagay na ninanasà,
hal.: _Dumalaw siyá kay Lukas_; _paroón tayo kiná ó kaná Yoyong_.
Kung nagpapakilala ng̃ kung sino ang may gawâ ng̃ isáng bagay, ó may
akdâ ng̃ aklát ó may likhâ ng̃ anó man ay dapat gamitin ang _ni_ sa
íisá at _niná_ sa dalawá ó marami, hal.: _Sinulat ni Diego itóng
aklát_, _ang bangkâ’y ginawâ niná Binong_.
G. ¿Kailán hindî dapat gamitan ng̃ pang-akbáy ang pang̃alan ng̃ tao?
N. Hindî ng̃â dapat gamitan kailan ma’t binabanggít sa pagtawag,
pag-úutos ó pakikisuyo, hal.: _Emong, halika_; _Lakad na, Tinoy_;
_Teban, pakiabot mo ng̃â ang batiyâ_.
G. ¿Dapat bang lagyán ng̃ pang-akbáy ang bawà’t isá kung nagkakasunódsunód
ang dalawá ó maraming pang̃alan ng̃ tao?
N. Kung magkakásunódsunód ang dalawá ó maraming ng̃alan ay dapat
akbayán ng̃ _si_ ang bawà’t isá lalòng lalò na kung binibilang ó
tinutukoy na isáisá, hal.: _Si Pedro, si Karlos at si Fidel ay
paraparang mabuti_.
PANG-AKBÁY SA MG̃A NG̃ALAN NG̃ BAGAY
G. ¿Saánsaán dapat iakbáy ang pang-akbáy na _ang_?
N. Dapat iakbáy sa mg̃a panutong sumúsunód:
_Una._--Sa karaniwang pang̃alan ng̃ anó mang bagay, hal.: _ang bayan_,
_ang tao_, _ang araw_, _ang hayop_, _ang tubig_, _ang talulót_.
_Ikalawá._--Ang pamagát ng̃ mg̃a bansá, bayan, lálawigan, nayon,
lansang̃an, at mg̃a poók ay karaniwan ng̃ akbayán ng̃ _ang_; hal.:
_Ang Pilipinas_, _ang Amérika_, _ang Bulakán_, _ang Sampalok_, _ang
Eskolta_, atbp.
_Ikatló._--Ang pamagát ng̃ mg̃a kapisanan, samahán ó simbahan kailan
ma’t ibig banggitín, hal.: _Ang Taga-Ilog_, _ang Katubusan_, _ang
Katimawan_, _ang Paraluman_, _ang Katedral_.
_Ikaapat._--Ang pamagát ng̃ mg̃a aklát ng̃ karunung̃an ó ng̃ mg̃a
kathâng kasaysayan kailan ma’t binabanggít, hal.: _ang Gramátiká_,
_ang Pilosopía_, _ang Noli me tángere_.
_Ikalimá._--Ang pang̃alan ng̃ mg̃a araw sa buông isáng linggó at
ng̃ mg̃a buwán, kailan ma’t ibig banggitín, hal.: _ang martés_, _ang
huebes_, _ang Agosto_, _ang Disiembre_.
_Ikaanim._--Ang pang̃alan ng̃ mg̃a katungkulan kailan ma’t itó’y
binabanggít, hal.: _Ang Komisionado_, _ang Kinatawán_. Kung may
kasunód na pang̃alan ng̃ tao ay inaakbayán din ng̃ _ang_, bagamá’t
maáarì rin ang _si_, hal.: _Ang Komisionado Palma_, ó _si Komisionado
Palma_; _ang Hukóm Araullo_, ó _si Hukóm Araullo_.
_Ikapitó._--Ang pang̃alan ng̃ tao, kailan ma’t sinusundán ng̃ _itó_,
_iyán_, _yaón_, ó kayâ’y kung tinutuntóng mabuti, hal.: _Ang Yoyong
na itó_, _ang Huséng yaón_.
_Ikawaló._--Iniáakbáy rin sa mg̃a pangwatas (ó verbo), hal.: _Ang
binabasa ni Pedro_, _ang kinakain ni Mente_, _ang sinusulat ni Huan_.
G. ¿Anó ang dapat gamitin kung ibig tumukoy sa bilang na dalawá ó
marami?
N. Ang pang-akbáy na _ang_ ay dapat sundán ng̃ _mg̃a_ kailan ma’t
tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami (número plural) na siyáng sa
bagay na itó’y tang̃ìng ginágamit sa ating wikà, hal.: _ang tao_,
kung íisá ang binabanggít; at _ang mg̃a tao_ kung bumabanggít sa
dalawá ó marami.
G. Ang dalawá ó maraming pang̃alan ng̃ bagay na nagkakasunódsunód,
¿dapat bang akbayán ng̃ _ang_ ang bawà’t isá?
N. Kung iniisáisá ang pagbanggít sa hang̃ád na bilang̃in ó luminaw
kayâ, ay dapat pang̃unahan ng̃ _ang_ ang bawà’t isáng pang̃alan ng̃
bagay, hal.: _Ang matá, ang ilóng at ang taing̃a ay maháhalagáng
sangkáp ng̃ katawán ng̃ tao_; _ang ilog at ang dagat ay kapuwà
tubig_. Ng̃unì’t kung sa isáng kaisipán ay nagkakasunódsunód ang
dalawá ó maraming pangdiwà (ó sustantivo) at dî lubhâng nililinaw
ang pagbanggít ay dî dapat akbayáng isáisá ng̃ _ang_ kundî ang una
lamang, hal.: _ang masasarap na manggá, lansones, santól at mabulo
ay tang̃ìng halaman sa Pilipinas_.
G. ¿Paano namán ang pagbábaling (ó declinación) ng̃ pang-akbáy
na _ang_?
N. Gaya nitóng sumúsunód:
PAGBÁBALING NG̃ PANG-AKBÁY NA ANG
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pangtukoy Ang Pangtukoy Ang mg̃a
Pang-arì { Ng̃ Pang-arì { Ng̃ mg̃a
{ Sa { Sa mg̃a
Panglayon { Sa Panglayon { Sa mg̃a
{ Ng̃ { Ng̃ mg̃a
G. ¿Kailán dapat gamitin ang na sa lagáy na pangtukoy?
N. Dapat gamitin ang _ang_ sa íisá at _ang mg̃a_ sa dalawá ó marami
kailan ma’t tinutukoy ang pang̃alan ng̃ bagay, hal.: _ang bayan_
kung bumabanggít sa íisá at _ang mg̃a bayan_ kung dalawá ó marami
ang ibig tukuyin.
G. ¿Kailán ginágamit ang na sa lagáy na pang-arì?
N. Sa íisá’y ginágamit ang _ng̃_ at _ng̃ mg̃a_ sa dalawá ó marami,
kailan ma’t ang bagay na ináarì ó sangkáp ay unang nábabanggít kay sa
may arì ó kinasasangkapán, hal.: _ang panitik ng̃ mánunulát_, _ang
ulo ng̃ sanggól_, _ang mg̃a bulaklák ng̃ dalaga_. Kung ang may arì
ó kinasasangkapán ay siyáng unang nátutukoy kay sa bagay na ináarì
ó sangkáp ay dapat gamitin ang _sa_ sa íisá at _sa mg̃a_ sa dalawá
ó marami, hal.: _ang sa mánunulát na panitik_, _ang sa sanggól na
ulo_, _ang sa dalagang mg̃a bulaklák_.
G. ¿Kailán namán ginágamit ang na sa panglayon?
N. Ginágamit ang _sa_ sa íisá at _sa mg̃a_ kung dalawá ó marami kailan
ma’t nagpapahiwatig ng̃ lugál, nasà ó anó mang bagay na náuukol
dito, hal.: _Maglalakbáy siyá sa Mindanáw_, _umanib tayo sa mg̃a
kalahì_. Kung nagpapahayag namán nang kung sino ang gumawâ, kumathâ
ó lumikhâ ng̃ anó mang bagay ay ginágamit ang _ng̃_ sa íisá at _ng̃
mg̃a_ sa dalawá ó marami, hal.: _Ang aklát ay niyarì ng̃ limbagan_,
_ang lansang̃a’y ginawâ ng̃ mg̃a tao_.
III KABANATA
Salitâng Pangdiwà (ó Sustantivo)
GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _salitâng pangdiwà_?
NAG-AARAL. Salitâng pangdiwà, ang bahagi ó pangkát ng̃ kaisipán na
tumutukoy ó nagpapakilala ng̃ mg̃a pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay
sang-ayon sa kanyáng kalikasán, diwà ó halagá; hal.: Bahay, tubig,
dagat, Pedro, Bulakán. Dapat mabatíd na ang _pangdiwà_ ay maáarìng
lumagáy ó lumagì sa kaisipán sa kanyáng sarili lamang, at dahil dito
kung kayâ ikinapit ang ganyáng pamagát.
G. ¿Alín ang pang̃ulong bahagi ng̃ pangdiwà?
N. Ang dalawáng itó: _pangdiwà sa bagay_ at _pangdiwà sa tao_.
G. ¿Anó ang pangdiwà sa bagay?
N. Ang náuukol sa madlâng pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay na
karaniwan na tumutukoy sa íisáng panig ó hugis, hal.: tao, pusà,
ilog, mg̃a pang̃alang bumabanggít sa lahát ng̃ tao, sa lahát ng̃
pusà at sa lahát ng̃ ilog.
G. ¿Anó namán ang pangdiwà sa tao?
N. Ang náuukol sa tiyák na pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay upáng
mápaibá ó huwág mápalahók sa ibáng pang̃alang tumutukoy rin sa
kanyáng panig ó hugis, hal.: _Maynilà_, _Ricardo_, _Bagumbayan_,
mg̃a pamagát na bumabanggít sa isáng bayan, sa isáng tao at sa isáng
daán ó lansang̃an.
G. ¿Anó ang dapat matantô ukol sa salitâng pangdiwà?
N. Na, sa Wikàng Tagalog, ang pangdiwà’y hindî pabagobago sa kiyás
(ó género), hal.: áso, pusà, kabayo, mg̃a salitâng hindî matiyák
kung ásong lalaki ó pusàng babae, ó anó man.
G. ¿Pano ang dapat gawín upáng matiyák ang kiyás ng̃ pang̃alan ng̃
isáng tao ó hayop?
N. Ang mg̃a pang̃alang tumutukoy sa tao ó hayop ay dapat dagdagán
ng̃ _lalaki_ kung sa kiyás na itó bumabanggít at _babae_ kung dito
namán náuukol, upáng mákilala ang tagláy na kiyás ng̃ isá’t isá;
hal.: sa batà, batàng lalaki, kung itó ang nais tukuyin, sa pusà,
pusàng babae, kung itó namán ang ibig banggitín.
G. ¿Mayroón kayâ sa ating wikà ng̃ mg̃a salitâ ó pang̃alan na sa
kaniyáng sarili’y tumutukoy sa lalaki ó sa babae, kahì’t na ang mg̃a
itó’y hindî idagdág?
N. Mayroón pò, bagamá’t ang mg̃a salitâng itó’y kákauntî, hal.:
_amá_, na sa lalaki tumutukoy, at _iná_ sa babae namán, amaín at
ali, binatà at dalaga, bagongtao at binibini, at ibá pa.
G. ¿Anó ang dapat mabatíd ukol sa mg̃a ng̃alan ng̃ tao?
N. Ang mg̃a ng̃alan ng̃ tao na ng̃ayó’y kasalukuyang ginágamit
natin, palibhasà’y hirám sa wikàng kastilà ay may sariling kiyás na
tagláy, sa makatuwíd bagá’y ang isáng ng̃alan ay nauúnawàan agád
kung nahihinggíl sa lalaki ó sa babae; hal.: Claro ó Clara, Domingo
ó Dominga, Pascual ó Pascuala.
G. ¿Paano ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número
plural) ng̃ mg̃a salitâng pangdiwà?
N. Sa dalawáng kaparaanán:
_Una._--Kung pangdiwàng dalisay (ó simple) ay sa pamamagitan ng̃
_mg̃a_, hal.: mg̃a tao, mg̃a bahay, mg̃a hayop, mg̃a bulaklák.
_Ikalawá._--Ang isáng pangdiwàng mayhalò na nagbuhat sa _mag_ ay
inúulit ang unang pantíg ng̃ ugát, hal.: mag-iná, mag-amá, magbayáw,
ay ginagawâng mag-íiná, mag-áamá, magbábayáw, kung tumutukoy sa
dalawá ó marami.
G. ¿Paano ang pagbábaling sa salitâng pangdiwà?
N. Sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy na _si_ at _ang_ at ang
kaníkanyáng sinásakláw. Náitó ang mg̃a halimbawà:
PAGBÁBALING NG̃ PANGDIWÀ
SA NG̃ALAN NG̃ TAO
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pangtukoy Si Lucio. Pangtukoy Siná Lucio.
Pang-arì { Ni Lucio. Pang-arì { Niná Lucio.
{ Kay Lucio. { Kiná ó kaná Lucio.
Panglayon { Kay Lucio. Panglayon { Kiná ó kaná Lucio.
{ Ni Lucio. { Niná Lucio.
SA NG̃ALAN NG̃ BAGAY
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pangtukoy Ang aklát. Pangtukoy Ang mg̃a aklát.
Pang-arì { Ng̃ aklát. Pang-arì { Ng̃ mg̃a aklát.
{ Sa aklát. { Sa mg̃a aklát.
Panglayon { Sa aklát. Panglayon { Sa mg̃a aklát.
{ Ng̃ aklát. { Ng̃ mg̃a aklát.
UKOL SA ILÁNG BAHAGI NG̃ PANGDIWÀ
G. ¿Sa anó pa nabábahagi ang salitâng pangdiwà?
N. Sa tinátawag na _dalisay_ (ó simple) at _mayhalò_ (ó compuesto).[11]
Tinátawag na _dalisay_ ang salitâng walâng idinaragdág na anó man sa
kanyáng pagigíng salitâ ó kayâ’y ang salitâng tinátawag na ugát, hal.:
sanggól, bahay, kahoy, banál. Tinátawag na _mayhalò_ ang salitâng
dalisay ó ugát na dinagdagán ng̃ anó mang anyô (ó partícula) magíng
sa una ó hulihán kayâ, hal.: kabatàan, kabuhayan, kasalo, pabang̃ó,
pag-ibig, pag-asa, atbp.
G. ¿Paano ang mg̃a kaparaanáng ginagawâ nang ang salitâng dalisay
ay magíng salitâng mayhalò?
N. Sa mg̃a paraáng sumúsunód:
_Una._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng dalisay ó ugát na inangkapán ng̃
_ka_ at sinugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ sang-ayon sa mg̃a pangyayari,
hal.: buhay, bayan, batà, gandá, buti, linis, atbp. ay nagigíng
kabuhayan, kabayanan, kabatàan, kagandahan, kabutihan, kalinisan.
_Ikalawá._--Ang mg̃a salitâng dalisay ó ugát na inangkapán ng̃ _ka_
ay nagigíng mayhalò, na, ang kahulugá’y náuuwî sa may akibat ó may
kasama ó may kaakbáy, hal.: salo, sunò, sama, sabáy, piling, sakáy,
larô, tulong, atbp. ay nagigíng kasalo, kasunò, kasama, kasabáy,
kapiling, kasakáy, kalarô, katulong. Dapat alamíng ang mg̃a itó’y
nagbabadyá lamang ng̃ isá sa mg̃a kasama, akibat ó kaakbáy, at kung
ibig magsulit ng̃ dalawá ay kailang̃ang angkapán pa ng̃ anyông
_mag_, hal.: magkasalo, magkasunò, magkasama, magkasabáy, atbp. Kung
nagbabadyá namán ng̃ karamihan ay dapat ulitin ang unang dalawáng
pantíg ng̃ ugát, hal.: magkasalosalo, magkasamasama, magkasabaysabáy,
atbp.
_Ikatló._--Ang mg̃a salitâng dalisay na maáarìng gawíng pangwatas
ay nagigíng mayhalò kung angkapán ng̃ anyông _pa_, hal.: sa dusa
ay parusa, sa bang̃ó ay pabang̃ó, sa hiyás ay pahiyás, sa utang ay
pautang, sa mana ay pamana, atbp.
_Ikaapat._--Ang mg̃a salitâng dalisay na bumabanggít sa ng̃alan ng̃
mg̃a kamag-anak na inangkapán ng̃ anyông _mag_ ay nagigíng mayhalò
na ang kahulugá’y tumutukoy sa dalawá, hal.: amá, iná, bayáw,
asawa, pinsan, anák, atbp. ay nagigíng mag-amá, mag-iná, magbayáw,
mag-asawa, magpinsan, mag-anák. Kung nais tumukoy sa tatló ó marami ay
dapat ulitin ang unang pantíg ng̃ salitâng dalisay, hal.: mag-áamá,
mag-íiná, magbábayáw, magpípinsan, atbp.
_Ikalimá._--Ang mg̃a salitâng dalisay na nagbabadyá ng̃ anó man na
angkapán ng̃ _pinaka_ ay nagigíng mayhalò na ang kahulugá’y ang
bagay na humahalili, hal.: tao, hayop, walís, tinapay, tubig,
magulang, iná, amá, alilà, atbp. ay nagigíng pinakatao, pinakahayop,
pinakawalís, pinakatubig, pinakaanó, pinakaalilà, atbp.
_Ikaanim._--Ang mg̃a dalisay na tumutukoy din sa mg̃a ng̃alan ng̃ mg̃a
kamag-anak ay nagigíng mayhalò kailan ma’t inangkapán ó sining̃itan
ng̃ anyông _in_ at inulit ang kanyáng unang pantíg, na ang kahulugá’y
ang mg̃a ng̃alang hindî tunay ó hawa lamang, hal.: amá, iná, anák,
ali, kapatíd, atbp. ay nagigíng ináamá, iníiná, ináanák, ináali,
kinákapatíd.
_Ikapitó._--Ang mg̃a dalisay na tumutukoy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bung̃a,
ng̃ bulaklák, ng̃ kasangkapan, atbp. ay nagigíng mayhalò kailan ma’t
inangkapán ó sining̃itan ng̃ _in_, na ang kahulugá’y ang pagkakatulad
ó pagkakáparis, hal.: balimbing, santól, gulay, sampaga, sampagita,
kamatsilé, karayom, sandók, tabò, ay nagigíng binalimbing, sinantól,
ginulay, sinampaga, sinampagita, kinamatsilé, kinarayom, sinandók,
tinabò.
_Ikawaló._--Ilán sa mg̃a salitâng dalisay ay nagigíng mayhalò kung
angkapán ó sing̃itan ng̃ _in_ at sugpung̃án ng̃ _an_, na, ang
kátuturá’y ang katapusán ng̃ anó man, hal.: kayas, tabas, pilì, atbp.
ay nagigíng kinayasan, tinabasan, pinilìan. Kung nagbabadyá ng̃
karamihan, ang _in_ ay dapat dagdagán ng̃ _pag_, na sa madalìáng sabi
ay nagigíng _pinag_ at sakâ sugpung̃án ng̃ _an_, hal.: pinagkayasan,
pinagtabasan, pinagpilìan.
_Ikasyám._--Gayón ding pagbubuô ang dapat gawín ukol sa pagbabadyá ng̃
iláng ng̃alan ng̃ anó mang bagay na ginamitan, nilagyán ó ginawâng
gayón sang-ayon sa ugát na tagláy, hal.: sa pulót ay pinulután, sa
gulay ay ginulayan, sa burdá ay binurdahán, sa guhit ay ginuhitan,
sa pulá ay pinulahán, atbp.
_Ikasampuô._--Kung iangkáp ang anyông _pang_ sa ibá’t ibáng ugát ay
nagigíng pangdiwà, na, ang kahulugá’y ang kasangkapang iginagawâ ng̃
anó man. Dapat lamang alamín na itóng _pang_ ay siyáng bumabago sa
iláng titik ng̃ ugát, gaya ng̃ mápupuná sa mg̃a kabanatang haharapín.
Halimbawà: panghakot, panghuli, panggapas, pang-ahit, panarók,
pamalò, pamahid, pangtunóg, pang̃ahig, panilò, atbp.
PANGDIWÀNG PANGWATAS (Ó VERBAL)
G. ¿Anó ang tinátawag na _pangdiwàng pangwatas_?
N. Yaóng pangdiwàng nagbuhat ó nanggaling sa mg̃a pangwatas.
G. ¿Alínalín ang mg̃a pangdiwàng pangwatas?
N. Ang mg̃a sumúsunód:
1.--Nagagawâng mg̃a pangdiwà ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa _um_
sa pamamagitan ng̃ anyông _pag_ na iniangkáp sa mg̃a salitâng ugát,
hal.: basa, sulat, lakad, takbó, lang̃óy, kain, araw, ulán, suntók,
upô, sigáw, atbp. ay nagigíng pagbasa, pagsulat, paglakad, pagtakbó,
paglang̃óy, pagkain, pag-araw, pag-ulán, pagsuntók, pag-upô, pagsigáw.
2.--Nagagawâ ring mg̃a pangdiwà ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa
_mag_ sa pamamagitan ng̃ anyông _pag_ na iniangkáp sa mg̃a ugát na
inulit ang isá ó dalawáng titik ng̃ unang pantíg nitó, hal.: aral,
salitâ, saing, lutò, sabi, wastô, masíd, habol, hanáy, buô, lakip,
atbp. ay nagigíng pag-áaral, pagsasalitâ, pagsasaing, paglulutò,
pagsasabi, pagwawastô, pagmamasid, paghahabol, paghahanáy, pagbubuô,
paglalakip.
3.--Ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa anyông _mang_ ay nang̃agagawâ
ring pangdiwà sa pamamagitan ng̃ anyông _pang_ na inúulit ang unang
dalawáng titik ng̃ ugát na binago, tagláy ang kanyáng pagkakabagong
malimit mangyari, hal.: huli, isdâ, utang, pulót, puti, bató,
tiklóp, pitás, atbp. ay nang̃agigíng panghuhuli, pang̃ing̃isdâ,
pang̃ung̃utang, pamumulot, pamumuti, pangbabató, paniniklóp, pamimitás.
4.--Nagagawâ pa ring mg̃a pangdiwà ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa
_ma_ sa pamamagitan ng̃ anyông _pagká_, na iniáangkáp din sa salitâng
ugát, hal.: tuto, tulog, higâ, hulog, takot, gulat, bagód, iníp,
atbp. ay nagigíng pagkatuto, pagkahulog, pagkatakot, pagkagulat,
pagkabagód, pagkainíp.
PANGDIWÀNG MALIMIT (Ó FRECUENTATIVO)
G. ¿Anó ang tinátawag na _pangdiwàng malimit_?
N. Yaóng nagbabadyá ng̃ kadalasán sa paggawâ ó ginagawâ sang-ayon
sa mg̃a gawâ ó kilos ng̃ ugát.
G. ¿Paano ang mg̃a paraán ng̃ pagbubuô sa bagay na itó?
N. Sa ibá’t ibáng kaparaanán:
_Una._--Sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ sang-ayon sa tuntuning sinúsunód
ng̃ salitâng ugát, hal.: sa damó ay damuhán, sa halaman ay hálamanán,
sa ikmó ay ikmuhan, sa saging ay saging̃án, sa niyóg ay niyugan, sa
kawayan ay káwayanán, sa bahay ay bahayán, sa paligò ay paligùan,
sa pusalì ay pusalìán, atbp.
_Ikalawá._--Sugpung̃án din ng̃ _an_ ó _han_ ang ugát, sakâ ulitin ó
dalawahín ang unang pantíg nitó, hal.: sa kain ay kakanán, sa silíd
ay sisidlán, sa upô ay úupán, sa higâ ay hihigán, atbp.
_Ikatló._--Angkapán ng̃ _ka_ at sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ ang
salitâng ugát, sakâ ulitin ang unang pantíg nitó, hal.: sa tisod
ay katitisuran, sa hulog ay kahuhulugan, sa dapâ ay kadadapâan, sa
untóg ay kauuntugán, atbp.
_Ikaapat._--Nagagawâ ring pangdiwàng malimit ang iláng mg̃a pangwatas
sa kanyáng mg̃a panahóng haharapín, hal.: paghuhukumán, pagbibitayán,
pagbabarilán, pagpapatayán, pagbibinyagán, pagbabaunán, atbp.
PANGDIWÀNG KARAMIHAN (Ó COLECTIVO)
G. ¿Anó ang tinátawag na _pangdiwàng karamihan_?
N. Yaóng na sa bilang na íisá ay tumutukoy sa maraming ng̃alan,
bagay ó anó man sang-ayon sa lamán ng̃ ugát.
G. ¿Paano ang kanyáng pagbubuô?
N. Sa mg̃a kaparaanáng sumúsunód:
_Una._--Ang iláng salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ panahón na angkapán
ng̃ anyông _mag_ ay nagsasaysáy ng̃ kabuùan, hal.: sa hapon ay
maghapon, sa damág ay magdamág.
_Ikalawá._--Kung iniangkáp ang _sang_ na nagbuhat sa _isá_, ay
nagbabadyá ng̃ lahát ó kabuùan ng̃ anó mang bagay na tagláy ng̃
ugát, hal.: sang-oras, sang-araw, sanglinggó, sangbuwán, sangtaón,
sangpuô, sangdaán, sanglibo, sanglaksâ, sangyutà, atbp.
_Ikatló._--Sa mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ poók ó anó man na angkapán
ng̃ _sang_ at sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ ay nagbabadyá rin ng̃
karamihan ó kabuùan, hal.: sangbahayán, sangbayanán, sangdaigdigan,
sangsinukuban, sangtinakpán, atbp.
_Ikaapat._--Kung angkapán ng̃ _sang_ ang mg̃a pangdiwàng mayhalò sa
pamamagitan ng̃ _ka_ at _an_ ó _han_ ay nagbabadyá namán ng̃ ganáp
na kabuùan, hal.: sangkapulùán, sangkatauhan, sangkalang̃itan,
sangkalupàan, at ibá pa.
TALABABÂAN
[11] Ginawâ kong íisáng salitâ ang _mayhalò_ bagamá’t ang katotohana’y
dalawá, upáng máitumbás natin sa salitâng _compuesto_ ng̃ kastilà.
IV KABANATA
Salitâng Pangturing (ó Adjetivo)
GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _salitâng pangturing_?
NAG-AARAL. Salitâng pangturing ay isáng bahagi ó pangkát ng̃ kaisipán
na siyáng inilalakip ó idinaragdág sa pangdiwà upáng mabago ó mákilala
ang kátuturán nitó.
G. Ang mg̃a salitâng pangturing, ¿sa ilán nabábahagi?
N. Sa dalawá, gaya rin ng̃ pangdiwà: _dalisay_ at _mayhalò_. _Dalisay_
ang salitâng walâng idinaragdág na anó man sa kanyáng pagigíng
salitâ, hal.: tamád, pang̃it, duwág, payapà, tahimik. _Mayhalò_ ang
salitâng ugát ó dalisay na dinagdagán sa una ó hulihán ng̃ anó mang
anyô (ó partícula), hal.: mabuti, mataás, malakí, masamâ, magandá.
G. ¿Marami bagá sa ating wikà ng̃ mg̃a pangturing?
N. Sa mg̃a salitâng dalisay ó ugát ay hindî lubhâng karamihan,
samantalàng sa mg̃a salitâng mayhalò ay siyáng lubhâng marami.
G. ¿Pano ang paraáng ginagawâ nang ang mg̃a salitâng ugát ó dalisay
ay magíng salitâng mayhalò?
N. Ang karaniwang gawín ukol sa bagay na itó ay dinaragdagán ng̃
_ma_ sa unahán ng̃ salitâng ugát ó dalisay.
Náritó ang isáng tálâán ng̃ mg̃a salitâng ugát ó dalisay na nagigíng
salitâng mayhalò sa mg̃a salitâng pangdiwà (ó sustantivo) at sa mg̃a
pangturing (ó adjetivo).
_Ugát ó dalisay_ _Salitâng pangdiwà_ _Salitâng pangturing_
Buti Kabutihan Mabuti
Samâ Kasamâan Masamâ
Pulá Kapulahán Mapulá
Lakí Kalakihan Malakí
Habà Kahabàan Mahabà
Lakás Kalakasan Malakás
Bigát Kabigatan Mabigát
Nagigíng salitâng pangturing ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃
pagkakáparis ó pagkakápantay kailan ma’t inangkapán ng̃ _ka_, hal.:
kaparis, katulad, kapara, kawang̃ís, kahambíng, kamukhâ, kawangkî,
kapantay, at ibá pa.
Nagigíng pangturing din ang mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ pagkakahatì ó
kalagayan ng̃ anó man kailan ma’t inangkapán ng̃ _ka_, hal.: kahatì,
kaputol, kapiraso, kabiyák, kauntî, kapaták, karampót, atbp.
Nagigíng pangturing pa ang mg̃a ugát na nagsasaysáy ng̃ anó man
kailan ma’t inangkapán ng̃ _ka_ at inulit ang buông ugát ó unang
dalawáng pantíg nitó, hal.: kagulatgulat, katakottakot, kagitlágitlá,
kasindáksindák, kahapishapis, kakilákilabot, katawátawá, kalugódlugód,
kaibig-ibig, kaayaaya, atbp. Ang mg̃a pangturing na itó’y maáarì
ring sabihin sa pamamagitan ng̃ _naka_ na inulit ang unang pantíg
ng̃ ugát, hal.: nakagugulat, nakatatakot, nakagigitlá, atbp.
G. ¿Mayroón pa bagáng ibáng pangturing na nagbubuhat sa ibá?
N. Oo pò na nanggaling sa pangwatas at pinamagatáng _pangturing na
malimit_. Náitó ang ibá’t ibáng paraán ng̃ kanyáng pagbubuô.
_Una._--Angkapán ng̃ _ma_ ang salitâng ugát at sugpung̃án ng̃ _in_ ó
_hin_ sang-ayon sa sinúsunód na tuntunin, hal.: masintahin, maawàin,
mahabagín, maibigín, mawilihín, masuwayin, masunurin, mairugín, at
ibá pa.
_Ikalawá._--Angkapán din ng̃ _ma_ at sugpung̃án ng̃ _in_ ó _hin_,
sakâ ulitin ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát, hal.:
matutulugín, matatawanín, magagalitín, malilimutín, masasaktín,
mapapalarín, malulugdín, matatakutín, atbp.
_Ikatló._--Sugpung̃án lamang ng̃ _in_ ó _hin_ ang salitâng ugát, hal.:
gálisin, mutàin, bulutung̃ín, pigsahin, hikàin, iyakin, sumbung̃in,
tiyanin, bukulin, atbp.
_Ikapat._--Nagigíng pangturing din ang mg̃a panahóng haharapín
ng̃ pangwatas na binaybáy sa _mag_, hal.: magsasakâ, magpapandáy,
magbabaká, magbababóy, magguguláy, magpapalayók, magpapasán,
magbubuhát, atbp.
_Ikalimá._--Nagigíng pangturing pa rin ang mg̃a panahóng haharapín
ng̃ pangwatas na binaybáy sa _mang_, hal.: manggagawà, manggugupit,
manghahabi, mangwawalís, mang̃ing̃isdâ, mánunubós, máninilâ,
mánunulát, mánunulâ, mámamahayág, máng̃ang̃athâ, mánanalaysáy,
mánanagalóg, atbp.
_Ikaanim._--Angkapán ng̃ _mapag_ ang mg̃a salitâng ugát, hal.:
mapagbirô, mapaglarô, mapagmasíd, mapagpuyát, mapagbulóng, mapaglibák,
mapagbiyayâ, mapagdasál, atbp.
_Ikapitó._--Angkapán namán ng̃ _palá_ ang ugát, hal.: palakaín,
palainóm, palausáp, palasumpâ, palatakbó, palasulát, palabasá,
palasayáw, palasuwáy, palasigáw, palalarô, palabihís, atbp.
_Ikawaló._--Angkapán ng̃ _tagá_ ang mg̃a salitâng ugát. Dapat alamíng
ang mg̃a ugát na binaybáy sa _mag_ ó _mang_ ay dapat magtagláy ng̃
_pag_ ó _pang_, hal.: tagatanod, tagabantáy, tagatugtóg, tagakain,
tagapaglutò, tagapagsaing, tagaing̃at, tagapang̃asiwà, tagapaglabá,
atbp.
G. ¿Anó ang kaibháng nangyayari sa mg̃a salitâng pangdiwà at sa mg̃a
pangturing?
N. Malakí pò ang pagkakáibá ng̃ dalawáng itó, sapagkâ’t ang pangturing
kailan ma’y nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃ isáng pangdiwà upáng
magtagláy ng̃ isáng buông kahulugán ó kayâ’y bumuô ng̃ isáng
kaisipán (ó oración); samantalàng ang pangdiwà ay dî na kailang̃an
ang tulong, at sukat sa kanyáng sarili’y maáarìng magkaroón ng̃
isáng buông kátuturán. Halimbawà: malinaw na tubig, magandáng buwán,
mainit na araw. Sa halimbawàng itó ang _tubig_, ang _buwán_ at ang
_araw_ ay mg̃a salitâng pangdiwà na siyáng nagbibigáy ng̃ kahulugán
sa kaisipán, at kahì’t banggitín ang bawà’t isá ay maúunawàan ng̃
sino man; samantalàng ang _malinaw_, _magandá_ at _mainit_ ay mg̃a
pangturing na siyáng bumabago ó tumuturing ng̃ kátuturán sa mg̃a
pangdiwàng kasakasama nilá, at kung banggitín ng̃ walâng katulong
ay hindî maúunawàan ng̃ sino man, sapagkâ’t hindî matantông kung
anó ang malinaw, kung anó ang magandá ó kung anó ang mainit.
G. ¿Maáarì bagá kung minsang malagáy siyáng mag-isá sa kaisipán?
N. Maáarì pò, kailan ma’t ang salitâng pangdiwà na siyáng nagbibigáy
ng̃ kátuturán ay hindî nakalantád, ng̃unì’t dapat matalastás na
nakatagò, hal.: ang mg̃a masasamâ’y pinarurusahan, ang ikalimá’y
huwág papatáy. Sa _masasamâ_ ay nakatagò ang salitâng _tao_ at sa
_ikalimá_ ang salitâng _utos_.
G. ¿Maáarì kayâng ang salitâng pangturing ay gamitin lang mag-isá
sa pamamagitan ng̃ ibáng paraán?
N. Oo pò, maáarì, kailan ma’t ináakbayán sa una ng̃ pang-akbáy
_ang_ na ang kátuturá’y katumbás sa isáng ng̃alang pangdiwà, hal.:
ang _masamâ_ ay dapat itapon, ibig sabihin nitó sa makatuwíd ang
_kasamâan_; ang _mabuti_ ay dapat úliranin, sa makatuwíd tinutukoy
ang _kabutihan_.
UKOL SA BILANG NA DALAWÁ Ó MARAMI
G. ¿Pano ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami ng̃ mg̃a salitâng
pangturing?
N. Kung mg̃a salitâng dalisay ó ugát ay pinang̃ung̃unahan ng̃ _mg̃a_
na siyáng ginágamit sa ganitóng bagay, hal.: pang̃it na tao, tamád
na lalaki, kung sa íisá, at kung sa dalawá ó marami’y ginagawâng
mg̃a pang̃it na tao, mg̃a tamád na lalaki.
Kung mg̃a salitâng mayhalò na nagbuhat sa _ma_ ay inúulit lamang ang
unang pantíg ng̃ ugát, hal.: malakíng aklát, mahabàng talumpatì,
magandáng dalaga kung sa íisá, at nagigíng malalakíng aklát,
mahahabàng talumpatì, mg̃a magagandáng dalaga kung sa dalawá ó
marami.[12] Ng̃unì’t kung ang salitâng pangdiwà ay siyáng náuuná kay
sa pangturing ay dapat lagyán ng̃ _mg̃a_ at itó’y kailang̃ang iuná
sa pangdiwà at ulitin ang unang pantíg ng̃ salitâng ugát, hal.: mg̃a
talumpatìng mahahabà, mg̃a dalagang magagandá.
G. Kung sa isáng kaisipán ay nagkakasamasama ang mg̃a salitâng
pangturing, ¿paano ang dapat gawín?
N. Sakalìng ang náuuná’y ang salitâng pangdiwà kay sa mg̃a pangturing,
doón dapat iuná ang _mg̃a_ at sa mg̃a itó (pangturing) ay dî dapat
lagyán ang bawà’t isá ng̃ _mg̃a_ kundî ulitin ang unang pantíg
ng̃ bawà’t ugát, hal.: Sa Sangtinakpá’y may mg̃a bayang malalakí,
madadakilà, magigitíng at mararang̃ál. Kung ang náuuná namá’y ang
isáng salitâng pangturing kay sa pangdiwà ay dapat iuná roón ang
_mg̃a_ at ang mg̃a kasamahán niyá’y dapat ulitin ang mg̃a unang
pantíg ng̃ ugát, hal.: Sa Sangsinukob ay may mg̃a masasamâng tao,
manglulupig, manggagagá at mamámatay sa kapuwà tao. Dapat alamíng
ang hulíng paraáng itó’y hindî lubhâng gamitin dî paris ng̃ una.
SA MG̃A SALITÂNG PANGTULAD (Ó COMPARATIVO)
G. ¿Anó ang _salitâng pangtulad_?
N. Salitâng pangtulad, yaóng nagpapakilala ng̃ katang̃ìán ng̃ isáng
pangdiwà kung ipaparis ó ihahalintulad sa kapuwà pangdiwà. Sa Wikàng
Tagalog itóng pangtulad ay may dalawáng urì: isá’y ang nagbabadyá
ng̃ pagkakatulad at ang ikalawá’y ang pagkakahigít.
G. ¿Alínalín ang mg̃a salitâng pangtulad sa ating wikà?
N. Marami pòng lubhâ, at náritó ang kanyáng pagkakábukódbukód:
sa pagkakatulad: _ga_ ó _gangga_, _para_ ó _gaya_, _magkapara_ ó
_magkatulad_, _sing_ ó _kasing_, at _magkasíng_; sa pagkakahigít:
_lalò_ at _pa_.
G. ¿Kailán ginágamit ang _ga_ ó _gangga_?
N. Ang _ga_ ay ginágamit kailan ma’t ibig sukatin ang lakí, taás,
liít, tigás ó anó man ng̃ isáng bagay kung ihahalintulad sa ibá,
hal.: itóng brilyante’y ga munggó ang lakí, ga bató ang tigás ng̃
kanyáng pusò, ga damak ang taás ng̃ tubig. Ang _gangga_ ay kawangkî
rin ng̃ _ga_ at íisá silá sa paggamit, bagamá’t ang talagáng kágamitán
niyá’y kung tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami, hal.: ang mg̃a
gangganitóng gawâ ay siyáng inúugalì tuwî na ng̃ may masasamâng
budhî; ang mg̃a gangganiyáng tao ay siyáng mg̃a dakilà.
G. ¿Kailán dapat gamitin ang _para_ ó _gaya_?
N. Ginágamit ang _para_ ó _gaya_ kailan ma’t pinagpaparis ang isáng
bagay sa kapuwà bagay ng̃ walâng lámang̃an. Ang bagay na ipaparis
ay dapat ilagáy sa pangtukoy at ang pagpaparisan ay sa pang-arì at
ang _para_ ó _gaya_ ay dapat mahulí sa pangturing, hal.: Si Pelisa’y
magandáng para ni Mameng; akó’y mabuting gaya niyá; ang mg̃a matá
mo’y maniningníng na parang bituwín. Dapat alamíng ang _paris_ at
_tulad_ ay kawangkî rin ng̃ _para_ ó _gaya_.
Dapat ding matantô na, kung may _ka_ sa unahán, na sa madalìáng
sabi ay nagigíng kapara, kagaya, kaparis, katulad, at ang ibá pang
kasing-urì rin nitó gaya ng̃ kawang̃ís, kahambíng, kawangkî, kamukhâ,
kahalimbawà, kahalintulad, ay ginágamit ding maminsanminsan katulad
ng̃ _para_ ó _gaya_ lalòng lalò na kung hindî lubhâng mahabà ang
isáng kaisipán, hal.: Si Lucio’y katulad ni Fidel; ang pusà’y kaparis
ng̃ tigre. Lalòng angkáp kung gagamitin sa pagkakailâ ó kayâ’y
dagdagán sa una ng̃ _walâ_, hal.: Si Yoyong ay walâng kahalintulad
sa karunung̃an; si María’y walâng kahalimbawà sa kahinhinán.
G. ¿Kailán ginágamit ang _magkapara_ ó _magkatulad_?
N. Ang _magkapara_ ó _magkatulad_ at ibá pang gangganitó ay dilì
ibá’t nanggaling sa kapara, katulad, kaparis, atbp. na inangkapán
ng̃ _mag_. Ginágamit ang mg̃a itó sa mg̃a bagay na pinagpaparis
ng̃ walâng lámang̃an, na, ang mg̃a pinagpapara ay dapat ilagáy sa
pangtukoy at ang pangturing ay sa hulí, hal.: Si Petra at si María’y
magkapara ng̃ gandá; si Siso at si Mente ay magkatulad ng̃ dunong.
G. ¿Kailán ginágamit ang _sing_ ó _kasing_?
N. Ginágamit ang _sing_ ó _kasing_ kailan ma’t pinagpaparis ang isáng
bagay sa kapwà bagay nang walâng lámang̃an, at kailang̃ang ilagáy
sa pangtukoy ang pang̃alan ó bagay na ipaparis at sa pang-arì namán
ang ng̃alan ó bagay na pagpaparisan, hal.: ang mg̃a anák ni Lucio’y
singlakí ko, si Mateo’y kasingtaás ni Karlos. Kung tumutukoy sa
dalawá ó marami’y kailang̃ang ulitin ang unang pantíg ng̃ ugát ng̃
pangturing, hal.: ang mg̃a anák ni Lucio’y singlalakí ko, ang mg̃a
áso’y kasínglalakí ng̃ baboy.
G. ¿Kailán namán ginágamit ang _magkasíng_?
N. Ginágamit ang _magkasíng_ kailan ma’t ang mg̃a pinagpaparis ay
na sa pangtukoy at nagsasaád ng̃ dalawáng bagay na magkahalintulad
ó magkakapantáy, hal.: si Pedro at si Huan ay magkasingdunong, ang
anák mo’t ang anák ko ay magkasingbuti. Kung bumabanggít sa bilang na
dalawá ó marami ang bawà’t isá sa mg̃a pinagpaparis ay kailang̃ang
ulitin ang ikalawáng pantíg ng̃ _magkasíng_, at sa katagâng sabi’y
gawíng _magkakasíng_, hal.: ang mg̃a anák ko ay magkakasingbuti; ang
mg̃a kababayan mo’t mg̃a kababayan ko’y magkakasingtulad ng̃ ugalì.
G. ¿Paano ang gagawín kung ibig tumukoy ng̃ isáng ng̃alan ó bagay
na nakahihigít?
N. Sa tatlóng kaparaanáng sumúsunód:
1.--Ilagáy sa pangtukoy (ó nominativo) ang nakahihigít at sa panglayon
(ó acusativo) ang náhihigtán, hal.: si Andoy ay marunong kay Pedro;
ang áso’y mataás sa pusà.
2.--Ang ganitó ring ayos na pinang̃unahan lamang ng̃ _lalò_ ang
salitâng pangturing, hal.: Si Lucio’y lalòng mataás kay Huan; ang
manggá’y lalòng masaráp sa bayabas.
3.--Ang gayón ding ayos na nilagyán ng̃ _pa_ sa hulí ng̃ pangturing,
hal.: si Yoyong ay maputî pa kay Husé; ang araw ay magandá pa sa
buwán.
SA MG̃A SALITÂNG PANGTAÁS (Ó SUPERLATIVO)
G. ¿Anó ang _salitâng pangtaás_?
N. Salitâng pangtaás ay siyáng nagpapakilala sa mg̃a pangturing
ng̃ kanyáng kataasán, hal.: Si Pedro’y mabuting mabuti, si Lucio’y
lubhâng marunong.
G. ¿Paano ang pagtatatág ng̃ mg̃a _salitâng pangtaás_?
N. Sa ibá’t ibáng kaparaanán:
_Una._--Ilagáy sa una ó hulí ang _lubhâ_ ng̃ salitâng pangturing,
hal.: Si Ricardo’y lubhâng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y mabuting
lubhâ.
_Ikalawá._--Ilagáy ang _totoó_ sa una ó hulihán ng̃ salitâng
pangturing, hal.: Si Ricardo’y totoóng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y
mabuting totoó. Maáarì rin itóng dalawahín at gawíng totoóng totoó,
hal.: Si Ricardo’y totoóng totoóng mabuti.
_Ikatló._--Ilagáy sa una ó hulihán ng̃ salitâng pangturing ang _dî
sapalâ_, hal.: Si Ricardo’y dî sapalâng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y
mabuting dî sapalâ.
_Ikaapat._--Ilagáy sa una ó hulihán ng̃ salitâng pangturing ang _dî
hamak_, hal.: Si Ricardo’y dî hamak na mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y
mabuting dî hamak.
_Ikalimá._--Ulitin ó dalawahín ang salitâng pangturing na paglalakipin
sa pamamagitan ng̃ pang-anib (ó ligazón) na náuukol, hal.: Si
Ricardo’y mabuting mabuti; ang pag-áaral ay mahirap na mahirap.
_Ikaanim._--Ulitin ó dalawahín ang salitâng pangturing at pang̃unahan
ng̃ anyông _ka_ at _an_ ó _han_ sa hulihán, hal.: Si Ricardo’y
kábutibutihan; ang sampagita’y kagandagandahan sa tanáng bulaklák.
_Ikapitó._--Ang mg̃a salitâng ugát ó dalisay na inangkapán sa una ng̃
_nápaka_, hal.: Si Ricardo’y nápakabuti; ang sampagita’y nápakagandá.
_Ikawaló._--Ang mg̃a pangwatas ay may iláng pangtaás, na, ang ginagawâ
ay inúulit ang buông ugát na sining̃itan ng̃ _ng̃_, hal.: tawa ng̃
tawa, tawag ng̃ tawag, kain ng̃ kain.
SA MG̃A SALITÂNG PANGLAKÍ (Ó AUMENTATIVO)
G. ¿Anó ang _salitâng panglakí_?
N. Salitâng panglakí, yaóng nagpaparagdág sa kahulugán ng̃ ugát.
G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ mg̃a itó sa ating wikà?
N. Sa dalawáng kaparaanán lamang:
1)--Ilagáy sa una ng̃ ugát ang salitâng _malakí_, hal.: malakíng tao,
malakíng hayop, malakíng lalaki, malakíng babae, malakíng bahay,
malakíng pusà, malakíng susô, atbp.
2)--Sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ ang iláng salitâng ugát, hal.: sa
ulo ay uluhán, sa matá ay matahán, sa ilóng ay ilung̃án, sa bibíg
ay bibigán, sa ng̃usò ay ng̃usùán, atbp. Dapat alamíng ang mg̃a
salitâng itó’y maáarì ring sabihin sa pamamagitan ng̃ _malakí_,
hal.: malakíng ulo, malakíng matá, malakíng ilóng, atbp.
SA MG̃A SALITÂNG PANGLIÍT (Ó DIMINUTIVO)
G. ¿Anó ang _salitâng pangliít_?
N. Salitâng pangliít, yaóng nagpapábawas ó nagpapákulang sa kahulugáng
tagláy ng̃ salitâng ugát.
G. ¿Paano ang paraáng ginagawâ sa ganitóng pagbabawas?
N. Sa mg̃a kaparaanáng sumúsunód:
1.--Ang mg̃a pangdiwàng dalisay ay inúulit ang buô ó ang unang
dalawáng pantíg ng̃ ugát at sakâ sinusugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_,
hal.: sa harì ay harìharìan; sa dios ay diusdiusan; sa tao ay
taútauhan; sa ibon ay ibunibunan; sa matandâ ay matamatandâan; sa
bulaklák ay bulabulaklakan; atbp.
2.--Ang mg̃a pangdiwàng mayhalò sa pamamagitan ng̃ _ka_ at _an_ ó
_han_ ay nagigíng pangliít kailan ma’t dinagdagán sa una ng̃ _may_,
hal.: may kalakasan, may kabutihan, may kahinàan, may kasamâan, may
kapulahán, atbp.
3.--Ang mg̃a pangturing na mayhalò sa pamamagitan ng̃ _ma_ ay nagigíng
pangliít kailan ma’t inúulit ang salitâng ugát, hal.: maasímasím,
malakáslakás, mabutibuti, matamístamís, masamâsamâ, mapulápulá, atbp.
4.--Ang mg̃a pangwatas (ó verbo) na binaybáy sa ibá’t ibáng anyô
(ó partícula) ay nang̃agigíng pangliít kailan ma’t inulit ang mg̃a
salitâng ugát, hal.: tumatakbótakbó, nagtutulógtulog, nahihigâhigâ,
binabasabasa, inilalakadlakad, pinagsalisalitâ, atbp.
5.--Nagigíng pangliít din sa mg̃a salitâng _kauntî_, _muntî_,
_maliít_, ang mg̃a ugát na ibá’t ibá, hal.: kauntîng tubig, muntîng
bahay, maliít na manggá, atbp.
SA IBÁ PANG BAHAGI NG̃ SALITÂNG PANGTURING
G. ¿Anó pang bahagi mayroón ang salitâng pangturing?
N. Ang mg̃a itó: _Bilang na pangbatay_ (ó número cardinal), _bilang
na panghanáy_ (ó número ordinal), _bilang na pang-ulit_ (ó número
adverbial) at _bilang na pangbahagi_ (ó número distributivo).
G. ¿Anó ang bilang na pangbatay (ó número cardinal)?
N. Bilang na pangbatay, yaóng tang̃ìng tumutukoy sa karaniwang bilang,
hal.: isá, dalawá, sampuô. Kung ibig humigít dito’y kailang̃ang
dagdagán sa una ng̃ _labíng_, at kung magkaganitó’y magigíng: labíng
isá, labíng dalawá, labíng siyám. Kung ibig pa ring humigít dito ó
kayâ’y tumukoy ng̃ mataástaás ay dapat dagdagán sa hulí ng̃ _puô_,
at kung magkagayo’y magigíng: dalawáng puô, tatlóng puô, siyám na
puô, at ibá’t ibá pang pagdaragdág kung ibig tumukoy ng̃ lalòng
mataás na bilang.
G. ¿Anó ang bilang na panghanáy (ó número ordinal)?
N. Yaóng ginágamit sa pagbilang na sunódsunód, hal.: una, ikalawá,
ikatló, ikasangpuô.
G. ¿Pano ang pagtatatág ng̃ mg̃a bilang na itó?
N. Madalî pò: sukat na ang dagdagán ng̃ _ika_ ang mg̃a bilang na
pangbatay, maliban lamang ang una na dî nang̃áng̃ailang̃an nitó.
G. ¿Anó ang bilang na pang-ulit (ó número adverbial)?
N. Yaóng ginágamit sa pagbilang nang kung mákailang ginawâ ó ginanáp
ang isáng bagay, hal.: minsan, makalawá, makatló, makalimá,
makasangpuô.
G. ¿Pano namán ang pagtatatág ng̃ mg̃a ganitóng bilang?
N. Dinaragdagán ng̃ _maka_ sa mg̃a bilang na pangbatay, liban lamang
ang una na dî kailang̃ang dagdagán.
G. ¿Anó namán ang bilang na pangbahagi (ó número distributivo)?
N. Yaóng ginágamit sa pagbilang na pahatìhatì ó paulitulit, hal.:
isáisá, tig-isá, isá.
G. ¿Paano ang pagtatatág ng̃ mg̃a bilang na ganitó?
N. Sa mg̃a paraáng sumúsunód:
_Una._--Ulitin ó dalawahín ang mg̃a bilang na pangbatay na kung
minsa’y inúulit ng̃ buô at kung minsa’y iláng pantíg lamang, hal.:
isáisá, daládalawá, sangpûsangpuô.
_Ikalawá._--Lagyán sa una ng̃ anyông _tig_ sa mg̃a bilang na pangbatay
na kung minsa’y náwawalâ ang unang titik ng̃ salitâng ugát, at
mulâ sa limá ay inúulit ang unang pantíg; hal.: tig-isá, tigalawá,
tigatló, tiglilimá, tigpipitó, tigsasangpuô.
_Ikatló._--Ulitin ó dalawahín ang unang pantíg ng̃ mg̃a bilang na
pangbatay, hal.: íisá, dádalawá, sasangpuô.
TALABABÂAN
[12] Ináakalà kong tumpák ang ganitóng tuntunin sa paglalagáy sa
bilang na dalawá ó marami ng̃ mg̃a salitâng pangturing na nagbuhat
sa _ma_. Marami ang nápapansin kong gumagawâ na, pinang̃ung̃unahan
pa ng̃ _mg̃a_ bukód ang pag-ulit sa unang dalawáng titik ng̃ unang
pantíg ng̃ ugát, gaya sa halimbawà, ng̃: _mg̃a mahahabàng talumpatì_,
_mg̃a dalagang magagandá_. Sa ganáng kurò ko, ang ganitó’y hindî
tumpák sapagkâ’t hindî man lagyán ng̃ _mg̃a_ ay nagbabadyá rin ng̃
dalawá ó marami.
V KABANATA
Salitâng Pangtayô (ó Pronombre)
GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _salitâng pangtayô_?
NAG-AARAL. Ang pangtayô ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán (ó
oración) na siyáng inilálagáy ó inihahalili sa pangdiwà (ó sustantivo)
upáng maiwasan ang malimit nitóng pag-úulitulit.
G. ¿Mangyayari bang ipaliwanag ang bagay na itó sa pamamagitan ng̃
isáng halimbawà?
N. Oo pò; masamâng dinggín ng̃ sino man kung sabihin sa halimbawà:
Si _Lucio_’y naparoón sa _pulong_ at sa _pulong_ si _Lucio_’y
nagtalumpatì. Ng̃unì’t maúunawàan ng̃ lahát kung sabihing ganitó:
Si Lucio’y naparoón sa pulong at dito siyá ay nagtalumpatì. Ang
pangtayông _dito_ ay siyáng humalili sa _pulong_, at _siyá_ kay
_Lucio_.
G. ¿Iláng bahagi ang sakláw ng̃ salitâng pangtayô?
N. Limá ang kanyáng sinásakláw: _Pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao_
(ó pronombre personal), _pangtayô sa pagtuturò_ (ó pronombre
demostrativo), _pangtayô sa pag-áarì_ (ó pronombre posesivo),
_pangtayô sa pagtatanóng_ (ó pronombre interrogativo), at _pangtayô
sa pagbabalak_ (ó pronombre indeterminado).
PANGTAYÔ SA NG̃ALAN NG̃ TAO (Ó PERSONAL)
G. ¿Anó ang _pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao_?
N. Yaóng salitâng inilálagáy ó inihahalili sa pangdiwà na tumutukoy
sa pang̃alan ng̃ tao, at kung minsa’y sa mg̃a pang̃alan ng̃ hayop
ó bagay.
G. ¿Ilán ang mg̃a pangtayông itó?
N. Tatló: _akó_, _ikáw_, _siyá_, na pinamámagatáng una, ikalawá at
ikatlóng katawán (ó persona).
G. ¿Saánsaán ginágamit ang tatlóng katawáng itó?
N. Ang _akó_ ay siyáng inilálagáy ó inihahalili sa ng̃alan ng̃ táong
nang̃ung̃usap; ang _ikáw_ ay siyáng inihahalili sa ng̃alan ng̃ táong
kinakausap; at _siyá_ ay siyáng inihahalili sa ng̃alan ng̃ tao ó
bagay na pinag-úusapan.
G. ¿Paano ang pagbábaling (ó declinación) ng̃ mg̃a pangtayô sa
ng̃alan ng̃ tao?
N. Gaya ng̃ mg̃a paraáng sumúsunód:
PAGBÁBALING NG̃ MG̃A PANGTAYÔ SA NG̃ALAN NG̃ TAO.
UNANG KATAWÁN.
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pangtukoy Akó. Pangtukoy { Tayo ó kamí.
{ Kitá ó katá.
Pang-arì { Akin. Pang-arì { Atin ó natin.
{ Ko. { Amin ó namin.
{ Kanitá ó nitá.
{ Natá ó ta.
Panglayon Sa akin. Panglayon { Sa atin, sa amin.
{ Sa kanitá, sa natá.
G. ¿Kailan ginágamit ang na sa lagáy na pangtukoy?
N. Gaya na ng̃ namalas ang pangtukoy ay may apat na urì na may ibá’t
ibáng kágamitán: _akó_ sa íisá, at _tayo_, ó _kamí_ at _kitá_ ó
_katá_ sa dalawá ó marami.
_Unang urì._--Ginágamit ang _akó_ kailan ma’t inihahalili sa ng̃alan
ng̃ táong nang̃ung̃usap, hal.: _Akó ay mahirap_, ibig sabihin nitó’y
mahirap ang táong nagsasalitâ, na kung ang táong itó sa halimbawà’y
nang̃áng̃alang Pedro, ang salitâng yaó’y katumbás ng̃ _Si Pedro ay
mahirap_.
_Ikalawá._--Ginágamit ang _tayo_ kung tumutukoy sa dalawá ó marami,
kailan ma’t ang táong nang̃ung̃usap at ang táong kinakausap ay
nasásakláw kapwà at ibá pa, hal.: _Tayong mg̃a pilipino ay
marurunong_, ibig sabihin ng̃ halimbawàng itó na marunong ang
nagsasalitâ, sakláw ang kanyáng kausap at patí ng̃ ibáng kababayan
natin.
_Ikatló._--Ginágamit namán ang _kamí_ sa dalawá rin ó marami,
kailan ma’t ang táong nagsasalitâ ay hindî sinásakláw ang kanyáng
kausap kundî ang ibáng kababayan ó kasamahán niyá, hal.: _Kamíng
mg̃a pilipino ay marurunong_, ibig sabihin nitó’y marunong ang
nang̃ung̃usap sakláw ang kanyáng mg̃a kalahì ó kasama kayâ, ng̃unì’t
ang kausap ay hindî nasásakláw.
_Ikaapat._--Ginágamit ang _kitá_ ó _katá_ kailan ma’t tumutukoy sa
dalawá lamang at hindî maáarìng humigít dito, at ang dalawáng nátura’y
ang nang̃ung̃usap at ang kinakausap; hal.: _kitá ay marunong_, ó
_katá ay marunong_, mg̃a salitâng katumbás na sabihing _kitá ó katáng
dalawá ay marunong_.
G. ¿Kailán ginágamit namán ang na sa pang-arì?
N. Dapat munang matantô na ang pang-arì ay may limáng urì na, kung
gamiti’y nagkakaibáibá: _Akin_ ó _ko_ kung sa íisá at _atin_ ó
_natin_, _amin_ ó _namin_, _kanitá_ ó _nitá_ at _natá_ ó _ta_ kung
sa dalawá ó marami.
_Unang urì._--Sa íisá’y ginágamit ang _akin_ kailan ma’t itó’y náuuná
sa pangdiwà ó pangwatas, at _ko_ kailan ma’t náhuhulí sa mg̃a itó;
hal.: Ang _aking_ bahay ay marikít, ó ang bahay _ko_ ay marikít.
_Ikalawá._--Sa dalawá ó marami’y ginágamit ang _atin_ ó _natin_
kailan ma’t ang nagsasalitâ’y sinásakláw ang kanyáng kausap at ibá
pa. Dapat gamitin ang _atin_ kailan ma’t náuuná itó sa pangdiwà ó
pangwatas, at _natin_ kailan ma’t náhuhulí, hal.: Ang ating baya’y
lubhâng magandá, ó ang bayan nati’y lubhâng magandá.
_Ikatló._--Sa bilang na dalawá ó marami’y ginágamit din ang _amin_
ó _namin_ kailan ma’t ang nang̃ung̃usap ay hindî sinásakláw ang
kinakausap kundî ang ibáng kasamahán ó kapanalig niyá. Dapat gamitin
ang _amin_ kailan ma’t náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _namin_
kailan ma’t náhuhulí, hal.: Ang aming lupà ay malawak, ó ang lupà
namin ay malawak.
_Ikaapat._--Ang _kanitá_ ó _nitá_ ay ginágamit sa dalawáng dalawá
lamang at dî maáarìng humigít, kailan ma’t tang̃ìng tumutukoy ó
sumasakláw sa dalawáng nag-úusap. Ginágamit ang _kanitá_ kung na sa
una ng̃ pangdiwà ó pangwatas at _nitá_ kung na sa hulí nitó, hal.:
Ang kanitáng bahay ay muntî, ó ang bahay nitá ay muntî.
_Ikalimá._--Ang _natá_ ó _ta_ ay ginágamit din sa dalawáng dalawá
lamang na nakákatulad ng̃ _kanitá_ ó _natá_. Ang kaibhán lang niyó’y
hindî maáarìng gamitin sa una at hulihán ng̃ pangdiwà ó pangwatas
na dî gaya nitó, kundî sa hulíng hulí lamang, hal.: Ang bahay natá
ay muntî, ó ang bahay ta ay muntî.
G. ¿Kailán namán ginágamit ang na sa panglayon?
N. Dapat din munang matantô na ang panglayon ay may apat na urì na
kung gamiti’y may ibá’t ibáng kahulugán: _sa akin_ kung sa íisá, at
_sa atin_, _sa amin_ at _sa kanitá_ kung sa dalawá ó marami.
_Unang urì._--Ginágamit ang _sa akin_ kailan ma’t tumutukoy sa íisá,
hal.: Itóng aklát ay sa akin.
_Ikalawá._--Ginágamit ang _sa atin_ kailan ma’t tumutukoy sa dalawáng
nag-úusap at sa ibá pa kung mayroón, hal.: Itóng aklát ay sa atin.
_Ikatló._--Ginágamit ang _sa amin_ kailan ma’t tumutukoy sa
nang̃ung̃usap at sa ibá pang kasamahán nitó, ng̃unì’t hindî nasásakláw
ang kinakausap, hal.: Itóng aklát ay sa amin.
_Ikaapat._--Ginágamit ang _sa kanitá_ kailan ma’t tang̃ìng bumabanggít
sa dalawáng nagpapanayám, hal.: Itóng aklát ay sa kanitá.
G. ¿Paano namán ang pagbábaling ng̃ ikalawáng katawán?
N. Paris ng̃ paraáng sumúsunód:
IKALAWÁNG KATAWÁN.
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pangtukoy { Ikáw. Pangtukoy Kayó.
{ Ka.
Pang-arì { Iyó. Pang-arì { Inyó.
{ Mo. { Ninyó.
Panglayon Sa iyó. Panglayon Sa inyó.
G. ¿Kailan ginágamit ang na sa lagáy na pangtukoy?
N. Ginágamit ang _ikáw_ ó _ka_ sa íisá at _kayó_ sa dalawá ó marami
kailan ma’t inihahalili sa ng̃alan ng̃ táong kinakausap. _Ikáw_
kailan ma’t náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _ka_ kailan ma’t
náhuhulí, hal.: Ikáw ay isáng tao, ó isáng tao ka. Ang _kayó_ kailan
ma’t tumutukoy sa dalawá ó marami, malagáy man sa una ó hulí ng̃
pangdiwà ó pangwatas, hal.: Kayó’y may salapî, ó may salapî kayó.
G. ¿Kailán ginágamit ang na sa pang-arì?
N. Ginágamit ang _iyó_ ó _mo_ sa íisá at _inyó_ ó _ninyó_ sa dalawá
ó marami. _Iyó_ kailan ma’t na sa una ng̃ pangdiwà ó pangwatas, at
_mo_ kung sa hulí, hal.: Ang iyóng mukhâ, ó ang mukhâ mo. _Inyó_
kung náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _ninyó_ kung náhuhulí, hal.:
Ang inyóng mg̃a bahay, ó ang mg̃a bahay ninyó.
G. ¿Kailán namán ginágamit ang na sa panglayon?
N. Ginágamit ang _sa iyó_ sa bilang na íisá at _sa inyó_ sa bilang
na dalawá ó marami, mapauná ó mapahulí man sa pangdiwà ó pangwatas,
hal.: ang aklát na itó ay sa iyó; ang aklát na itó ay sa inyó.
G. ¿Paano ang pagbábaling ng̃ ikatlóng katawán?
N. Gaya ng̃ sumúsunód:
IKATLÓNG KATAWÁN.
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pangtukoy Siyá. Pangtukoy Silá.
Pang-arì { Kaniyá. Pang-arì { Kanilá.
{ Niyá. { Nilá.
Panglayon Sa kaniyá. Panglayon Sa kanilá.
G. ¿Kailan ginágamit ang na sa pangtukoy?
N. Ginágamit ang _siyá_ sa íisá at _silá_ sa dalawá ó marami kailan
ma’t siyáng inihahalili sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay na pinag-úusapan,
hal.: Siyá ay marunong; silá ay mangmáng.
G. ¿Kailan ginágamit ang na sa pang-arì?
N. Ginágamit ang _kaniyá_ ó _niyá_ sa íisá at _kanilá_ ó _nilá_ sa
dalawá ó marami. _Kaniyá_ kung na sa una ng̃ pangdiwà ó pangwatas,
at _niyá_ kung na sa hulí, hal.: Ang kaniyáng kapatíd, ó ang kapatíd
niyá. Ang _kanilá_ kung náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _nilá_
kung náhuhulí, hal.: Ang kaniláng tániman, ó ang tániman nilá.
G. ¿Kailán ginágamit ang na sa panglayon?
N. Ginágamit ang _sa kaniyá_ sa íisá at _sa kanilá_ sa dalawá ó
marami, hal.: Iyáng panulat ay sa kaniyá; itóng sinamay ay sa kanilá.
PANGTAYÔ SA PAGTUTURÒ (Ó DEMOSTRATIVO)
G. ¿Anó ang _pangtayô sa pagtuturò_?
N. Yaóng salitâng ginágamit sa pagtuturò sa pang̃alan ng̃ tao ó
bagay.
G. ¿May ilán ang sakláw ng̃ pangtayông itó?
N. Tatló: _itó_ ó _yarí_, _iyán_ at _yaón_.
G. ¿Paano ang paggamit ng̃ bawà’t isá?
N. Ginágamit ang _itó_ ó _yarí_ kung ang isáng pang̃alan ng̃
tao ó bagay na itinuturò ay malapit sa nang̃ung̃usap kay sa
nakikiníg. _Iyán_ kung ang itinuturò ay malapit sa nakikiníg kay sa
nang̃ung̃usap. At _yaón_ kung ang bagay na itinuturò ó pinag-úusapa’y
malayò sa dalawáng nag-úusap.
G. ¿Paano ang pagbábaling ng̃ mg̃a pangtayô sa pagtuturò?
N. Gaya ng̃ mg̃a kaparaanáng sumúsunód:
PAGBÁBALING NG̃ MG̃A PANGTAYÔ SA PAGTUTURÒ.
ITÓ Ó YARÍ.
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Itó ó yarí Pangtukoy Itóng mg̃a ó yaríng mg̃a
Pang-arì { Dito sa ó dini sa Pang-arì { Dito sa mg̃a ó dini sa mg̃a
{ Nitó ó nirí { Nitóng mg̃a ó niríng mg̃a
Panglayon { Nitó ó nirí Panglayon { Nitóng mg̃a ó niríng mg̃a
{ Dito sa ó dini sa { Dito sa mg̃a ó dini sa mg̃a
IYÁN.
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Iyán Pangtukoy Iyáng mg̃a
Pang-arì { Diyán sa Pang-arì { Diyán sa mg̃a
{ Niyán { Niyáng mg̃a
Panglayon { Niyán Panglayon { Niyáng mg̃a
{ Diyán sa { Diyán sa mg̃a
YAÓN.
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Yaón Pangtukoy Yaóng mg̃a
Pang-arì { Doón sa Pang-arì { Doón sa mg̃a
{ Niyaón ó noón { Niyaóng mg̃a ó noóng mg̃a
Panglayon { Niyaón ó noón Panglayon { Niyaóng mg̃a ó noóng mg̃a
{ Doón sa { Doón sa mg̃a
G. ¿Paano ang paggamit ng̃ mg̃a pangtayô sa pagtuturò?
N. Nábubuô sa mg̃a ganitóng kaparaanán:
_Una._--Ginágamit ang _itó_ ó _yarí_ sa íisá at _itóng mg̃a_ ó _yaríng
mg̃a_ sa dalawá ó marami kailan ma’t na sa pangtukoy at ang bagay na
itinuturò ay malapit sa nagsasalitâ kay sa nakikiníg, hal.: Itóng
aking pusò, ó yaríng aking pusò; itóng mg̃a matá ko, ó yaríng mg̃a
matá ko.
_Ikalawá._--Ginágamit ang _iyán_ sa íisá at _iyáng mg̃a_ sa dalawá
ó marami kailan ma’t na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturò ay
malapit sa nakikiníg kay sa nang̃ung̃usap, hal.: Iyáng damít mo;
iyáng mg̃a bisig mo.
_Ikatló._--Ginágamit ang _yaón_ sa íisá at _yaóng mg̃a_ sa dalawá
ó marami kailan ma’t na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturò ay
malayò sa dalawáng nag-úusap, hal.: Yaóng punò ng̃ saging ay malayò;
yaóng mg̃a bulaklák ay magagandá.
Ang mg̃a lagáy na nasa sa pang-arì at panglayon ay ginágamit katulad
din halos ng̃ mg̃a nang̃aunáng pangtayô.
G. ¿Paano ang dapat gawín kung ang pagtuturò sa isáng bagay ay
tinitiyák ó tinutukoy na mabuti?
N. Kung ang anó mang _pangtayô_ (ó pronombre) ay na sa unahán ng̃
pangdiwà ay inúulit ang pangtayông na nasa pangtukoy sa hulihán nitó,
kahì’t na ang una (pangtayô) ay na sa lagáy na pang-arì ó panglayon,
hal.: itóng batàng itó; dukhâ ang amá niyáng batàng iyán.
G. ¿May ibá bang paraán upáng huwág dalawahín ang pangtayô kahì’t
na ang isáng bagay ay tinitiyák na mabuti?
N. Mayroón pò, at sa bagay na itó’y dapat lagyán ng̃ pang-akbáy ang
pangdiwà at sa hulí nitó’y ang náuukol na pangtayông dapat taglayín,
hal.: ang batàng itó ay malikót, sa lugál na sabihing: itóng batàng
itó ay malikót; mahirap ang buhay ng̃ matandâng yaón, sa lugál na
sabihing: mahirap ang buhay niyaóng matandâng yaón.
PANGTAYÔ SA PAG-ÁARÌ (Ó POSESIVO)
G. ¿Anó ang _pangtayô sa pag-áarì_?
N. Yaóng salitâng ginágamit sa pag-angkín ó pag-arì ng̃ anó mang
bagay, hal.: Ang aking bahay, ang iyóng lupà, ang kaniyáng manók.
G. ¿Alínalín ang mg̃a pangtayô sa pag-áarì?
N. Lahát ng̃ mg̃a pang-arì (ó genitivo) ng̃ mg̃a pangtayô sa ng̃alan
ng̃ tao (ó pronombre personal).
G. ¿Paano ang ginagawâng pagbábaling?
N. Sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy ng̃ mg̃a pang̃alan ng̃ bagay.
PAGBÁBALING NG̃ MG̃A PANGTAYÔ SA PAG-ÁARÌ.
AKIN.
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Ang akin ó ko Pangtukoy Ang aking mg̃a ó ko
Pang-arì { Ng̃ akin ó ko Pang-arì { Ng̃ aking mg̃a ó ko
{ Sa akin ó ko { Sa aking mg̃a ó ko
Panglayon { Sa akin ó ko Panglayon { Sa aking mg̃a ó ko
{ Ng̃ akin ó ko { Ng̃ aking mg̃a ó ko
IYÓ.
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Ang iyó ó mo Pangtukoy Ang iyóng mg̃a ó mo
Pang-arì { Ng̃ iyó ó mo Pang-arì { Ng̃ iyóng mg̃a ó mo
{ Sa iyó ó mo { Sa iyóng mg̃a ó mo
Panglayon { Sa iyó ó mo Panglayon { Sa iyóng mg̃a ó mo
{ Ng̃ iyó ó mo { Ng̃ iyóng mg̃a ó mo
KANIYÁ.
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Ang kaniyá ó niyá Pangtukoy Ang kaniyáng mg̃a ó niyá
Pang-arì { Ng̃ kaniyá ó niyá Pang-arì { Ng̃ kaniyáng mg̃a ó niyá
{ Sa kaniyá ó niyá { Sa kaniyáng mg̃a ó niyá
Panglayon { Sa kaniyá ó niyá Panglayon { Sa kaniyáng mg̃a ó niyá
{ Ng̃ kaniyá ó niyá { Ng̃ kaniyáng mg̃a ó niyá
Ang _atin_ ó _natin_, ang _inyó_ ó _ninyó_ at _kanilá_ ó _nilá_ ay
binabaling ding kaparis ng̃ mg̃a náuná.
PANGTAYÔ SA PAGTATANÓNG (Ó INTERROGATIVO)
G. ¿Anó ang _pangtayô sa pagtatanóng_?
N. Ang inihahalili sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay sa mg̃a pagtatanóng.
G. ¿Sa ilán nábubuô?
N. Sa tatló: _sino_, _anó_ at _alín_.
G. ¿Pano ang pagbábaling sa tatlóng itó?
N. Gaya nitóng sumúsunód:
SINO
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Sino Pangtukoy Sinosino ó sinong mg̃a
Pang-arì { Kanino Pang-arì Kaníkanino ó kaninong mg̃a
{ Nino
Panglayon Sa kanino Panglayon Sa kaníkanino ó kaninong mg̃a
ANÓ
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Anó Pangtukoy Anóanó ó anóng mg̃a
Pang-arì { Sa anó Pang-arì { Sa anóanó ó anóng mg̃a
{ Ng̃ anó { Ng̃ anóanó ó anóng mg̃a
Panglayon { Sa anó Panglayon { Sa anóanó ó anóng mg̃a
{ Ng̃ anó { Ng̃ anóanó ó anóng mg̃a
ALÍN
_Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._
Pangtukoy Alín Pangtukoy Alínalín ó alíng mg̃a
Pang-arì { Sa alín Pang-arì { Sa alínalín ó alíng mg̃a
{ Ng̃ alín { Ng̃ alínalín ó alíng mg̃a
Panglayon { Sa alín Panglayon { Sa alínalín ó alíng mg̃a
{ Ng̃ alín { Ng̃ alínalín ó alíng mg̃a
G. ¿Paano ang paggamit ng̃ _sino_, _anó_ at _alín_?
N. Ginágamit ang _sino_ kailan ma’t ang pagtatanóng ay tumutukoy sa
tao ó pang̃alan ng̃ tao, hal.: ¿Sino ang hinahanap mo?--Si Pedro;
¿Sino ang tinátawag niyá?--Si Huan.
Ginágamit ang _anó_ kailan ma’t tumutukoy ang pagtatanóng sa mg̃a
bagay lamang, hal.: ¿anó ang ibig mong makain?--Ang tinapay; ¿anó
ang hawak niyá?--Ang aklát.
Ginágamit namán ang _alín_ kailan ma’t ang pagtatanóng ay bumabanggít
sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó sa mg̃a bagay, hal.: ¿alín ang magandá
kay Petra at kay María?--Si María; ¿alín ang minamasdán mo?--ang
dagat.
G. ¿Paano ang paggamit sa _kanino_ at _nino_?
N. Ginágamit ang _kanino_ kailan ma’t ibig mabatíd kung sino ó alín
ang kinaúukulan ng̃ isáng bagay, hal.: ¿Kaninong aklát itó?--Kay
Lucio; ¿kanino itóng kanin?--Sa pusà.
Ginágamit namán ang _nino_ kailan ma’t hindî nawatasan ang sagót sa
pagtatanóng, hal.: ¿kaninong bahay yaón?--Kay Menang.--¿Nino?
PANGTAYÔ SA PAGBABALAK (Ó INDETERMINADO)
G. ¿Anó ang _pangtayô sa pagbabalak_?
N. Yaóng tumutukoy sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó bagay na dî nátitiyák.
G. ¿Alínalín ang mg̃a pangtayông itó?
N. Ang karaniwang gamiti’y itóng mg̃a sumúsunód: _Anó man_, _bahagyâ_
ó _kauntî_, _balàng_, _sino man_, _ilán_, _isá_, _ibá_, _ibá pa_ at
_walâ_. Halimbawà: Walâ akóng mamalas na anó man; bahagyâ nang umulán
kahapon; balàng araw; walâ siyáng makitang sino man; may naparitong
iláng tao; may ibáng táong dumating; at ibá pa.
SA MG̃A ANYÔNG ISINÁSAMA SA MG̃A PANGTAYÔ
G. ¿Mayroón ba sa ating wikà ng̃ mg̃a anyô (ó partícula) na isinásama
sa mg̃a pangtayô?
N. Mayroón pò, at ang mg̃a pang̃ulo ay itó: _Ba_ ó _bagá_ at _kayâ_.
G. ¿Anó ang kabutihang nátatamó sa ganitóng pagsasama?
N. Ang kabutihan nitó’y nagpapagandá sa mg̃a salitâ at nagbibigáy
lakás sa mg̃a pagtatanóng.
G. ¿Saánsaán ginágamit ang _ba_ ó _bagá_ at _kayâ_?
N. Ang mg̃a itó’y malimit gamitin sa mg̃a pagtatanóng, at kung
minsa’y kahì’t hindî sa bagay na itó. Dapat matantô na ang mg̃a iyá’y
inilálagáy sa hulihán ng̃ mg̃a pangtayô, hal.: ¿Anó _ba_ ang hawak
mo? ó kayâ’y ¿anó _bagá_ ang hawak mo? ¿Sino _kayâ_ ang táong itó?
VI KABANATA
Salitâng Pangwatas (ó Verbo)
GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _salitâng pangwatas_?
NAG-AARAL. Salitâng pangwatas ay isáng bahagi ó pangkát ng̃ kaisipán
na siyáng másasabing diwà ng̃ isáng wikà, na, nagbabadyá ng̃ lasa
ó halagá, gawâ, ayos ó lagáy na lagìng nagpapahayag ng̃ panahón (ó
tiempo), bilang (ó número) at katawán (ó persona).
G. ¿Bakit ang salitâng pangwatas ay siyáng diwà ng̃ isáng wikà?
N. Sapagkâ’t ang pangwatas ay siyáng nagbibigáy buhay ó kátuturán sa
mg̃a salitâ at kaisipán, hal.: _Si Pedro ay susulat_, _ang sanggól
ay umíiyák_, _ang pusà ay kakain_. Ang mg̃a pangwatas sa halimbawàng
itó’y ang _susulat_, _umíiyák_ at _kakain_.
G. ¿Sa anó nabábahagi ang salitâng pangwatas?
N. Ang pangwatas ay nabábahagi sa mg̃a sumúsunód: _pangdaán_ (ó
transitivo), _pangtatág_ (ó intransitivo), _pangpalít_ (ó recíproco),
_pangtagò_ (ó impersonal), _pangbalak_ (ó activo) at _pangtiyák_ (ó
pasivo).
G. ¿Anó ang tinátawag na _pangwatas na pangdaán_?
N. Ang pangwatas, na, ang kanyáng gawâ ó kahulugá’y dumaraán ó
maáarìng dumaán sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay na siyáng layon ó
pangtung̃o (complemento) ng̃ kaisipán, hal.: _UMIBIG sa Dios_,
_BUMASA ng̃ aklát_, _HUMUKAY ng̃ lupà_.
G. ¿Anó ang _pangwatas na pangtatág_?
N. Ang pangwatas, na, ang kanyáng gawâ ó kátuturá’y hindî dumaraán
ó lumalampás sa isáng ng̃alan ng̃ tao ó bagay, hal.: _matulog_,
_mamatáy_, _mahigâ_.
G. ¿Anó ang tinátawag na _pangwatas na pangpalít_?
N. Ang pangwatas na nagbabadyá ng̃ kilos ó galáw ng̃ dalawá ó ang
pagpapalitan ng̃ gawâ ng̃ dalawá ó maraming tao, hal.: _si Lucio at
si Pedro ay NAGSUSULATAN_; _siná Mameng ay NAG-AAWITAN_; _ang mg̃a
batà’y NAGKUKUTUSAN_.
G. ¿Anó ang _pangwatas na pangtagò_?
N. Ang pangwatas na hindî nagbabadyá ng̃ pang̃ulo (ó sujeto) at
sa pag-íisip ay kailang̃ang may itagòng anó man, hal.: _umulán_,
_umaraw_, _bumagyó_, _kumulóg_, _kumidlát_, _gumabí_, _humápon_,
_umumaga_, at ibá pang gangganitó. Dapat alamíng ang mg̃a pangwatas
na itó’y tang̃ìng magagamit sa mg̃a pangbadyá (ó infinitivo) at sa
ikatlóng katawán (ó persona) ng̃ bilang na íisá sa lahát ng̃ panahón.
G. ¿Anó ang _pangwatas na pangbalak_?
N. Ang pangwatas na tumutukoy ó nagbabadyá ng̃ anó mang pang̃alan
ó bagay na hindî tiyák, hal.: _sumulat_, _magsaing_, _mang̃isdâ_,
_mahigâ_.
G. ¿Anó ang _pangwatas na pangtiyák_?
N. Ang pangwatas na bumabanggít ó nagbabadyá ng̃ anó mang pang̃alan
ó bagay na tiyák, hal.: _basahin_, _iluto_, _sulatan_.
G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ salitâng pangwatas?
N. Sa ating wikà’y binubuô ang salitâng itó ng̃ ugát (ó raíz) at
ng̃ anyô (ó partícula) na may ibá’t ibáng hugis.
G. ¿Anó ang tinátawag na _ugát_?
N. Tinátawag na _ugát_ ang salitâng dalisay ó kayâ’y ang walâng
halòng anó man, gaya ng̃ _basa_, _sulat_, _lakad_, _takbó_, _kain_,
_tulog_, _larô_, _upô_, _higâ_, _bahín_, atbp.
G. ¿Anó ang tinátawag na _anyô_?
N. Tinátawag namáng _anyô_ ang iláng titik ó pantíg na ang karamiha’y
walâng kátuturáng tagláy kung sa kanyáng sarili lamang, na siyáng
iniáangkáp, isinising̃it ó isinusugpóng sa mg̃a salitâng ugát upáng
itó’y magkaroón ng̃ ibá’t ibáng ayos at kahulugán sa ating wikà.
G. ¿Sa anó dapat hatìin ang mg̃a anyô?
N. Upáng maiwasan ang pagkakálahóklahók, ang mg̃a anyô ay dapat
bahagiin sa tatlóng kátawagán: _Anyông pang-angkáp_, _anyông
pangsing̃it_, at _anyông pangsugpóng_.
G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ anyông pang-angkáp?
N. Yaóng anyông inilálagáy ó iniáangkáp sa una ng̃ salitâng ugát
upáng magíng pangwatas, hal.: _UMibig_, _MAGsaing_, _MANGbugbóg_,
_MAligò_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông pangsing̃it?
N. Yaóng anyông inilálagáy sa gitnâ ó isinising̃it sa unang dalawáng
titik ng̃ unang pantíg ng̃ salitâng ugát upáng magíng pangwatas,
hal.: _tUMakbó_, _gUMibik_, _sUMugat_.
G. ¿Anó ang kahulugán namán ng̃ anyông pangsugpóng?
N. Ang anyông inilálagáy sa hulihán ó idinurugtóng sa salitâng ugát
upáng magíng pangwatas, hal.: _ibigIN_, _pulutIN_, _tugtugAN_,
_utang̃AN_.
G. ¿Lahát ó anó mang ugát sa ating wikà ay nagagawâ bagáng pangwatas?
N. Oo pò, kahì’t na ang mg̃a ugát na itó’y magíng salitâng pangdiwà
(ó sustantivo) at salitâng pangturing (ó adjetivo), sa pamamagitan
ng̃ ibá’t ibáng anyô na ináangkáp, isinising̃it at isinusugpóng.
G. ¿Marami bagá ang mg̃a anyông ginágamit sa ating wikà?
N. Lubhâng marami pò, at ang mg̃a naggigilasang anyông itó ay lubhâng
malakí ang itinutulong sa ating salitâ at siyáng bumubuô nitó magíng
sa tinátawag na pangdiwà, sa pangturing, sa pangwatas at sa ibá’t
ibáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán.
SA MG̃A PANG̃ULONG BAHAGI NG̃ MG̃A ANYÔ
G. ¿Alín ang mg̃a bahaging lalòng mahalagá ng̃ mg̃a anyô?
N. Ang pinakapang̃ulong bahagi nitó’y dalawá lamang: _anyông
pangbalak_ (ó partícula indeterminada) at _anyông pangtiyák_ (ó
partícula determinada).
G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ anyông pangbalak?
N. Ang mg̃a anyông kung iangkáp, ising̃it ó isugpóng sa mg̃a ugát
ay nang̃agigíng pangwatas na pangbalak na tumutukoy ó nagbabadyá
ng̃ anó mang bagay ó pang̃alang hindî tiyák, hal.: _bUMasa ka ng̃
aklát_, at sa ganitó’y kahì’t anóng aklát; _MAGlutò ka ng̃ manók_
at sa ganitó’y kahì’t anóng manók; _MANGhuli ka ng̃ palakâ_ at sa
ganitó’y kahì’t anóng palakâ.
G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ anyông pangtiyák?
N. Ang mg̃a anyông kung iangkáp, ising̃it ó isugpóng sa mg̃a ugát ay
nang̃agigíng pangwatas na pangtiyák na nagbabadyá ng̃ anó mang tiyák
na bagay ó pang̃alan na siyáng katugmâ ng̃ mg̃a anyông pangbalak.
Halimbawà: _basaHIN mo itóng aklát_ at sa ganitó’y tinutukoy ang
aklát na babasahin; _lutùIN mo iyáng manók_, at sa ganitó’y tinitiyák
ang manók na lulutùin; _huliHIN mo yaóng palakâ_, at sa ganitó’y
dinadalirì ang palakâng huhulihin.
G. Ang mg̃a anyông pangbalak at pangtiyák, ¿sa anó dapat hatìin?
N. Magíng ang pangbalak at magíng ang pangtiyák ay dapat bahagiin
sa dalawá: _pang̃ulo_ at _pangtulong_. Tinátawag na _pang̃ulo_ ang
anyông lalòng mahalagá at malimit gamitin, na, siyáng nagpapagaláw
sa ating mg̃a pangwatas. Tinátawag namáng _pangtulong_ ang anyông
kung pakasusurìing maigi ay hindî kailang̃an, ng̃unì’t mahalagá rin
sapagkâ’t bukód sa siyáng tumutulong sa mg̃a pang̃ulo ay siyá pang
lalòng nagpaparikít sa ating mg̃a salitâ.
G. ¿Alínalín ang mg̃a pang̃ulo at mg̃a pangtulong na anyô sa pangbalak?
N. Ang mg̃a pang̃ulong anyô sa pangbalak na siyáng pinanununtunán
ng̃ ibá ay apat: ang _um_, ang _mag_, ang _mang_ at ang _ma_. Itóng
mg̃a anyông itó ay nang̃agigíng pangwatas kailan ma’t iniangkáp,
isining̃it ó isinugpóng sa mg̃a ugát, gaya sa halimbawà ng̃ _utang_
ay _UMutang_, ng̃ _larô_ ay _MAGlarô_, ng̃ _hulà_ ay _MANGhulà_,
ng̃ _tulog_ ay _MAtulog_. Ang mg̃a pangtulong ay lubhâng marami at
dahil dito’y lubhâng mahirap itanghál ng̃ páminsanan. Sakâ na itó
mapapag-aralan kung sumapit na sa kanyáng kabanatang kinaúukulan.
G. ¿Alínalín namán ang mg̃a pang̃ulo at mg̃a pangtulong na anyô sa
pangtiyák?
N. Ang mg̃a pang̃ulong anyô sa pangtiyák na siyáng pinagbábatayán
ng̃ mg̃a ibá ay tatló: ang _in_, ang _i_ at ang _an_. Kung ang
mg̃a anyông itó ay iangkáp ó isugpóng sa mg̃a ugát ay nang̃agigíng
pangwatas din na siyáng ginágamit sa pagtukoy ó pagdalirì ng̃ anó
mang ng̃alan ó bagay; hal.: sa _sulat_ ay _sulatIN_, sa _subò_ ay
_Isubò_, sa _hulà_ ay _hulàAN_. Ang mg̃a pangtulong na anyô ay
nakakápatas sa karamihan ng̃ mg̃a pangtulong sa pangbalak at kung
minsa’y humihigít dito, kayâ’t hindî na dapat itanghál sa kabanatang
itó kundî sa kanyáng kinaúukulan.
G. Sa madalìáng sabi, ¿alín ang mg̃a pang̃ulong anyô na sinásakláw
ng̃ pangbalak at ng̃ pangtiyák?
N. Náitó ang sakláw ng̃ isá’t isá na siyáng pinakapang̃ulo: anyông
pangbalak: _um_, _mag_, _mang_ at _ma_; at anyông pangtiyák: _in_,
_i_ at _an_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _um_?
N. Tinátawag na anyông _um_, ang pangwatas na kinasising̃itan ó
kinaáangkapán ng̃ _um_ ang salitâng ugát. Ang _um_ ay pangsing̃it
kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante), gaya ng̃
_bUMasa_, _lUMakad_, _tUMakbó_; at pang-angkáp kung nagpapásimulâ
namán sa ting̃ig (ó vocal), paris ng̃ _UMulán_, _UMakay_, _UMutang_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mag_?
N. Tinátawag na anyông _mag_ ang pangwatas, na, naáangkapán ng̃ _mag_
ang salitâng ugát, paris ng̃ _MAGsaing_, _MAG-alay_, _MAGlarô_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mang_?
N. Tinátawag na anyông _mang_ ang pangwatas na ang salitâng ugát
ay ináangkapán ng̃ _mang_, paris ng̃ _MANGbihag_, _MANG̃ahoy_,
_MANG̃usá_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ma_?
N. Tinátawag na anyông _ma_ ang pangwatas, na, kinaáangkapán ng̃
_ma_ ang salitâng ugát, gaya ng̃ _MAhulog_, _MAgulat_, _MAhigâ_.
G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _in_?
N. Tinátawag na anyông _in_ ang pangwatas na kinasusugpung̃án ng̃
_in_ ang salitâng ugát, paris ng̃ _buhatIN_, _tapusIN_, _ulitIN_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _i_?
N. Tinátawag na anyông _i_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _i_
sa salitâng ugát, paris ng̃ _Isulat_, _Isumbóng_, _Ilakad_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _an_?
N. Tinátawag na anyông _an_ ang pangwatas, na, ang salitâng ugát
ay sinusugpung̃án ng̃ _an_, gaya ng̃ _utang̃AN_, _sumbung̃AN_,
_tuksuhAN_.
VII KABANATA
Ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagbabaybáy_ (ó conjugación)?
NAG-AARAL. Tinátawag na pagbabaybáy ang pagkakasunódsunód ng̃
nangyayaring pagkakabagobago sa pangwatas.
G. ¿Sa anó nabábahagi itóng pagbabaybáy?
N. Nabábahagi sa apat na siyáng pinagmumulâan ng̃ pagkakáibáibá
ng̃ pangwatas: _Ayos_ (ó modo), _panahón_ (ó tiempo), _bilang_ (ó
número) at _katawán_ (ó persona).
SA MG̃A AYOS NG̃ PANGWATAS
G. ¿Anó ang mg̃a _ayos ng̃ pangwatas_ (ó modos del verbo)?
N. Tinátawag na mg̃a ayos ng̃ pangwatas, yaóng mg̃a karaniwang hugis
na ibá’t ibá sa pagsasaysáy ó pagbabadyá ng̃ pangwatas.
G. ¿Ilán ang mg̃a ayos na ginágamit sa ating wikà?
N. Apat, katulad ng̃ sa kastilà: _Pangbadyá_ (ó infinitivo),
_panghiwatig_ (ó indicativo), _pang-utos_ (ó imperativo) at
_pangsukob_ (ó subjuntivo).
G. ¿Anó ang ipinahahayag ng̃ _ayos pangbadyá_?
N. Ang pangbadyá ay nakákawangkîng totoó ng̃ mg̃a salitâng pangdiwà
(ó sustantivo) na may hugis pangwatas at siyáng pinanggagaling̃an ng̃
ibá’t ibáng ayos, hal.: _Sumulat_, _magtago_, _manglibák_, _mahinog_.
Dapat mabatíd na ang ayos na itó ay hindî maáarìng magbadyá ng̃
panahón, ng̃ bilang ni ng̃ katawán (ó persona).
G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ _ayos panghiwatig_?
N. Ang panghiwatig ay nagpapahayag ng̃ lubós, malayà at tápatang
kátuturán ng̃ pangwatas, na hindî nang̃áng̃ailang̃an ng̃ anó mang
tulong ng̃ ibá, at dahil dito kung kayâ siyáng lalòng madalás gamitin
kay sa ibá, hal.: _Akó’y bumabasa_, _siyá’y sumusulat_, _tayo’y
nang̃ing̃isdâ_, _silá’y nang̃agsasaing_.
G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ _ayos pang-utos_?
N. Ang pang-utos ay nagbabadyá ng̃ pag-úutos, panunuyò, pang̃ang̃aral
ó pagpapahintulot; hal.: _bumasa ka_, _mang̃usá tayo_, _tumakbó
kayó_.
G. ¿Anó namán ang sinasabi ng̃ _ayos pangsukob_?
N. Ang pangsukob ay hindî nagbabadyá ng̃ anó mang kátuturán kung
sa kanyáng sarili lamang kundî nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃
kapwà pangwatas, at ginágamit kailan ma’t nagsasaysáy ng̃ pagnanais
ó pakikibagay (ó condicional), hal.: _Kung susulat siyá ay sabihin
mo sa akin_, _kung nang̃ung̃usap ka’y nagagalit akó_.
SA MG̃A PANAHÓN NG̃ PANGWATAS
G. ¿Anó ang mg̃a _panahón ng̃ pangwatas_ (ó tiempos del verbo)?
N. Tinátawag na mg̃a panahón ng̃ pangwatas, yaóng ibá’t ibáng panig
ng̃ pagbabaybáy (ó conjugación) na nagpapakilala ng̃ panahóng ginagawâ
ó nangyayari ang kátuturán ng̃ pangwatas.
G. ¿Ilán ang mg̃a panahón ng̃ pangwatas na dapat gamitin?
N. Ang mg̃a panahóng itó, kung talagáng titiyaking maigi ay may
tatló lamang na siyáng matatawag na _ganáp_: ang _kasalukuyan_ (ó
presente), ang _nakaraán_ (ó pasado) at _haharapín_ (ó venidero),
ng̃unì’t itóng dalawáng náhuhulí ay hinahatì pa sa ibá’t ibáng bahagi.
G. ¿Ilán ang mg̃a panahóng sakláw ng̃ ayos panghiwatig (ó modo
indicativo)?
N. Sa Wikàng Tagalog ay apat lamang: _kasalukuyan_ (ó presente),
_nakaraán_ (ó pretérito perfecto), _nakaraán na_ (ó pretérito
pluscuamperfecto) at _haharapín_ (ó futuro). Sa ibáng pangwatas ay
may isá pang panahóng idinaragdág na tinátawag na _kararaán pa_ (ó
pretérito imperfecto).
G. ¿Anó ang ipinahahayag ng̃ kasalukuyan ng̃ panghiwatig (ó presente
de indicativo)?
N. Ang kasalukuyan ng̃ panghiwatig ay nagbabadyáng ang kátuturán
ng̃ pangwatas ay ginaganáp, ginagawâ ó nangyayari sa ng̃ayón, hal.:
_Akó’y bumabasa_, _siyá’y sumusulat_, _silá’y naglalarô_.
G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ _nakaraán_ (ó pretérito perfecto)?
N. Ang nakaraán ay nagsasaysáy na ang kátuturán ng̃ pangwatas ay
nangyari ó lumipas na, hal.: _Siyá’y nag-aral_, _akó’y natulog_,
_tayo’y naglakád_.
G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ _nakaraán na_ (ó pluscuamperfecto)?
N. Ang nakaraán na, ay nagbabadyá na ang kátuturán ng̃ pangwatas ay
nangyari na, higít pa sa panahóng nakaraán; hal.: _nakasulat na akó
nang dumating ang liham_; _nang umulán ay nakapaligò na siyá_.
G. ¿Anó ang sinasabi ng̃ panahóng haharapín (ó futuro)?
N. Ang haharapín ay nagsasaysáy na ang kátuturán ng̃ pangwatas ay
mangyayari, gagawín ó gaganapín, hal.: _Akó’y mang̃ing̃isdâ_, _siyá’y
maglalakbáy_, _tayo’y magpupulong_.
G. ¿Ilán ang panahóng sakláw ng̃ ayos pang-utos (ó modo imperativo)?
N. Íisá pò lamang, at ang isáng itó’y tinátawag na kasalukuyan (ó
presente), sapagkâ’t ang salitâng nagbabadyá ng̃ pag-úutos, panunuyò,
at ibá pa ay sápilitáng na sa panahóng násabi, kahì’t na ang pag-úutos
na itó at panunuyò ay ginaganáp ó gaganapín pagkátapos; hal.: Itóng
sulat ay _dalhín_ mo ng̃ayón, ó itóng sulat ay _dalhín_ mo bukas.
Dapat matantô na ang panahóng itó ay walâng unang katawán, (ó primera
persona) sapagkâ’t hindî mangyayari kailan man na ang isáng nag-úutos
ay mag-utos sa kanyáng sarili.
G. ¿Ilán ang panahóng sakláw ng̃ ayos pangsukob (ó modo subjuntivo)?
N. Tatló lamang: kasalukuyan (ó presente), nakaraán (ó pasado) at
haharapín (ó futuro).
G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ panahóng kasalukuyan?
N. Ang nagbabadyá ng̃ ginaganáp ó nangyayari sa ng̃ayón kailan ma’t
nagkakahulugán ng̃ pagnanais ó pakikibagay, hal.: Kung _bumabasa_
akó ay sumusulat ka; kung _kumakain_ ka ay huwág kang maglalarô.
G. ¿Anó ang ipinahahayag ng̃ panahóng nakaraán?
N. Ang panahóng nakaraán ay nagpapahayag na ang kátuturán ng̃
pangwatas ay nangyari na, at nagkakahulugán ng̃ pagnanais ó
pakikibagay; hal.: _bumasa_ ka sana at akó’y babasa rin; kung ikáw’y
_lumakad_ ay nakita mo sana ang prusisión.
G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ panahóng haharapín?
N. Ang panahóng haharapín ay nagbabadyáng ang kátuturán ng̃
pangwatas ay mangyayari ó gagawín, at nagkakahulugán ng̃ pagnanasà
ó pakikibagay; hal.: kung _áalís_ ka’y sabihin mo sa akin; kung
_babasa_ ka ay bumasa ka ng̃ marahan.
SA MG̃A BILANG AT SA MG̃A KATAWÁN
G. ¿Anó ang _bilang_ ng̃ pangwatas (ó número del verbo)?
N. Bilang ng̃ pangwatas ang nangyayaring pagkakabagobago na nagbabadyá
kung ang pang̃ulo (ó sujeto) ay náuukol sa isá ó maraming tao ó
bagay.
G. ¿Ilán itóng mg̃a bilang ng̃ pangwatas?
N. Dalawá, kaparis ng̃ ibáng bahagi ng̃ kaisipán: _bilang na íisá_
at _bilang na dalawá ó marami_. Kung tumutukoy lamang sa isáng tao
ó bagay ay dapat gamitin ang bilang na íisá, gaya ng̃ _Si Pedro ay
bumabasa_, _si Lucio ay sumusulat_. Kung bumabanggít namán sa dalawá
ó maraming tao ó bagay, ay dapat gamitin ang bilang na dalawá ó
marami, gaya ng̃ _tayo ay kumain_, _silá’y maglutò_.
G. ¿Anó ang _katawán_ (ó persona) sa urì ng̃ Balarilà?
N. Tinátawag na katawán ang alín mang salitâng pangdiwà (ó sustantivo)
ó pangtayô (ó pronombre) na siyáng pang̃ulo (ó sujeto) ng̃ pangwatas.
G. ¿Ilán ang mg̃a katawán?
N. May anim na lahát: tatló ang náuukol sa bilang na íisá: _akó_,
_ikáw_ at _siyá_; hal.: _Akó_’y bumabasa; _ikáw_’y sumusulat;
_siyá_’y naglalarô; at tatló rin ang sa dalawá ó marami: _tayo_
ó _kamí_, _kayó_ at _silá_, hal.: _tayo_ ó _kamí ay nag-áaral_,
_kayó’y naglulutò_, _silá’y lumálakad_. Dapat matantô na ang _ikáw_
ay nagigíng _ka_ kailan ma’t náhuhulí sa pangwatas, gaya ng̃ _ikáw’y
sumusulat_, ó _sumusulat ka_.
VIII KABANATA
Ang pangbalak na anyông “UM”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _um_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _um_ ang pangwatas na may pangsing̃it
ó pang-angkáp na _um_ sa salitâng ugát.
G. ¿Anó ang káhalagaháng tagláy ng̃ anyông itó?
N. Malakí pò, sapagkâ’t sa kanyá nanggagaling ang lubhâng maraming
pangwatas na tagalog na siyáng nagbibigáy kápakanán sa ating mg̃a
salitâ, at dahil dito kung kayâ ang _um_ ay dapat ibilang sa isáng
mahalagá at pang̃ulong anyô sa ating wikà.
G. ¿May iláng hugis (ó forma) itóng anyông _um_?
N. Dalawá: Una, kung ang _um_ ay nákukulóng ng̃ dalawáng titik
ng̃ unang pantíg ng̃ salitâng ugát na nagsisimulâ sa pangtinig
(ó consonante); at ikalawá, kung naáangkáp sa salitâng ugát na
nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal).
MG̃A TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY
G. ¿Paano ang pagbabaybáy (ó conjugación) sa unang hugis ng̃ anyông
“um”?
N. Bago tumung̃o sa pagbabaybáy ay kailang̃an munang matantô ang
mg̃a tuntunin nitó, at itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Ang _pangbadyá_ (ó infinitivo) ay binubuô ng̃ salitâng ugát
na nagsisimulâ sa pangtinig at ng̃ anyông “um” na isinising̃it itó sa
unang dalawáng titik niyón, gaya ng̃ _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_.
_Ikalawá._--Ang _panahóng kasalukuyan_ ng̃ panghiwatig (ó presente
de indicativo) ay binubuô ng̃ pangbadyá at inúulit ang unang pantíg
ng̃ salitâng ugát, gaya ng̃ _sumusulat_, _gumagamót_, _lumalayô_.
_Ikatló._--Ang _panahóng nakaraán_ (ó tiempo pasado) ay katulad din
ng̃ pangbadyá, na, binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pangsing̃it na
_um_ gaya ng̃ _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_.
_Ikaapat._--Ang _panahóng nakaraán na_ (ó pluscuamperfecto) ay
may dalawáng paraán ng̃ pagbubuô: una, ináangkapán ng̃ _naka_ ang
salitâng ugát at sa hulí’y dinaragdagán ng̃ _na_ gaya ng̃ _nakasulat
na_, _nakagamót na_, _nakalayô na_; at ikalawá, ang pangbadyá at
dinaragdagán pa sa hulí ng̃ _na_, gaya ng̃ _sumulat na_, _gumamót
na_, _lumayô na_.
_Ikalimá._--Ang _panahóng haharapín_ (ó futuro) ay binubuô ng̃
salitâng ugát at ang pag-ulit ng̃ unang pantíg nitó, gaya ng̃
_susulat_, _gagamót_, _lalayô_.
_Ikaanim._--Ang _pang-utos_ (ó imperativo) ay ang ginágamit sa
pangbadyá ó kayâ’y ang ugát na sining̃itan ng̃ _um_ sa unang pantíg
nitó; gaya ng̃ _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_.
_Ikapitó._--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ (ó presente
de subjuntivo) ay binubuô ng̃ kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ
pinang̃ung̃unahan ng̃ salitâng _kung_; gaya ng̃ _kung sumusulat_,
_kung gumagamót_, _kung lumalayô_.
_Ikawaló._--Ang _panahóng nakaraán_ (ó tiempo pasado) ay binubuô
ng̃ nakaraán sa panghiwatig at sa una’y nilálagyán ng̃ _kung_; gaya
ng̃ _kung sumulat_, _kung gumamót_, _kung lumayô_.
_Ikasiyám._--Ang _panahóng haharapín_ (ó tiempo futuro) ay binubuô
ng̃ haharapín sa panghiwatig at sa una’y dinaragdagán ng̃ _kung_;
gaya ng̃ _kung susulat_, _kung gagamót_, _kung lalayô_.
G. Ng̃ayóng máitatág na ang mg̃a tuntunin ukol sa unang hugis ng̃
anyông _um_, ¿paano ng̃â ang kanyáng pagbabaybáy?
N. Sang-ayon sa mg̃a tuntuning náilagdâ ay dapat baybayín ang unang
hugis ng̃ _um_ na siyáng isinising̃it sa unang dalawáng titik ng̃
unang pantíg ng̃ ugát na nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante)
sa paraáng sumúsunód. Ilagáy na halimbawà ang ugát na _sulat_ at
sing̃itan natin ng̃ _um_ ang unang pantíg nitó, na nagigíng pangwatas
na _sumulat_.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “UM”
UNANG HUGIS.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Sumulat.
Panghiwatig Kasalukuyan Sumusulat.
„ Nakaraán Sumulat.
„ Nakaraán na { Nakasulat na.
{ Sumulat na.
„ Haharapín Susulat.
Pang-utos Sumulat.
Pangsukob Kasalukuyan Kung sumusulat[13].
„ Nakaraán Kung sumulat[14].
„ Haharapín Kung susulat.
G. ¿Paano namán ang mg̃a tuntunin ng̃ pagbabaybáy sa ikalawáng hugis
ng̃ anyông _um_?
N. Ang mg̃a tuntuning ginamit sa pagbabaybáy sa unang hugis ay
katulad din nitóng ikalawá, ng̃unì’t ang kauntîng kaibhán lamang ay
iniáangkáp dito ang _um_ sa mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa
ting̃ig (ó vocal) samantalàng doó’y isinising̃it. Baybayín natin
ang ugát na _ibig_ sang-ayon sa ikalawáng hugis ng̃ anyông _um_, sa
makatwíd ang pangwatas na _umibig_.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “UM”
IKALAWÁNG HUGIS.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Umibig.
Panghiwatig Kasalukuyan Umíibig.
„ Nakaraán Umibig.
„ Nakaraán na { Nakaibig na.
{ Umibig na.
„ Haharapín Íibig.
Pang-utos Umibig.
Pangsukob Kasalukuyan Kung umíibig.
„ Nakaraán Kung umibig.
„ Haharapín Kung íibig.
G. ¿Anó ang dapat ipaalaala ukol sa anyông _um_?
N. Na, ang anyông _um_ magíng sa una at ikalawáng hugis, sa iláng
lálawigang nagsasalitâ ng̃ Wikàng Tagalog ay ginagawâng _na_ sa
panahóng kasalukuyan, hal.: _Si Pedro ay násulat_, _siyá’y nábulong_,
_akó’y náinóm_ sa lugál na sabihing _sumusulat_, _bumubulóng_ at
_umíinóm_.
G. ¿Anó pa ang mg̃a kabaguhang nangyayari ukol sa _um_?
N. Bukód sa mg̃a tuntunin nang náilagdâ ukol sa pagbabaybáy, ay
mayroón pang isáng paraáng sinúsunód na siyáng másasabing tang̃ì ó
bukód na tang̃ìng mangyayari kailan ma’t ang pangwatas ay may dalawáng
pantíg at nagpapásimulâ sa titik na _b_, _k_ ó _p_, na, alín man
sa mg̃a itó’y nagigíng _m_ kung sa _pangbadyá_ (ó infinitivo) at
_pang-utos_ (ó imperativo), at nagigíng _n_ kung sa _kasalukuyan_ at
_nakaraán_ ng̃ panghiwatig (ó indicativo). Ang ibáng mg̃a panahón
ay sinúsunód ang dating tuntunin. Halimbawà itóng sumúsunód:
_Ugát_ _Pangbadyá_ _Pang-utos_ _Kasalukuyan_ _Nakaraán_
Bihag. Mihag. Mihag. Nínihag. Nihag.
Kuha. Muha. Muha. Núnuha. Nuha.
Payag. Mayag. Mayag. Nánayag. Nayag.
KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “UM”
G. ¿Kailán ginágamit ang pang̃ulong anyông itó?
N. Sa ibá’t ibáng pangkát na náuuwî sa sarìsarìng bagay. Náritó ang
mg̃a tuntuning sumúsunód ukol sa kanyáng paggamit:
I.--Sa pagpapahayag ng̃ pagbabago ng̃ anó man, hal.: pumutî, umitím,
pumulá, lumakí, lumiít, umuntî, tumaás, bumabà, atbp.
II.--Sa pagsusulit ng̃ pagbabago ng̃ katawán ng̃ tao ó hayop, hal.:
pumayát, tumabâ, umunlád, lumakí, tumaás, tumangkád, pumandák,
gumalíng, lumubhâ, sumamâ, bumuti, atbp. Ang ilán nitó’y ginágamit
sa _mag_, gaya ng̃ magbuntís, maghirap, maglubhâ atbp.
III.--Sa pagsasaysáy ng̃ kilos na kinukusà ng̃ tao, hal.: lumakad,
tumakbó, gumapang, tumaób, dumapâ, tumagilid, umupô, lumuhód,
tumindíg, tumihayà, tumalón, lumusong, lumang̃óy, lumuksó, atbp.
IV.--Sa pagsasabi ng̃ mg̃a katutubòng gawî ng̃ katawán, hal.: lumuhà,
umiyák, tumang̃is, dumahák, lumurâ, sumuka, kumain, lumamon, uminóm,
lumagók, kumamot, humikáb, bumahín, atbp.
V.--Sa pagbabadyá ng̃ mg̃a sariling gawî ng̃ damdamin kung sinasadyâ,
hal.: tuming̃in, duminíg, umamóy, lumasáp, numamnám, humipò, dumumí,
atbp. Ang ilán nitó’y ginágamit sa _mag_, gaya ng̃ magmasíd, magmalas,
atbp.
VI.--Sa pagsusulit ng̃ kusàng pagsirà, paglupít ó pagsakít, hal.:
pumatáy, sumugat, sumunog, sumirà, gumibâ, bumasak, bumalì, sumuntók,
pumutók, kumurót, kumalabít, tumampál, sumikad, sumipà, atbp.
VII.--Sa pagpapahayag ng̃ sarìsarìng katayùán ng̃ halaman, hal.:
tumubò, sumuplíng, sumibol, lumitáw, lumakí, tumaás, lumagô, lumusóg,
tumabâ, umunlád, umusbóng, sumang̃á, sumariwà, atbp. Ang ilán nitó’y
ginágamit sa _mag_, _mang_ ó _ma_, gaya ng̃ mag-ugát, mamulaklák,
maunsiyamî, atbp.
VIII.--Sa pagsasaysáy ng̃ ibá’t ibáng kilos ó galáw ng̃ tubig, hal.:
bumukál, bumalong, lumakí, bumuhâ, lumiít, kumati, umalon, tumapon,
umagos, tumilansík, atbp.
IX.--Sa pagsasabi ng̃ paggawâ ng̃ anó man sa ibá, hal.: gumupít,
gumamót, kumamot, sumukláy, umahit, kumapit, tumang̃an, humilot,
atbp.
X.--Sa pagsasaád ng̃ mg̃a kilos na may tinatanggáp ang kumikilos
ó ang gumagawâ, hal.: umutang, bumilí, umabót, humuli, sumunggáb,
dumaklót, kumuha, tumanggáp, atbp.
XI.--Sa pagbabadyá ng̃ mg̃a kilos ng̃ dalawá, kailan ma’t tumutukoy
lamang sa íisá, hal.: sumama, sumabáy, sumunód, sumalo, sumunò,
tumirá, atbp. Kung bumabanggít sa dalawá ay ginágamit sa anyông
_mag_, gaya ng̃ magsama, magsabáy, magsunód, magsalo, atbp.
XII.--Sa pagsusulit ng̃ lagáy ng̃ panahón at ng̃ lakad ng̃ ibá’t ibáng
tangláw sa kalang̃itán, hal.: umaraw, umulán, umumaga, tumanghalì,
humápon, gumabí, humatinggabí, sumikat, sumilang, lumiwanag, dumilím,
kumulimlím, kumisláp, numingníng, atbp. Tumutukoy rin kung minsan
sa mg̃a anyông _mag_ at _mang_, paris ng̃ magdilím, mamanaag, atbp.
XIII.--Sa pagsasaád ng̃ mg̃a katutubòng pangyayari sa pang̃anorin at
sa katalagahán, hal.: humang̃in, bumagyó, umulán, umambón, kumidlát,
kumulóg, lumindól, atbp.
XIV.--Sa pagsasaysáy ng̃ pagsigíd ó pagkagát ng̃ anó mang hayop,
hal.: kumagát, sumigíd, tumukâ, sumakmál, pumupog, kumamot, sumuwák,
sumipà, atbp.
XV.--Sa pagsasabi ng̃ mg̃a sigáw ó huni ng̃ anó mang hayop, hal.:
sumigáw, humuni, umung̃al, tumahól, ng̃umiyáw, tumilaok, sumiyáp,
kumakag, atbp.
XVI.--Sa pagbabadyá ng̃ mg̃a sarìsarìng pagtugtóg ó pag-awit na
ginagawâ ng̃ tao sa sarili niyá ó sa ibá’t ibáng kasangkapan, hal.:
umawit, kumantá, tumugtóg, humihip, tumipâ, sumutsót, pumito, atbp.
XVII.--Sa pagsusulit ng̃ nahihinggíl sa poók ó dako, hal.: lumapit,
lumayô, gumitnâ, tumabí, dumoón, dumito, dumiyán, pumarito, pumaroón,
pumarini, pumariyán, atbp.
XVIII.--Sa paggamit ng̃ ibá’t ibáng hugis ng̃ kasangkapan sa paggawâ
ng̃ anó man, hal.: sa baríl ay bumaríl, sa sibát ay sumibát, sa sumpít
ay sumumpít, sa bató ay bumató, sa lagarì ay lumagarì, sa paít ay
pumaít, sa guntíng ay gumuntíng, sa tabò ay tumabò, sa saguwán ay
sumaguwán, sa timbâ ay tumimbâ, atbp.
TALABABÂAN
[13] Dapat alamíng sa panahóng itó ay maáarì ring gamitin ang _pag_,
_pagkâ_, _kapág_ at _kapagkâ_, baga ma’t ang _kung_ ay siyáng angkáp
na angkáp na gamitin.
[14] Sa mg̃a panahóng nakaraán at haharapín nitóng pangsukob ay
maáarì namáng sundán ng̃ _sana_ ó _disin_.
IX KABANATA
Ang pangbalak na anyông “MAG”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mag_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _mag_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _mag_ sa salitâng ugát.
G. ¿Mahalagá rin bagá ang anyông itó na paris ng̃ _um_?
N. Kung ang _um_ ay may mataás na urì at lubhâng makabuluhán sa ating
mg̃a pangwatas gayón sa ating wikà, ang _mag_ namán ay mayroóng ding
urìng dakilà at káhalagaháng tagláy; kayâ’t ang _mag_ ay nábibilang
na pang̃alawá ng̃ _um_.
MG̃A PANUTO SA PAGBABAYBÁY
G. ¿Paano ang mg̃a tuntuning sinúsunód sa pagbabaybáy nitóng
anyông _mag_?
N. Ang mg̃a panuto ó pátakaráng dapat sundín sa pagbabaybáy ay itóng
mg̃a sumúsunód:
_Una._--Ang _pangbadyá_ (ó infinitivo) ay binubuô ng̃ salitâng
ugát at ng̃ pang-angkáp na _mag_, gaya ng̃ _MAGlarô_, _MAG-isip_,
_MAGnasà_.
_Ikalawá._--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ panghiwatig_ (ó presente de
indicativo), ang _mag_ ay dapat gawíng _nag_ at ulitin ó dalawahín ang
unang pantíg ng̃ salitâng ugát, gaya ng̃ _naglalarô_, _nag-íisip_,
_nagnanasà_.
_Ikatló._--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát at
sakâ _nag_ na siyáng nagíng kapalít ng̃ _mag_, gaya ng̃ _naglarô_,
_nag-isip_, _nagnasà_.
_Ikaapat._--Ang _panahóng nakaraán na_ ay may dalawáng kaparaanán ng̃
pagbubuô: una, ang pangbadyáng _mag_ ay dapat gawíng _pag_ at sakâ
angkapán ng̃ _naka_ bago sa hulí’y dinaragdagán ng̃ _na_, gaya ng̃
_nakapaglarô na_, _nakapag-isip na_, _nakapagnasà na_; at ikalawá,
ang panahóng nakaraán at sakâ dinaragdagán sa hulí ng̃ _na_, gaya
ng̃ _naglarô na_, _nag-isip na_, _nagnasà na_.
_Ikalimá._--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ pangbadyá at
sakâ inúulit ó dinadalawá ang unang pantíg ng̃ salitâng ugát, gaya
ng̃ _maglalarô_, _mag-iisip_, _magnanasà_.
_Ikaanim._--Ang _pang-utos_ (ó imperativo) ay katulad din ng̃
pangbadyá ó kayâ’y ang ugát na inangkapán ng̃ _mag_, gaya ng̃
_maglarô_, _mag-isip_, _magnasà_.
_Ikapitó._--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ (ó presente
de subjuntivo) ay binubuô ng̃ kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ
pinang̃ung̃unahan ng̃ _kung_, gaya ng̃ _kung naglalarô_, _kung
nag-íisip_, _kung nagnanasà_.
_Ikawaló._--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ nakaraán sa
panghiwatig at nilálagyán sa una ng̃ _kung_, gaya ng̃ _kung naglarô_,
_kung nag-isip_, _kung nagnasà_.
_Ikasiyám._--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ haharapín sa
panghiwatig at sakâ nilálagyán sa una ng̃ _kung_, gaya ng̃ kung
_maglalarô_, kung _mag-iisip_, kung _magnanasà_.
G. ¿Paano ng̃ayón ang hugis ng̃ pagbabaybáy ng̃ anyông _mag_?
N. Sang-ayon sa mg̃a náilagdâng tuntunin ay dapat baybayín sa
kaparaanáng sumúsunód. Ilagáy na halimbawà ang ugát na _larô_ at
angkapán itó ng̃ _mag_, na nagigíng pangwatas na _maglarô_.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “MAG”
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Maglarô.
Panghiwatig Kasalukuyan Naglalarô.
„ Nakaraán Naglarô.
„ Nakaraán na { Nakapaglarô na.
{ Naglarô na.
„ Haharapín Maglalarô.
Pang-utos Maglarô.
Pangsukob Kasalukuyan Kung naglalarô.
„ Nakaraán Kung naglarô.
„ Haharapín Kung maglalarô.
KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “MAG”
G. ¿Kailan dapat gamitin ang anyông “mag” na siyáng ikalawáng pang̃ulo
ng̃ mg̃a anyông pangbalak?
N. Sa mg̃a bagay at kaparaanáng sumúsunód:
I.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagtatapon, pagbibiyayà
ó pagpapahayag, hal.: magtapon, maglabás, magbigáy, magkaloób,
magbiyayà, magtulot, magsulit, magsalitâ, magsaysáy, magtalumpatì,
magpahayag, atbp.
II.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagkilos ó paggaláw
na ginagawâ sa ibá, hal.: mag-alís, maglagáy, maglapit, maglayô,
magpanhik, magpanaog, atbp. Kung ang pagkilos ó paggaláw na itó’y
ibinabagay lamang sa sarili ay dapat iukol sa _um_, hal.: umalís,
lumagáy, lumapit, lumayô, pumanhík, pumanaog, atbp.
III.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagkilos ó paggawâ na
ginaganáp ng̃ sino man sa kaniyáng sarili, hal.: mag-ahit, maggupit,
maghilamos, maghugas, magsukláy, atbp.
IV.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagsusuút ó ng̃ paggamit
sa katawán na nanggaling sa mg̃a ng̃alan ng̃ kasúutan, hal.: sa
barò ay magbarò, sa salawál ay magsalawál, sa tapis ay magtapis,
sa singsing ay magsingsing, sa hikaw ay maghikaw, sa salakót ay
magsalakót, sa payong ay magpayong, sa tungkód ay magtungkód.
V.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagigíng anó man na
nagbuhat sa mg̃a ng̃alan ng̃ katungkulan, na lalòng kapit na kapit
sa mg̃a salitâng hirám, hal.: magdiputado, (diputado); mag-abogado,
(abogado); maggobernador, (gobernador); maggurò, (gurò); magmédiko,
(médiko); atbp.
VI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paggawâ ng̃ anó mang lutò
na nagbuhat sa mg̃a salitâng pangdiwà (ó sustantivo), hal.: sigáng,
magsigáng; paksíw, magpaksíw; gulay, maggulay; kanin, magkanin; gisá,
maggisá; lutò, maglutò; ihaw, mag-ihaw; bagong, magbagong; atbp.
VII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paggamit, na nanggaling
sa mg̃a pangdiwà (ó sustantivo), hal.: sukà, magsukà; patís, magpatís;
asín, mag-asín; ulam, mag-ulam; atbp.
VIII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagtatangkilik ó
paggawâ ng̃ anó man na nanggaling sa mg̃a salitâng pangdiwà (ó
sustantivo), hal.: bahay, magbahay; aklát, mag-aklát; prinsá,
magprinsá; asarol, mag-asarol; pisì, magpisì; katám, magkatám; susì,
magsusì; atbp.
IX.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ sumakáy ó maglakbáy na
nagbubuhat sa mg̃a pang̃alan ng̃ sasakyán, hal.: bangkâ, magbangkâ;
trambia, magtrambia; tren, magtren; bapor, magbapor; globo, magglobo;
karitón, magkaritón; atbp.
X.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pakikipanig ó pakikitulad
sa asal at kasúutan ng̃ mg̃a bansá, bayan ó lahì na nang̃agsipagbuhat
sa mg̃a ng̃alan ó kátawagán ng̃ mg̃a itó, hal.: amerikano, mag-amerikano;
kastilà, magkastilà; intsík, mag-intsík; atbp.
XI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ anó man sang-ayon sa ugát
na tagláy, na nanggagaling sa mg̃a salitâng hirám, hal.: sombrero,
magsombrero; tsikolate, magtsikolate; misa, magmisa; martilyo,
magmartilyo; asukal, mag-asukal; atb.
XII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ mg̃a kilos ng̃ dalawá
kung ang mg̃a itó’y nábabanggít kapwà, hal.: magkita, mag-usap,
mag-away, magtalo, magsama, magpulong, magyakap, atbp. Kung
bumabanggít sa tatló ó marami ay dapat ulitin ang buông ugát ó ang
dalawáng pantíg nitó, at ang _mag_ ay dapat ilagáy na palagì sa
pang-angkáp; hal.: magkitakita, magtalotalo, magyakapyakap, atbp.
XIII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paggagawàan ó
pagkikilusán ng̃ dalawá magíng sa anó man tumutukoy, at sa mg̃a
pangwatas na itó’y dapat na sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_, hal.:
mag-aliwan, magyakapán, magsintahan, magsayahan, magtuksuhan,
magtawanan, atbp. Upáng tumukoy sa tatló ó marami ay dinadalawá ang
ugát, hal.: mag-alíwalíwan, magtuksútuksuhan, magyakápyakapan. Ukol
sa hulíng bagay na itó ay may isá pang paraáng ginagawâ, at itó’y
ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número plural) ng̃
pangwatas, hal.: mang̃ag-aliwan, mang̃agtuksuhan, mang̃agyakapan.
XIV.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagkukunwarî ó
pagdadahilán, at ang pagbubuô nitó’y dinadalawá ó inúulit ang salitâng
ugát na may dalawáng pantíg na ináangkapán ng̃ _mag_ at sinusugpung̃án
ng̃ _an_ ó _han_; hal.: magbulagbulagan, magsakítsakitan, mag-iyakiyakan,
atbp. Kung may tatlóng pantíg ay dapat ulitin lamang ang unang pantíg
at ang unang dalawáng titik ng̃ ikalawáng pantíg ng̃ ugát, hal.:
maghimuhimutukan.
XV.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagmamayabáng ó
pamamarali ó pagsasayá na nagbubuhat sa mg̃a salitâng pangturing
(ó adjetivo) na inangkapán ng̃ _ma_, hal.: magmabutí, magmataás,
magmalakí, magmarunong, magmabihís, magmagilás, magmasayá, magmagalák,
atbp.
XVI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ mg̃a kilos na
pagpaparami ó pagpapalabis, na kung sa _um_ ay nagkakahulugán ng̃
íisá, at ang mg̃a pangwatas na itó’y dapat bigkasíng mariín sa hulíng
pantíg; hal.: sumulat, magsulát; tumawa, magtawá; bumasa, magbasá;
atbp. Ng̃unì’t kinakailang̃ang ulitin ó dalawahín ang unang pantíg
ng̃ ugát ng̃ iláng pangwatas ng̃ _um_, hal.: bumilí, magbibilí;
tumakbó, magtatakbó; atbp.
XVII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagdaragdág ó
pagpapalawig, kailan ma’t dinadalawá ó inúulit ang salitâng ugát,
hal.: magkuròkurò, magnilaynilay, magdilìdilì, mag-isipisip.
XVIII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paglalakip ng̃ dalawá
ó ang náuukol sa mg̃a kamag-anak, katoto, kapanalig, hal.: mag-amá,
mag-iná, mag-anák, magbiyanan, magkaibigan, magkatoto, magbayáw,
atbp.
XIX.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagpípitagan ó
pag-áanyayà, kailan ma’t dalawá ang tinutukoy, hal.: magpugay,
magkamáy, magyakap, magpaalam, mag-anyayà, magyakag, magyayâ, atbp.
XX.--Sa mg̃a bilang na marami kung ipinangbabahagi sa hanáy,
pulutóng ó tumpók, at sa bagay na itó ay inúulit ang unang dalawáng
pantíg kahì’t na magkaroón itó ng̃ pantíg na dalawá ó tatló, hal.:
mag-isáisá, magdaládalawá, maglimálimá, atbp.
XXI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ ibá’t ibáng kilos ng̃
paghahalaman ó pagtataním kailan ma’t tumutukoy sa pagkakaroón, hal.:
magtaním, magpunlâ, mag-usbóng, magsang̃á, magbung̃a, magdilíg,
mag-ugát, magdahon, atbp.
XXII.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _m_ na hindî
maáarìng baybayín sa _um_, ay ginagawâng pangwatas sa pamamagitan
ng̃ _mag_, hal.: magmatá, magmasíd, magmalas, magmana, atbp.
XXIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _w_ na hindî
maáarìng baybayín sa _um_, ay ginagawâng pangwatas sa pamamagitan
ng̃ _mag_, gaya sa warì ay magwarì, sa wastô ay magwastô, sa wikà
ay magwikà, sa wilíg ay magwilíg, sa walís ay magwalís, atbp.
X KABANATA
Ang pangtiyák na anyông “IN”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _in_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _in_ ang pangwatas na may sugpóng na
_in_ sa salitâng ugát.
G. ¿Anó ang káhalagahán ng̃ anyông itó?
N. Malakí pò, sapagkâ’t nanggagaling sa kanyá ang mg̃a pangwatas na
tagalog na nagbabadyá ng̃ anó mang tiyák na bagay ó pang̃alan, na
siyáng nagigíng katugmâ ng̃ mg̃a anyông pangbalak; kayâ’t ang _in_
ay siyáng pang̃ulo sa mg̃a anyông pangtiyák.
G. ¿Paano ang paggamit sa anyông _in_?
N. May dalawáng paraán ang paggamit sa anyông itó: Una, kung ang
salitâng ugát ay nagtatapós sa pangtinig (ó consonante), ó kayâ’y
sa ting̃ig (ó vocal) na may kudlít na banayad (`) ó salakót (^) ay
ginágamit ang _in_, gaya sa _lasáp_ ay _lasapín_, sa _hasâ_ ay
_hasâin_, sa _larô_ ay _larùin_, atbp. Ikalawá, kung ang salitâng
ugát ay nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) na walâng diín ó kudlít,
ó kayâ’y sa ting̃ig na may kudlít na mariín (´), ang anyông _in_
ay dapat gawíng _hin_, gaya sa _mana_ ay _manahin_, sa _hila_ ay
_hilahin_, sa _damá_ ay _damahín_ ó _damhín_, sa _batá_ ay _batahín_
ó _bathín_.
G. ¿Alín ang mg̃a kabaguhang dapat mangyari sa pagsusugpóng nitóng
_in_ sa salitâng ugát?
N. Itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Kung _e_ ang katapusáng titik ng̃ salitâng ugát ay dapat
gawíng _i_, gaya sa _page_ ay _pagihin_, sa _gabe_ ay _gabihin_, sa
_butsé_ ay _butsihín_, sa _kapé_ ay _kapihin_.
_Ikalawá._--Kung ang katapusáng pantíg ng̃ ugát ay may _e_ na
pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang náturang _e_
ay dapat gawíng _i_, gaya sa _kiskés_ ay _kiskisín_, sa _atés_ ay
_atisin_.
_Ikatló._--Kung _o_ ang katapusáng titik ng̃ salitâng ugát ay dapat
gawíng _u_, gaya sa _tuksó_ ay _tuksuhín_, sa _larô_ ay _larùin_,
sa _pasò_ ay _pasuin_.
_Ikaapat._--Kung ang katapusáng pantíg ng̃ ugát ay may _o_ na
pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang násabing _o_
ay dapat gawíng _u_, gaya sa _bunot_ ay _bunutin_, sa _kahoy_ ay
_kahuyin_, sa _pukpók_ ay _pukpukín_.
_Ikalimá._--Kung ang katapusáng pantíg ng̃ salitâng ugát ay nagdudulo
sa _ad_, _ed_, _id_, _od_, ó _ud_, na ang mg̃a itó’y maáarìng baybayín
sa _in_, ang _d_ ay dapat gawíng _r_ sang-ayon sa talagáng tuntuning
sinúsunód ukol dito; gaya sa _tilád_ ay _tilarín_, sa _lipád_ ay
_liparin_, sa _sisid_ ay _sisirin_, sa _ubod_ ay _uburin_, atbp.
Kung minsan ay hindî nagbabago ang _d_, at dahil dito ay náwawalâ
ang _i_ ó ang _o_ sa mg̃a salitâng nagtatapós sa _id_ ó _od_, gaya
sa _patíd_ ay _patdín_, sa _bukód_ ay _bukdín_.
Dapat matantô na ang dalawáng tuntuning náuuná ay bihiràng mangyari,
sapagkâ’t sa Wikàng Tagalog ay madalang kung dî man másasabing walâ
ang mg̃a salitâng mayroóng _e_ sa katapusáng pantíg ng̃ mg̃a salitâng
ugát.
HUGIS NG̃ “IN” AT ANG KANYÁNG MG̃A TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY
G. ¿Mayroóng ilán ang hugis (ó forma) ng̃ _in_?
N. Katulad din pò ng̃ _um_ na may dalawáng hugis: Una, kung ang
ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay ginágamit ang
_in_ sa pangsing̃it at pangsugpóng; at ikalawá, kung ang ugát ay
nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal) ay ginágamit namán ang _in_ sa
pang-angkáp at pangsugpóng.
G. Tungkól sa unang hugis, ¿alín ang mg̃a panutong sukat mapagpátakarán
ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación)?
N. Ang mg̃a sumúsunód na tuntunin, sang-ayon sa kaniyáng mg̃a ayos
at mg̃a panahón:
1.--Ang _pangbadyá_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pangsugpóng
na _in_, gaya ng̃ _tawagin_, _basagin_, _hampasín_.
2.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ panghiwatig_ ay binubuô ng̃ ugát
na sining̃itan ng̃ _in_ sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg at
sakâ inúulit ang unang pantíg ng̃ náturang ugát, gaya ng̃ _tinátawag_,
_binabasag_, _hinahampás_.
3.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô na ugát at sakâ sinising̃itan
ng̃ _in_ sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ náturang ugát,
gaya ng̃ _tinawag_, _binasag_, _hinampás_.
4.--Ang _panahóng nakaraán na_ ay binubuô ng̃ panahóng nakaraán at
sakâ sa hulí’y sinusundán ng̃ _na_, gaya ng̃ _tinawag na_, _binasag
na_, _hinampás na_.
5.--Ang _panahóng kararaán_ ay binubuô ng̃ ugát na inulit ang unang
pantíg nitó, sakâ ináangkapán ng̃ _ka_ at sa hulí’y sinusundán ng̃
_pa_; gaya ng̃ _kátatawag pa_, _kábabasag pa_, _káhahampás pa_.
6.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ pangbadyá at sakâ inúulit
ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ salitâng ugát, gaya
ng̃ _tatawagin_, _babasagin_, _hahampasín_.
7.--Ang _pang-utos_ ay katulad din ng̃ pangbadyá ó kayâ’y ang ugát
na sinugpung̃án ng̃ _in_, gaya ng̃ _tawagin_, _basagin_, _hampasín_.
8.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ ay binubuô ng̃
kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ nilálagyán sa una ng̃ _kung_ gaya
ng̃ _kung tinátawag_, _kung binabasag_, _kung hinahampás_.
9.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ nakaraán ng̃ panghiwatig
at may _kung_ sa una, gaya ng̃ _kung tinawag_, _kung binasag_, _kung
hinampás_.
10.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ haharapín ng̃ panghiwatig
at nilálagyán sa una ng̃ _kung_, gaya ng̃ _kung tatawagin_, _kung
babasagin_, _kung hahampasín_.
G. Ng̃ayóng náilagdâ na ang mg̃a tuntunin ng̃ pagbabaybáy nitóng
_in_, ¿paano namán ang kanyáng hugis?
N. Sa pagbabaybáy nitóng unang hugis ng̃ _in_ ay ilagáy na halimbawà
ang ugát na _tawag_ at sakâ sugpung̃án ng̃ _in_ na nagigíng pangwatas
na _tawagin_, pangwatas itóng katugmâ ng̃ _tumawag_ na binaybáy
sa _um_.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “IN”.
UNANG HUGIS.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Tawagin.
Panghiwatig Kasalukuyan Tinátawag.
„ Nakaraán Tinawag.
„ Nakaraán na Tinawag na.
„ Kararaán Kátatawag pa.
„ Haharapín Tatawagin.
Pang-utos Tawagin.
Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátawag.
„ Nakaraán Kung tinawag.
„ Haharapín Kung tatawagin.
G. ¿Sinúsunód bagá sa tuwîtuwî na ang ganitóng pagbabaybáy sa unang
hugis ng̃ anyông _in_?
N. Hindî pò, at may isáng pásubalìng (excepción) dapat matatág na
siyáng kinagawìáng gawín ng̃ marami, tang̃ì sa madalîng bigkasín at
magandáng pakinggán. Ang náunáng pásubalì ay náuuwî sa ganitó: Lahát
halos ng̃ mg̃a salitâng ugát, na nagpapásimulâ sa mg̃a pangtinig
na _l_, _w_, at _y_ na binabaybáy sa anyông pangtiyák na _in_, itó
(ang _in_) ay nagigíng _ni_ at hindî isinising̃it kundî iniáangkáp,
na tang̃ìng mangyayari sa mg̃a panahóng kasalukuyan (ó presente),
nakaraán (ó pasado) at ang mg̃a sakláw nitó, ng̃unì’t sa ibá pang
panahón ay dapat sundín ang talagáng tuntuning sinúsunód ng̃ _in_.
Náitó ang iláng halimbawà ukol sa dalawáng tuntuning pangkalahatán
at pásubalì:
_Ugát._ _Panahón._ _Pangkalahatán._ _Pásubalì._
Lináng
Kasalukuyan Linilináng Nililináng
Nakaraán Linináng Nilináng
Wastô
Kasalukuyan Winawastô Niwawastô
Nakaraán Winastô Niwastô
Yantók
Kasalukuyan Yinayantók Niyayantók
Nakaraán Yinantók Niyantók
G. Tungkól sa ikalawáng hugis, ¿alín namán ang mg̃a panutong dapat
taluntunín sa pagbabaybáy?
N. Gaya rin ng̃ mg̃a pátakaráng náilagdâ at sinunód sa unang hugis,
ng̃unì’t ang kauntîng kaibhán lamang ay sa ikalawáng hugis na itó’y
ang _in_ ay iniáangkáp sa mg̃a lugál na pinagsising̃itan sa unang
ayos. Baybayín natin ng̃ayón ang ugát na _agaw_ sang-ayon sa ikalawáng
hugis ng̃ _in_, sa makatwíd ang pangwatas na _agawin_.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “IN”.
IKALAWÁNG HUGIS.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Kasalukuyan Agawin.
Panghiwatig Kasalukuyan Ináagaw.
„ Nakaraán Inagaw.
„ Nakaraán na Inagaw na.
„ Kararaán Kaáagaw pa.
„ Haharapín Áagawin.
Pang-utos Kasalukuyan Agawin.
Pangsukob Kasalukuyan Kung ináagaw.
„ Nakaraán Kung inagaw.
„ Haharapín Kung áagawin.
KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “IN”
G. ¿Malimit bagáng gamitin itóng anyông _in_ sa ating mg̃a pangwatas?
N. Ang pangtiyák na anyông _in_ ay totoóng makabuluhán at siyáng
malimit gamitin sa ating mg̃a salitâ, sapagkâ’t siyá ang tumitiyák
ng̃ anó mang binabanggít ng̃ pangwatas.
G. ¿Alínalín ang mg̃a tuntuning dapat mataluntón sa paggamit ng̃
náturang anyô?
N. Lubhâng mahirap pòng bigyán ng̃ mg̃a tuntuning tiyák na tiyák ng̃
sa kanyá’y paggamit, dahil sa karamihan ng̃ mg̃a anyông pangtiyák na
ginágamit sa ating wikà. Gayón man, ay malálagyán ng̃ mg̃a tuntuning
sukat mapagpátakarán ng̃ paggamit sa anyông _in_, at itóng mg̃a
sumúsunód:
I.--Ginágamit ang anyông _in_ sa mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán
ng̃ pagkuha ó pagdampót ng̃ anó man, hal.: sa samsám ay samsamín, sa
gamit ay gamitin, sa dakót ay dakutín, sa dalá ay dalhín, sa bilí
ay bilhín, sa dampót ay damputín, atbp.
II.--Ginágamit ang anyông _in_ sa mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán
ng̃ paghing̃î ó paghirám ng̃ anó man, hal.: sa hing̃î ay hing̃ín,
sa hirám ay hiramín, sa utang ay utang̃in, atbp.
III.--Ang mg̃a salitâng pangtayô sa pag-áarì (ó pronombre posesivo)
ay magagawâng pangwatas sa pamamagitan ng̃ _in_, na nagkakahulugán
ng̃ pag-arì ng̃ anó man, hal.: sa _akin_ ay _akinin_, sa _iyó_ ay
_iyuhin_, sa _kanyá_ ay _kanyahín_, sa _atin_ ay _atinin_, sa _inyó_
ay _inyuhin_, atbp.
IV.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃ pagkain ó pag-inóm
ng̃ anó man na ginaganáp ng̃ sarili, ay binabaybáy sa _in_, hal.:
sa kain ay kainin ó kanin, sa lamon ay lamunin, sa inóm ay inumin,
sa higop ay higupin, sa tunggâ ay tunggâin, sa hithít ay hithitín,
sa tagáy ay tagayin, atbp.
V.--Ang mg̃a salitâng ugát na may kátuturán ng̃ pagtawag ó pagsundô
sa sino man, ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa tawag ay tawagin,
sa sundô ay sundùín, sa kaon ay kaunin, atb. Kung minsan ang iláng
ugát na sakláw nitóng pagtawag ó pagsundô ay binabaybáy sa _an_,
gaya ng̃ kawáy ay kawayán, ng̃ sutsót ay sutsután, atbp.
VI.--Ang mg̃a salitâng ugát na may kahulugán ng̃ pag-akit ó pag-alók
ng̃ isá sa isá ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa pigíng ay
piging̃ín, sa akit ay akitin, sa alók ay alukín, atbp.
VII.--Ang mg̃a ugát na nagtatagláy ng̃ kahulugán ng̃ paghanap ó
pagsaliksík ng̃ anó man, ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa hanap
ay hanapin, sa halihaw ay halihawin, sa saliksík ay saliksikín, sa
apuhap ay apuhapin, sa kapâ ay kapâin, sa salát ay salatín, atbp.
VIII.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na ang kahulugá’y
pagkibô ó paggaláw ng̃ anó man, hal.: sa kibô ay kibùin, sa galáw
ay galawín, sa luglóg ay luglugín, sa alók ay alukín, sa kundáy ay
kundayin, atbp.
IX.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na ang kátuturá’y
pagdadalá ó pagpapasán ng̃ anó man na ginaganáp ng̃ sarili, hal.:
pasán, pasanín; dalá, dalhín; tagláy, taglayín; kilik, kilikin;
kalong, kalung̃in; buhat, buhatin; atbp.
X.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃
pagtanggáp ng̃ anó man, hal.: tanggáp, tanggapín; sahod, sahurin;
sambót, sambutin; salubong, salubung̃in; atbp.
XI.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na ang kátuturá’y
nagbabadyá ng̃ mg̃a paraán sa paghuli ng̃ anó mang hayop na gumagalà
sa lupà at sa himpapawíd, hal.: sa batíng ay bating̃ín, sa sumpít
ay sumpitín, sa silò ay silùin, sa baríl ay barilin, sa bató ay
batuhín, atbp.
XII.--Ginágamit ang anyông _in_ sa mg̃a ugát na ang kahulugá’y
nagbabadyá ng̃ mg̃a kaparaanáng ginagawâ sa paghuli ng̃ mg̃a isdâ ó
ng̃ mg̃a hayop na tumatahán sa tubig, hal.: sa lambát ay lambatín,
sa dalá ay daláhin, sa bing̃uwít ay bing̃uwitín, sa lambóng ay
lambung̃ín, sa siík ay siikin, sa salapáng ay salapang̃ín.
XIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa mg̃a gawî ng̃ damdamin
ay maáarìng gamitin sa _in_ kailan ma’t ang kahulugá’y pakabíg sa
gumagawâ, hal.: tanáw, tanawín; panoód, panoorin; ling̃ón, ling̃unin;
ding̃ig, ding̃igín ó dinggín; lasáp, lasapín; namnám, namnamín; amóy,
amuyín; singhód, singhurin; hipò, hipùin; damá, damahín ó damhín;
atbp. Marami rin ang ginágamit sa _an_ ukol sa bagay na itó, gaya
ng̃ ting̃ín ay tingnán; tikím, tikmán; pakinig, pakinggán; atbp.
XIV.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa pag-íisip, pag-alala at
pag-ibig ay ginágamit din sa _in_, hal.: isipin, kurùin, buhayin,
usisàin, alalahanin, gunítâín, panimdimín, ibigin, nasàin, irugin,
sintahín, naisin, atbp.
XV.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃ pagputol, pagtimbáng
at pagsukat ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa putol ay putulin,
sa tagâ ay tagâin, sa tabas ay tabasin, sa palakól ay palakulín, sa
lagarì ay lagarìin, sa timbáng ay timbang̃ín, sa taya ay tayahin,
sa balak ay balakin, sa takal ay takalin, atbp.
XVI.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ pagsirà ó paggibâ
ó paglupít ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa sirà ay siràin, sa
gibâ ay gibâin, sa sunog ay sunugin, sa guhô ay guhùin, sa patáy ay
patayín, sa sundáng ay sundang̃in, sa gulok ay gulukin, atbp. May
ilán ding binabaybáy sa _an_, gaya sa sugat ay sugatan, atbp.
XVII.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa mg̃a bagay na karaniwan
ay nagagawâng pangwatas sa pamamagitan ng̃ _in_ na nagkakahulugán
ng̃ paggawâ sang-ayon sa kápakanán ng̃ isá’t isá; hal.: sa barò ay
barùin, sa salawál ay salawalín, sa balabal ay balabalin, sa tungkód
ay tungkurin, sa bahay ay bahayin, sa payong ay payung̃in, atbp.
XVIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa pagbilang ay
maáarì ring gawíng pangwatas dito sa _in_, at kung magkaganitó’y
nagkakahulugán ng̃ paggawâ ng̃ anó man sang-ayon sa kápakanán ng̃
isá’t isá, gaya sa isá ay isahín, sa dalawá ay dalawahín, sa limá
ay limahín, sa sampuô ay sampùin, atbp.
XIX.--Ginágamit ang _in_ sa pagtiyák ng̃ ibá’t ibáng sakít na
dinaramdám, hal.: sa lagnát ay lagnatín, sa hikà ay hikàin, sa ng̃iki
ay ng̃ikihin, sa ubó ay ubuhín, sa iti ay itihin, sa sikmurà ay
sikmuràin, sa bulutong ay bulutung̃ín, sa kólera ay kolerahín atbp.
XX.--Nagsusulit ng̃ pagkakáwang̃ís ó pagkayarì, kailan ma’t tumutukoy
sa panahóng nakaraán, hal.: sa saging ay sinaging, sa duhat ay
dinuhat, sa santól ay sinantól, sa sampalok ay sinampalok, sa gulay
ay ginulay, sa bataw ay binataw, atbp.
XXI.--Ang mg̃a salitâng pangturing ay nágagawâng pangwatas dito sa
anyông _in_, hal.: mahál, mahalín; magandá, magandahín; masamâ,
masamâin; mabuti, mabutihin; matamís, matamísin; atbp.
XI KABANATA
Ang pangtiyák na anyông “I”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _i_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _i_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _i_ sa salitâng ugát.
G. ¿Anó ang káhalagaháng tagláy ng̃ anyông itó?
N. Kung ang _in_ ay siyáng káunáunahan sa mg̃a anyông pangtiyák ng̃
mg̃a pangwatas tagalog, ang _i_ namá’y hindî nagigíng hulí sa kanyá
kung isusumag din lamang sa daládaláng káhalagahán, kung kayâ’t ang
anyông itó ay siyáng nábibilang na pang̃alawáng urì sa mg̃a pangtiyák
na anyô.
MG̃A PÁTAKARÁN SA PAGBABAYBÁY
G. Sa pagbabaybáy nitóng anyông _i_ ¿alín namán ang mg̃a pátakaráng
dapat taluntunín?
N. Ang mg̃a tuntuning sumúsunód sang-ayon sa pagkakabaibaitang na
dapat gawín:
1.--Ang _pangbadyá_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp
na _i_, gaya ng̃ _ibilí_, _isulat_.
2.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ panghiwatig_ ay binubuô ng̃ ugát
na sinising̃itan ng̃ _in_ sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg,
sakâ inúulit ó dinadalawá ang unang pantíg ng̃ ugát, bukód pa ang
pag-áangkáp ng̃ anyông _i_, gaya ng̃ _ibiníbilí_, _isinusulat_.
3.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô lamang ng̃ ugát na may
pangsing̃it na _in_ at sakâ may pang-angkáp na anyông _i_, gaya ng̃
_ibinilí_, _isinulat_.
4.--Ang _panahóng nakaraán na_ ay binubuô nitóng panahóng nakaraán
at sakâ sinusundán ng̃ _na_, gaya ng̃ _ibinilí na_, _isinulat na_.
5.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát, sakâ
inúulit ang unang pantíg nitó at bago ináangkapán ng̃ anyông _i_,
gaya ng̃ _ibíbilí_, _isusulat_.
6.--Ang _pang-utos_ ay ginágamit ang sa pangbadyá ó kayâ’y ang ugát
na may pang-angkáp na _i_, gaya ng̃ _ibilí_, _isulat_, atbp.
7.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ ay binubuô ng̃
kasalukuyan sa panghiwatig at sa una’y nilálagyán ng̃ _kung_, gaya
ng̃ _kung ibinibilí_, _kung isinusulat_.
8.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ nakaraán sa panghiwatig
at nilálagyán ng̃ _kung_ sa una, gaya ng̃ _kung ibinilí_, _kung
isinulat_.
9.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô rin ng̃ haharapín ng̃
panghiwatig at may _kung_ sa una, ó gaya ng̃ _kung ibíbilí_, _kung
isusulat_.
G. ¿Paano ng̃ayón ang hugis ng̃ pagbabaybáy sa anyông pangtiyák
na _i_?
N. Sa pagbabaybáy nitó ay kuning halimbawà ang ugát na _bilí_ at
sakâ angkapán itó ng̃ anyông _i_ na nagigíng pangwatas na _ibilí_
na siyáng pangtiyák ng̃ _bumilí_ at _magbilí_ na binaybáy sa _um_
at _mag_.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “I”.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Ibilí.
Panghiwatig Kasalukuyan Ibiníbilí.
„ Nakaraán Ibinilí.
„ Nakaraán na Ibinilí na.
„ Haharapín Ibíbilí.
Pang-utos Ibilí.
Pangsukob Kasalukuyan Kung ibiníbilí.
„ Nakaraán Kung ibinilí.
„ Haharapín Kung ibíbilí.
G. ¿Walâ bagáng pásubalì (ó excepción) ang mg̃a pátakaráng itó sa
pagbabaybáy?
N. Mayroón pò, at isáng pásubalìng lalòng mahalagá kay sa _in_, isáng
pásubalìng dapat matantô at dapat sundín, sapagkâ’t natutung̃od sa
ikagagandá at ikagagaán sa pagbigkás ng̃ ating mg̃a salitâ.
G. ¿Paano ang dapat itakdâng pásubalì?
N. Itóng sumúsunód: Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa
ting̃ig (ó vocal), ó sa mg̃a pangtinig na _h_, _l_, _w_, at _y_, ay
may ibáng hugis ng̃ pagbubuô kailan ma’t tumutukoy sa mg̃a panahóng
kasalukuyan (ó presente) at nakaraán (ó pasado) at sa mg̃a sakláw
nitó, ibáng hugis na ang _in_ ay dapat gawíng _ni_ sang-ayon sa
kinagawìán at gayón sa ikagagaán ng̃ pagsambít at ikagagandá ng̃
mg̃a salitâ. Dapat matantô na ang anyông _i_ ay hindî nátitinag sa
talagáng kinalalagyán niyá. Dapat ding matantô na ang ibá’t ibá pang
panahón ay dapat isunód sa talagáng tuntunin ng̃ anyông _i_.
Náitó sa kasunód ang isáng tálâán ng̃ mg̃a ugát na nátatakdâ sa
pásubalì, at upáng lumiwanag ay marapat pag-agapayanin ang dalawáng
tuntunin, gayón ang mg̃a ugát at mg̃a panahóng kinaúukulan ng̃
bawà’t isá.
_Ugát._ _Panahón._ _Pangkalahatán._ _Pásubalì._
Alay Kasalukuyan. Iinaalay. Iniáalay.
„ Nakaraán. Iinalay. Inialay.
Ilag Kasalukuyan. Iiniilag. Iniíilag.
„ Nakaraán. Iinilag. Iniilag.
Utang Kasalukuyan. Iinuutang. Iniúutang.
„ Nakaraán. Iinutang. Iniutang.
Habol Kasalukuyan. Ihinahabol. Iniháhabol.
„ Nakaraán. Ihinabol. Inihabol.
Luhog Kasalukuyan. Ilinuluhog. Inilúluhog.
„ Nakaraán. Ilinuhog. Iniluhog.
Wakwák Kasalukuyan. Iwinawakwák. Iniwáwakwák.
„ Nakaraán. Iwinakwák. Iniwakwák.
Yapós Kasalukuyan. Iyinayapós. Iniyayapós.
„ Nakaraán. Iyinapós. Iniyapós.
KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “I”
G. ¿Saánsaán ginágamit ang anyông _i_?
N. Itóng anyông _i_ ay isá ring makabuluháng anyô sa mg̃a pangtiyák
at isá rin sa madalás gamitin sa mg̃a pangwatas tagalog. Ang mg̃a
tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit ay itóng mg̃a sumúsunód:
I.--Ginágamit itóng anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá
ng̃ pagtatapon ó paghahagis ng̃ anó man, hal.: sa tapon ay itapon,
sa buhos ay ibuhos, sa hagis ay ihagis, sa hulog ay ihulog, sa bulíd
ay ibulíd, sa pukól ay ipukól, sa bató ay ibató, sa suka ay isuka,
sa luwâ ay iluwâ, sa uhô ay iuhô, sa bubô ay ibubô, atbp.
II.--Ginágamit ang anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na nagsusulit
ng̃ pagpupunlâ ó pagtataním ng̃ anó man kailan ma’t ipinangtitiyák,
hal.: sa taním ay itaním, sa punlâ ay ipunlâ, sa hasík ay ihasík,
sa tubò ay itubò, sa baón ay ibaón, sa sabog ay isabog, atbp.
III.--Ginágamit din ang anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na
nagpapahayag ng̃ pagkakalat ó pagpapálaganap ng̃ anó man kailan ma’t
ipinangtitiyák, hal.: sa kalat ay ikalat, sa laganap ay ilaganap,
sa sambulat ay isambulat, sa bulaksák ay ibulaksák, atbp.
IV.--Ginágamit din ang anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá
ng̃ paghahalò ó pagsasahók ng̃ anó man kailan ma’t pangwatas na
ipinangtitiyák, hal.: sa halò ay ihalò, sa sama ay isama, sa sahók
ay isahók, sa kanáw ay ikanáw, sa sawsáw ay isawsáw, sa lahók ay
ilahók, atbp.
V.--Nagagawâng pangtiyák na pangwatas dito sa _i_ ang mg̃a ugát na
nagbabadyá ng̃ pagtutulad ó pagtitimbáng ng̃ isáng bagay sa kapuwà
bagay, hal.: sa tulad ay itulad, sa paris ay iparis, sa gaya ay
igaya, sa para ay ipara, sa wangkî ay iwangkî, sa mukhâ ay imukhâ,
sa bagay ay ibagay, sa gagád ay igagád, sa timbáng ay itimbáng, sa
pantáy ay ipantáy, sa tumbás ay itumbás, atbp.
VI.--Nagagawâ ring pangtiyák na pangwatas sa _i_ ang mg̃a pangwatas
na nagbabadyá ng̃ pagsasalitâ ó pagsasaysáy at pagtuturò, hal.: sa
saysáy ay isaysáy, sa tanóng ay itanóng, sa sagót ay isagót, sa
bulóng ay ibulóng, sa sumbóng ay isumbóng, sa balità ay ibalità, sa
anás ay ianás, sa turò ay iturò, sa aral ay iaral, atbp. Kung minsan
ang mg̃a pangwatas na pangbalak na binaybáy sa _mag_ ay ginagawâng
pangtiyák sa pamamagitan ng̃ pangtiyák nitó, hal.: sa salitâ ay
ipagsalitâ, sa wikà ay ipagwikà, atbp.
VII.--Sa anyông _i_ ay nagagawâ ring pangtiyák na pangwatas ang mg̃a
nagbabadyá ng̃ pagbibilí ó paghahandóg ng̃ anó man, hal.: sa lakò ay
ilakò, sa tindá ay itindá, sa handóg ay ihandóg, sa alay ay ialay,
sa gawad ay igawad, atbp. Binabaybáy rin ang ilán sa pangtiyák na
_ipag_ na siyáng katugmâ ng̃ _mag_, hal.: sa bilí ay ipagbilí, sa
amot ay ipag-amot, sa kaloób ay ipagkaloób, sa biyayà ay ipagbiyayà,
atbp.
VIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ paglalagáy sa isáng
poók ó dako ng̃ anó man ay nagagawâng pangtiyák dito sa anyông _i_,
hal.: sa lagáy ay ilagáy, sa lantád ay ilantád, sa bunyág ay ibunyág,
sa bilád ay ibilád, sa patong ay ipatong, sa sing̃it ay ising̃it,
sa siksík ay isiksík, sa salong ay isalong, sa gatong ay igatong,
sa tapal ay itapal, atbp.
XII KABANATA
Ang pangtiyák na anyông “AN”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _an_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _an_ ang pangwatas na may sugpóng na
_an_ sa salitâng ugát.
G. ¿Mahalagá rin bagá ang pangtiyák na anyông itó gaya ng̃ mg̃a
anyông _in_ at _i_?
N. Sa mg̃a anyông pangtiyák, itóng _an_ ay siyáng ikatló sa bilang
na siyáng ginágamit sa mg̃a pangwatas tagalog. Itóng _an_ ay malimit
ding gamitin kaparis ng̃ dalawáng náuná sa kanyá, at isá rin sa
maraming sakláw sa ating mg̃a salitâ.
G. ¿Paano ang paggamit dito sa anyông _an_?
N. Gaya rin ng̃ sa anyông _in_ na may dalawáng kaparaanán: Una, kung
ang salitâng ugát ay nagtatapós sa pangtinig (ó consonante) ó kayâ’y
sa ting̃ig (ó vocal) na may kudlít na banayad (`) ó salakót (^)
ay ginágamit ang _an_, gaya sa _tapon_ ay _tapunAN_, sa _susì_ ay
_susìAN_, sa _tapî_ ay _tapîAN_, atbp. Ikalawá, kung ang ugát ay
nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) na walâng kudlít, ó kayâ’y sa ting̃ig
na may kudlít na mariín (´), ang anyông _an_ ay dapat gawíng _han_,
gaya sa _parusa_ ay _parusaHAN_, sa _kasi_ ay _kasiHAN_, sa _tindí_
ay _tindíHAN_, atbp.
G. ¿Mayroón din bang nangyayaring pagkakabago ukol sa pagsusugpóng
ng̃ _an_ sa salitâng ugát?
N. Mayroón pò, at ang mg̃a pagkakabagong itó’y katulad din ng̃
nangyayari sa _in_. Dapat din ditong itanghál ang mg̃a tuntunin
nitóng _an_, upáng mákilala ang ganáng kabaguhan nitó.
_Una._--Kung _e_ ang katapusáng titik ng̃ ugát ay dapat gawíng _i_,
gaya sa _gabe_ ay _gabihán_, sa _page_ ay _pagihán_, sa _kapé_ ay
_kapihán_, atbp.
_Ikalawá._--Kung ang hulíng pantíg ng̃ ugát ay may _e_ na
pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang náturang _e_
ay dapat gawíng _i_ gaya sa _kiskés_ ay _kiskisán_, sa _tites_ ay
_titisan_, atbp.
_Ikatló._--Kung _ó_ ang katapusáng titik ng̃ ugát ay dapat gawíng
_u_, gaya sa _dulo_ ay _duluhan_, sa _asó_ ay _asuhán_, sa _bató_
ay _batuhán_, sa _tampó_ ay _tampuhán_, atbp.
_Ikaapat._--Kung ang hulíng pantíg ng̃ ugát ay may _o_ na
pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang násabing _o_ ay
dapat gawíng _u_, gaya sa _amóy_ ay _amuyán_, sa _utos_ ay _utusan_,
sa _kutós_ ay _kutusán_, sa _subok_ ay _subukan_, atbp.
_Ikalimá._--Kung ang hulíng pantíg ng̃ ugát ay nagtatapós sa _ad_,
_ed_, _id_, _od_, ó _ud_, na maáarìng baybayín sa _an_, ang _d_ ay
dapat gawíng _r_ sang-ayon sa pátakaráng sinúsunód ukol sa bagay
na itó; gaya sa _bayad_ ay _bayaran_, sa _gilíd_ ay _gilirán_, sa
_tingkád_ ay _tingkarán_. Ang _d_ ay hindî nagbabago kung minsan,
at kung magkaganitó’y kailang̃an namáng mawalâ ang _i_ ó ang _o_ sa
mg̃a salitâng nagtatapós sa _id_ ó _od_, gaya sa _masíd_ ay _masdán_,
sa _sunód_ ay _sundán_, atbp.
Dapat din namáng mabatíd na ang unang dalawáng tuntunin ay
bihibihiràng mangyari, sapagkâ’t sa ating wikà ay kauntî ang mg̃a
salitâng mayroóng _e_ sa katapusáng pantíg ng̃ mg̃a salitâng ugát,
gaya ng̃ matatantô sa ikaapat na bahagi ng̃ Balarilàng itó.
MG̃A PANUTO SA PAGBABAYBÁY
G. ¿Alín ang mg̃a panuto nitóng anyông _an_ na dapat alituntunín sa
kanyáng pagbabaybáy?
N. Itóng anyông _an_ ay walâng maraming pagkakabagobagong nangyayari,
at dahil dito ay dî na kailang̃ang isáisáhín ang tuntunin ng̃
kaniyakaniyáng panahón at gayón din ng̃ ayos.
Dapat lamang matantô, na ang _an_ ay palagìng sinusugpóng sa salitâng
ugát na ibig baybayín, at sa kasalukuyan (ó presente) at mg̃a
nakaraán (ó pretérito) ay kailang̃ang isunód sa _in_ kung pano ang
pagkakabuô nitó, ulitin ó dalawahín ang unang pantíg ng̃ ugát sa
panahóng haharapín (ó futuro), at káhulíhuliha’y dapat isugpóng sa
ugát ang _an_ ó _han_ sa pangbadyá at pang-utos.
Baybayín natin itóng anyông _an_ sang-ayon sa mg̃a tuntuning
ipináalala, at ilagáy nating halimbawà ang ugát na _sulat_ at sakâ
itó sugpung̃án ng̃ _an_ na nagigíng pangwatas na _sulatan_ na siyáng
pangtiyák ng̃ _sumulat_ na binaybáy sa _um_.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “AN”
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Sulatan.
Panghiwatig Kasalukuyan Sinusulatan.
„ Nakaraán Sinulatan.
„ Nakaraán na Sinulatan na.
„ Haharapín Susulatan.
Pang-utos Sulatan.
Pangsukob Kasalukuyan Kung sinusulatan.
„ Nakaraán Kung sinulatan.
„ Haharapín Kung susulatan.
KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “AN”
G. ¿Alínalín ang mg̃a tuntunin sa paggamit nitóng anyông _an_?
N. Itóng _an_ ay siyáng ikatló sa bilang ng̃ mg̃a anyông pangtiyák,
at dahil dito’y hindî mapag-áalinlang̃anang sambitin na siyá’y isá
rin sa mg̃a nagbibigáy ng̃ malakíng tulong sa mg̃a pangwatas na
hindî tiyák sa ating sariling wikà. Itóng mg̃a sumúsunód ang mg̃a
pátakarán ng̃ sa kanyá’y paggamit:
I.--Ginágamit ang _an_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ dako ó poók
na kinaroroonán ng̃ anó man, lalòng lalò na sa panahóng nakaraán,
hal.: sa tapon ay tinapunan, sa lagáy ay nilagyán, sa silíd ay
sinidlán, sa tayô ay tinayùán, sa sulót ay sinulután, sa pasak ay
pinasakan, atbp.
II.--Ginágamit ang _an_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pagbibigáy
ó pagkuha ng̃ anó man kailan ma’t itó’y tiyák, hal.: sa bigáy ay
bigyán, sa handóg ay handugán, sa alay ay alayan, sa bilí ay bilhán,
sa dalá ay dalhán, sa bawas ay bawasan, sa kuha ay kunan, sa hing̃î
ay hing̃án, atbp.
III.--Ginágamit din ang _an_ sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃
pang̃ang̃aral ó pagtawag sa sino man kailan ma’t tiyák itó, hal.:
sa aral ay aralan, sa hatol ay hatulan, sa turò ay turùan, sa tawag
ay tawagan, sa sigáw ay sigawán, sa kawáy ay kawayán, sa bulóng ay
bulung̃án, sa anás ay anasán, atbp. Ang ilán sa mg̃a pangwatas na
itó ay binabaybáy sa pangtiyák na _pag-an_ na siyáng katugmâ ng̃
_mag_, hal.: sa sabi ay pagsabihan, sa usap ay pang̃usapan, atbp.
IV.--Ginágamit ang _an_ sa mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃
mg̃a gawíng likás ng̃ damdamin kailan ma’t tumutukoy sa sino man,
hal.: sa ting̃ín ay tingnán, sa masíd ay masdán, sa amóy ay amuyán,
sa hawak ay hawakan, sa dilà ay dilàan, atbp. May ilán sa bagay na
itó ang ginágamit sa _in_ gaya ng̃ lasáp ay lasapín, ng̃ diníg ay
dinggín, ng̃ tanáw ay tanawín, atbp.
V.--Ang mg̃a salitâng pangdiwà na nagbabadyá ng̃ anó man at sugpung̃án
ng̃ anyông _an_ at ulitin ó dalawahín ang buông salitâng ugát na
násabi ay nagkakahulugán ng̃ kaliitan ó kawalâng kabuluhán ng̃
isáng bagay, hal.: sa tao ay taútauhan, sa bahay ay baháybahayan,
sa pusà ay pusàpusàan, sa lang̃it ay lang̃ítlang̃itan, sa santól
ay santúlsantulan, at ibá pa. Kung ang ugát ay may tatló ó apat na
pantíg ay sukat ng̃ ulitin ang unang dalawáng pantíg niyá, hal.: sa
tinapay ay tinátinapayan, sa salawál ay salásalawalan, atbp.
VI.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ anó man sang-ayon
sa kápakanán ng̃ bawà’t isá at másungpung̃an ng̃ _an_ ay nagigíng
salitâng ang kahulugá’y poók ng̃ karamihan, hal.: sa bahay ay
bahayán, sa santól ay santulan, sa manggá ay manggahan, sa saging
ay saging̃án, sa bayan ay bayanán, sa duhat ay duhatán, atbp.
XIII KABANATA
Pangtiyák ng̃ anyông “UM”
GURÒ. ¿Alín ang pangtiyák nitóng _um_?
NAG-AARAL. Gaya ng̃ násabi, ang mg̃a anyông pangbalak na dî dumadalirì
ó tumitiyák ng̃ anó mang bagay ó pang̃alan, ay may mg̃a katapát ó
katugmâng mg̃a anyông pangtiyák na siyáng tumutukoy sa mg̃a bagay ó
pang̃alang tiyák ó damá. Bawà’t anyông pangbalak ay may katugmâng
anyông pangtiyák na hindî lamang íisá kundî dalawá ó tatló ang
kadalasán. Ang katugmâ nitóng anyông _um_ kung talagáng susurìin ay
ang tatlóng pang̃ulong pangtiyák na sinundán na isáisáng pinag-ukulan
ng̃ masusìng pag-áaral at matamáng pagsusurì, na dilì ibá’t ang
_in_, ang _i_ at ang _an_.
G. ¿Alín ang dapat kásaligán sa pagbabaybáy ng̃ mg̃a pangtiyák
ng̃ _um_?
N. Ang pagbabaybáy sa _in_ ay dapat másalig ng̃ sa anyông _in_, ang
sa _i_ ay dapat mabatay ng̃ sa anyông _i_ at ang sa _an_ ay dapat
máayon ng̃ sa anyông _an_.
Baybayín nating isáisá ang tatlóng pangtiyák ng̃ _um_ at pag-úkulan
natin ng̃ dalawáng pangwatas: isá’y ang _tumakbó_ na tumutukoy sa
unang hugis ng̃ _um_ at _umutang_ na bumabanggít sa ikalawá.
IN.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbabaybáy._
Pangbadyá Takbuhín. Utang̃in.
Panghiwatig Kasalukuyan Tinátakbó. Inúutang.
„ Nakaraán Tinakbó. Inutang.
„ Nakaraán na Tinakbó na. Inutang na.
„ Kararaán Katátakbó pa. Kaúutang pa.
„ Haharapín Tatakbuhín. Úutang̃in.
Pang-utos Takbuhín. Utang̃in.
Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátakbó. Kung inúutang.
„ Nakaraán Kung tinakbó. Kung inutang.
„ Haharapín Kung tatakbuhín. Kung úutang̃in.
I.
Pangbadyá Itakbó. Iutang.
Panghiwatig Kasalukuyan Itinátakbó. Iniúutang.
„ Nakaraán Itinakbó. Iniutang.
„ Nakaraán na Itinakbó na. Iniutang na.
„ Haharapín. Itátakbó. Iúutang.
Pang-utos Itakbó. Iutang.
Pangsukob Kasalukuyan Kung itinátakbó. Kung iniúutang.
„ Nakaraán Kung itinakbó. Kung iniutang.
„ Haharapín Kung itátakbó. Kung iúutang.
AN.
Pangbadyá Takbuhan. Utang̃an.
Panghiwatig Kasalukuyan Tinátakbuhán. Inúutang̃an.
„ Nakaraán Tinakbuhán. Inutang̃an.
„ Nakaraán na Tinakbuhán na. Inutang̃an na.
„ Haharapín Tatakbuhán. Úutang̃an.
Pang-utos Takbuhan. Utang̃an.
Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátakbuhán. Kung inúutang̃an.
„ Nakaraán Kung tinakbuhán. Kung inutang̃an.
„ Haharapín Kung tatakbuhán. Kung úutang̃an.
XIV KABANATA
Pangtiyák ng̃ anyông “MAG”
GURÒ. ¿Alín namán ang pangtiyák nitóng _mag_?
NAG-AARAL. Lahát ng̃ mg̃a anyông pangbalak sa Wikàng Tagalog na dî
miminsan nang násabi ay may katapát ó katugmâng anyông pangtiyák na
hindî lamang íisá kundî marami. Karaniwang gawín upáng ang anyông
pangbalak ay magíng pangtiyák ay ginagawâng _p_ ang mg̃a unang titik
niyaóng nagpapásimulâ sa _m_, maliban lamang ang ilán na hindî
nangyayari ang ganitóng pagbabago.
Sang-ayon sa paraáng katutukoy, _pag_ ang siyáng pangtiyák nitóng
_mag_. Itó namáng _pag_ ay nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃ mg̃a
pang̃ulong anyô sa pangtiyák na _in_, _i_ at _an_, na susog sa bagay
na itó ang _pag_ ay nagigíng _pag-in_, _ipag_ at _pag-an_. Bukód sa
mg̃a pangtiyák na itó, ang _mag_ ay mayroón pang tatlóng pangtiyák
ding katugmâ, na, dilì ibá’t ang _in_, ang _i_ at ang _an_ na walâng
_pag_. Dapat matantô na ang _pag-in_ ay bihiràng gamitin, sapagkâ’t
ang karamihang ugát na náuukol sa kanyá ay binabaybáy na sa _in_.
Gayón man, ang _pag-in_ ay kailang̃an din kung minsan, lalòng lalò na
kung tumutukoy sa mg̃a salitâng nagbabadyá ng̃ pag-úutos ó panunuyò.
G. Yamang ang _in_, _i_ at _an_ ay napag-ukulan na ng̃ kaníkaniyáng
pag-áaral, ¿anó namán ang tinátawag na anyông _ipag_?
N. Tinátawag na anyông _ipag_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _ipag_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _ipag-utos_, _ipagbilin_,
_ipagsama_ na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mag-utos_, _magbilin_
at _magsama_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pag-an_?
N. Tinátawag na anyông _pag-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _pag_ at may sugpóng na _an_ sa ugát, gaya ng̃ _pagsalitâan_,
_pagkalooban_, _pagbintang̃án_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃
_magsalitâ_, _magkaloób_ at _magbintáng_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pag-in_?
N. Tinátawag na anyông _pag-in_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _pag_ at may sugpóng na _in_ sa salitâng ugát, gaya ng̃
_pag_-awit_in_, _pag_dasal_in_, _pag_sayaw_in_ na mg̃a pangtiyák na
pangwatas ng̃ _mag_-awit, _mag_dasál at _mag_sayáw.
G. ¿Alínalín ang mg̃a panutong dapat taluntunín sa pagbabaybáy ng̃
mg̃a pangtiyák ng̃ anyông _mag_?
N. Ang pagbabaybáy sa _in_, _i_ at _an_ ay dapat ibatay ng̃ sa
mg̃a anyông _in_, _i_ at _an_; ang sa _ipag_ ay gaya rin ng̃ sa _i_
na sining̃itan lamang ng̃ _pag_ sa gitnâ ng̃ ugát at ng̃ násabing
_i_; ang sa _pag-an_ ay gaya ng̃ sa anyông _an_ na inangkapán ng̃
_pag_ sa ugát; at ang sa _pag-in_ ay paris din ng̃ sa anyông _in_
na inangkapán namán ng̃ _pag_ sa salitâng ugát.
Isáisá nating baybayín ang mg̃a náturang pangtiyák ng̃ _mag_ at kunin
nating halimbawà ang mg̃a pangwatas na _magsaing_ at _magmana_ na
ang una’y nagtatapós sa pangtinig at ang ikalawá’y sa ting̃ig (ó
vocal).
PAGBABAYBÁY SA MG̃A PANGTIYÁK NG̃ “MAG”
IN.
Pangbadyá Saing̃in. Manahin.
Panghiwatig Kasalukuyan Sinasaing. Minamana.
„ Nakaraán Sinaing. Minana.
„ Nakaraán na Sinaing na. Minana na.
„ Kararaán Kasasaing pa. Kamamana pa.
„ Haharapín Sasaing̃in. Mamanahin.
Pang-utos Saing̃in. Manahin.
Pangsukob Kasalukuyan Kung sinasaing. Kung minamana.
„ Nakaraán Kung sinaing. Kung minana.
„ Haharapín Kung sasaing̃in. Kung mamanahin.
I.
Pangbadyá Isaing. Imana.
Panghiwatig Kasalukuyan Isinasaing. Iminamana.
„ Nakaraán Isinaing. Iminana.
„ Nakaraán na Isinaing na. Iminana na.
„ Haharapín Isasaing. Imamana.
Pang-utos Isaing. Imana.
Pangsukob Kasalukuyan Kung isinasaing. Kung iminamana.
„ Nakaraán Kung isinaing. Kung iminana.
„ Haharapín Kung isasaing. Kung imamana.
AN.
Pangbadyá Saing̃an. Manahan.
Panghiwatig Kasalukuyan Sinasaing̃an. Minamanahan.
„ Nakaraán Sinaing̃an. Minanahan.
„ Nakaraán na Sinaing̃an na. Minanahan na.
„ Haharapín Sasaing̃an. Mamanahan.
Pang-utos Saing̃an. Manahan.
Pangsukob Kasalukuyan Kung sinasaing̃an. Kung minamanahan.
„ Nakaraán Kung sinaing̃an. Kung minanahan.
„ Haharapín Kung sasaing̃an. Kung mamanahan.
IPAG.
Pangbadyá Ipagsaing. Ipagmana.
Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagsasaing. Ipinagmamana.
„ Nakaraán Ipinagsaing. Ipinagmana.
„ Nakaraán na Ipinagsaing na. Ipinagmana na.
„ Haharapín Ipagsasaing. Ipagmamana.
Pang-utos Ipagsaing. Ipagmana.
Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagsasaing. Kung ipinagmamana.
„ Nakaraán Kung ipinagsaing. Kung ipinagmana.
„ Haharapín Kung ipagsasaing. Kung ipagmamana.
PAG-AN.
Pangbadyá Pagsaing̃an. Pagmanahan.
Panghiwatig Kasalukuyan Pinagsasaing̃an. Pinagmamanahan.
„ Nakaraán Pinagsaing̃an. Pinagmanahan.
„ Nakaraán na Pinagsaing̃an na. Pinagmanahan na.
„ Haharapín Pagsasaing̃an. Pagmamanahan.
Pang-utos Pagsaing̃an. Pagmanahan.
Pangsukob Kasalukuyan Kung pinagsasaing̃an. Kung pinagmamanahan.
„ Nakaraán Kung pinagsaing̃an. Kung pinagmanahan.
„ Haharapín Kung pagsasaing̃an. Kung pagmamanahan.
PAG-IN.[15]
Pangbadyá Pagsaing̃in. Pagmanahin.
Panghiwatig Kasalukuyan Pinagsasaing. Pinagmamana.
„ Nakaraán Pinagsaing. Pinagmana.
„ Nakaraán na Pinagsaing na. Pinagmana na.
„ Haharapín Pagsasaing̃in. Pagmamanahin.
Pang-utos Pagsaing̃in. Pagmanahin.
Pangsukob Kasalukuyan Kung pinagsasaing. Kung pinagmamana.
„ Nakaraán Kung pinagsaing. Kung pinagmana.
„ Haharapín Kung pagsasaing̃in. Kung pagmamanahin.
TALABABÂAN
[15] Sakalì mang totoó na itóng _pag-in_ ay dî kailang̃an dahil sa
anyông _in_, ay tunay rin namáng ang náturang _pag-in_ ay makabuluhán
kung minsan at may sariling kátuturán. Kung ang _pag-an_ ay kailang̃an
baga ma’t mayroón nang _an_, ang _pag-in_ namá’y kailang̃an din kahì’t
na mayroóng _in_. Linawin natin sa pamamagitan ng̃ halimbawà. Kung
sabihing sa tiyák na bagay at pag-úutos na: _Larùin mo ang batà_ ay
hindî ng̃â maáarìng sabihin pang _paglarùin mo ang batà_, sapagkâ’t
may magkaibáng kahulugán siláng dalawá. Ang una’y nagsasaád ng̃
pag-úutos sa sino man na _siyá ang maglarô sa batà_, samantalàng
ang ikalawá’y nagbabadyá namán ng̃ pag-úutos sa sino man na _siyá’y
mag-utos_ ó _magsabi_ ó _magpabayà ng̃ paglalarô sa batà_. Ganitó
ring kaibhán ang nádadamá ukol sa _an_ at _pag-an_, gaya sa mg̃a
salitâng _larùan_ at _paglarùan_.
XV KABANATA
Ang pangbalak na anyông “MANG”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mang_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _mang_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _mang_ sa salitâng ugát.
G. ¿Anó ang káhalagahán nitóng _mang_ sa ating mg̃a pangwatas?
N. Kung may káhalagaháng tagláy ang _um_ at _mag_ sa mg̃a anyông
pangbalak ng̃ pangwatas tagalog, ang _mang_ namá’y isá rin sa
nábibilang sa matataás na urì ng̃ mg̃a anyô at isá rin sa nagbibigáy
ng̃ mahalagáng tulong sa ating mg̃a salitâ.
G. ¿Alín ang mg̃a pagbabagong karaniwang mangyari sa pag-áangkáp
ng̃ _mang_ sa salitâng ugát?
N. Sang-ayon sa simulâng titik nitóng ugát ay nabábagong madalás
ang mg̃a titik ng̃ pangwatas kung iniáangkáp ang _mang_, at sa
pagbabagong itó ay máitatakdâ ang mg̃a ganitóng tuntunin:
_Una._--Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _b_ ó _p_ ay
karaniwang magíng _m_ at ang anyông _mang_ ay náwawalâ ang hulíng
dalawáng titik, sa makatwíd bagá’y nagigíng _ma_, gaya sa _bulák_
ay _mamulák_, sa _bayabas_ ay _mamayabas_, sa _pukot_ ay _mamukot_,
sa _pulá_ ay _mamulá_.
_Ikalawá._--Ang karamihan sa mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa
ting̃ig (ó vocal), ay nabábago ang pang-angkáp na _mang_ sa _mang̃_,
gaya sa _isdâ_ ay _mang̃isdâ_, sa _usá_ ay _mang̃usá_, sa _ibig_
ay _mang̃ibig_, sa _una_ ay _mang̃una_.
_Ikatló._--Ang mg̃a salitâng ugát na ang unang titik ay _k_ ay
karaniwang náwawalâ ang titik na itó, at dahilán dito ang anyông
_mang_ ay dapat gawíng _mang̃_ gaya sa _kahoy_ ay _mang̃ahoy_, sa
_kulam_ ay _mang̃ulam_, sa _kutós_ ay _mang̃utós_, sa _kitíl_ ay
_mang̃itíl_.
_Ikaapat._--Ang karamihan sa mg̃a salitâng ugát na ang pásimulâng
titik ay _s_ ó _t_ at kung minsa’y _d_ ay karaniwang magíng _n_
at dahilán dito ang _mang_ ay nagigíng _ma_, gaya sa _sumbóng_ ay
_manumbóng_, sa _sisi_ ay _manisi_, sa _tiklóp_ ay _maniklóp_, sa
_tiktík_ ay _maniktík_, sa _dikít_ ay _manikít_, sa _dalang̃in_ ay
_manalang̃in_.
MG̃A TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY
G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning dapat pagbatayán ukol sa pagbabaybáy
nitóng anyông _mang_?
N. Kung ang pangwatas na babaybayín ay walâng pagkakabagong nangyayari
ay dapat isalig ang pagbabaybáy sa mg̃a tuntunin ng̃ anyông _mag_
na walâng pagkakáibá liban sa _mang_ ang anyông iáangkáp. Ng̃unì’t
kung pangwatas namáng may pagbabago, ang babaybayín ay gaya rin ng̃
mg̃a tuntunin ng̃ _mang_ ang dapat sundín baga ma’t kailang̃ang
ibatay sa apat sa panutong inilagdâ ukol sa mg̃a kabaguhang sukat
mangyari.
Baybayín natin ang dalawáng bagay ó paraáng kasasambit at iukol sa
una ang ugát na _habol_ at sa ikalawá’y _tiklóp_ na kung angkapán
kapwà ng̃ _mang_ ay nagigíng pangwatas na _manghabol_ at _maniklóp_
sang-ayon sa mg̃a pátakaráng náilagdâ.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “MANG”
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Manghabol. Maniklóp.
Panghiwatig Kasalukuyan Nangháhabol. Naníniklóp.
„ Nakaraán Nanghabol. Naniklóp.
„ Nakaraán na { Nakahabol na. { Nakatiklóp na.
{ Nanghabol na. { Naniklóp na.
„ Haharapín Mangháhabol. Maniniklóp.
Pang-utos Manghabol. Maniklóp.
Pangsukob Kasalukuyan Kung nangháhabol. Kung naníniklóp.
„ Nakaraán Kung nanghabol. Kung naniklóp.
„ Haharapín Kung mangháhabol. Kung maniniklóp.
PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MANG”
G. ¿Alín ang anyông pangtiyák nitóng _mang_?
N. Sang-ayon sa mg̃a paraáng sinambít na sa anyông _mag_ ang pangtiyák
nitóng _mang_ ay _pang_. Itó namáng _pang_ ay nang̃áng̃ailang̃ang
tulung̃an ng̃ mg̃a pang̃ulong anyô sa pangtiyák na _in_, _i_ at _an_
upáng ang paggamit ay mápawastô, at sang-ayon din sa bagay na itó,
ang _pang_ ay nagigíng _pang-in_, _ipang_ at _pang-an_.
G. ¿Anó kung gayón ang tinátawag na anyông _pang-in_?
N. Tinátawag na anyông _pang-in_ ang pangwatas na may pang-angkáp na
_pang_ at may sugpóng na _in_, gaya ng̃ _pang̃isdâín_, _pang̃unahin_,
_pamukutin_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mang̃isdâ_,
_mang̃una_, at _mamukot_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ipang_?
N. Tinátawag na anyông _ipang_ ang pangwatas na may pang-angkáp na
_ipang_, gaya ng̃ _ipanghuli_, _ipamintás_, _ipang̃usá_, na mg̃a
pangtiyák na pangwatas ng̃ _manghuli_, _mamintás_ at _mang̃usá_.
G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _pang-an_?
N. Tinátawag na anyông _pang-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp na
_pang_ at may sugpóng na _an_, gaya ng̃ _pang̃ahuyan_, _pamangkâan_,
_pamayanan_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mang̃ahoy_,
_mamangkâ_, at _mamayan_.
G. ¿Nabábago rin bagá itóng pangtiyák na _pang_?
N. Oo pò, at ang pagkakabagong itó’y nátutulad sa nangyayari sa
_mang_, kayâ’t ang mg̃a tuntunin nitó’y siyá ring dapat pairalin sa
_pang_.
G. ¿Alín namán ang mg̃a tuntunin sa pagbabaybáy nitóng pangtiyák na
_pang_?
N. Ang pagbabaybáy sa _pang-in_ ay násasalig ng̃ sa anyông _in_, na
inangkapán ng̃ _pang_; ang sa _ipang_ ay naáayon ng̃ sa anyông _i_,
na sining̃itan lamang ng̃ _pang_ sa gitnâ ng̃ ugát at ng̃ náturang
_i_; at ang sa _pang-an_ ay nabábatay namán ng̃ sa anyông _an_ na
inangkapán ng̃ _pang_.
Sa pagbabaybáy nitóng mg̃a pangtiyák ng̃ _mang_ ay kunin natin ang
dalawáng pangwatas na _manghulà_ at _manahî_, na ang isá’y nabábago
ang mg̃a titik ng̃ ugát at ang isá’y hindî.
PAGBABAYBÁY SA MG̃A PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MANG”.
PANG-IN.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Panghulàin. Panahìin.
Panghiwatig Kasalukuyan Pinanghuhulà. Pinananahî.
„ Nakaraán Pinanghulà. Pinanahî.
„ Nakaraán na Pinanghulà na. Pinanahî na.
„ Kararaán Kapanghuhulà pa. Kapapanahî pa.
„ Haharapín Panghuhulàin. Pananahìin.
Pang-utos Panghulàin. Panahìin.
Pangsukob Kasalukuyan Kung pinanghuhulà. Kung pinananahî.
„ Nakaraán Kung pinanghulà. Kung pinanahî.
„ Haharapín Kung panghuhulàin. Kung pananahìin.
IPANG.
Pangbadyá Ipanghulà. Ipanahî.
Panghiwatig Kasalukuyan Ipinanghuhulà. Ipinananahî.
„ Nakaraán Ipinanghulà. Ipinanahî.
„ Nakaraán na Ipinanghulà na. Ipinanahî na.
„ Haharapín Ipanghuhulà. Ipananahî.
Pang-utos Ipanghulà. Ipanahî.
Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinanghuhulà. Kung ipinananahî.
„ Nakaraán Kung ipinanghulà. Kung ipinanahî.
„ Haharapín Kung ipanghuhulà. Kung ipananahî.
PANG-AN.
Pangbadyá Panghulàan. Panahìan.
Panghiwatig Kasalukuyan Pinanghuhulàan. Pinananahìan.
„ Nakaraán Pinanghulàan. Pinanahìan.
„ Nakaraán na Pinanghulàan na. Pinanahìan na.
„ Haharapín Panghuhulàan. Pananahìan.
Pang-utos Panghulàan. Panahìan.
Pangsukob Kasalukuyan Kung pinanghuhulàan. Kung pinananahìan.
„ Nakaraán Kung pinanghulàan. Kung pinanahìan.
„ Haharapín Kung panghuhulàan. Kung pananahìan.
KÁGAMITÁN NITÓNG ANYÔNG “MANG”
G. ¿Alín ang mg̃a pátakarán sa paggamit ng̃ anyông itó?
N. Sa mg̃a pangwatas natin na siyáng binubukalán ng̃ ating mg̃a
salitâ, itóng _mang_ ay isá sa mg̃a nagtatagláy ng̃ malakíng tulong,
kayâ’t siyá ay nábibilang sa pang̃atló ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông
pangbalak. Ang anyông _mang_ ay ginágamit dito sa mg̃a tuntuning
sumúsunód:
I.--Ginágamit ang _mang_ sa pagbabadyá ng̃ mg̃a gawâ ó kilos na
karamihan, na nanggaling sa mg̃a ugát na binaybáy sa _um_ at _mag_ na
íisá ang kahulugán, hal.: sa kain ay mang̃ain, sa pitás ay mamitás,
sa kuha ay mang̃uha, sa buhay ay mamuhay, sa lurâ ay manglurâ, sa
amóy ay mang̃amóy, sa paos ay mamaos, sa malát ay mamalát, atbp.
II.--Ang karamihan sa salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ ibá’t ibáng
bagay ó gawàin ay binabaybáy rin dito sa _mang_, at kung gayó’y
nagkakahulugán ng̃ pagtupád sa hawak na tungkulin, hal.: sa sing̃íl
ay maning̃íl, sa tahî ay manahî, sa aral ay mang̃aral, sa kahoy ay
mang̃ahoy, atbp.
III.--Ang mg̃a kasangkapang patalím ay binabaybáy sa _mang_ na ang
kahulugá’y gumamit ó magtagláy ng̃ náturang patalím, hal.: sa baríl
ay mamaríl, sa kanyón ay mang̃anyón, sa sandata ay manandata, sa
sundáng ay manundáng, sa palakól ay mamalakól, sa iták ay mang̃iták,
sa tabák ay manabák, atbp.
IV.--Nagagawâ ring pangwatas dito sa _mang_ ang mg̃a ng̃alan ng̃
táhanan, bayan, bundók, bukid, atbp. na ang kahulugá’y manirahan ó
mamuhay ó maglakbáy, hal.: sa bayan ay mamayan, sa bundók ay mamundók,
sa bahay ay mamahay, sa bukid ay mamukid, sa parang ay mamarang, sa
gubat ay manggubat, atbp.
V.--Dito sa _mang_ ay nagagawâ ring pangwatas ang iláng ng̃alan ng̃
sasakyán na ang kátuturá’y maglakbáy sa pamamagitan ng̃ náturang
sasakyán, hal.: sa bangkâ ay mamangkâ, sa kalesa ay mang̃alesa, sa
kiles ay mang̃iles, sa kabayo ay mang̃abayo, sa karo ay mang̃aro,
atbp.
VI.--Ang mg̃a ng̃alan ng̃ kasúutan ay nagagawâ ring pangwatas sa
anyông _mang_ na ang kahulugá’y magsuút ó gumamit ó magtagláy, hal.:
sa barò ay mamarò, sa salawál ay manalawál, sa panyô ay mamanyô,
sa tapis ay manapis, sa salamín ay manalamín, atbp.
VII.--Ang mg̃a ugát na tumutukoy sa mg̃a bagay na matatagpùán sa
dagat, ilog, bundók, bukid, atbp. ay nagagawâ ring pangwatas dito
sa anyông _mang_, na, ang kahulugá’y mang̃asó, mang̃isdâ, humanap
ó kumuha sang-ayon sa kápakanán ng̃ isá’t isá, hal.: sa duhat ay
mangduhat, sa ibon ay mang̃ibon, sa isdâ ay mang̃isdâ, sa palakâ ay
mamalakâ, sa palós ay mamalós, sa usá ay mang̃usá, atbp.
VIII.--Ang mg̃a kasangkapan sa paghuli ng̃ anó man ay ipinangwawatas
din dito sa _mang_ na ang kahulugá’y manghuli sa pamamagitan ng̃
náturang kasangkapan, hal.: sa bing̃uwít ay maming̃uwít, sa pukot ay
mamukot, sa lambát ay manglambát, sa dala ay mangdala, sa salapáng
ay manalapáng, sa kitáng ay mang̃itáng, sa baklád ay mamaklád, atbp.
IX.--Ginágamit din ang _mang_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃
paglulupít ó pananaksíl ng̃ isá sa isá, magíng itó’y ginanáp sa
pamamagitan ng̃ patalím at magíng pamalò ó kamáy ng̃ tao, hal.: sa
saksák ay manaksák, sa sakál ay manakál, sa bugbóg ay mangbugbóg, sa
palò ay mamalò, sa tampál ay manampál, sa sipà ay manipà, sa tadyák
ay manadyák, sa sakít ay manakít, sa kurót ay mang̃urót, sa suntók
ay manuntók, atbp.
XVI KABANATA
Ang pangbalak na anyông “MA”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ma_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _ma_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _ma_ sa salitâng ugát.
G. ¿Anó ang káhalagaháng tagláy nitóng _ma_?
N. Kung sa mg̃a anyông pangbalak ay lubhâng mahalagá ang _um_,
_mag_ at _mang_, itóng _ma_ namá’y hindî magigíng hulí ni alang̃án
sa kataasán ng̃ urì na kanyáng tagláy sa ating mg̃a pangwatas at
sa ating mayamang salitâ, kayâ’t siyá’y nábibilang na isá sa mg̃a
pang̃ulong anyông pangbalak.
MG̃A PÁTAKARÁN SA PAGBABAYBÁY
G. Dito sa anyông _ma_, ¿alín namán ang mg̃a pátakaráng dapat
taluntunín sa kanyáng pagbabaybáy?
N. Itóng pagbabaybáy sa anyông _ma_ ay walâng pinag-ibhán halos ng̃
sa anyông _mag_, na walâng _g_, kayâ’t ang mg̃a tuntunin nitó’y
siyáng dapat kásaligán ng̃ mg̃a pátakarán niyón, baga ma’t ang
kahulugán ng̃ isá’t isá ay lubhâng nagkakalayô. Dapat matantô na
ang anyông itó ay nailalagáy sa bilang na dalawá ó marami, at sa
ganitó’y dinaragdagán ng̃ _ng̃a_ sa pag-itan ng̃ anyông _ma_ at ng̃
ugát sa lahát ng̃ panahón.
Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawà ang pangwatas na _mahigâ_ na
nagbuhat sa ugát na _higâ_ na inangkapán ng̃ anyông _ma_, at
pag-agapayanin ang mg̃a bilang na íisá at dalawá ó marami.
PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “MA”
Pangbadyá Mahigâ. Mang̃ahigâ.
Panghiwatig Kasalukuyan Náhihigâ. Nang̃ahíhigâ.
„ Nakaraán Nahigâ. Nang̃ahigâ.
Nang̃akahigâ.
„ Nakaraán na Nakahigâ na. Nang̃ahigâ na.
Nahigâ na.
„ Haharapín Mahihigâ. Mang̃ahihigâ.
Pang-utos Mahigâ. Mang̃ahigâ.
Pangsukob Kasalukuyan Kung nahihigâ. Kung nang̃ahíhigâ.
„ Nakaraán Kung nahigâ. Kung nang̃ahigâ.
„ Haharapín Kung mahihigâ. Kung mang̃ahihigâ.
PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MA”
G. ¿Alín ang pangtiyák na anyô nitóng _ma_?
N. Kung pakasusurìing maigi ang pangtiyák na anyô nitóng _ma_ ay
másasabing walâ, sapagkâ’t siyá gaya rin ng̃ _um_ ay walâng katugmâ
ó katapát na anyô na dî gaya ng̃ karamihan sa ating salitâ. Gayón
man, ay mayroón siyáng pangtiyák, sapagkâ’t sa Wikàng Tagalog gaya
na ng̃ násabi ang mg̃a pangbalak ay may katugmâng anyông pangtiyák.
Ang katugmâ nitóng _ma_ ay dalawá lamang: ang _ika_ na tumutukoy sa
dahilán ó panahón at _ka-an_ na tumutukoy sa poók ó dako.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ika_?
N. Tinátawag na anyông _ika_ ang pangwatas na may kaangkáp na _ika_
sa salitâng ugát, gaya ng̃ _ikasunog_, _ikabasag_, _ikahulog_, na
mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _masunog_, _mabasag_ at _mahulog_.
G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _ka-an_?
N. Tinátawag na anyông _ka-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _ka_ at may sugpóng na _an_, gaya ng̃ _kahulugan_, _kabalian_,
_katisuran_ na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mahulog_, _mabalì_
at _matisod_.
G. Sa pagbabaybáy nitóng mg̃a pangtiyák ng̃ _ma_, ¿alínalín ang mg̃a
tuntuning sinúsunód?
N. Ang pagbabaybáy sa _ika_ ay dapat isalig ng̃ sa anyông _i_ na
dinagdagán lamang itó ng̃ _ka_, at ang sa _ka-an_ ay dapat iayon
ng̃ sa anyông _an_ na inangkapán ng̃ _ka_. Kunin nating halimbawà
ang mg̃a pangwatas na _matisod_ at _mahulog_.
PAGBABAYBÁY SA MG̃A PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MA”
IKA.
_Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._
Pangbadyá Ikatisod. Ikahulog.
Panghiwatig Kasalukuyan Ikinatítisod. Ikinahuhulog.
„ Nakaraán Ikinatisod. Ikinahulog.
„ Nakaraán na Ikinatisod na. Ikinahulog na.
„ Kararaán Katitisod pa. Kahuhulog pa.
„ Haharapín Ikatítisod. Ikahuhulog.
Pang-utos Ikatisod. Ikahulog.
Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinatítisod. Kung ikinahuhulog.
„ Nakaraán Kung ikinatisod. Kung ikinahulog.
„ Haharapín Kung ikatítisod. Kung ikahuhulog.
KA-AN.
Pangbadyá Katisuran. Kahulugan.
Panghiwatig Kasalukuyan Kinatítisuran. Kinahuhulugan.
„ Nakaraán Kinatisuran. Kinahulugan.
„ Nakaraán na Kinatisuran na. Kinahulugan na.
„ Haharapín Katitisuran. Kahuhulugan.
Pang-utos Katisuran. Kahulugan.
Pangsukob Kasalukuyan Kung kinatítisuran. Kung kinahuhulugan.
„ Nakaraán Kung kinatisuran. Kung kinahulugan.
„ Haharapín Kung katitisuran. Kung kahuhulugan.
KÁGAMITÁN NITÓNG ANYÔNG “MA”
G. ¿Saánsaán ginágamit itóng anyông _ma_?
N. Ang talagáng kágamitán ng̃ anyông itó ay tumutukoy sa kilos ó galáw
ng̃ sino man sa kanyáng sarili lamang na hindî maáarìng bumanggít ng̃
sa ibá. Ng̃unì’t nang ang pag-áaral ay lalòng lumiwanag, ay náritó
ang mg̃a tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit.
I.--Ginágamit ang _ma_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ mg̃a
kasakunâang hindî sinasadyâ na nangyayari sa katawán ng̃ sino man,
hal.: mahulog, matisod, mamatáy, madulás, malunod, marapâ, matumbá,
mabunggô, masanggî, masaláng, masagasà, mabulag, mapilay, maulól,
mabung̃ì atbp.
II.--Ginágamit ang _ma_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ mg̃a
pangyayaring katutubò sa damdamin na hindî kinukusà ó ginagawâ
ng̃ pinangyayarihan, hal.: matakot, magitlá, mang̃iníg, magulat,
masawan, masindák, malumbáy, malugód, magalit, mahiyâ, magulumihanan,
magulantáng, atbp.
III.--Ginágamit din ang _ma_ sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃
kalagayan ng̃ sikmurà; hal.: mabusóg, magutom, mauhaw, masirà, atbp.
IV.--Sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃ mg̃a kilos ó galáw ng̃
katawán na kusàng ginagawâ ng̃ sino man sa kanyáng sarili, hal.:
maupô, mahigâ, matulog, magisíng, atbp. Ang ilán sa mg̃a itó’y
ginágamitan ng̃ _um_ at _mag_, gaya ng̃ lumakad, tumakbó, tumayô,
magpasyál, atbp.
V.--Ang _ma_ ay ginágamit din sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃
mg̃a kasiràáng nangyayaring kusà sa mg̃a kasangkapang gamit ng̃
mg̃a tao, hal.: masunog, magibâ, maguhô, mabasag, madurog, mabalì,
masirà, mawalat, mapunit, masirà, atbp.
VI.--Sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ mg̃a likás na kalagayan
ng̃ mg̃a halaman ay ginágamit din ang _ma_, hal.: malantá, matuyô,
maunsiyamî, mabulas, malagô, malusóg, mamatáy, masirà, malagót,
mapatíd, atbp.
VII.--Ginágamit din ang _ma_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man
na siyáng nagigíng salitâng pangturing (ó adjetivo), hal.: sa samâ
ay masamâ, sa buti ay mabuti, sa lakí ay malakí, sa liít ay maliít,
sa taás ay mataás, sa babà ay mababà, sa layò ay malayò, sa lapit
ay malapit, sa pulá ay mapulá, sa putî ay maputî, atbp.
VIII.--Ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man at sakâ angkapán ng̃
_ma_ ay nagigíng pangdiwà na nagkakahulugán ng̃ karamihan, hal.: sa
lang̃aw ay malang̃aw, sa lamók ay malamók, sa palay ay mapalay, sa
bigás ay mabigás, atbp.
XVII KABANATA
Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangbalak
GURÒ. ¿Dapat bagáng baybayíng isáisá at italâng buông buô ang mg̃a
pang̃ulong anyông pangbalak?
NAG-AARAL. Oo pò, lubhâng kinakailang̃ang baybayíng isáisá at buông
itakdâ ang mg̃a pang̃ulong anyông pangbalak na _um_, _mag_, _mang_
at _ma_, sapagkâ’t lalòng líliwanag at lalòng dadalî ang pag-áaral
ng̃ sino man sa Wikàng Tagalog, lubhâ pa’t kung isasagunitâng ang
pag-áaral ng̃ wikàng itó ay bagong bago pa sa mg̃a damdamin natin.
Sinabi kong ang pagtatalâ rito ng̃ mg̃a pagbabaybáy ay isáng paraáng
ikalíliwanag at ikadadalî sa pag-áaral ng̃ sariling wikà, sapagkâ’t
sa biglâng ting̃ín ng̃ isáng nag-aaral ay maliwanag na mamamasdán
at malilirip ang ibá’t ibáng sangkáp ng̃ pangwatas gaya ng̃ mg̃a
ayos (ó modo), mg̃a panahón (ó tiempo), mg̃a bilang (ó número) at
mg̃a katawán (ó persona), gayón ang ibá’t ibáng hugis ng̃ mg̃a
anyô gaya ng̃ _um_, _mag_, _mang_ at _ma_ na kung dî paggugugulan
ng̃ pagwawarìwarì ay malapit mahulog sa pagkakámalî ó kayâ’y sa
pagkakálahóklahók ó pagkakásamasama.
Náritó ng̃â ang mg̃a pagbabaybáy sa _um_, _mag_, _mang_ at _ma_
na dapat pamagatáng _una_, _ikalawá_, _ikatló_ at _ikaapat_ na
pagbabaybáy na náuukol sa bawà’t isá.
HUWARAN NG̃ UNANG PAGBABAYBÁY
ANYÔNG “UM” (UNANG HUGIS)
AYOS PANGBADYÁ Sumulat.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Sumusulat akó[16] Sumusulat tayo
Sumusulat ka Sumusulat kayó
Sumusulat siyá Sumusulat silá
_Panahóng nakaraán_
Sumulat akó Sumulat tayo
Sumulat ka Sumulat kayó
Sumulat siyá Sumulat silá
_Panahóng nakaraán na_
UNANG HUGIS
Nakasulat na akó Nakasulat na tayo
Nakasulat ka na[17] Nakasulat na kayó
Nakasulat na siyá Nakasulat na silá
IKALAWÁNG HUGIS
Sumulat na akó Sumulat na tayo
Sumulat ka na Sumulat na kayó
Sumulat na siyá Sumulat na silá
_Panahóng haharapín_
Susulat akó Susulat tayo
Susulat ka Susulat kayó
Susulat siyá Susulat silá
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Sumulat tayo
Sumulat ka[18] Sumulat kayó
Sumulat siyá Sumulat silá
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung sumusulat akó[19] Kung sumusulat tayo
Kung sumusulat ka Kung sumusulat kayó
Kung sumusulat siyá Kung sumusulat silá
_Panahóng nakaraán_
Kung sumulat akó[20] Kung sumulat tayo
Kung sumulat ka Kung sumulat kayó
Kung sumulat siyá Kung sumulat silá
_Panahóng haharapín_
Kung susulat akó Kung susulat tayo
Kung susulat ka Kung susulat kayó
Kung susulat siyá Kung susulat silá
ANYÔNG “UM” (IKALAWÁNG HUGIS)
AYOS PANGBADYÁ Umibig.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Umíibig akó Umíibig tayo
Umíibig ka Umíibig kayó
Umíibig siyá Umíibig silá
_Panahóng nakaraán_
Umibig akó Umibig tayo
Umibig ka Umibig kayó
Umibig siyá Umibig silá
_Panahóng nakaraán na_
UNANG HUGIS
Nakaibig na akó Nakaibig na tayo
Nakaibig ka na Nakaibig na kayó
Nakaibig na siyá Nakaibig na silá
IKALAWÁNG HUGIS
Umibig na akó Umibig na tayo
Umibig ka na Umibig na kayó
Umibig na siyá Umibig na silá
_Panahóng haharapín_
Íibig akó Íibig tayo
Íibig ka Íibig kayó
Íibig siyá Íibig silá
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Umibig tayo
Umibig ka Umibig kayó
Umibig siyá Umibig silá
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung umíibig akó Kung umíibig tayo
Kung umíibig ka Kung umíibig kayó
Kung umíibig siyá Kung umíibig silá
_Panahóng nakaraán_
Kung umibig akó Kung umibig tayo
Kung umibig ka Kung umibig kayó
Kung umibig siyá Kung umibig silá
_Panahóng haharapín_
Kung íibig akó Kung íibig tayo
Kung íibig ka Kung íibig kayó
Kung íibig siyá Kung íibig silá
HUWARAN NG̃ IKALAWÁNG PAGBABAYBÁY
ANYÔNG “MAG”
AYOS PANGBADYÁ Maglarô.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Naglalarô akó Naglalarô tayo
Naglalarô ka Naglalarô kayó
Naglalarô siyá Naglalarô silá
_Panahóng nakaraán_
Naglarô akó Naglarô tayo
Naglarô ka Naglarô kayó
Naglarô siyá Naglarô silá
_Panahóng nakaraán na_
UNANG HUGIS
Nakapaglarô na akó Nakapaglarô na tayo
Nakapaglarô ka na Nakapaglarô na kayó
Nakapaglarô na siyá Nakapaglarô na silá
IKALAWÁNG HUGIS
Naglarô na akó Naglarô na tayo
Naglarô ka na Naglarô na kayó
Naglarô na siyá Naglarô na silá
_Panahóng haharapín_
Maglalarô akó Maglalarô tayo
Maglalarô ka Maglalarô kayó
Maglalarô siyá Maglalarô silá
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Maglarô tayo
Maglarô ka Maglarô kayó
Maglarô siyá Maglarô silá
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung naglalarô akó Kung naglalarô tayo
Kung naglalarô ka Kung naglalarô kayó
Kung naglalarô siyá Kung naglalarô silá
_Panahóng nakaraán_
Kung naglarô akó Kung naglarô tayo
Kung naglarô ka Kung naglarô kayó
Kung naglarô siyá Kung naglarô silá
_Panahóng haharapín_
Kung maglalarô akó Kung maglalarô tayo
Kung maglalarô ka Kung maglalarô kayó
Kung maglalarô siyá Kung maglalarô silá
HUWARAN NG̃ IKATLÓNG PAGBABAYBÁY
ANYÔNG “MANG”
AYOS PANGBADYÁ Mang̃isdâ.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Nang̃ing̃isdâ akó Nang̃ing̃isdâ tayo
Nang̃ing̃isdâ ka Nang̃ing̃isdâ kayó
Nang̃ing̃isdâ siyá Nang̃ing̃isdâ silá
_Panahóng nakaraán_
Nang̃isdâ akó Nang̃isdâ tayo
Nang̃isdâ ka Nang̃isdâ kayó
Nang̃isdâ siyá Nang̃isdâ silá
_Panahóng nakaraán na_
UNANG HUGIS
Nakapang̃isdâ na akó Nakapang̃isdâ na tayo
Nakapang̃isdâ ka na Nakapang̃isdâ na kayó
Nakapang̃isdâ na siyá Nakapang̃isdâ na silá
IKALAWÁNG HUGIS
Nang̃isdâ na akó Nang̃isdâ na tayo
Nang̃isdâ ka na Nang̃isdâ na kayó
Nang̃isdâ na siyá Nang̃isdâ na silá
_Panahóng haharapín_
Mang̃ing̃isdâ akó Mang̃ing̃isdâ tayo
Mang̃ing̃isdâ ka Mang̃ing̃isdâ kayó
Mang̃ing̃isdâ siyá Mang̃ing̃isdâ silá
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Mang̃isdâ tayo
Mang̃isdâ ka Mang̃isdâ kayó
Mang̃isdâ siyá Mang̃isdâ silá
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung nang̃ing̃isdâ akó Kung nang̃ing̃isdâ tayo
Kung nang̃ing̃isdâ ka Kung nang̃ing̃isdâ kayó
Kung nang̃ing̃isdâ siyá Kung nang̃ing̃isdâ silá
_Panahóng nakaraán_
Kung nang̃isdâ akó Kung nang̃isdâ tayo
Kung nang̃isdâ ka Kung nang̃isdâ kayó
Kung nang̃isdâ siyá Kung nang̃isdâ silá
_Panahóng haharapín_
Kung mang̃ing̃isdâ akó Kung mang̃ing̃isdâ tayo
Kung mang̃ing̃isdâ ka Kung mang̃ing̃isdâ kayó
Kung mang̃ing̃isdâ siyá Kung mang̃ing̃isdâ silá
HUWARAN NG̃ IKAPAT NA PAGBABAYBÁY
ANYÔNG “MA”
AYOS PANGBADYÁ Matulog.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Natutulog akó Nang̃atutulog tayo
Natutulog ka Nang̃atutulog kayó
Natutulog siyá Nang̃atutulog silá
_Panahóng nakaraán_
Natulog akó Nang̃atulog tayo
Natulog ka Nang̃atulog kayó
Natulog siyá Nang̃atulog silá
_Panahóng nakaraán na_
UNANG HUGIS
Nakatulog na akó Nang̃akatulog na tayo
Nakatulog ka na Nang̃akatulog na kayó
Nakatulog na siyá Nang̃akatulog na silá
IKALAWÁNG HUGIS
Natulog na akó Nang̃atulog na tayo
Natulog ka na Nang̃atulog na kayó
Natulog na siyá Nang̃atulog na silá
_Panahóng haharapín_
Matutulog akó Mang̃atutulog tayo
Matutulog ka Mang̃atutulog kayó
Matutulog siyá Mang̃atutulog silá
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Mang̃atulog tayo
Matulog ka Mang̃atulog kayó
Matulog siyá Mang̃atulog silá
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung natutulog akó Kung nang̃atutulog tayo
Kung natutulog ka Kung nang̃atutulog kayó
Kung natutulog siyá Kung nang̃atutulog silá
_Panahóng nakaraán_
Kung natulog akó Kung nang̃atulog tayo
Kung natulog ka Kung nang̃atulog kayó
Kung natulog siyá Kung nang̃atulog silá
_Panahóng haharapín_
Kung matutulog akó Kung mang̃atutulog tayo
Kung matutulog ka Kung mang̃atutulog kayó
Kung matutulog siyá Kung mang̃atutulog silá
TALABABÂAN
[16] Dapat mabatíd na ang mg̃a katawáng itó ay na sa pangtukoy,
at dapat ding matantô na ang mg̃a násabing katawán ay maáarìng
mapauná ó mapahulí sa pangwatas, liban lamang sa pang-utos na lagìng
ipinagpapahuli.
[17] Sa ikalawáng katawáng itó, ang _na_ ay náhuhulí sa _ka_, baga
ma’t maáarì ring iuná dito, at kung magkaganitó’y ang _ká_ ay dapat
gawíng _ikáw_, sa makatuwíd ay _nakasulat na ikáw_.
[18] Gaya na ng̃ násabi, itóng pang-utos ay walâng unang katawán,
sapagkâ’t hindî mangyayaring ang isáng nag-úutos ay mag-utos sa
kanyáng sarili.
[19] Sa panahóng itó, ay maáarì ring gamitin ang _pag_, _pagkâ_,
_kapág_ at _kapagkâ_, sa lugál ng̃ _kung_, (gaya na ng̃ ipinaliwanag)
baga ma’t itó’y siyáng angkáp na angkáp at malimit gamitin.
[20] Dito sa panahóng nakaraán at gayón sa haharapín ng̃ ayos
pangsukob ay maáarìng lagyán sa hulí ng̃ _sana_ ó _disin_, gaya nang
ipinatalastás.
XVIII KABANATA
Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangtiyák
GURÒ. ¿Kailang̃an din kayâng baybayín buông buô ang mg̃a pang̃ulong
anyông pangtiyák?
NAG-AARAL. Kailang̃an din pò, at hindî lamang ang mg̃a pangtiyák
na _in_, _i_ at _an_ kundî patí ang mg̃a katugmâ ng̃ mg̃a anyông
_um_, _mag_, _mang_ at _ma_, ay dapat ding baybayíng isáisá, upáng
ganáp na mákilala ang mg̃a galáw ó pagkakabagobago ng̃ ating mg̃a
pangwatas, sapagkâ’t ang pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangtiyák ay
isáng paraán ng̃ maliwanag na pagsásalaysáy at madalîng pag-áaral,
bukód pa ang mg̃a kagaling̃ang mátatamó kung isasagunitâng ang mg̃a
pangtiyák na pangwatas ay siyáng malimit gamitin sa Wikàng Tagalog
kay sa mg̃a pangwatas na dî dumadalirì ó tumitiyák ng̃ anó mang
bagay ó pang̃alan.
Marapat ng̃âng italatag na buông buô ang pagbabaybáy sa mg̃a
anyông pangtiyák gaya ng̃ ginagawâ sa mg̃a pangbalak, at unahin
nating baybayín ang tatlóng pang̃ulong anyông _in_, _i_ at _an_ na
náuukol sa _um_ at _mag_ at isunód natin dito ang _ipag_, _pag-an_
at _pag-in_, (kung itó’y dapat baybayín) na náuukol din sa _mag_,
sakâ ang _pag-in_, _ipang_ at _pang-an_ na náuukol sa _mang_ at
káhulíhuliha’y ang _ika_ at _ka-an_ na nahihinggíl namán sa _ma_.
HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “UM”
ANYÔNG “IN”
AYOS PANGBADYÁ Sulatin.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Sinusulat ko itó[21] Sinusulat namin ó natin itó
Sinusulat mo itó Sinusulat ninyó itó
Sinusulat niyá itó Sinusulat nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Sinulat ko itó Sinulat namin ó natin itó
Sinulat mo itó Sinulat ninyó itó
Sinulat niyá itó Sinulat nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Sinulat ko na itó Sinulat na namin ó natin itó
Sinulat mo na itó Sinulat na ninyó itó
Sinulat na niyá itó Sinulat na nilá itó
_Panahóng kararaán_
Kásusulat ko pa itó Kásusulat pa namin ó natin itó
Kásusulat mo pa itó Kásusulat pa ninyó itó
Kásusulat pa niyá itó Kásusulat pa nilá itó
_Panahóng haharapín_
Susulatin ko itó Susulatin namin ó natin itó
Susulatin mo itó Susulatin ninyó itó
Susulatin niyá itó Susulatin nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Sulatin namin ó natin itó
Sulatin mo itó Sulatin ninyó itó
Sulatin niyá itó Sulatin nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung sinusulat ko itó Kung sinusulat namin ó natin itó
Kung sinusulat mo itó Kung sinusulat ninyó itó
Kung sinusulat niyá itó Kung sinusulat nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung sinulat ko itó Kung sinulat namin ó natin itó
Kung sinulat mo itó Kung sinulat ninyó itó
Kung sinulat niyá itó Kung sinulat nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung susulatin ko itó Kung susulatin namin ó natin itó
Kung susulatin mo itó Kung susulatin ninyó itó
Kung susulatin niyá itó Kung susulatin nilá itó[22]
HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “UM”
ANYÔNG “I”
AYOS PANGBADYÁ Isulat.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Isinusulat ko itó Isinusulat namin ó natin itó
Isinusulat mo itó Isinusulat ninyó itó
Isinusulat niyá itó Isinusulat nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Isinulat ko itó Isinulat namin ó natin itó
Isinulat mo itó Isinulat ninyó itó
Isinulat niyá itó Isinulat nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Isinulat ko na itó Isinulat na namin ó natin itó
Isinulat mo na itó Isinulat na ninyó itó
Isinulat na niyá itó Isinulat na nilá itó
_Panahóng haharapín_[23]
Isusulat ko itó Isusulat namin ó natin itó
Isusulat mo itó Isusulat ninyó itó
Isusulat niyá itó Isusulat nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Isulat namin ó natin itó
Isulat mo itó Isulat ninyó itó
Isulat niyá itó Isulat nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung isinusulat ko itó Kung isinusulat namin ó natin itó
Kung isinusulat mo itó Kung isinusulat ninyó itó
Kung isinusulat niyá itó Kung isinusulat nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung isinulat ko itó Kung isinulat namin ó natin itó
Kung isinulat mo itó Kung isinulat ninyó itó
Kung isinulat niyá itó Kung isinulat nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung isusulat ko itó Kung isusulat namin ó natin itó
Kung isusulat mo itó Kung isusulat ninyó itó
Kung isusulat niyá itó Kung isusulat nilá itó
HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK NG̃ “UM”
ANYÔNG “AN”
AYOS PANGBADYÁ Sulatan.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Sinusulatan ko itó Sinusulatan namin ó natin itó
Sinusulatan mo itó Sinusulatan ninyó itó
Sinusulatan niyá itó Sinusulatan nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Sinulatan ko itó Sinulatan namin ó natin itó
Sinulatan mo itó Sinulatan ninyó itó
Sinulatan niyá itó Sinulatan nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Sinulatan ko na itó Sinulatan na namin ó natin itó
Sinulatan mo na itó Sinulatan na ninyó itó
Sinulatan na niyá itó Sinulatan na nilá itó
_Panahóng haharapín_
Susulatan ko itó Susulatan namin ó natin itó
Susulatan mo itó Susulatan ninyó itó
Susulatan niyá itó Susulatan nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Sulatan namin ó natin itó
Sulatan mo itó Sulatan ninyó itó
Sulatan niyá itó Sulatan nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung sinusulatan ko itó Kung sinusulatan namin ó natin itó
Kung sinusulatan mo itó Kung sinusulatan ninyó itó
Kung sinusulatan niyá itó Kung sinusulatan nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung sinulatan ko itó Kung sinulatan namin ó natin itó
Kung sinulatan mo itó Kung sinulatan ninyó itó
Kung sinulatan niyá itó Kung sinulatan nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung susulatan ko itó Kung susulatan namin ó natin itó
Kung susulatan mo itó Kung susulatan ninyó itó
Kung susulatan niyá itó Kung susulatan nilá itó
HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “MAG”[24]
ANYÔNG “IPAG”
AYOS PANGBADYÁ Ipaglarô.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Ipinaglalarô ko itó Ipinaglalarô namin ó natin itó
Ipinaglalarô mo itó Ipinaglalarô ninyó itó
Ipinaglalarô niyá itó Ipinaglalarô nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Ipinaglarô ko itó Ipinaglarô namin ó natin itó
Ipinaglarô mo itó Ipinaglarô ninyó itó
Ipinaglarô niyá itó Ipinaglarô nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Ipinaglarô ko na itó Ipinaglarô na namin ó natin itó
Ipinaglarô mo na itó Ipinaglarô na ninyó itó
Ipinaglarô na niyá itó Ipinaglarô na nilá itó
_Panahóng haharapín_
Ipaglalarô ko itó Ipaglalarô namin ó natin itó
Ipaglalarô mo itó Ipaglalarô ninyó itó
Ipaglalarô niyá itó Ipaglalarô nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Ipaglarô namin ó natin itó
Ipaglarô mo itó Ipaglarô ninyó itó
Ipaglarô niyá itó Ipaglarô nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung ipinaglalarô ko itó Kung ipinaglalarô namin ó natin itó
Kung ipinaglalarô mo itó Kung ipinaglalarô ninyó itó
Kung ipinaglalarô niyá itó Kung ipinaglalarô nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung ipinaglarô ko itó Kung ipinaglarô namin ó natin itó
Kung ipinaglarô mo itó Kung ipinaglarô ninyó itó
Kung ipinaglarô niyá itó Kung ipinaglarô nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung ipaglalarô ko itó Kung ipaglalarô namin ó natin itó
Kung ipaglalarô mo itó Kung ipaglalarô ninyó itó
Kung ipaglalarô niyá itó Kung ipaglalarô nilá itó
HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “MAG”
ANYÔNG “PAG-AN”
AYOS PANGBADYÁ Paglarùan.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pinaglalarùan ko itó Pinaglalarùan namin ó natin itó
Pinaglalarùan mo itó Pinaglalarùan ninyó itó
Pinaglalarùan niyá itó Pinaglalarùan nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Pinaglarùan ko itó Pinaglarùan namin ó natin itó
Pinaglarùan mo itó Pinaglarùan ninyó itó
Pinaglarùan niyá itó Pinaglarùan nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Pinaglarùan ko na itó Pinaglarùan na namin ó natin itó
Pinaglarùan mo na itó Pinaglarùan na ninyó itó
Pinaglarùan na niyá itó Pinaglarùan na nilá itó
_Panahóng haharapín_
Paglalarùan ko itó Paglalarùan namin ó natin itó
Paglalarùan mo itó Paglalarùan ninyó itó
Paglalarùan niyá itó Paglalarùan nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Paglarùan namin ó natin itó
Paglarùan mo itó Paglarùan ninyó itó
Paglarùan niyá itó Paglarùan nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung pinaglalarùan ko itó Kung pinaglalarùan namin ó natin itó
Kung pinaglalarùan mo itó Kung pinaglalarùan ninyó itó
Kung pinaglalarùan niyá itó Kung pinaglalarùan nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung pinaglarùan ko itó Kung pinaglarùan namin ó natin itó
Kung pinaglarùan mo itó Kung pinaglarùan ninyó itó
Kung pinaglarùan niyá itó Kung pinaglarùan nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung paglalarùan ko itó Kung paglalarùan namin ó natin itó
Kung paglalarùan mo itó Kung paglalarùan ninyó itó
Kung paglalarùan niyá itó Kung paglalarùan nilá itó
HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK NG̃ “MAG”
ANYÔNG “PAG-IN”
AYOS PANGBADYÁ Paglarùin.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pinaglalarô ko itó Pinaglalarô namin ó natin itó
Pinaglalarô mo itó Pinaglalarô ninyó itó
Pinaglalarô niyá itó Pinaglalarô nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Pinaglarô ko itó Pinaglarô namin ó natin itó
Pinaglarô mo itó Pinaglarô ninyó itó
Pinaglarô niyá itó Pinaglarô nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Pinaglarô ko na itó Pinaglarô na namin ó natin itó
Pinaglarô mo na itó Pinaglarô na ninyó itó
Pinaglarô na niyá itó Pinaglarô na nilá itó
_Panahóng kararaán_
Kapaglalarô ko pa itó Kapaglalarô pa natin ó namin itó
Kapaglalarô mo pa itó Kapaglalarô pa ninyó itó
Kapaglalarô pa niyá itó Kapaglalarô pa nilá itó
_Panahóng haharapín_
Paglalarùin ko itó Paglalarùin namin ó natin itó
Paglalarùin mo itó Paglalarùin ninyó itó
Paglalarùin niyá itó Paglalarùin nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Paglarùin namin ó natin itó
Paglarùin mo itó Paglarùin ninyó itó
Paglarùin niyá itó Paglarùin nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung pinaglalarô ko itó Kung pinaglalarô natin ó namin itó
Kung pinaglalarô mo itó Kung pinaglalarô ninyó itó
Kung pinaglalarô niyá itó Kung pinaglalarô nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung pinaglarô ko itó Kung pinaglarô namin ó natin itó
Kung pinaglarô mo itó Kung pinaglarô ninyó itó
Kung pinaglarô niyá itó Kung pinaglarô nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung paglalarùin ko itó Kung paglalarùin namin ó natin itó
Kung paglalarùin mo itó Kung paglalarùin ninyó itó
Kung paglalarùin niyá itó Kung paglalarùin nilá itó
HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “MANG”
ANYÔNG “PANG-IN”
AYOS PANGBADYÁ Pang̃isdâín.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pinang̃ing̃isdâ ko itó Pinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó
Pinang̃ing̃isdâ mo itó Pinang̃ing̃isdâ ninyó itó
Pinang̃ing̃isdâ niyá itó Pinang̃ing̃isdâ nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Pinang̃isdâ ko itó Pinang̃isdâ namin ó natin itó
Pinang̃isdâ mo itó Pinang̃isdâ ninyó itó
Pinang̃isdâ niyá itó Pinang̃isdâ nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Pinang̃isdâ ko na itó Pinang̃isdâ na namin ó natin itó
Pinang̃isdâ mo na itó Pinang̃isdâ na ninyó itó
Pinang̃isdâ na niyá itó Pinang̃isdâ na nilá itó
_Panahóng kararaán_
Kapapang̃isdâ ko pa itó Kapapang̃isdâ pa natin ó namin itó
Kapapang̃isdâ mo pa itó Kapapang̃isdâ pa ninyó itó
Kapapang̃isdâ pa niyá itó Kapapang̃isdâ pa nilá itó
_Panahóng haharapín_
Pang̃ing̃isdâín ko itó Pang̃ing̃isdâín namin ó natin itó
Pang̃ing̃isdâín mo itó Pang̃ing̃isdâín ninyó itó
Pang̃ing̃isdâín niyá itó Pang̃ing̃isdâín nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Pang̃isdâín namin ó natin itó
Pang̃isdâín mo itó Pang̃isdâín ninyó itó
Pang̃isdâín niyá itó Pang̃isdâín nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung pinang̃ing̃isdâ ko itó Kung pinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó
Kung pinang̃ing̃isdâ mo itó Kung pinang̃ing̃isdâ ninyó itó
Kung pinang̃ing̃isdâ niyá itó Kung pinang̃ing̃isdâ nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung pinang̃isdâ ko itó Kung pinang̃isdâ namin ó natin itó
Kung pinang̃isdâ mo itó Kung pinang̃isdâ ninyó itó
Kung pinang̃isdâ niyá itó Kung pinang̃isdâ nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung pang̃ing̃isdâín ko itó Kung pang̃ing̃isdâín namin ó natin itó
Kung pang̃ing̃isdâín mo itó Kung pang̃ing̃isdâín ninyó itó
Kung pang̃ing̃isdâín niyá itó Kung pang̃ing̃isdâín nilá itó
HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “MANG”
ANYÔNG “IPANG”
AYOS PANGBADYÁ Ipang̃isdâ.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Ipinang̃ing̃isdâ ko itó Ipinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó
Ipinang̃ing̃isdâ mo itó Ipinang̃ing̃isdâ ninyó itó
Ipinang̃ing̃isdâ niyá itó Ipinang̃ing̃isdâ nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Ipinang̃isdâ ko itó Ipinang̃isdâ namin ó natin itó
Ipinang̃isdâ mo itó Ipinang̃isdâ ninyó itó
Ipinang̃isdâ niyá itó Ipinang̃isdâ nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Ipinang̃isdâ ko na itó Ipinang̃isdâ na namin ó natin itó
Ipinang̃isdâ mo na itó Ipinang̃isdâ na ninyó itó
Ipinang̃isdâ na niyá itó Ipinang̃isdâ na nilá itó
_Panahóng haharapín_
Ipang̃ing̃isdâ ko itó Ipang̃ing̃isdâ namin ó natin itó
Ipang̃ing̃isdâ mo itó Ipang̃ing̃isdâ ninyó itó
Ipang̃ing̃isdâ niyá itó Ipang̃ing̃isdâ nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Ipang̃isdâ namin ó natin itó
Ipang̃isdâ mo itó Ipang̃isdâ ninyó itó
Ipang̃isdâ niyá itó Ipang̃isdâ nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung ipinang̃ing̃isdâ ko itó Kung ipinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó
Kung ipinang̃ing̃isdâ mo itó Kung ipinang̃ing̃isdâ ninyó itó
Kung ipinang̃ing̃isdâ niyá itó Kung ipinang̃ing̃isdâ nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung ipinang̃isdâ ko itó Kung ipinang̃isdâ namin ó natin itó
Kung ipinang̃isdâ mo itó Kung ipinang̃isdâ ninyó itó
Kung ipinang̃isdâ niyá itó Kung ipinang̃isdâ nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung ipang̃ing̃isdâ ko itó Kung ipang̃ing̃isdâ namin ó natin itó
Kung ipang̃ing̃isdâ mo itó Kung ipang̃ing̃isdâ ninyó itó
Kung ipang̃ing̃isdâ niyá itó Kung ipang̃ing̃isdâ nilá itó
HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK NG̃ “MANG”
ANYÔNG “PANG-AN”
AYOS PANGBADYÁ Pang̃isdâan.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Pinang̃ing̃isdâan ko itó Pinang̃ing̃isdâan namin ó natin itó
Pinang̃ing̃isdâan mo itó Pinang̃ing̃isdâan ninyó itó
Pinang̃ing̃isdâan niyá itó Pinang̃ing̃isdâan nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Pinang̃isdâan ko itó Pinang̃isdâan namin ó natin itó
Pinang̃isdâan mo itó Pinang̃isdâan ninyó itó
Pinang̃isdâan niyá itó Pinang̃isdâan nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Pinang̃isdâan ko na itó Pinang̃isdâan na namin ó natin itó
Pinang̃isdâan mo na itó Pinang̃isdâan na ninyó itó
Pinang̃isdâan na niyá itó Pinang̃isdâan na nilá itó
_Panahóng haharapín_
Pang̃ing̃isdâan ko itó Pang̃ing̃isdâan natin ó namin itó
Pang̃ing̃isdâan mo itó Pang̃ing̃isdâan ninyó itó
Pang̃ing̃isdâan niyá itó Pang̃ing̃isdâan nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Pang̃isdâan namin ó natin itó
Pang̃isdâan mo itó Pang̃isdâan ninyó itó
Pang̃isdâan niyá itó Pang̃isdâan nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung pinang̃ing̃isdâan ko itó Kung pinang̃ing̃isdâan namin ó natin itó
Kung pinang̃ing̃isdâan mo itó Kung pinang̃ing̃isdâan ninyó itó
Kung pinang̃ing̃isdâan niyá itó Kung pinang̃ing̃isdâan nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung pinang̃isdâan ko itó Kung pinang̃isdâan namin ó natin itó
Kung pinang̃isdâan mo itó Kung pinang̃isdâan ninyó itó
Kung pinang̃isdâan niyá itó Kung pinang̃isdâan nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung pang̃ing̃isdâan ko itó Kung pang̃ing̃isdâan namin ó natin itó
Kung pang̃ing̃isdâan mo itó Kung pang̃ing̃isdâan ninyó itó
Kung pang̃ing̃isdâan niyá itó Kung pang̃ing̃isdâan nilá itó
HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “MA”
ANYÔNG “IKA”
AYOS PANGBADYÁ Ikatisod.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Ikinatítisod ko itó Ikinatítisod namin ó natin itó
Ikinatítisod mo itó Ikinatítisod ninyó itó
Ikinatítisod niyá itó Ikinatítisod nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Ikinatisod ko itó Ikinatisod namin ó natin itó
Ikinatisod mo itó Ikinatisod ninyó itó
Ikinatisod niyá itó Ikinatisod nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Ikinatisod ko na itó Ikinatisod na namin ó natin itó
Ikinatisod mo na itó Ikinatisod na ninyó itó
Ikinatisod na niyá itó Ikinatisod na nilá itó
_Panahóng haharapín_
Ikatítisod ko itó Ikatítisod namin ó natin itó
Ikatítisod mo itó Ikatítisod ninyó itó
Ikatítisod niyá itó Ikatítisod nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Ikatisod namin ó natin itó
Ikatisod mo itó Ikatisod ninyó itó
Ikatisod niyá itó Ikatisod nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung ikinatítisod ko itó Kung ikinatítisod namin ó natin itó
Kung ikinatítisod mo itó Kung ikinatítisod ninyó itó
Kung ikinatítisod niyá itó Kung ikinatítisod nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung ikinatisod ko itó Kung ikinatisod namin ó natin itó
Kung ikinatisod mo itó Kung ikinatisod ninyó itó
Kung ikinatisod nilá itó Kung ikinatisod nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung ikatítisod ko itó Kung ikatítisod namin ó natin itó
Kung ikatítisod mo itó Kung ikatítisod ninyó itó
Kung ikatítisod niyá itó Kung ikatítisod nilá itó
HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “MA”
ANYÔNG “KA-AN”
AYOS PANGBADYÁ Katisuran.
AYOS PANGHIWATIG
_Panahóng kasalukuyan_
_Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_
Kinatítisuran ko itó Kinatítisuran namin ó natin itó
Kinatítisuran mo itó Kinatítisuran ninyó itó
Kinatítisuran niyá itó Kinatítisuran nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kinatisuran ko itó Kinatisuran namin ó natin itó
Kinatisuran mo itó Kinatisuran ninyó itó
Kinatisuran niyá itó Kinatisuran nilá itó
_Panahóng nakaraán na_
Kinatisuran ko na itó Kinatisuran na namin ó natin itó
Kinatisuran mo na itó Kinatisuran na ninyó itó
Kinatisuran na niyá itó Kinatisuran na nilá itó
_Panahóng haharapín_
Katitisuran ko itó Katitisuran namin ó natin itó
Katitisuran mo itó Katitisuran ninyó itó
Katitisuran niyá itó Katitisuran nilá itó
AYOS PANG-UTOS
_Panahóng kasalukuyan_
Katisuran namin ó natin itó
Katisuran mo itó Katisuran ninyó itó
Katisuran niyá itó Katisuran nilá itó
AYOS PANGSUKOB
_Panahóng kasalukuyan_
Kung kinatítisuran ko itó Kung kinatítisuran namin ó natin itó
Kung kinatítisuran mo itó Kung kinatítisuran ninyó itó
Kung kinatítisuran niyá itó Kung kinatítisuran nilá itó
_Panahóng nakaraán_
Kung kinatisuran ko itó Kung kinatisuran namin ó natin itó
Kung kinatisuran mo itó Kung kinatisuran ninyó itó
Kung kinatisuran niyá itó Kung kinatisuran nilá itó
_Panahóng haharapín_
Kung katitisuran ko itó Kung katitisuran namin ó natin itó
Kung katitisuran mo itó Kung katitisuran ninyó itó
Kung katitisuran niyá itó Kung katitisuran nilá itó
TALABABÂAN
[21] Inilagáy ang _itó_ upáng tumukoy ng̃ bagay na ginagawâ, at dapat
matantô na ang mg̃a katawán (ó persona) ay dapat ilagáy sa pang-arì
na siyáng angkóp sa mg̃a pangtiyák na pangwatas.
[22] Hindî ko na inilagáy rito ang ikalawáng hugis nitóng _in_,
sapagkâ’t hindî lubhâng naiibá sa una, liban sa pag-áangkáp niyá sa
ugát.
[23] Dapat alamíng sa mg̃a anyông _i_ at _an_ ay walâng panahóng
kararaán, kundî sa _in_ lamang.
[24] Hindî na kailang̃ang italâ ang _in_, _i_ at _an_ na mg̃a katugmâ
nitóng _mag_, sapagkâ’t kaparis din ng̃ sa _um_. Tang̃ìng bábanggitín
dito ang mg̃a pangtiyák din nitóng _mag_ na _ipag_, _pag-an_ at
_pag-in_ (kung itó’y maáarì).
XIX KABANATA
Sa mg̃a pangtulong na anyô ng̃ pangwatas
GURÒ. ¿Alínalín namán ang mg̃a anyông pangtulong ng̃ ating pangwatas?
NAG-AARAL. Nápakarami pò at nang mákilala ay náitó ang mg̃a anyông
pangtulong sa pangbalak: _maká_, _magpa_, _pa_, _magpaka_, _makí_,
_magká_, _magíng_, _magsí_, _magpatí_, _manghí_, _magkáng_ at _magsa_.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _maká_?
N. Tinátawag na anyông _maká_ ang pangwatas na may pang-angkáp na
_maká_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _maka_lakad, _maka_utang, _maka_kain.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpa_?
N. Tinátawag na anyông _magpa_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _magpa_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _magpa_turò, _magpa_lamíg,
_magpa_gandá.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pa_?
N. Tinátawag na anyông _pa_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó,
gaya ng̃ _pa_tulong, _pa_hilot, _pa_tampál.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpaka_?
N. Tinátawag na anyông _magpaka_ ang pangwatas na kinaáangkapán ng̃
anyông itó, gaya ng̃ _magpaka_babà, _magpaka_baít, _magpaka_runong.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _makí_?
N. Tinátawag na anyông _makí_ ang pangwatas na binubuô ng̃ salitâng
ugát at ng̃ pang-angkáp na _makí_, gaya ng̃ _maki_panayám,
_makí_kastilà, _makí_apóy.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magká_?
N. Tinátawag na anyông _magká_ ang pangwatas na binubuô ng̃ ugát
at ng̃ pang-angkáp na _magká_, gaya ng̃ _magká_utang, _magká_sakít,
_magká_sunog.
G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _magíng_?
N. Tinátawag na anyông _magíng_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó,
gaya ng̃ _magíng_ tao, _magíng_ hayop, _magíng_ talà.
G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _magsí_?
N. Tinátawag na anyông _magsí_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó,
gaya ng̃ _magsí_pasok, _magsi_takbó, _magsi_dalang̃in.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpatí_?
N. Ang pangwatas na binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp na
_magpatí_, gaya ng̃ _magpati_luhód, _magpati_rapá, _magpati_higâ.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _manghí_?
N. Ang pangwatas na binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp na
_manghí_, gaya ng̃ _manghí_ng̃ukó, _manghí_ning̃á, _manghí_ng̃uto.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magkáng_?
N. Tinátawag na anyông _magkáng_ ang pangwatas na may kaangkáp ng̃
anyông itó, gaya ng̃ _magkang_hihirap, _magkang_puputot, _magkang_íihì.
G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magsa_?
N. Tinátawag na anyông _magsa_ ang pangwatas na may kaangkáp nitó,
gaya ng̃ _magsa_kastilà, _magsa_ilokano, _magsa_haponés.
G. ¿Alín namán ang mg̃a anyông pangtulong sa pangtiyák na katugmâ
ng̃ mg̃a anyông pangbalak na tinalikdán?
N. Marami rin pò, at bawà’t isáng anyông pangbalak ay may katugmâng
pangtiyák na ang kadalasá’y dalawá, tatló at kung minsan pa’y humigít
sa bilang na itó. Sapagkâ’t lubhâng malawig na isáisáhín ay hindî
na dapat banggitín dito kundî sa kinaúukulan ng̃ bawà’t isá.
XX KABANATA
Ukol sa anyông “MAKÁ”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _maká_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _maká_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _maká_ sa salitâng ugát.
G. ¿Anó ang kahulugán nitóng anyông _maká_?
N. Náuuwî itó sa dalawáng kahulugán: ang una’y _kapangyarihan_ (ó
potencial) gaya ng̃ _makalakad_, _makatakbó_, at ang ikalawá’y
_kadahilanan_ (ó causal) gaya ng̃ _makabuti_, _makaginhawa_.
G. ¿Paano ang pagbabaybáy nitóng anyông _maká_?
N. Gaya rin ng̃ sa mg̃a anyông _mag_, _mang_ at _ma_ na inúulit ang
unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát sa mg̃a panahóng
kasalukuyan at haharapín. Baybayín natin ang mg̃a pangwatas na
_makatakbó_ at _makagalíng_ na ang una’y náuukol sa kapangyarihan
at ang hulí’y sa kadahilanan.
_Ayos_ _Panahón_ _Kapangyarihan_ _Kadahilanan_
Pangbadyá Makatakbó Makagalíng
Panghiwatig Kasalukuyan Nakatatakbó Nakagagalíng
„ Nakaraán Nakatakbó Nakagalíng
„ Nakaraán na Nakatakbó na Nakagalíng na
„ Haharapín Makatatakbó Makagagalíng
Pang-utos Makatakbó Makagalíng
Pangsukob Kasalukuyan Kung nakatatakbó Kung nakagagalíng
„ Nakaraán Kung nakatakbó Kung nakagalíng
„ Haharapín Kung makatatakbó Kung makagagalíng
G. ¿Anó ang dapat matantô ukol sa pagbabaybáy nitóng _maká_?
N. Dapat matantô na kung ang pangwatas na binabaybáy ay nagbuhat
sa anyông “um” ay dapat isunód sa ginawâng pagbabaybáy sa mg̃a
pangwatas na _makatakbó_ at _makagalíng_, ng̃unì’t kung sa “mag” ay
dapat ding ibatay sa náturang pagbabaybáy, na ang kaibhán lamang
nitó ay dinaragdagán pa ng̃ _pag_[25] sa gitnâ ng̃ _maká_ at ng̃
ugát. Dapat ding matantô na ang bagay na itó’y tang̃ìng nangyayari
sa kapangyarihan at hindî sa kadahilanan. Baybayín namán natin ang
mg̃a pangwatas na _makapag-aral_ at _makapagturò_ na nagbuhat sa
_mag-aral_ at _magturò_.
_Ayos_ _Panahón_ _Kapangyarihan_
Pangbadyá Makapag-aral Makapagturò
Panghiwatig Kasalukuyan Nakapag-áaral Nakapagtuturò
„ Nakaraán Nakapag-aral Nakapagturò
„ Nakaraán na Nakapag-aral na Nakapagturò na
„ Haharapín Makapag-áaral Makapagtuturò
Pang-utos Makapag-aral Makapagturò
Pangsukob Kasalukuyan Kung nakapag-áaral Kung nakapagtuturò
„ Nakaraán Kung nakapag-aral Kung nakapagturò
„ Haharapín Kung makapag-áaral Kung makapagtuturò
ANG KANYÁNG PANGTIYÁK
G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _maká_ kung náuukol sa kapangyarihan?
N. Kung náuukol sa kapangyarihan, ang pangtiyák ng̃ _maká_ ay
_ma-in_, _mai_ at _ma-an_, kailan ma’t ang pangwatas ay nagbuhat sa
“um”. Ng̃unì’t dapat mabatíd, na, ang _in_ ay ináalís sa _ma-in_
at nagigíng _ma_ lamang at sa _mai_ at _ma-an_ ay ináalís din ang
náturang _in_. Kung ang pangwatas ay nagbuhat sa _mag_, ang _ma_,
_mai_ at _ma-an_ ay dapat gawíng _mapag_, _maipag_ at _mapag-an_.
Náritó ang dalawáng halimbawà na náuukol sa bawà’t isá.
NÁUUKOL SA “UM”
_Ma._ _Mai._ _Ma-an._
Pangbadyá Masulat Maisulat Masulatan
Kasalukuyan Nasusulat Naisusulat Nasusulatan
Nakaraán Nasulat Naisulat Nasulatan
Nakaraán na Nasulat na Naisulat na Nasulatan na
Haharapín Masusulat Maisusulat Masusulatan
Pang-utos Masulat Maisulat Masulatan
Kasalukuyan Kung nasusulat Kung naisusulat Kung nasusulatan
Nakaraán Kung nasulat Kung naisulat Kung nasulatan
Haharapín Kung masusulat Kung maisusulat Kung masusulatan
NÁUUKOL SA “MAG”
_Mapag._ _Maipag._ _Mapag-an._
Pangbadyá Mapag-aral Maipag-aral Mapag-aralan
Kasalukuyan Napag-áaral Naipag-áaral Napag-áaralan
Nakaraán Napag-aral Naipag-aral Napag-aralan
Nakaraán na Napag-aral na Naipag-aral na Napag-aralan na
Haharapín Mapag-áaral Maipag-áaral Mapag-áaralan
Pang-utos Mapag-aral Maipag-aral Mapag-aralan
Kasalukuyan Kung napag-áaral Kung naipag-áaral Kung napag-áaralan
Nakaraán Kung napag-aral Kung naipag-aral Kung napag-aralan
Haharapín Kung mapag-áaral Kung maipag-áaral Kung mapag-áaralan
G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _maká_ kung náuukol sa kadahilanan?
N. Kung náuukol sa kadahilanan, ang pangtiyák ng̃ _maká_ ay _ika_
kung tumutukoy sa pangwatas na nagbuhat sa _um_, at _ikapag_ kung
tumutukoy namán sa pangwatas na nanggaling sa _mag_. Dapat mabatíd
na, magíng ang _ika_ at magíng ang _ikapag_ ay dapat sing̃itan ng̃
_in_ sa gitnâ ng̃ _k_ at _a_ sa mg̃a panahóng kasalukuyan at mg̃a
nakaraán. Náritó ang halimbawà ng̃ isá’t isá.
_Ayos._ _Panahón._ _Ika._ _Ikapag._
Pangbadyá Ikagalíng Ikapagsaing
Panghiwatig Kasalukuyan Ikinagagalíng Ikinapagsasaing
„ Nakaraán Ikinagalíng Ikinapagsaing
„ Nakaraán na Ikinagalíng na Ikinapagsaing na
„ Haharapín Ikagagalíng Ikapagsasaing
Pang-utos Ikagalíng Ikapagsaing
Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinagagalíng Kung ikinapagsasaing
„ Nakaraán Kung ikinagalíng Kung ikinapagsaing
„ Haharapín Kung ikagagalíng Kung ikapagsasaing
KÁGAMITÁN NG̃ NÁTURANG ANYÔ
G. ¿Alín ang kágamitán ng̃ anyông _maká_?
N. Itóng _maká_ baga ma’t nábibilang sa mg̃a anyông pangtulong ay
isá rin sa malimit gamitin sa ating mayamang salitâ. Náitó ang mg̃a
sinúsunód na tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit:
I.--Ginágamit ang _maká_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃
kalayàang makagawâ ng̃ anó mang kilos sa sariling katawán, hal.:
makabasa, makasulat, makakain, makaihì, makatakbó, makalakad,
makapasok, makalabás, makaligò, makalang̃óy, makagawâ, makadipá,
makatulog, atbp.
II.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa kaisipán at sa
damdamin ng̃ tao ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ at kung
magkaganitó’y nagbabadyá ng̃ mg̃a kilos ó gawàing pagkakátaón ó
hindî ináasahang mangyari, hal.: sa alala ay makaalala, sa gunitâ ay
makagunitâ, sa isip ay makaisip, sa damdám ay makaramdám, sa damá
ay makadamá, sa hipò ay makahipò, sa kita ay makakita, sa masíd ay
makamasíd, sa ting̃ín ay makating̃ín, sa diníg ay makariníg, sa amóy
ay makaamóy, atbp.
III.--Kung ang isáng pangwatas ay nagkakahulugán ng̃ anó mang bagay
na binabalak gawín, ang ugát na yaó’y magagawâ ring pangwatas dito
sa _maká_ na ang kahulugá’y kung makakayang ganapín ang náturang
balak, hal.: _Mang̃ing̃isdâ_ akó kung _makakapang̃isdâ_, _susulat_
siyá kung _makasusulat_, _papasok_ akó kung _makapapasok_, atbp.
IV.--Ginágamit din ang _maká_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃
kasiràáng hindî sinasadyâ na ibinung̃a ng̃ mg̃a katutubòng pangyayari.
Dapat matantô na itó’y malimit gamitin sa mg̃a panahóng nakaraán,
hal.: ang _hang̃in_ ay siyáng _nakagibâ_ ng̃ mg̃a bahay, ang _apóy_
ay siyáng _nakatupok_ ng̃ táhanan, ang _lindól_ ay siyáng _nakaguhô_
ng̃ simbahan, ang _bahâ_ ay siyáng _nakasirà_ ng̃ mg̃a halaman, atbp.
V.--Nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ ang mg̃a ugát na
nagbabadyá ng̃ lumbáy ó sayá ng̃ sino man, at ang mg̃a pangwatas na
itó’y nagkakahulugán ng̃ anó mang pangyayari na siyáng lumilikhâ ng̃
gayóng kalumbayan ó kasayahan, hal.: sa iyák ay makaiyák, sa lumbáy
ay makalumbáy, sa lungkót ay makalungkót, sa luhà ay makaluhà, sa
sayá ay makasayá, sa alíw ay makaalíw, sa tawa ay makatawa, atbp.
Dapat lamang mabatíd, na, ang mg̃a pangwatas na itó’y napakalimit
gamitin sa panahóng nakaraán.
VI.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ kagaling̃an ó kasamâan
ng̃ anó mang bagay ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ na
nagkakahulugán ng̃ isáng bagay na siyáng lumilikhâ ng̃ násabing
kagaling̃an ó kasamâan, hal.: sa buti ay makabuti, sa galíng ay
makagalíng, sa buhay ay makabuhay, sa ginhawa ay makaginhawa, sa
samâ ay makasamâ, sa lalâ ay makalalâ, sa sakít ay makasakít, atbp.
VII.--Ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man at náangkapán ng̃
_maká_ ay nagigíng salitâng pangdiwà (ó sustantivo) na ang kahulugá’y
pagkampí ó pagsapì sa gayó’t ganitóng pangkát, panig, lapìán, atbp.,
hal.: sa bago ay makabago, sa lumà ay makalumà, sa bayan ay makabayan,
sa parì ay makaparì, sa tao ay makatao, sa hayop ay makahayop, sa
kastilà ay makakastilà, sa intsík ay makaintsík, atbp.
VIII.--Ang mg̃a ugát na tumutukoy sa ibá’t ibáng anyô ó kilos ng̃
katawán ng̃ tao ay naipangwawatas din sa _maká_ na ang kahulugá’y
ang kalabisán ó kasagwâan ng̃ náturang anyô ó kilos, hal.: sa dilat
ay makadilat, sa ng̃isi ay makang̃isi, sa ng̃ang̃á ay makang̃ang̃á,
sa ting̃ín ay makating̃ín, atbp.
TALABABÂAN
[25] Dapat alalahanin na ang _pag_ ay siyáng pangtiyák ng̃ _mag_.
Gayón din ang dapat gawín sa ibáng anyông pang̃ulo ng̃ pangwatas.
XXI KABANATA
Hinggíl sa anyông “MAGPA”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpa_?
NAG-AARAL. Tinátawag na _magpa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na
_magpa_ sa salitâng ugát.
G. ¿Paano ang pagbabaybáy sa anyông itó?
N. Madalî pò: sukat nang maalaman na sa mg̃a panahóng kasalukuyan
at haharapín ay kailang̃ang ulitin ó dalawahín ang unang dalawáng
titik ng̃ hulíng pantíg ng̃ anyông _magpa_. Baybayín natin ang mg̃a
pangwatas na _magpabasa_ at _magpataním_ na nagbuhat sa _bumasa_ at
_magtaním_[26].
_Ayos_ _Panahón_ _Bumasa_ _Magtaním_
Pangbadyá Magpabasa Magpataním
Panghiwatig Kasalukuyan Nagpapabasa Nagpapataním
„ Nakaraán Nagpabasa Nagpataním
„ Nakaraán na Nagpabasa na Nagpataním na
„ Haharapín Magpapabasa Magpapataním
Pang-utos Magpabasa Magpataním
Pangsukob Kasalukuyan Kung nagpapabasa Kung nagpapataním
„ Nakaraán Kung nagpabasa Kung nagpataním
„ Haharapín Kung magpapabasa Kung magpapataním
ANG KANYÁNG PANGTIYÁK
G. ¿Alín ang pangtiyák nitóng anyông _magpa_?
N. Ang pangtiyák ng̃ _magpa_ ay _pa_ lamang. Itóng _pa_ kung tulung̃an
ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák ay nagigíng _pa-in_, _ipa_ at
_pa-an_ na siyáng mg̃a pangtiyák ng̃ _magpa_ kung ang pangwatas na
ibig baybayín ay nagbuhat sa _um_. Kung nagbuhat namán sa _mag_,
ang pangtiyák ng̃ _magpa_ ay _papag-in_, _ipapag_ at _papag-an_.
Sa pagbabaybáy sa mg̃a pangtiyák ng̃ náturang _magpa_ ay kunin din
nating halimbawà ang dalawáng pangwatas na _bumasa_ at _magtaním_
na babaybayíng isáisá ó hiwáhiwaláy.
NÁUUKOL SA “UM”
_PA-IN_ _IPA_ _PA-AN_
Pangbadyá Pabasahin Ipabasa Pabasahan
Kasalukuyan Pinababasa Ipinababasa Pinababasahan
Nakaraán Pinabasa Ipinabasa Pinabasahan
Nakaraán na Pinabasa na Ipinabasa na Pinabasahan na
Haharapín Pababasahin Ipababasa Pababasahan
Pang-utos Pabasahin Ipabasa Pabasahan
Kasalukuyan Kung pinababasa Kung ipinababasa Kung pinababasahan
Nakaraán Kung pinabasa Kung ipinabasa Kung pinabasahan
Haharapín Kung pababasahin Kung ipababasa Kung pababasahan
NÁUUKOL SA “MAG”
_PAPAG-IN_ _IPAPAG_ _PAPAG-AN_
Pangbadyá Papagtanimín Ipapagtaním Papagtanimán
Kasalukuyan Pinapagtataním Ipinapagtataním Pinapagtatanimán
Nakaraán Pinapagtaním Ipinapagtaním Pinapagtanimán
Nakaraán na Pinapagtaním na Ipinapagtaním na Pinapagtanimán na
Haharapín Papagtatanimín Ipapagtaním Papagtatanimán
Pang-utos Papagtanimín Ipapagtaním Papagtanimán
Kasalukuyan Kung Kung Kung
pinapagtataním ipinapagtataním pinapagtatanimán
Nakaraán Kung Kung Kung
pinapagtaním ipinapagtaním pinapagtanimán
Haharapín Kung Kung Kung
papagtatanimín ipapagtaním papagtatanimán
G. ¿Maáarì bagáng baybayín sa ibá itóng anyông _magpa_?
N. Ang _magpa_ ay nababaybáy sa ibáng paraán kailan ma’t inangkapán
ng̃ _maká_ na náuukol sa kapangyarihan, at kung magkaganitó ang
_magpa_ ay magigíng _pagpa_. Ihalimbawà natin ang ugát na _ginhawa_
at _panhik_ na sang-ayon dito ay nagigíng _makapagpaginhawa_ at
_makapagpapanhik_.
_Ayos._ _Panahón._ _Ginhawa._ _Panhik._
Pangbadyá Makapagpaginhawa Makapagpapanhik
Panghiwatig Kasalukuyan Nakapagpapaginhawa Nakapagpapapanhik
„ Nakaraán Nakapagpaginhawa Nakapagpapanhik
„ Nakaraán na Nakapagpaginhawa na Nakapagpapanhik na
„ Haharapín Makapagpapaginhawa Makapagpapapanhik
Pang-utos Makapagpaginhawa Makapagpapanhik
Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung
nakapagpapaginhawa nakapagpapapanhik
„ Nakaraán Kung nakapagpaginhawa Kung nakapagpapanhik
„ Haharapín Kung Kung
makapagpapaginhawa makapagpapapanhik
KÁGAMITÁN NG̃ NÁSABING ANYÔ
G. ¿Saánsaán ginágamit ang anyông _magpa_?
N. Ang talagáng kátuturán nitóng _magpa_ kung naáangkáp sa salitâng
ugát ay ang mag-utos ó magtulot ó mamanhík sa kanino man na gawín ang
anó mang bagay sang-ayon sa kátuturáng tagláy ng̃ ugát. Gayón man,
upáng matalastás ang ibá’t ibáng kágamitán na kanyáng sinásakláw ay
náitó ang mg̃a tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit.
I.--Ginágamit ang _magpa_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃
pag-úutos ng̃ isáng tao sa sino man na gawín ang iniúutos sang-ayon
sa kahulugán ng̃ ugát, hal.: sa gawâ ay magpagawâ, sa tahî ay
magpatahî, sa tindá ay magpatindá, sa lutò ay magpalutò, sa lakad
ay magpalakad, sa ligò ay magpaligò, sa basa ay magpabasa, sa sulat
ay magpasulat, sa taním ay magpataním, sa lang̃óy ay magpalang̃óy,
atbp.
II.--Tungkól sa mg̃a ugát na nagpapahayag ng̃ anó man at magawâng
pangwatas dito sa anyông _magpa_ ay nagbabadyá ng̃ pagkakawang gawâ
ng̃ isá sa sino man sang-ayon sa kátuturán ng̃ ugát, hal.: sa buhay
ay magpabuhay, sa kain ay magpakain, sa inóm ay magpainóm, sa tirá
ay magpatirá, sa damít ay magparamít, atbp.
III.--Hinggíl namán sa mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ mg̃a likás na
pangyayari ay nagagawâ ring pangwatas sa _magpa_, na ang kátuturá’y
lumikhâ ng̃ anó man sang-ayon sa ugát, na, tang̃ìng magagawâ ng̃
Dios ó ng̃ katalagahán, hal.: sa kulóg ay magpakulóg, sa kidlát ay
magpakidlát, sa araw ay magpaaraw, sa ulán ay magpaulán, sa bagyó ay
magpabagyó, sa lindól ay magpalindól, sa bahâ ay magpabahâ, atbp.
Ang gayóng paglikhâ ay magagawâ rin kung minsan ng̃ sino mang tao,
hal.: sa alon ay magpaalon, sa hang̃in ay magpahang̃in, sa tunóg ay
magpatunóg, sa ugong ay magpaugong, atbp.
IV.--Kung naáangkapán ng̃ _magpa_ ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃
panahón ay nagtatagláy ng̃ kahulugáng pag-úutos sa ibá ó dilì kayâ’y
kusà sa kanyáng sarili na magpatirá ó magpabayàng abutin ng̃ anó
man sang-ayon sa ugát, hal.: sa gabí ay magpagabí, sa tanghalì ay
magpatanghalì, sa umaga ay magpaumaga, sa hapon ay magpahapon, sa
hating-gabí ay magpahating-gabí, atbp.
V.--Ukol sa ibá’t ibáng ugát na nagbabadyá ng̃ anó man ay
naipangwawatas din sa _magpa_, at ang mg̃a itó’y nagkakahulugán ng̃
tikís ó kusàng paggawâ ng̃ sino man sa kanyáng sarili sang-ayon
sa isinasaysáy ng̃ ugát, hal.: sa gandá ay magpagandá, sa buti ay
magpabuti, sa araw ay magpaaraw, sa ulán ay magpaulán, sa lamíg ay
magpalamíg, sa hang̃in ay magpahang̃in, sa anod ay magpaanod, atbp.
VI.--Nagtatagláy ng̃ kahulugán ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa
_magpa_ ng̃ paghing̃î ó pagbibigáy ng̃ anó man sang-ayon sa kátuturán
ng̃ ugát, hal.: sa limós ay magpalimós, sa buwís ay magpabuwís, sa
utang ay magpautang, sa sanglâ ay magpasanglâ, sa tubò ay magpatubò,
sa hirám ay magpahirám, atbp.
VII.--Kung ang anyông _magpa_ ay alisán ng̃ _g_ at ang natirá’y
iangkáp sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man ay nagtatagláy ng̃
kahulugáng maparoón sa isáng dako ó poók ó kayâ’y maparoón sa kanino
man ó saán man ó kailan man, hal.: sa ibabâ ay mapaibabâ, sa itaás
ay mapaitaás, sa sulok ay mapasulok, sa siksík ay mapasiksík, sa iyó
ay mapaiyó, sa akin ay mapaakin, sa silang̃anan ay mapasilang̃anan,
sa kalunuran ay mapakalunuran, sa araw ay mapaaraw, sa gabí ay
mapagabí, sa hapon ay mapahapon, atbp.
TALABABÂAN
[26] Dapat matantô na sa pangbalak ng̃ anyông itó ay walâng
kailang̃ang ang isáng pangwatas ay magbuhat sa _um_ ó sa _mag_.
Ng̃unì’t sa pangtiyák ay kailang̃ang matalastás ang _pag_ na siyáng
katugmâ ng̃ _mag_.
XXII KABANATA
Tungkól sa anyông “PA”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pa_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _pa_ ang pangwatas na may pang-angkáp
na _pa_ sa salitâng ugát.
G. ¿Paano namán ang pagbabaybáy sa anyông itó?
N. Gaya rin ng̃ mg̃a ibá, at ang tang̃ìng dapat matantô ay sa mg̃a
panahóng kasalukuyan at mg̃a nakaraán ay dapat iangkáp ang _na_,
at kailang̃ang ulitin ó dalawahín sa mg̃a panahóng kasalukuyan at
haharapín ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát, ó kayâ’y
isinising̃it ang _sa_ sa ugát at sa anyô sa madlâng panahón ng̃
pangwatas gaya ng̃ ginagawâng maminsanminsan. Ihalimbawà natin ang
dalawáng ugát na _diyán_ at _bundók_ na kung iayon sa mg̃a kaparaanáng
binanggít ay nagigíng pangwatas na _pariyán_ at _pasabundók_.
_Ayos_ _Panahón_ _Pariyán_ _Pasabundók_
Pangbadyá Pariyán Pasabundók
Panghiwatig Kasalukuyan Napaririyán[27] Napasasabundók
„ Nakaraán Napariyán Napasabundók
„ Nakaraán na Napariyán na Napasabundók na
„ Haharapín Paririyán Pasasabundók
Pang-utos Pariyán Pasabundók
Pangsukob Kasalukuyan Kung napaririyán Kung napasasabundók
„ Nakaraán Kung napariyán Kung napasabundók
„ Haharapín Kung paririyán Kung pasasabundók
ANG KANYÁNG PANGTIYÁK
G. ¿Alín namán ang pangtiyák nitóng _pa_?
N. Ang anyông _pa_ ay siyáng anyông pangbalak at siyá ring anyông
pangtiyák. Ng̃unì’t sa bagay na itó ang _pa_ ay nagigíng _pa-in_,
_ipa_ at _pa-an_, sapagkâ’t kailang̃ang tulung̃an ng̃ mg̃a pang̃ulong
anyông pangtiyák gaya na ng̃ ginawâ sa mg̃a anyông nakaraán. Dapat
namáng matalastás na ang ikalawáng paraáng ginamit sa pangbalak ay
hindî maáarìng ilagáy sa pangtiyák. Kunin nating halimbawà ang
pangwatas na _pahalík_ na binubuô ng̃ anyông _pa_ at ng̃ ugát na
_halík_.
_PA-IN_ _IPA_ _PA-AN_
Pangbadyá Pahalikín Ipahalík Pahalikán
Kasalukuyan Pinahahalík Ipinahahalík Pinahahalikán
Nakaraán Pinahalík Ipinahalík Pinahalikán
Nakaraán na Pinahalík na Ipinahalík na Pinahalikán na
Haharapín Pahahalikín Ipahahalík Pahahalikán
Pang-utos Pahalikín Ipahalík Pahalikán
Kasalukuyan Kung pinahahalík Kung ipinahahalík Kung pinahahalikán
Nakaraán Kung pinahalík Kung ipinahalík Kung pinahalikán
Haharapín Kung pahahalikín Kung ipahahalík Kung pahahalikán
G. ¿Mayroón pa bang ibáng pangtiyák ukol sa anyông _pa_?
N. Mayroón pò, ng̃unì’t itó’y tang̃ìng maáarì sa mg̃a pangwatas na
_pumarito_, _pumariyán_ at _pumaroón_. Ang mg̃a pangtiyák na itó’y
ang _ika_ na tumutukoy sa kadahilanan (ó causal) at _pa-an_ na
bumabanggít sa poók (ó local). Ang _ka-in_ ay hindî maáarì, sapagkâ’t
nagtatagláy ng̃ ibáng kátuturán. Ihalimbawà natin sa pagbabaybáy
ang pangwatas na _parito_ sang-ayon sa anyông pinag-áaralan.
_Ayos_ _Panahón_ _IKA_ _PA-AN_
Pangbadyá Ikaparito Parituhan
Panghiwatig Kasalukuyan Ikinaparirito Pinarirituhan
„ Nakaraán Ikinaparito Pinarituhan
„ Nakaraán na Ikinaparito na Pinarituhan na
„ Haharapín Ikaparirito Parirituhan
Pang-utos Ikaparito Parituhan
Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinaparirito Kung pinarirituhan
„ Nakaraán Kung ikinaparito Kung pinarituhan
„ Haharapín Kung ikaparirito Kung parirituhan
KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG NÁBANGGÍT
G. ¿Saánsaán namán ginágamit itóng anyông _pa_?
N. Itóng _pa_ ay isáng anyông malimit gamitin sa Wikàng Tagalog. Ang
talagáng kátuturán niyá’y ang pag-úutos, panunuyò, pagpapabayà ó
pagpapahintulot sa kanino man na náuukol sa kanyáng sarili sang-ayon
sa lamán ng̃ ugát. Nang lalòng lumiwanag ay náritó ang kanyáng mg̃a
kágamitán.
I.--Ginágamit ang anyông _pa_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃
pag-úutos na huming̃î ng̃ anó man na náuukol sa sarili ng̃ sino mang
tao, hal.: sa limós ay palimós, sa kupkóp ay pakupkóp, sa ampón ay
paampón, sa kain ay pakain, sa awà ay paawà, sa kandilì ay pakandilì,
sa tanggól ay patanggól, sa sanggaláng ay pasanggaláng, sa saklolo
ay pasaklolo, atbp.
II.--Ginágamit din ang _pa_ sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃
pagpapabayà ó pagpapahintulot na gawín sa kanino man ang bagay na
sinasabi ng̃ ugát, hal.: sa kurót ay pakurót, sa halík ay pahalík,
sa sundót ay pasundót, sa hipò ay pahipò, sa kagát ay pakagát, sa
tampál ay patampál, sa sikad ay pasikad, sa hampás ay pahampás, atbp.
III.--Ukol sa mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ ibá’t ibáng kilos ó galáw
ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _pa_, at ang kátuturá’y ang anyô
ó hugis ng̃ anó man sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa labás ay
palabás, sa pasok ay papasok, sa untî ay pauntî, sa lakí ay palakí,
sa lakás ay palakás, sa hinà ay pahinâ, sa lalâ ay palalâ, sa taás ay
pataás, sa babà ay pababâ, sa init ay painít, sa lamíg ay palamíg,
sa hilís ay pahilís, sa likô ay palikô, atbp.
IV.--Tungkól sa mg̃a ugát na nagsasaysáy ng̃ dako ó poók at angkapán
ng̃ _pa_ ay nagigíng pangwatas din, hal.: dini, parini; dito, parito;
diyán, pariyán; doón, paroón; atbp.
V.--Kung ang anyông _pa_ ay sugpung̃án ng̃ _sa_, gaya na ng̃ násabi,
at sundán ng̃ ibá’t ibáng ugát na nagsasaád ng̃ poók ó dako ay
nagkakahulugán ng̃ pagparoón sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa
ilog ay pasailog, sa dagat ay pasadagat, sa bukid ay pasabukid, sa
gubat ay pasagubat, sa lálawigan ay pasalalawigan, sa Amérika ay
pasa Amérika, sa Hapón ay pasa Hapón, atbp.
VI.--Ang anyông _pa_ ay nagkakahulugán ng̃ magsabi ó magsaysáy ng̃
anó man sang-ayon sa kinaáangkapáng ugát, hal.: sa oo ay paoo, sa
ayaw ay paayaw, sa hindî ay pahindî, sa iná ay painá, atbp.
VII.--Hinggíl sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ sarìsarìng kilos ó anyô
ng̃ katawán na inangkapán ng̃ _pa_ ay nagpapakilala ng̃ gayóng anyô
ó hugis sang-ayon sa kátuturán ng̃ ugát, hal.: sa lakad ay palakad,
sa takbó ay patakbó, sa upô ay paupô, sa hilíg ay pahilíg, sa tayô ay
patayô, sa taób ay pataób, sa higâ ay pahigâ, sa lawít ay palawít,
sa yukô ay payukô, sa kubà ay pakubâ, atbp.
TALABABÂAN
[27] Ináakalà kong hindî tumpák sa mg̃a anyông ganitó ang pag-úulit
ng̃ anyông _pa_ sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín na ang
ginagawâ’y _napapariyán_ at _papariyán_. Kailang̃ang ulitin ang unang
pantíg ng̃ ugát at hindî ng̃ anyô gaya ng̃ ginawâ sa halimbawà.
XXIII KABANATA
Ukol sa anyông “MAGPAKA”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpaka_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magpaka_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _magpaka_ sa salitâng ugát.
G. ¿Paano ang paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy?
N. Gaya rin ng̃ mg̃a kaparaanáng pinairal sa mg̃a anyông tinalikdán,
at ang dapat lamang matantô sa anyông itó ay ang pag-úulit ng̃ _pa_
sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy ay kuning
halimbawà ang mg̃a ugát na _busóg_ at _hirap_ na kung máangkapán ng̃
_magpaka_ ay nagigíng pangwatas na _magpakabusóg_ at _magpakahirap_.
_Ayos_ _Panahón_ _Busóg_ _Hirap_
Pangbadyá Magpakabusóg Magpakahirap
Panghiwatig Kasalukuyan Nagpapakabusóg Nagpapakahirap
„ Nakaraán Nagpakabusóg Nagpakahirap
„ Nakaraán na Nagpakabusóg na Nagpakahirap na
„ Haharapín Magpapakabusóg Magpapakahirap
Pang-utos Magpakabusóg Magpakahirap
Pangsukob Kasalukuyan Kung nagpapakabusóg Kung nagpapakahirap
„ Nakaraán Kung nagpakabusóg Kung nagpakahirap
„ Haharapín Kung magpapakabusóg Kung magpapakahirap
ANG KANYÁNG PANGTIYÁK
G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _magpaka_?
N. Gaya rin ng̃ anyông _magpa_ na may dalawáng kaparaanán: isá’y kung
ang pangwatas ay magbuhat sa _um_ at ang ikalawá’y kung magbuhat
sa _mag_. Ang pangtiyák ng̃ _magpaka_ sa unang paraán ay _paka_ na
nagigíng _paka-in_, _ipaka_ at _paka-an_ dahilán sa tulong ng̃ mg̃a
pang̃ulong anyông pangtiyák; sa ikalawá ay _pakapag_ na nagigíng
_pakapag-in_, _ipakapag_ at _pakapag-an_ sang-ayon sa dahiláng
nábanggít. Kailang̃ang pag-úkulan ng̃ tig-isáng halimbawà ang
_magpakarahan_ at ang _magpakasisi_ na nagbuhat sa _dumahan_ at
_magsisi_.
NÁUUKOL SA “UM”
_PAKA-IN_ _IPAKA_ _PAKA-AN_
Pangbadyá Pakarahanin Ipakarahan Pakarahanan
Kasalukuyan Pinakararahan Ipinakararahan Pinakararahanan
Nakaraán Pinakarahan Ipinakarahan Pinakarahanan
Nakaraán na Pinakarahan na Ipinakarahan na Pinakarahanan na
Haharapín Pakararahanin Ipakararahan Pakararahanan
Pang-utos Pakarahanin Ipakarahan Pakarahanan
Kasalukuyan Kung Kung Kung
pinakararahan ipinakararahan pinakararahanan
Nakaraán Kung pinakarahan Kung ipinakarahan Kung pinakarahanan
Haharapín Kung pakararahanin Kung ipakararahan Kung pakararahanan
NÁUUKOL SA “MAG”
_PAKAPAG-IN_ _IPAKAPAG_ _PAKAPAG-AN_
Pangbadyá Pakapagsisihin Ipakapagsisi Pakapagsisihan
Kasalukuyan Pinakapagsisisi Ipinakapagsisisi Pinakapagsisisihan
Nakaraán Pinakapagsisi Ipinakapagsisi Pinakapagsisihan
Nakaraán na Pinakapagsisi na Ipinakapagsisi na Pinakapagsisihan na
Haharapín Pakapagsisisihin Ipakapagsisisi Pakapagsisisihan
Pang-utos Pakapagsisihin Ipakapagsisi Pakapagsisihan
Kasalukuyan Kung Kung Kung
pinakapagsisisi ipinakapagsisisi pinakapagsisisihan
Nakaraán Kung Kung Kung
pinakapagsisi ipinakapagsisi pinakapagsisihan
Haharapín Kung Kung Kung
pakapagsisisihin ipakapagsisisi pakapagsisisihan
G. ¿Mayroón pa bang ibáng pangtiyák itóng _magpaka_?
N. Mayroón pa pò, ng̃unì’t bihiràng gamitin sapagkâ’t kauntî ang
mg̃a ugát na náuukol sa kanyá. Ang násabing pangtiyák ay _pagpaka_
na maáarìng tulung̃an lamang ng̃ _i_ at ng̃ _an_, sa makatuwíd ay
nagigíng _ipagpaka_ at _pagpaka-an_. Baybayín natin ang ugát na
_busóg_ na siyáng angkóp sa mg̃a pangtiyák na itó.
_Ayos_ _Panahón_ _IPAGPAKA_ _PAGKAPA-AN_
Pangbadyá Ipagpakabusóg Pagpakabusugán
Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagpapakabusóg Pinagpapakabusugán
„ Nakaraán Ipinagpakabusóg Pinagpakabusugán
„ Nakaraán na Ipinagpakabusóg na Pinagpakabusugán na
„ Haharapín Ipagpapakabusóg Pagpapakabusugán
Pang-utos Ipagpakabusóg Pagpakabusugán
Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung
ipinagpapakabusóg pinagpapakabusugán
„ Nakaraán Kung ipinagpakabusóg Kung pinagpakabusugán
„ Haharapín Kung ipagpapakabusóg Kung pagpapakabusugán
KÁGAMITÁN NG̃ NÁTURANG ANYÔ
G. ¿Alínalín ang mg̃a kágamitáng sakláw nitóng _magpaka_?
N. Ang kanyáng sakláw sa paggamit ay itóng mg̃a sumúsunód:
I.--Ang anyông _magpaka_ ay nagagawâng pangwatas na ang kahulugá’y
ang paggawâ ó pagtitiís na kusà sa sariling kalooban ng̃ sino
man sang-ayon sa kátuturáng tagláy ng̃ ugát, hal.: magpakabusóg,
magpakagutom, magpakauhaw, magpakabuti, magpakagalíng, magpakatapang,
magpakalakás, magpakababà, magpakataás, magpakayaman, magpakahirap,
magpakarukhâ, magpakabuti, magpakamatáy, magpakatiís, atbp. Dapat
matantô na sa mg̃a pangwatas na itó’y náuukol ang mg̃a pangtiyák na
_ipagpaka_ at _pagpaka-an_.
II.--Ginágamit itóng _magpaka_ upáng magbigáy ng̃ matindíng kahulugán
sa anó mang bagay, kilos ó galáw sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.:
magpakaing̃at, magpakarahan, magpakabaít, magpakaisip, magpakahusay,
magpakatuwíd, magpakatandâ, atbp. Dapat ding matantô, na, dito
náuukol ang mg̃a pangtiyák na _paka-in_, _ipaka_ at _paka-an_ kung
sa _um_ at _pakapag-in_, _ipakapag_ at _pakapag-an_ kung sa _mag_.
III.--Kung ulitin ó dalawahín ang ugát ng̃ mg̃a pangwatas na náuukol
sa una at ikalawáng tuntunin ay lalòng nagbibigáy ng̃ matindíng
kahulugán, hal.: magpakababàbabà, magpakabutibuti, magpakahiraphirap,
magpakabusógbusóg, magpakaisipisip, magpakabaítbaít, magpakarahandahan,
magpakaing̃at-ing̃at, atbp. Dapat matantông kung ang ugát ay may
tatlóng pantíg ay inúulit lamang ang dalawáng una, hal.: sa dálitâ
ay magpakadalidálitâ, atbp.
XXIV KABANATA
Hinggíl sa anyông “MAKÍ”
GURÒ. ¿Anó ang pinamámagatáng anyông _makí_?
NAG-AARAL. Pinamámagatáng anyông _makí_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _makí_ sa salitâng ugát.
G. ¿Paano namán ang kanyáng pagbabaybáy?
N. Hindî rin naglalayô sa mg̃a kaparaanáng ginamit sa mg̃a náuná,
at ang dapat matantô rito’y ang pag-úulit sa ikalawáng pantíg ng̃
anyông _makí_ sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Gaya na ng̃
mg̃a násabi, ang _pag_ ay dapat alalahanin kailan ma’t ang pangwatas
ay nagbuhat sa _mag_. Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawà ang mg̃a
ugát na _tulog_ at _usap_ na sang-ayon sa anyông itó ay nagigíng
pangwatas na _makitulog_ at _makipag-usap_.
_Ayos_ _Panahón_ _Tulog_ _Usap_
Pangbadyá Makitulog Makipag-usap
Panghiwatig Kasalukuyan Nakikitulog Nakikipag-usap
„ Nakaraán Nakitulog Nakipag-usap
„ Nakaraán na Nakitulog na Nakipag-usap na
„ Haharapín Makikitulog Makikipag-usap
Pang-utos Makitulog Makipag-usap
Pangsukob Kasalukuyan Kung nakikitulog Kung nakikipag-usap
„ Nakaraán Kung nakitulog Kung nakipag-usap
„ Haharapín Kung makikitulog Kung makikipag-usap
ANG KANYÁNG PANGTIYÁK
G. ¿Alín ang pangtiyák na nátutugmâ sa _makí_?
N. Ang katugmâng pangtiyák ng̃ anyông itó ay _pakí_. Sa pagtulong
ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák ay tinatanggáp lamang ang
_i_ at ang _an_ at ang _in_ ay hindî, kayâ’t nagigíng _ipakí_ at
_paki-an_. Náritó ang mg̃a halimbawàng ang isá’y náuukol sa _um_ at
ang ikalawá’y sa _mag_.
NÁUUKOL SA “UM”
_Ayos_ _Panahón_ _IPAKÍ_ _PAKI-AN_
Pangbadyá Ipakitulong Pakitulung̃an
Panghiwatig Kasalukuyan Ipinakikitulong Pinakikitulung̃an
„ Nakaraán Ipinakitulong Pinakitulung̃an
„ Nakaraán na Ipinakitulong na Pinakitulung̃an na
„ Haharapín Ipakikitulong Pakikitulung̃an
Pang-utos Ipakitulong Pakitulung̃an
Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinakikitulong Kung pinakikitulung̃an
„ Nakaraán Kung ipinakitulong Kung pinakitulung̃an
„ Haharapín Kung ipakikitulong Kung pakikitulung̃an
NÁUUKOL SA “MAG”
_Ayos_ _Panahón_ _IPAKIPAG_ _PAKIPAG-AN_
Pangbadyá Ipakipag-usap Pakipag-usapan
Panghiwatig Kasalukuyan Ipinakikipag-usap Pinakikipag-usapan
„ Nakaraán Ipinakipag-usap Pinakipag-usapan
„ Nakaraán na Ipinakipag-usap na Pinakipag-usapan na
„ Haharapín Ipakikipag-usap Pakikipag-usapan
Pang-utos Ipakipag-usap Pakipag-usapan
Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung
ipinakikipag-usap pinakikipag-usapan
„ Nakaraán Kung ipinakipag-usap Kung pinakipag-usapan
„ Haharapín Kung ipakikipag-usap Kung pakikipag-usapan
KÁGAMITÁN NG̃ NÁSABING ANYÔ
G. ¿Alínalín ang mg̃a kágamitán ng̃ anyông _makí_?
N. Ang mg̃a tuntunin niyá sa paggamit ay itóng mg̃a sumúsunód:
I.--Sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pakikisama ng̃ isá sa isá,
hal.: sa sama ay makisama, sa sakáy ay makisakáy, sa sunò ay makisunò,
sa salo ay makisalo, sa sabáy ay makisabáy.
II.--Sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pakikiramay ng̃ isá sa ibá,
sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa tuwâ ay makituwâ, sa lungkót
ay makilungkót, sa damay ay makiramay, sa pighatî ay makipagpighatî,
sa tang̃is ay makitang̃is, sa luhà ay makiluhà, atbp.
III.--Sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃ mg̃a kilos ó galáw ng̃ kamáy
ó ng̃ bibíg ng̃ isá sa isá alinsunod sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa larô
ay makipaglarô, sa away ay makipag-away, sa bunô ay makipagbunô, sa
usap ay makiusap ó makipag-usap, sa kamáy ay makikamáy ó makipagkamáy,
sa yakap ay makiyakap ó makipagyakap, sa talo ay makipagtalo, sa
panayám ay makipanayám, atbp.
IV.--Naipangwawatas din ang _makí_ na sinugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_
at nagkakahulugán ng̃ mg̃a gawâng kinusà sa sarili sang-ayon sa
ugát, hal.: sa birò ay makipagbirùan, sa sagót ay makipagsagutan,
sa salitâ ay makipagsalitâan, sa taním ay makipagtaniman, atbp.
V.--Kung iáangkáp ang anyông _makí_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃
bayan, lahì, ugalì, hilig, lagáy, urì, atbp. ay nagkakáhulugan
ng̃ pakikitulad ó pakikiayos, hal.: makíamerikano, makikastilà,
makíintsík, makitao, makihayop, makílalaki, makibabae, makipusà,
makiunggóy, makiahas, atbp.
VI.--Kung iáangkáp ang _makí_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ mg̃a
karaniwang gamitin sa pamumuhay ng̃ tao ay nagkakahulugán ng̃
paghing̃î ng̃ kauntî ng̃ anó man sang-ayon sa ugát na tagláy, hal.:
sa apóy ay makiapóy (makisindí), sa asín ay makiasín, sa alak ay
makialak, sa higop ay makihigop, sa hing̃î ay makihing̃î, sa sawsáw
ay makisawsáw, sa ng̃ang̃à ay making̃ang̃à, atbp.
XXV KABANATA
Tungkól sa anyông “MAGKÁ”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magká_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magká_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _magká_ sa salitâng ugát.
G. ¿Alín ang dapat kásaligán sa kanyáng pagbabaybáy?
N. Dapat niyáng kásaligán ang hugis ó paraán sa pagbabaybáy na
ginawâ sa anyông _maká_, na, ang ikinaíibá nitó’y walâng _g_ at
yaó’y mayroón. Baybayín natin ang mg̃a ugát na _sala_ at _utang_ na
nagigíng pangwatas kung máangkapán ng̃ _magká_.
_Ayos_ _Panahón_ _Sala_ _Utang_
Pangbadyá Magkasala Magkautang
Panghiwatig Kasalukuyan Nagkakasala Nagkakautang
„ Nakaraán Nagkasala Nagkautang
„ Nakaraán na Nagkasala na Nagkautang na
„ Haharapín Magkakasala Magkakautang
Pang-utos Magkasala Magkautang
Pangsukob Kasalukuyan Kung nagkakasala Kung nagkakautang
„ Nakaraán Kung nagkasala Kung nagkautang
„ Haharapín Kung magkakasala Kung magkakautang
ANG KANYÁNG PANGTIYÁK
G. ¿Alín ang katugmâng pangtiyák ng̃ _magká_?
N. Ang katugmâ nitó, gaya ng̃ mg̃a anyông pangbalak na nagpapásimulâ
sa _m_ ay _pagká_. Sa tulong ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák,
itóng _pagká_ ay nagigíng _pagka-in_, _ipagka_ at _pagka-an_. Ng̃unì’t
hindî tinatanggáp itóng _pagka-in_ kundî ang dalawáng náhuhulí: ang
_ipagka_ at _pagka-an_. Ilagáy natin sa pangtiyák ang pangwatas na
_magkasala_ na binaybáy sa pangbalak.
_Ayos_ _Panahón_ _IPAGKA_ _PAGKA-AN_
Pangbadyá Ipagkasala Pagkasalahan
Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagkakasala Pinagkakasalahan
„ Nakaraán Ipinagkasala Pinagkasalahan
„ Nakaraán na Ipinagkasala na Pinagkasalahan na
„ Haharapín Ipagkakasala Pagkakasalahan
Pang-utos Ipagkasala Pagkasalahan
Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagkakasala Kung pinagkakasalahan
„ Nakaraán Kung ipinagkasala Kung pinagkasalahan
„ Haharapín Kung ipagkakasala Kung pagkakasalahan
KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG NÁBANGGÍT
G. ¿Saánsaán ginágamit ang anyông _magká_?
N. Ang talagáng kahulugán ng̃ _magká_ kung máangkáp sa ugát ay
magkaroón ng̃ anó man sang-ayon sa ugát na tagláy. Nang lalòng
maliwanagan ang bagay na itó ay kailang̃ang ilagdâ ang mg̃a ganitóng
tuntunin:
I.--Ang mg̃a ugát na náuukol sa mg̃a sakít ng̃ katawán ng̃ tao na
máangkapán ng̃ _magká_ ay nagkakahulugán ng̃ pagkakaroón ng̃ anó
man na dati’y walâ alinsunod sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa sakít ay
magkasakít, sa sipón ay magkasipón, sa mutà ay magkamutà, sa galís
ay magkagalís, sa lagnát ay magkalagnát, sa pigsá ay magkapigsá,
atbp.
II.--Nagkakahulugán din ng̃ pagkakaroón na dati’y walâ kung siyá’y
iangkáp sa mg̃a ugát na tumutukoy sa mg̃a kapalaran ng̃ tao, hal.: sa
palad ay magkapalad, sa anák ay magkaanák, sa pilak ay magkapilak, sa
lupà ay magkalupà, sa gintô ay magkagintô, sa bahay ay magkabahay,
sa tungkól ay magkatungkól, atbp.
III.--Gayón ding kahulugán ang mátatamó kung angkáp sa mg̃a ugát na
bumabanggít sa sarìsarìng sangkáp ó pag-áarì ng̃ tao ó sa anó mang
bagay, hal.: sa tubig ay magkatubig, sa apóy ay magkaapóy, sa kahoy
ay magkakahoy, sa lang̃ís ay magkalang̃ís, sa tabò ay magkatabò, sa
bung̃a ay magkabung̃a, sa hayop ay magkahayop, atbp.
IV.--Ang mg̃a ugát na náuukol sa ibá’t ibáng kasakunâang nangyayari sa
bayan ó sa mg̃a tao ay magagawâ ring pangwatas sa _magká_, na, ang
kahulugá’y ang pagkakaroón ng̃ anó man na dati’y walâ sang-ayon sa
lamán ng̃ ugát, hal.: sa gutom ay magkagutom, sa guló ay magkaguló, sa
bagyó ay magkabagyó, sa salot ay magkasalot, sa digmâ ay magkadigmâ,
sa lindól ay magkalindól, atbp.
V.--Ang mg̃a ugát namáng nagbabadyá ng̃ mg̃a kasiràán ng̃ anó man
na inúulit ang násabing ugát at angkapán ng̃ _magká_ ay nagtatagláy
ng̃ matindíng kahulugán, hal.: magkagibâgibâ, magkabuwálbuwál,
magkaguhôguhò, magkabutásbutás, magkapunítpunít, magkasirâsirâ,
magkawindángwindáng, magkalanságlanság, atbp.
VI.--Sa mg̃a pagkakátaóng pangyayari ay binabaybáy rin sa anyông
_magká_, hal.: magkatipon, magkasalubong, magkapanayám, magkatamà,
magkasama, magkaaway, magkaguló.
VII.--Kung angkapán ng̃ _magká_ ang ugát at sugpung̃án ng̃ _an_ ó
_han_ ay nagkakahulugán din ng̃ mg̃a pangyayaring hindî kinukusà,
hal.: magkatakbuhan, magkasuntukan, magkasikarán, magkahagarán,
magkamatayán, magkadaganán, atbp.
XXVI KABANATA
Ukol sa anyông “MAGÍNG”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magíng_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magíng_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _magíng_ sa salitâng ugát.
G. ¿Paano ang mg̃a paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy?
N. Ang mg̃a kaparaanán ng̃ pagbabaybáy sa _magíng_ ay katulad din
ng̃ sa mg̃a ibáng anyô. Dapat maalalang sa mg̃a panahóng kasalukuyan
at haharapín ay kailang̃ang ulitin ang unang dalawáng titik ng̃
hulíng pantíg ng̃ náturang anyô. Ihalimbawà natin ang mg̃a ugát na
_sukà_ at _alak_ na kung angkapán kapwà ng̃ _magíng_ ay nagigíng
mg̃a pangwatas.
_Ayos_ _Panahón_ _Sukà_ _Alak_
Pangbadyá Magíng sukà[28] Magíng alak
Panghiwatig Kasalukuyan Nagigíng sukà Nagigíng alak
„ Nakaraán Nagíng sukà Nagíng alak
„ Nakaraán na Nagíng sukà na Nagíng alak na
„ Haharapín Magigíng sukà Magigíng alak
Pang-utos Magíng sukà Magíng alak
Pangsukob Kasalukuyan Kung nagigíng sukà Kung nagigíng alak
„ Nakaraán Kung nagíng sukà Kung nagíng alak
„ Haharapín Kung magigíng sukà Kung magigíng alak
G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ anyông _magíng_?
N. Ang katugmâ nitóng anyông itó ay _pagíng_. Sa mg̃a pang̃ulong
anyông pangtiyák ay isá lamang ang tinatanggáp: ang _i_ na nagigíng
_ipagíng_. Baybayín natin dito ang pangwatas na _magíng sukà_.
_Ayos_ _Panahón_ _IPAGÍNG_
Pangbadyá Ipagíng alak
Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagigíng alak
„ Nakaraán Ipinagíng alak
„ Nakaraán na Ipinagíng alak na
„ Haharapín Ipagigíng alak
Pang-utos Ipagíng alak
Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagigíng alak
„ Nakaraán Kung ipinagíng alak
„ Haharapín Kung ipagigíng alak
G. ¿May ibá pa bagáng pangtiyák itóng _magíng_?
N. Mayroón pa pò: ang _ika_ na nagsusulit ng̃ dahilán (ó motivo) at
_pa-in_ na nagbabadyá ng̃ pag-úutos, na kung iangkáp sa _pagíng_ ay
nagigíng _ikapagíng_ at _papagíng-in_. Baybayín namán natin dito
ang pangwatas na _magíng alak_.
_IKAPAGÍNG_ _PAPAGÍNG-IN_
Pangbadyá Ikapagíng alak Papagíng alakin
Kasalukuyan Ikinapagigíng alak Pinapagigíng alak
Nakaraán Ikinapagíng alak Pinapagíng alak
Nakaraán na Ikinapagíng alak na Pinapagíng alak na
Haharapín Ikapagigíng alak Papagigíng alakin
Pang-utos Ikapagíng alak Papagíng alakin
Kasalukuyan Kung ikinapagigíng alak Kung pinapagigíng alak
Nakaraán Kung ikinapagíng alak Kung pinapagíng alak
Haharapín Kung ikapagigíng alak Kung papagigíng alakin
G. ¿Alín ang kágamitán ng̃ anyông _magíng_?
N. Ginágamit siyá sa mg̃a tuntuning sumúsunód:
I.--Anó mang ugát ay magagawâng pangwatas sa _magíng_ na ang
kahulugá’y ang pagkakabago ó pagigíng anó man ng̃ isáng bagay, hal.:
magíng sukà, magíng alak, magíng kahoy, magíng tao, magíng hayop,
magíng banál, magíng dukhâ, magíng manók, atbp.
II.--Ginágamit din ang _magíng_ sa ibá’t ibáng pang̃ung̃usap at
nagkakaroón namán ng̃ ibá’t ibáng kahulugán, hal.: magíng akin, magíng
iyó, magíng totoó, magíng kabulàanan, ¿magigíng ilán? at ibá’t ibá pa.
TALABABÂAN
[28] Dapat matantô na itóng _magíng_ at ang kaniyáng sakláw ay
sinising̃itan ng̃ _ng̃a_ na nagigíng _mang̃agíng_, _nang̃agigíng_,
at ibá pa, kailan ma’t tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami.
XXVII KABANATA
Hinggíl sa anyông “MAGSÍ”
GURÒ. ¿Anó ang pinamámagatáng anyông _magsí_?
NAG-AARAL. Pinamámagatáng anyông _magsí_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _magsí_ sa salitâng ugát.
G. ¿Alín ang tuntunin ng̃ kanyáng pagbabaybáy?
N. Ang mg̃a tuntunin nitóng _magsí_ ay katulad din ng̃ sa _magíng_ na
inúulit ang hulíng pantíg ng̃ anyô sa mg̃a panahóng kasalukuyan at
haharapín. Ang dapat lamang maalala sa anyông itó ay ang pangwatas
na nagbuhat sa _um_ at ang sa _mag_. Kung náuukol sa una ay _magsí_
lamang at sa hulí’y _magsipag_. Baybayín natin ang mg̃a pangwatas
na _tumang̃is_ at _mag-aral_ sa anyông itóng _magsí_ at _magsipag_.
_Nagbuhat sa “UM”_ _Nagbuhat sa “MAG”_
Pangbadyá Magsitang̃is[29] Magsipag-aral
Kasalukuyan Nagsisitang̃is Nagsisipag-aral
Nakaraán Nagsitang̃is Nagsipag-aral
Nakaraán na Nagsitang̃is na Nagsipag-aral na
Haharapín Magsisitang̃is Magsisipag-aral
Pang-utos Magsitang̃is Magsipag-aral
Kasalukuyan Kung nagsisitang̃is Kung nagsisipag-aral
Nakaraán Kung nagsitang̃is Kung nagsipag-aral
Haharapín Kung magsisitang̃is Kung magsisipag-aral
G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ anyông _magsí_?
N. Ang pangtiyák na náuukol sa kanyá’y ang _pagsí_. Itó’y maáarì
lamang tulung̃an ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông _i_ at _an_ na nagigíng
_ipagsí_ at _pagsi-an_. Baybayín natin sa mg̃a náturang pangtiyák
ang pangwatas na _magsitang̃is_.
_Ipagsí_ _Pagsi-an_
Pangbadyá Ipagsitang̃is Pagsitang̃isan
Kasalukuyan Ipinagsisitang̃is Pinagsisitang̃isan
Nakaraán Ipinagsitang̃is Pinagsitang̃isan
Nakaraán na Ipinagsitang̃is na Pinagsitang̃isan na
Haharapín Ipagsisitang̃is Pagsisitang̃isan
Pang-utos Ipagsitang̃is Pagsitang̃isan
Kasalukuyan Kung ipinagsisitang̃is Kung pinagsisitang̃isan
Nakaraán Kung ipinagsitang̃is Kung pinagsitang̃isan
Haharapín Kung ipagsisitang̃is Kung pagsisitang̃isan
G. ¿Alín ang talagáng kahulugán ng̃ náturang anyô?
N. Ang tunay na kahulugán ng̃ _magsí_ ay tumutukoy sa karamihan ó sa
lahát na siyáng gumagawâ ó nagtitiís ng̃ anó man sang-ayon sa lamáng
tagláy ng̃ ugát, hal.: magsitang̃is, magsitawa, magsigawâ, magsilakad,
magsitakbó, magsitulóy, magsipanhík, magsipasok, magsisulat,
magsibasa, magsilabás, magsipanóod, magsiahon, magsipagsimbá,
magsipaglutò, magsipagtaním, magsipagpasiál, magsipag-aral,
magsipagsaing, magsipaglathalà, atbp.
TALABABÂAN
[29] Nangyayari kung minsan na itóng _magsí_ at _magsipag_ ay
sinising̃itan ng̃ _ng̃a_, na, sa madalìáng sabi ay nagigíng
_mang̃agsí_ at _mang̃agsipag_, gaya ng̃ _mang̃agsitang̃is_ at
_mang̃agsipag-aral_. Ang kahulugán nitó’y hindî lubhâng naiibá sa
mg̃a yaón, baga ma’t itó’y nagbabadyá ng̃ lalòng karamihan.
XXVIII KABANATA
Tungkól sa anyông “MAGPATÍ”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpatí_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magpatí_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _magpatí_ sa salitâng ugát.
G. ¿Alín ang mg̃a panutong sinúsunód sa kanyáng pagbabaybáy?
N. Ang panuto nitóng _magpatí_ ay dapat isunód sa _magpaka_ na inúulit
ang hulíng pantíg sa náturang anyô sa mg̃a panahóng kasalukuyan
at haharapín. Sa pagbabaybáy ay ihalimbawà natin ang mg̃a ugát na
_luhód_ at _higâ_ na kung angkapán ng̃ _magpatí_ ay kapuwà nagigíng
pangwatas.
_Luhód_ _Higâ_
Pangbadyá Magpatiluhód Magpatihigâ
Kasalukuyan Nagpapatiluhód Nagpapatihigâ
Nakaraán Nagpatiluhód Nagpatihigâ
Nakaraán na Nagpatiluhód na Nagpatihigâ na
Haharapín Magpapatiluhód Magpapatihigâ
Pang-utos Magpatiluhód Magpatihigâ
Kasalukuyan Kung nagpapatiluhód Kung nagpapatihigâ
Nakaraán Kung nagpatiluhód Kung nagpatihigâ
Haharapín Kung magpapatiluhód Kung magpapatihigâ
G. ¿Alín ang katugmâng pangtiyák ng̃ _magpatí_?
N. Ang katugmâ nitó ay _pagpatí_. Tinatanggáp niyá sa pagtulong
ang _ika_ na nagbabadyá ng̃ bagay ó dahilán at _an_ na nagsusulit
namán ng̃ poók ó dako; anó pa’t sa katagâng sabi ang pangtiyák ng̃
_magpatí_ ay _ikapagpatí_ at _pagpati-an_. Baybayín natin sa dalawáng
itó ang pangwatas na _magpatiluhód_.
_IKAPAGPATÍ_ _PAGPATI-AN_
Pangbadyá Ikapagpatiluhód Pagpatiluhurán
Kasalukuyan Ikinapagpapatiluhód Pinagpapatiluhurán
Nakaraán Ikinapagpatiluhód Pinagpatiluhurán
Nakaraán na Ikinapagpatiluhód na Pinagpatiluhurán na
Haharapín Ikapagpapatiluhód Pagpapatiluhurán
Pang-utos Ikapagpatiluhód Pagpatiluhurán
Kasalukuyan Kung ikinapagpapatiluhód Kung pinagpapatiluhurán
Nakaraán Kung ikinapagpatiluhód Kung pinagpatiluhurán
Haharapín Kung ikapagpapatiluhód Kung pagpapatiluhurán
G. ¿Saán ginágamit ang anyông _magpatí_?
N. Ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ sarìsarìng anyô ó kilos ng̃
katawán na binabaybáy sa _um_ ó sa _mag_, ay binabaybáy rin dito sa
_magpatí_ na ang kahulugán nitó’y umayos ó umanyô sa biglâáng gawâ
ó kilos ng̃ anó man sang-ayon sa kátuturáng tagláy ng̃ ugát, hal.:
magpatiluhód, magpatirapâ, magpatihulóg, magpatihigâ, magpatisubsób,
magpatilagpák, magpatiupô, magpatihapay, magpatidulás, magpatiluklók,
atbp.
Kung sa _magpatí_ ay alisín ang _g_, at ang nátitiráng _mapatí_ ay
iangkáp sa mg̃a náturang kilos ng̃ katawán ay nagkakahulugán ng̃
gawâ, ayos ó galáw na hindî kinukusà alinsunod sa ugát na tagláy,
hal.: mapatiluhód, mapatirapâ, mapatiupô, mapatisubsób, mapatihigâ,
mapatihulóg, mapatihapáy, mapatitumbá, atbp. Dapat namáng mabatíd na
kahì’t walâng _ti_ ang _magpatí_ kundî _magpa_ lamang ay nagtatagláy
rin ng̃ gayóng kahulugán kung iangkáp sa mg̃a násabing ugát, hal.:
mapaluhód, maparapâ, mapaupô, mapasubsôb, mapahigâ, mapahulog, atbp.
XXIX KABANATA
Ukol sa anyông “MANGHÍ”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _manghí_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _manghí_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _manghí_ sa salitâng ugát.
G. ¿Nagkakaroón ba ng̃ mg̃a kabaguhan itóng _manghí_?
N. Nagkakaroón pò kailan ma’t iniáangkáp sa mg̃a ugát, at ang
tuntunin ng̃ kanyáng pagkakabagobago ay dapat ialinsunod sa anyông
_mang_ gaya sa _kukó_ ay _manghing̃ukó_, sa _ting̃á_ ay _manghining̃á_.
G. ¿Paano ang paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy?
N. Gaya rin ng̃ mg̃a natapos ay inúulit ang hulíng pantíg ng̃ anyô
sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Kunin nating halimbawà
ang binanggít na _kukó_ at _ting̃á_.
_Kukó_ _Ting̃á_
Pangbadyá Manghing̃ukó Manghining̃á
Kasalukuyan Nanghihing̃ukó Nanghihining̃á
Nakaraán Nanghing̃ukó Nanghining̃á
Nakaraán na Nanghing̃ukó na Nanghining̃á na
Haharapín Manghihing̃ukó Manghihining̃á
Pang-utos Manghing̃ukó Manghining̃á
Kasalukuyan Kung nanghihing̃ukó Kung nanghihining̃á
Nakaraán Kung nanghing̃ukó Kung nanghining̃á
Haharapín Kung manghihing̃ukó Kung manghihining̃á
G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _manghí_?
N. Ang katugmâ nitóng pangtiyák ay _panghí_. Tumutukoy dito ang _i_
at ang _an_ na nagigíng _ipanghí_ at _panghi-an_. Ang anyông _in_ ay
maáarì ring tumulong kung minsan baga ma’t kauntî ang sakláw niyáng
mg̃a ugát. Sa pagbabaybáy nitóng pangtiyák ay kunin nating halimbawà
ang pangwatas na _manghing̃ukó_.
_IPANGHÍ_ _PANGHI-AN_ _PANGHI-IN_
Pangbadyá Ipanghing̃ukó Panghing̃ukuhán Panghing̃ukuhín
Kasalukuyan Ipinanghihing̃ukó Pinanghihing̃ukuhán Pinanghihing̃ukó
Nakaraán Ipinanghing̃ukó Pinanghing̃ukuhán Pinanghing̃ukó
Nakaraán na Ipinanghing̃ukó na Pinanghing̃ukuhán na Pinanghing̃ukó na
Haharapín Ipanghihing̃ukó Panghihing̃ukuhán Panghihing̃ukuhín
Pang-utos Ipanghing̃ukó Panghing̃ukuhán Panghing̃ukuhín
Kasalukuyan Kung Kung Kung
ipinanghihing̃ukó pinanghihing̃ukuhán pinanghihing̃ukó
Nakaraán Kung Kung Kung
ipinanghing̃ukó pinanghing̃ukuhán pinanghing̃ukó
Haharapín Kung Kung Kung
ipanghihing̃ukó panghihing̃ukuhán panghihing̃ukuhín
G. ¿Alínalín ang kanyáng mg̃a kágamitán?
N. Ginágamit ang _manghí_ sa mg̃a ugát na tumutukoy sa iláng mg̃a
dumí ng̃ katawán ó sa iláng mg̃a hayuphayupan na nagkakahulugán ng̃
paglilinis, hal.: sa kukó ay manghing̃ukó, sa ting̃á ay manghining̃á,
sa kuto ay manghing̃uto, sa tuma ay manghinuma, sa mutà ay manghimutà,
sa tutulí[30] ay manghinulí, atbp.
Ginágamit din ang _manghí_ sa iláng mg̃a ugát na bumabanggít sa mg̃a
bagay na maáarìng pulutin, kunin, pilìin, hanapin, atbp., hal.: sa
palay ay manghimalay, sa pulot ay manghimulot, sa puti ay manghimuti,
sa tabas ay manghinabas, atbp.
Ginágamit pa rin ang _manghí_ sa iláng ugát na tumutumbók sa ibá’t
ibáng bagay, gaya sa sawà ay manghinawà, sa sayang ay manghinayang.
TALABABÂAN
[30] Ang ugát na itó’y náwawalâ ang unang pantíg kung iangkáp sa
_manghí_.
XXX KABANATA
Hinggíl sa anyông “MAGKÁNG”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magkáng_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magkáng_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _magkáng_ sa salitâng ugát.
G. ¿Paano namán ang paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy?
N. Ang kaibhán nitóng _magkáng_ sa ibáng mg̃a anyô ay inúulit ang
unang pantíg ng̃ ugát sa lahát ng̃ panahón, bukód pa ang pag-úulit
sa unang dalawáng titik ng̃ hulíng pantíg ng̃ náturang anyô sa mg̃a
panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy nitó ay kunin
nating halimbawà ang mg̃a ugát na _pawis_ at _ihì_ na kung angkapán
ng̃ _magkáng_ ay nang̃agigíng pangwatas.
_Pawis_ _Ihì_
Pangbadyá Magkangpapawis Magkangíihì
Kasalukuyan Nagkakangpapawis Nagkakangíihì
Nakaraán Nagkangpapawis Nagkangíihì
Nakaraán na Nagkangpapawis na Nagkangíihì na
Haharapín Magkakangpapawis Magkakangíihì
Pang-utos Magkangpapawis Magkangíihì
Kasalukuyan Kung nagkakangpapawis Kung nagkakangíihì
Nakaraán Kung nagkangpapawis Kung nagkangíihì
Haharapín Kung magkakangpapawis Kung magkakangíihì
G. ¿Alín ang katugmâng pangtiyák ng̃ _magkáng_?
N. Ang katugmâ nitóng anyông itó ay _pagkáng_. Itó’y tinutulung̃an ng̃
_i_ at ng̃ _an_ na nagigíng _ipagkáng_ at _pagkáng-an_. Sa pagbabaybáy
ay kunin nating halimbawà ang pangwatas na _magkangpapawis_.
_IPAGKÁNG_ _PAGKÁNG-AN_
Pangbadyá Ipagkangpapawis Pagkangpapawisan
Kasalukuyan Ipinagkakangpapawis Pinagkakangpapawisan
Nakaraán Ipinagkangpapawis Pinagkangpapawisan
Nakaraán na Ipinagkangpapawis na Pinagkangpapawisan na
Haharapín Ipagkakangpapawis Pagkakangpapawisan
Pang-utos Ipagkangpapawis Pagkangpapawisan
Kasalukuyan Kung ipinagkakangpapawis Kung pinagkakangpapawisan
Nakaraán Kung ipinagkangpapawis Kung pinagkangpapawisan
Haharapín Kung ipagkakangpapawis Kung pagkakangpapawisan
G. ¿Saán ginágamit ang anyông _magkáng_?
N. Ginágamit ang _magkáng_ sa mg̃a ugát na tumutukoy sa mg̃a bagay na
lumalabás sa katawán ng̃ tao ó sa mg̃a anyô nitó na hindî kinukusà
kundî pagkakátaón ó pagkapilit, hal.: magkangpapawis, magkangluluhà,
magkangdudugô, magkangíihì, magkangtatae, magkangtatawa, magkanggagalit,
magkanghihiyâ, magkangpuputot, atbp. Bukód dito ay ginágamit din sa
ibáng bagay, gaya ng̃ magkangtutuyô, magkanghuhulog, magkangsasakít,
magkanglilihís, magkanghuhubád, magkanglalabis, atbp.
XXXI KABANATA
Tungkól sa anyông “MAGSA”
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magsa_?
NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magsa_ ang pangwatas na may
pang-angkáp na _magsa_ sa salitâng ugát.
G. ¿Paano ang kanyáng paraán sa pagbabaybáy?
N. Gaya rin ng̃ mg̃a anyông nagdaán, na inúulit ang hulíng pantíg
ng̃ anyông ibig baybayín sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín.
Ihalimbawà natin sa pagbabaybáy ang ugát na _tagalog_ na nagigíng
pangwatas kung angkapán ng̃ _magsa_.
_Ayos_ _Panahón_ _Tagalog_
Pangbadyá Magsatagalog
Panghiwatig Kasalukuyan Nagsasatagalog
„ Nakaraán Nagsatagalog
„ Nakaraán na Nagsatagalog na
„ Haharapín Magsasatagalog
Pang-utos Magsatagalog
Pangsukob Kasalukuyan Kung nagsasatagalog
„ Nakaraán Kung nagsatagalog
„ Haharapín Kung magsasatagalog
G. ¿Alín ang pangtiyák nitóng _magsa_?
N. Ang talagáng katugmâ nitó’y _pagsa_ sana, ng̃unì’t itó’y hindî
angkáp na gamitin. Dapat lamang gamitin ang _sa_ na tinutulung̃an ng̃
_in_ at ng̃ _i_ na nagigíng _sa-in_ at _ísa_. Dapat lamang mabatíd
na ang mg̃a pangtiyák na itó’y tang̃ìng magagamit kailan ma’t ang
kahulugán ng̃ pangwatas ay náuukol sa pagsasalin ng̃ isáng wikà sa
isáng kapwà wikà. Baybayín natin ang pangwatas na _magsakastilà_.
_SA-IN_ _ÍSA_
Pangbadyá Sakastilàin[31] Isakastilà
Kasalukuyan Sinasakastilà Isinasakastilà
Nakaraán Sinakastilà Isinakastilà
Nakaraán na Sinakastilà na Isinakastilà na
Haharapín Sasakastilàin Isasakastilà
Pang-utos Sakastilàin Isakastilà
Kasalukuyan Kung sinasakastilà Kung isinasakastilà
Nakaraán Kung sinakastilà Kung isinakastilà
Haharapín Kung sasakastilàin Kung isasakastilà
G. ¿Saán ginágamit itóng anyông _magsa_?
N. Kung iangkáp sa mg̃a ugát na anó man ay nagkakahulugán ng̃ pagparis
ó pagtulad sa mg̃a gawî, kilos, ugalì, pananamít, atbp., hal.:
magsaamerikano, magsakastilà, magsainglés, magsaintsík, magsabisayà,
magsailokano, magsapusà, magsakahoy, magsabanal, atbp.
Kung iangkáp sa mg̃a ng̃alan ng̃ ibá’t ibáng wikà sa Sangsinukob
ay nagkakahulugán namán ng̃ pagsasalin ng̃ isá sa isá, hal.:
magsakastilà, magsatagalog, magsainglés, magsabisayà, magsailokano,
magsaalemán, magsaintsík, magsakapangpang̃an, atbp.
TALABABÂAN
[31] Lalòng malimit gamitin sa ganitóng bagay ang _in_ lamang na
walâng _sa_, sa makatuwíd bagá’y nagigíng _kastilàin_, _kinakastilà_,
_kakastilàin_, atbp.
XXXII KABANATA
Salitâng Pangbago (ó Adverbio)
GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _salitâng pangbago_?
NAG-AARAL. Ang pangbago ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán na
siyáng malimit na isinásama sa pangwatas, ó sa ibá pang pang̃ung̃usap
na sakláw ng̃ kaisipán upáng bumago sa kanyáng tagláy na kahulugán;
gaya ng̃: _lumakad ka ng̃ MARAHAN_, _bumasa kayó ng̃ MADALÎ_,
_tumakbó siyá ng̃ MATULIN_; mg̃a pagbabadyáng ang mg̃a pangbagong
_marahan_, _madalî_, _matulin_ ay siyáng bumabago sa mg̃a pangwatas
na _lumakad_, _bumasa_ at _tumakbó_.
G. ¿Alín pang mg̃a salitâ ang maáarìng samahán ng̃ pangbago?
N. Bukód pa sa pangwatas ay maáarì ring sumama ang pangbago sa
pangturing (ó adjetivo), sa kapuwà pangbago at kung minsa’y sa
pangdiwà (ó sustantivo); hal.: _totoóng PANG̃IT_, _lubhâng MALAYÒ_,
_labis na KAGANDAHAN_.
G. ¿Alín ang kaibhán ng̃ pangbago sa pangturing?
N. Ang pangbago ay naiibá sa pangturing dahil sa itó’y lagìng
kasakasama ng̃ pangdiwà at yaó’y kaakibat na madalás ng̃ pangwatas.
Marami ng̃âng salitâng pangturing ang ginágamit din sa pangbago,
ng̃unì’t itó’y nagkakahulugán ng̃ mg̃a bagay na hindî tiyák, at
lagìng na sa bilang na íisá, mg̃a bagay ó dahiláng malinaw na
makikilala sa lamán ng̃ pang̃ung̃usap ó ng̃ kaisipán. Ang bagay na
itó’y lalòng maliliwanagan sa pamamagitan ng̃ isáng halimbawà. Kung
sabihing _ang TUBIG ay MALINAW_, at _itóng TAO ay MABUTI_ ay hindî
mapag-áalinlang̃anang ang mg̃a salitâng _malinaw_ at _mabuti_ ay
kapuwà pangturing na kinasasamahan ng̃ mg̃a pangdiwàng _tubig_ at
_tao_. Ng̃unì’t kung sabihin namáng _MANG̃USAP kang MALINAW_, at
_SUMULAT siyáng MABUTI_, ang mg̃a salitâ ritong _malinaw_ at _mabuti_
ay mg̃a pangbago at hindî mg̃a pangturing, sapagkâ’t ang kaniláng
kinasasangkapán ay mg̃a pangwatas na _mang̃usap_ at _sumulat_.
G. ¿May iláng urì ang mg̃a salitâng pangbago?
N. May dalawá katulad ng̃ salitâng pangturing: _dalisay_ (ó simple)
at _mayhalò_ (ó compuesto). Gaya nang ipinaliwanag, _dalisay_ ay ang
ugát na walâng sangkáp, gaya ng̃ _dito_, _diyán_, _doón_, _labis_,
_lubhâ_, _lalò_, _oo_, _hindî_, _totoó_, atbp.; at _mayhalò_ ay ang
ugát na may sangkáp, na itó’y mangyayari sa pag-áangkáp ng̃ _ma_, gaya
ng̃ _matulin_, _marahan_, _malinaw_, _mabuti_, _masamâ_, _madalî_,
_malimit_, _malayò_, _madalang_, _marami_, atbp.
G. ¿Ang mg̃a pangbago ay maáarì rin bang gawíng salitâng pangtaás
(ó superlativo) at pangbawas (ó diminutivo)?
N. Maáarì rin pò; ang pagbubuô sa pangtaás ay inúulit ang buông
salitâng pangbago, gaya ng̃ _mabuting mabuti_, _masamâng masamâ_,
_malinaw na malinaw_, _mahusay na mahusay_, atbp.; ang sa pangbawas
ay inúulit lamang ang unang dalawáng pantíg ng̃ salitâ kung
itó’y may tatló, at kung may dalawá ay inúulit namáng buô, gaya
ng̃ _maminsanminsan_, _manakanaka_, _mámayámayâ_, _mabutibuti_,
_maigiigi_, _inótinót_, _untîuntî_, _dahandahan_, atbp.
SA IBÁ’T IBÁNG BAHAGI NG̃ PANGBAGO
G. Hinggíl sa ibá’t ibáng kahulugán nitóng pangbago, ¿sa paano dapat
hatìin upáng magkabukódbukód?
N. Dapat bahagiin sa mg̃a ganitóng kátawagán: pangbago sa _panahón_
(ó tiempo), sa _poók_ (ó lugar), sa _ayos_ (ó modo), sa _sukat_ (ó
cantidad), sa _tulad_ (ó comparación), sa _hanáy_ (ó orden), sa
_pagpapatotoó_ (ó afirmación), sa _pagkakailâ_ (ó negación) at sa
_álinlang̃an_ (ó duda).
G. ¿Alínalín ang sakláw ng̃ kaníkanyáng bahagi?
N. Ang mg̃a pang̃ulong sakláw ng̃ bawà’t kátawagán ay itóng mg̃a
sumúsunód:
Sa PANAHÓN, gaya ng̃ _ng̃ayón_, _bukas_, _kahapon_, _kamakalawá_,
_kamakailan_, _kanina_, _muna_, _bago_, _mámayâ_, _sakâ_, _hulí_,
_tanghalì_, _maaga_, _kagabí_, _tuwî_, _tuwî na_, _kailan man_,
_samantalà_, atbp.
Sa POÓK, gaya ng̃ _dito_, _dini_, _diyán_, _doón_, _malapit_,
_malayò_, _saán_, _sa loób_, _sa labás_, _sa haráp_, _sa likód_,
_sa itaás_, _sa ibabâ_, _sa ibabaw_, _sa ilalim_, _sa tapát_, _sa
gitnâ_, _sa siping_, _sa tabí_, _sa pag-itan_, _sa piling_, _sa
kabilâ_, _saán man_, atbp.
Sa AYOS, gaya ng̃ _ganitó_, _ganirí_, _ganoón_ ó _gayón_, _ganyán_,
_gaya_, _para_, _mabuti_, _masamâ_, _tikís_, _sadyâ_, _kusà_,
_kaginságinsá_, _biglâ_, _agád_, _kagyát_, _bukód_ ó _tang̃ì_,
_akbáy_, _agapay_, _sabáy_, _pagdaka_, _liban_, _lamang_, _bahagyâ_,
_halos_, _ayon_, _alinsunod_, _baligtád_, _tiwarík_, atbp.
Sa SUKAT, gaya ng̃ _marami_, _kauntî_, _kapaták_, _karampót_, _muntî_,
_walâ_, _kasiyahan_, _kaigihan_, _katamtaman_, _siyá na_, _sukat_,
_lubhâ_, atbp.
Sa TULAD gaya ng̃ _lalò_, _higít_, _labis_, _kulang_, atbp.
Sa HANÁY gaya ng̃ _káunáunahan_, _sunódsunód_, _káhulíhulihan_,
_kátapustapusan_, _káwakáswakasan_, atbp.
Sa PAGPAPATOTOÓ, gaya ng̃ _oo_, _oo ng̃â_, _siyá ng̃â_, _totoó_,
_totoóng totoó_, _gayón_ ó _gayón din_, _mandín_, _kaipalà pa_, atbp.
Sa PAGKAKAILÂ, gaya ng̃ _hindî_ ó _dî_, _dilì_, _ni_, _isá man_,
_hindî rin_, _huwág_, _hindîng hindî_, _kailan man_, atbp.
Sa ÁLINLANG̃AN, gaya ng̃ _marahil_, _sakalì_, _kung sakalì_, _kung
bagá_, _sakalì_, _disin_, _diwa_, _tila_, _bakâ_, atbp.
G. ¿Mayroón bang pangbago na náuukol sa dalawáng kátawagán?
N. Mayroón pò, ng̃unì’t íilán lamang, gaya ng̃ _kailan man_ na náuukol
sa PANAHÓN at sa PAGKAKAILÂ, hal.: _ng̃ayón at KAILAN MAN_; _hindî
ko ginagawâ KAILAN MAN ang iyóng sinasabi_.
XXXIII KABANATA
Salitâng Pang-ukol (ó Preposición)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _salitâng pang-ukol_?
NAG-AARAL. Tinátawag na pang-ukol ang pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán
na siyáng ginágamit sa pagbabadyá ng̃ kaukulán ó kapangyarihan ng̃
dalawáng pang̃ung̃usap; hal.: tubig _na_ malinaw; aklát _ni_ Terio;
kumot _sa_ Iloko.
G. ¿Marami bagá ang mg̃a salitâng pang-ukol sa ating wikà?
N. Sa biglâng pagkukurò ay walâ isá man sa Wikàng Tagalog ng̃ mg̃a
salitâng pang-ukol, sapagkâ’t ang mg̃a náuukol sa kanyá ay ginágamit
na sa ibáng panig gaya sa pang-anib (ó ligazón) at sa pang-akbáy (ó
artículo). Gayón man, sapagkâ’t itóng bahagi ng̃ pang-ukol ay isá
sa maháhalagáng pangkát ng̃ kaisipán ay kinakailang̃ang magkaroón
siyá ng̃ mg̃a salitâng dapat gamitin yamang dito’y lalòng tumpák ang
paggamit. Náitó ang mg̃a salitâng pang-ukol sa ating wikà: _na_, _ni_,
_kay_, _ng̃_, _pará kay_, _pará sa_, _laban kay_, _laban sa_, _sa
haráp_, _sa ilalim_, _sa may_, _mulâ_ ó _sapúl_, _dapit_ ó _dako_,
_hanggán_, _ayon_ ó _alinsunod_, at _bagay sa_, ó _tungkól sa_.
G. ¿Kailán ginágamit ang bawà’t isá?
N. Isáisáhín natin ang pagpapaliwanag:
Ginágamit ang _na_ kung pinaglalakip ang dalawáng bagay na, ang isá’y
náuukol sa isá, hal.: bahay _na_ pawid, aklát _na_ mapulá, tubig _na_
malinaw. Dapat matantô na itóng pang-ukol na _na_ ay inilálagáy na
_na_ kailan ma’t ang unang salitâ ó bagay ay nagtatapós sa pangtinig,
liban lamang sa _n_. Kung nagtatapós namán sa ting̃ig (ó vocal), ang
_na_ ay nagigíng _ng_, na isinusugpóng sa unang salitâ, gaya ng̃:
magandá_ng_ barò, dakilà_ng_ asal, malakí_ng_ bahay. Kung nagtatapós
sa _n_, ang _na_ ay nagigíng _g_ lamang na isinusugpóng din sa
unang salitâ, gaya ng̃: bayan_g_ marang̃ál, kundiman_g_ marikít,
tugtugan_g_ masayá.
Ginágamit ang _ni_ kailan ma’t pinaglalakip ang isáng bagay na anó
man sa isáng ng̃alan ng̃ táong kinaúukulan ó nagmamayarî, hal.:
bahay _ni_ Tasio, alak _ni_ Ayala, aklát _ni_ Huan.
Ginágamit ang _kay_ kailan ma’t pinagsasama ang isáng salitâng
nagbabadyá ng̃ anó mang layon sa ng̃alan ng̃ táong paglalayunan,
hal.: tumirá _kay_ Luis, dumalaw _kay_ Mariano, tumung̃o _kay_ Pedro.
Ginágamit ang _ng̃_ kailan ma’t ibig pagsamahin ang isáng bagay
ó kasangkapan sa isáng kapwà bagay ó ng̃alan ng̃ katungkulan na
siyáng kinaúukulan ó nagmamayarî, hal.: haligi _ng̃_ bahay, tungkô
_ng̃_ kalán, bayabas _ng̃_ tao, aklát _ng̃_ abogado, panitik _ng̃_
mánunulát. Kung minsa’y hindî na nilálagyán ng̃ _ng̃_, hal.:
_Panulat-babae_, _timpalák-kagandahan_, atbp.
Ginágamit ang _sa_ kailan ma’t nais pagsamahin ang isáng salitâng
nagsusulit ng̃ anó mang layon sa ng̃alan din ng̃ anó mang bagay na
pinaglalayunan, hal.: lumang̃óy _sa_ tubig, sumakáy _sa_ bangkâ,
tumung̃o _sa_ bukid, tumirá _sa_ bundók. Ginágamit din ang _sa_
kailan ma’t pinaglalakip ang anó mang bagay sa bayang kanyáng
pinanggaling̃an, hal.: tubig _sa_ Mariláw, tabako _sa_ Kagayán, tao
_sa_ Bisayà, kumot _sa_ Iloko, barò _sa_ Kalibo, Birhen _sa_ Mulawin,
atbp. Sa bagay na itó’y madalás din namáng hindî na lagyán ng̃ _sa_,
ó dilì kayâ’y sa pamamagitan lamang ng̃ pang-anib (ó ligazón), hal.:
tubig Mariláw, kumot Iloko, tabako_ng_ Kagayán, tao_ng_ Bisayà,
barò_ng_ Kalibo, atbp.
Ginágamit ang _pará kay_ kung ibig pagsamahin ang isáng bagay ó
ng̃alang tiyák sa isáng ng̃alan namán ng̃ tao na kanyáng kinaúukulan,
hal.: itóng manggá’y _pará kay_ Luis, yaóng saging ay _pará kay_
Binong, si Mameng ay _pará kay_ Huan, si Anong ay _pará kay_ Binay.
Ginágamit namán ang _pará sa_ kailan ma’t pinagsasama ang isáng bagay
ó ng̃alan sa isáng bagay na kanyáng kinaúukulan, hal.: Ang Pilipinas
ay _pará sa_ mg̃a pilipino, ang babae ay _pará sa_ lalaki, ang anák
ay _pará sa_ iná, ang tao ay _pará sa_ bayan, akó’y _pará sa_ iyó,
si Huan ay _pará sa_ pusà.
Ginágamit din ang _laban kay_ kailan ma’t nais pagsamahin ang isáng
bagay ó ng̃alang tiyák sa isáng ng̃alan ng̃ táong kinakalaban ó
kakalabanin, hal.: Si Jeffries _laban kay_ Johnson, ang suiso’y
_laban kay_ Rakú, si Kulás ay _laban kay_ Ninoy.
Ginágamit ang _laban sa_ kailan ma’t pinagsasama ang isáng bagay
ó ng̃alan sa isáng bagay na kanyáng kinakalaban, hal.: ang pusà’y
_laban sa_ áso, ang ahas ay _laban sa_ dagâ, ang tao’y _laban sa_
hayop, si Lucio’y _laban sa_ tigre, ang Rusia’y _laban sa_ Hapón,
ang Espanya’y _laban sa_ Maruekos.
Ang kágamitán ng̃ ibá pang pang-ukol ay dî na dapat pagpaliwanagan,
sapagkâ’t hindî lubhâng kahirapang gawín.
XXXIV KABANATA
Salitâng Pangbigkís (ó Conjunción)
GURÒ. ¿Anó ang _salitâng pangbigkís_?
NAG-AARAL. Pangbigkís ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán na
siyáng ginágamit sa pagbibigkís ó pagsasama ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap
at ng̃ mg̃a kaisipán, hal.: _Si Lucio AT si Pedro ay kapuwà mabuti_;
_si Lukas ay mayaman, NG̃UNÌ’T maramot_; _siyá’y hindî paroroón,
SAPAGKÂ’T may sakít_.
G. Upáng magkabukódbukód ang ibá’t ibáng urì ng̃ mg̃a pangbigkís
¿sa anó itó dapat hatìin?
N. Dapat hatìin sa mg̃a kátawagáng sumúsunód: pangbigkís sa _pag-íisá_
(ó copulativa), sa _paghihiwaláy_ (ó disyuntiva), sa _pagsubalì_
(ó adversativa), sa _pagtikím_ (ó condicional), sa _pagdadahilán_
(ó causal), sa _pagpapatulóy_ (ó continuativa), sa _pagpaparis_ (ó
comparativa), sa _paglalayon_ (ó final) at sa _pagtatamó_ (ó ilativa).
PANGBIGKÍS SA PAG-ÍISÁ
G. ¿Anó ang _pangbigkís sa pag-íisá_ at alín ang kanyáng sakláw?
N. Ang salitâng ginágamit lamang sa pagsasama ng̃ isáng pang̃ung̃usap
sa kapuwà, ó kayâ’y sa dalawáng kaisipán. Ang kanyáng sakláw ay itó:
_at_, _sakâ_, _patí_, _sampuô_, _ni_, _man_.
G. ¿Saán ginágamit ang _at_?
N. Ginágamit ang _at_ sa mg̃a salitâ ó sa mg̃a kaisipáng nagsasaád
ng̃ pagpapatotoó, hal.: _ang tao AT ang hayop ay kapuwà kinapál
ng̃ Lumikhâ_; _si Mariano AT si Antonio ay kapuwà marunong_; _ang
pagmámahál sa ating wikà ay isáng banál na gawâ AT ang gumágamit sa
kanyá’y maituturing na magiting sa ating bayan_.
Pagkâ marami ang mg̃a pang̃ung̃usap ó kaisipáng nagkakasunódsunód na
pagsasamasamahin sa pamamagitan ng̃ pangbigkís _at_, itó’y kailang̃an
lamang gamitin sa hulíng salitâ ó kaisipán, hal.: _ang mg̃a tao,
hayop, lang̃it, lupà AT halaman ay paraparang nilikhâ ng̃ Maykapál_;
_ang pagsusugál ay siyáng nagpapadayukdók, nagpapasirà ng̃ puri AT
humihila sa katamarán_.
Kung minsa’y ang _at_ ay paulitulit at siyáng nagsasama sa dalawá
ó tatlóng salitâ na bumubuô ng̃ mg̃a pangkát na ibá’t ibá, at ang
pangkát na itó’y hindî kailang̃ang dugtung̃án ng̃ násabing _at_,
hal.: _ang lalaki AT babae_, _batà, binatà AT matandâ_, _pang̃inoón
AT alilà_, _mayaman AT dukhâ ay paraparang tao na may karapatáng
mabuhay sa balát ng̃ lupà_.
Sa iláng salitâng pangdiwà, pangturing ó pangwatas ay nangyayaring
huwág lagyán saán man ng̃ _at_, hal.: ang mg̃a bahay, simbahan, tuláy,
halaman ay pawàng nang̃asirà lahát; si Pedro’y mabaít, marunong,
magandá, mayaman; sumulong ka, lakad, takbó.
Kung minsan namá’y inúulit sa bawà’t salitâ ang pangbigkís _at_
kahì’t na yaó’y lubhâng marami, hal.: sinigawán ko silá ng̃ isá _at_
dalawá _at_ tatló _at_ apat na sigáw _at_ hindî rin mang̃akariníg.
G. ¿Saán ginágamit ang _sakâ_?
N. Ginágamit itóng _sakâ_ sa pagbibigkís din ng̃ mg̃a salitâng
nagbabadyá ng̃ pagpapatotoó. Kung talagáng pakasusurìin ang talagáng
kahulugán ng̃ _sakâ_ ay nakákatumbás ng̃ _pa_ na naghihiwatig ng̃
pagdaragdág, hal.: ang pusà, áso, baboy _sakâ_ manók ay pawàng
mg̃a hayop. Nakákatumbás din niyáng madalás ang pangbigkís _at_,
hal.: ang pusà, áso, baboy _at_ manók, atbp. Malimit ding mangyari
na ang _sakâ_ ay idinurugtóng sa _at_ na ang kahulugá’y hindî rin
nagbabago, hal.: ang pusà, áso, baboy _at sakâ_ manók ay pawàng mg̃a
hayop. Dapat matantô na ang kaibhán ng̃ _sakâ_ sa _at_ ay hindî yaón
maáarìng gamitin sa pagbibigkís ng̃ mg̃a kaisipán (ó oración).
G. ¿Saán ginágamit ang _patí_?
N. Gaya rin ng̃ _sakâ_ na ginágamit sa pagsasama ng̃ mg̃a salitâng
nagsusulit ng̃ pagpapatotoó, baga ma’t ang _patí_ ay nagkakahulugán
ng̃ pagkakásama at hindî pagdaragdág, hal.: Noó’y payapà ang dagat,
tahimik ang hang̃in, _patí_ ng̃ ibo’y humuhuni ng̃ buông lugód sa
himpapawíd. Kung ang _patí_ ay hindî pang̃ung̃unahan ng̃ isáng
pangtigil (ó coma) ay karaniwang pang̃unahan ng̃ _at_, hal.: Payapà
niyón ang dagat _at patí_ ng̃ hang̃i’y lubhâng tahimik. Kung ang
_patí_ ay na sa una ng̃ mg̃a salitâ ay nakákatumbás ng̃ _pa_ baga
ma’t itó’y hindî rin lubhâng angkáp, hal.: _patí_ akó’y kanyáng
idinamay; _patí_ ng̃ sandók ay iyóng hinihirám; na, ganitó ang mg̃a
katumbás na sabihin: akó _pa_’y kanyáng idinamay; ang sandók _pa_’y
iyóng hinihirám.
G. ¿Saán namán ginágamit ang _sampuô_?
N. Ginágamit itóng katulad na katulad ng̃ _patí_, magíng sa una
mapalagay at magíng sa gitnâ.
G. ¿Anó ang kágamitán ng̃ _ni_?
N. Ginágamit ang _ni_ sa pagbibigkís ng̃ dalawáng salitâ na nagbabadyá
ng̃ pagkakailâ; at sa bagay na itó ay inúulit din ang _ni_, ó kayâ sa
una’y ginágamitan ng̃ isáng pangbago (ó adverbio) na may kahulugán
ding pagkakailâ, hal.: _ni_ akó _ni_ ikáw ay hindî magtatamó ng̃
kapalaran; _hindî_ nagalit _ni_ natuwâ ang aking binirò. Sa hulíng
bagay na itó’y maáarì ring sundán ng̃ isáng pangbago ang pangbigkís
_ni_ na, ang náturang pangbago ay siyá ring ginamit sa una, upáng
magkaroón ng̃ lalòng lakás ang pagtatatuwâ, hal.: _hindî_ nagalit
_ni dî_ natuwâ ang aking binirò.
G. ¿Alín ang kágamitán ng̃ _man_?
N. Ginágamit ang _man_ gaya rin ng̃ _ni_ sa pagsasama ng̃ dalawáng
salitâng nagsusulit ng̃ pagtatatuwâ, baga ma’t siyá’y walâng totoóng
lakás na tagláy na paris ng̃ _ni_, hal.: _ni_ ikáw _ni_ akó ay hindî
nagkápalad; ay másasabi sa _man_ ng̃ ganitó: ikáw _ma’t_ akó ay
hindî nagkápalad.
PANGBIGKÍS SA PAGHIHIWALÁY
G. ¿Anó ang _pangbigkís sa paghihiwaláy_, at alín ang kanyáng sakláw?
N. Ang salitâng nagbabadyá ng̃ pagkakáibá ó pagkakáhiwaláy ó
pagkakabago ng̃ dalawá ó maraming bagay, mg̃a pagkukurò ó mg̃a
pang̃alan. Ang sinásakláw niyá’y itó: _ó_, _ó kayâ_, _dilì kayâ_,
_magíng_.
G. ¿Saán ginágamit ang _ó_, _ó kayâ_, _dilì kayâ_?
N. Ginágamit ang _ó_ sa mg̃a salitâng nagsusulit ng̃ pagkakáhiwaláy,
hal.: _tao Ó hayop_, _patáy Ó buháy_, _ikáw Ó akó_.
Ginágamit din ang _ó_ sa pagpapaliwanag ng̃ salitâng sinambít na,
hal.: si Rizal _ó_ ang Dakilàng Bayani ng̃ mg̃a pilipino ay pinatáy
ng̃ kanyáng kaaway.
Ginágamit ang _ó kayâ_ kawangkî ng̃ _ó_ lamang, hal.: tao _ó kayâ_’y
hayop; patáy _ó kayâ_’y buháy, atbp.
Ginágamit namán ang _dilì kayâ_ katulad din ng̃ _ó kayâ_, hal.:
bukas _dilì kayâ_’y sa makalawá; sa sábado _dilì kayâ_’y sa linggó.
Dapat matantô na itó’y hindî malimit gamitin dî gaya ng̃ _ó_ at _ó
kayâ_.
G. ¿Saán ginágamit namán ang _magíng_?
N. Ginágamit ang _magíng_ sa mg̃a bagay na ring nasambít, at sa
kanyáng paggamit ay kailang̃ang ulitin, hal.: _magíng_ ng̃ayón,
_magíng_ bukas ay walâng kailang̃an; _magíng_ ikáw, _magíng_ akó ay
íisá rin. Kailang̃ang matantô na kung pinag-úulitulit itóng _magíng_
ay karaniwan nang pag-itanan ng̃ pangbigkís na _ó_, hal.: magíng sa
lakad, magíng sa takbó _ó_ magíng sa lang̃óy ay walâ kang magagawâ.
PANGBIGKÍS SA PAGSUBALÌ
G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ _pangbigkís sa pagsubalì_?
N. Ang salitâng nagsasaysáy ng̃ iláng paglabág ó pagsuwáy ukol sa
mg̃a násabi at sa mg̃a sasabihin.
G. ¿Alínalín ang malimit gamitin?
N. Itóng mg̃a sumúsunód: _ng̃unì_, _dátapuwâ_ ó _dapuwâ_, _subalì_,
_baga man_, _kahì_ ó _káhimán_, _bagkús_, _kundî_; hal.: Ibig ko
sanang kumain, _ng̃unì’t_ hindî maarì; siyá’y mariwasâ, _dátapuwâ’t_
(ó _dapuwâ’t_) maramot; ang mg̃a lihim ng̃ Kalikasán ay hindî
maabótabót ng̃ isip ng̃ tao, _subalì’t_ pinagsusumikapang matarók
hanggáng kaubúduburan; _baga ma’t_ siyá’y dukhâ ay marang̃ál namáng
tao; _kahì’t_ (ó _káhimán_) akó’y walâng muwáng ay nakababatíd din
ng̃ iláng karapatáng katutubò sa tao; huwág mong gawín sa ganyáng
paraán _kundî_ sa ganitó.
G. ¿Anóng kaibhán mayroón ang _kundî_ sa _kung dî_?[32]
N. Hindî dapat ibilang sa íisá ang dalawáng itó, sapagkâ’t may
malakíng aguwát ang kahulugán ng̃ isá’t isá. Ang _kundî_ na may
isáng pang̃ung̃usap ay pangbigkís (ó conjunción) at ang _kung dî_
na may dalawáng salitâ ay pangbago (ó adverbio). Upáng maiwasan
ang pagkakalahók ó pagkakámalî ay dapat matantông ang _kung dî_ ay
maáarìng gawíng _kung hindî_ na may íisáng kátuturán, samantalàng
ang _kundî_ ay dî maáarìng baguhin ó dagdagán. Halimbawà: Hindî
ikáw ang tinátawag ko _kundî_ (pangbigkís) si Pedro; hindî mo siyá
áabutan _kung dî_ (ó _kung hindî_) ka magmamadalî.
UKOL SA IBÁNG PANGBIGKÍS
G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ _pangbigkís sa pagtikím_?
N. Nagbabadyá ng̃ iláng pagtikím (ó condición) ó ang nang̃áng̃ailang̃ang
maganáp ang anó mang pangyayari.
G. ¿Alínalín ang mg̃a pangbigkís na itó?
N. Ang mg̃a itó: _kung_, _pag_, _kapág_, _pagkâ_, _kailan man_,
_yamang_ ó _yayamang_. Halimbawà: _kung_ ibig mong matuto ay mag-aral
ka; _kapág_ ikáw’y natulog akó ay áalís; _pagkâ_ akó’y sumusulat ay
huwág kang magaláw; makapaglalarô ka, _kailan ma’t_ natapos mo ang
iyóng ginagawâ; _tuwîng_ babasa ka’y babasa rin akó; _yamang_ (ó
_yayamang_) akó’y sinaklolohan mo, kitá namá’y pagpapalàin.
Dapat mabatíd na ang pangbigkís _kung_ ay hindî nagbabadyá kung
minsan ng̃ pagtikím kundî ng̃ pag-áalinlang̃an, hal.: ¿_kung_ sino
akó? ¿_kung_ áaraw bukas? Dapat ding mabatíd na ang mg̃a salitâng
_sa tuwî_ ó _tuwî na_ ay katulad din ng̃ pangbigkís na _tuwî_.
G. ¿Anó ang _pangbigkís sa pagdadahilán_?
N. Ang salitâng ipinang̃ung̃una sa mg̃a kaisipáng nagbibigáy ng̃
dahilán ó katuwiran sa anó mang bagay na sinambít. Ang kanyáng
sakláw ay itó: _sapagkâ’t_ ó _pagkâ’t_, _palibhasà_; hal.: hindî
siyá makapasok, _sapagkâ’t_ (ó _pagkâ’t_) may sakít; siyá’y marunong
ng̃ayón, _palibhasà_’y pinag-aral siyá ng̃ kanyáng magulang.
G. ¿Anó ang _pangbigkís sa pagpapatulóy_?
N. Ang salitâng ginágamit sa pagpapatulóy ó pagtulong sa kaisipán,
at itó: _kung gayón_, _kayâ ng̃â_; hal.: Ipinang̃ang̃aral ko sa iyó,
_kung gayón_, na huwág mo nang gagawín sa mulîmulî; _kayâ ng̃â_,
nang huwág tayong madakíp ay huwág kang maing̃ay.
G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _pangbigkís sa pagpaparis_?
N. Yaóng salitâng nagsusulit ng̃ pagpapara ó pagtutulad ng̃ isáng
bagay na talinghagà sa isáng kaisipáng talinghagà rin, at náitó: _kung
paano_, _gayón_, ó _gayón din_, hal.: _kung paano_ ang kadilimán
ng̃ pang̃inorin kung nagbabalàng umulán, ay _gayón_ (ó _gayón din_)
ang kalabùan ng̃ katuwiran sa ibabaw ng̃ lupà.
G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _pangbigkís sa paglalayon_?
N. Yaóng salitâng inilálagáy sa una ng̃ isáng kaisipán na siyáng
nag-úulat ng̃ layon ó nasà ng̃ isá ó iláng kaisipáng nang̃auná, at
náitó: _upáng_, _nang_, _pará_, hal.: Nagsisikap siyá sa paggawâ
_upáng_ mabuhay; nag-áaral ang tao _nang_ dumunong; naghahanap-buhay
akó _pará_ sa kagaling̃an mo.
G. ¿Anó ang kahulugán namán ng̃ _pangbigkís sa pagtatamó_?
N. Ang salitâng ginágamit sa pagtatamó ó pagkakaroón ng̃ isáng
kabagayán hinggíl sa mg̃a bagay na naipahiwatig na, at náitó: _kung
gayón_ ó _kung magkagayón_; hal.: Walâ kang puknát sa pagtatapon
ng̃ salapî sa mg̃a bagay na walâng kabuluhán, _kung gayón_ (ó
_magkagayón_) ay dárating ang araw ng̃ iyóng pagtang̃is at pagsisisi.
TALABABÂAN
[32] Sa ikaíilag sa pagkakámalî ng̃ dalawáng itó ay ináakalà kong
tumpák na ang _kundî_ (pangbigkís) ay isulat lamang ng̃ ganitó ng̃
walâng _g_ sa gitnâ, at ang _kung dî_ (pangbago) ay ganitó namán
dapat gawín.
XXXV KABANATA
Salitâng Pangdamdám (ó Interjección)
GURÒ. ¿Anó ang salitâng _pangdamdám_?
NAG-AARAL. _Pangdamdám_ ay siyáng káhulíhulihang pangkát ó bahagi ng̃
kaisipán na siyáng ginágamit sa pagbabadyá ng̃ mg̃a sarìsarìng bagay
na nangyayari sa ating damdamin na nilílikhâ ng̃ ating namamalas,
naririníg, nagugunitâ, nararamdamán, ninanasà ó iníibig.
G. ¿Anó ang talagáng salitâng _pangdamdám_?
N. Ang ganáp na pangdamdám ay mg̃a sigáw ó hibík na hindî halos
mawatasan, sapagkâ’t ang isáng pagkagulat ó pagkatakot ay biglâáng
ibinibigkás sa ating damdamin na walâng ibáng nasàng sabihin kundî
ang kanyáng namalas ó nadiníg na kagulatgulat ó katakátaká, kayâ’t
ang mg̃a pangdamdám ay nagkakatulad halos sa mg̃a ginágamit ng̃
ibá’t ibáng wikà.
G. ¿Alín ang mg̃a pangdamdám na karaniwan sa ating wikà?
N. Itóng mg̃a sumúsunód: _¡Abá!_, _¡ah!_, _¡oh!_, _¡ay!_, _¡bah!_,
_¡arúy!_, _¡ayán!_, _¡hoy!_, _¡abá ko!_, _¡iná ko!_ ó _¡nakú!_,
_¡sús!_, _¡pshe!_, _¡sits!_, _¡uy!_, _¡ping!_, atbp.
Mayroón pang maraming pangdamdám na nagbuhat sa ibá’t ibáng pangkát
ng̃ kaisipán gaya ng̃ _¡dalí!_, _¡lakad!_, _¡sulong!_, _¡tabí!_,
_¡ilag!_, _¡sayang!_, _¡nawà!_, _¡urong!_, _¡tayo na!_, _¡halina!_,
_¡hilat!_, _¡ikáw palá!_, _¡buti ng̃â!_, _¡buwisit!_, _¡sawîng
palad!_, _¡kahì’t manawarì!_, _¡Dios ko!_ atbp.
Mayroón pa ring pangdamdám sa ating wikà na mg̃a buôbuô nang
pang̃ung̃usap na nagbabadyá ng̃ pagtataká ó panunumpâ ó pagtutung̃ayáw,
gaya ng̃: _¡kay daming tao!_ _¡kay dunong mo!_ _¡kay lakás niyá!_
_¡sumpa ko!_ _¡saksí ko ang lang̃it!_ _¡saksí ko ang lupà!_ _¡tinamaan
ka ng̃ kulóg!_ _¡tamaan ka sana ng̃ hang̃in!_ _¡kanin ka ng̃ buwaya!_
_¡lamunin ka ng̃ lupà!_ atbp.
Ilán sa mg̃a pangdamdám ay karaniwang inúulit upáng magkaroón ng̃
lalòng lakás sa pagsusulit ó pagdaramdám, gaya ng̃ _¡sulong sulong!_,
_¡lakad lakad!_, _¡tabí tabí!_, _¡hala hala!_, _¡dalî dalî!_, _¡abá
abá!_, _¡ay, ay!_ atb.
XXXVI KABANATA
Ukol sa Pagbabawas (ó Síncopa)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagbabawas_?
NAG-AARAL. Tinátawag na pagbabawas ang salitâng binawasan ó inalisán
sa gitnâ ng̃ iláng titik, ó pantíg kung minsan, upáng magkaroón
ng̃ madalîng pagbigkás ó kayâ’y nang lalòng gumandá at tumamís ang
ating sariling wikà, hal.: sa _matuwíd_ ay _matwíd_, sa _sakayan_
ay _sakyán_, sa _atipán_ ay _aptán_, sa _buhusan_ ay _busan_.
G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning sinúsunód ukol dito?
N. Ang mg̃a tuntunin ó pátakarán sa mg̃a salitâng pagbabawas ay
itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Ang mg̃a salitâng may tatló, apat ó ilán mang pantíg (ó
sílaba) na sa gitnâ niyá’y may magkasiping na _uw_ ay maáarìng
alisín ang _u_, at sa ganitó’y nábabawasan namán ng̃ isáng pantíg
ang náturang salitâ, hal.: sa _kapuwà_ ay _kapwà_, sa _takuwíl_ ay
_takwíl_, sa _káluluwá_ ay _kálulwá_, sa _biguwasán_ ay _bigwasán_,
sa _kaluwalhatian_ ay _kalwalhatian_.
Dapat mabatíd na hindî maáarìng bawasan ang mg̃a salitâng may dalawáng
pantíg, gaya sa halimbawà ng̃ _huwág_, _tuwíd_, _duwág_, _tuwî_,
_tuwád_, _tuwâ_, _buwál_, _buwíg_, atbp. ay dî magagawâng _hwág_,
_twíd_, _dwág_, _twî_, _twád_, _twâ_, _bwál_, _bwíg_.
_Ikalawá._--Ang mg̃a salitâng may tatló, apat ó ilán mang pantíg
na sa gitnâ nitó’y may magkasiping na _iy_ ay maáarìng alisín ang
_i_, at sa dahiláng itó’y nábabawasan ng̃ isáng pantíg ang násabing
salitâ, hal.: sa _pasiyá_ ay _pasyá_, sa _akiyát_ ay _akyát_, sa
_kudiyapì_ ay _kudyapì_, sa _kabiyawan_ ay _kabyawan_, atbp. Dapat
ding matantô na hindî maáarìng bawasan ang may dalawáng pantíg paris
sa halimbawà ng̃ _tiyáp_, _tiyák_, _biyák_, _liyág_, atbp. ay dî
magagawâng _tyap_, _tyak_, _byak_, _lyag_.
_Ikatló._--Ang iláng pang̃ung̃usap na may apat ó limá ó ilán mang
pantíg na sa gitnâ nitó’y may magkasiping na ting̃ig (ó vocal)
na magkatambál, ang isá’y maáarìng alisín, at sa bagay na itó’y
nábabawasan namán siyá ng̃ isáng pantíg, hal.: _Ikaapat_, _ikaanim_,
_katotoohanan_, atbp. ay ginagawâng _ikapat_, _ikanim_, _katotohanan_.
_Ikaapat._--Ang mg̃a salitâng ugát na násusugpung̃án ng̃ _in_ ó _an_
ay karaniwang mawalâ ó maalís ang hulíng ting̃ig ng̃ náturang ugát,
hal.: sa _gawâin_ ay _gawín_, sa _basâín_ ay _basín_, sa _batahín_
ay _bathín_, sa _sunurín_ ay _sundín_, sa _hatirán_ ay _hatdán_, sa
_sakayan_ ay _sakyán_, sa _bukurín_ ay _bukdín_, sa _sakitan_ ay
_saktán_, atbp.
_Ikalimá._--Ang ilán sa mg̃a salitâng ugát bukód sa binabawas ó
ináalís ang kanyáng hulíng ting̃ig (ó vocal) ay nagkakapalitan pa
ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), hal.: sa _atipán_ ay _aptán_, sa
_silirán_ ay _sidlán_, atbp.
_Ikaanim._--Ang ilán sa mg̃a ugát ay náwawalâ kung minsan sa gitnâ
ang isáng buông pantíg (ó sílaba), ó kayâ’y ang dalawáng titik
lamang, hal.: sa _buhusan_ ay _busan_, sa _hihipan_ ay _hipan_, sa
_kuhanin_ ay _kunin_, sa _dating̃an_ ay _datnán_, sa _hintayín_ ay
_hintín_, atbp.
_Ikapitó._--Kung minsan, ang salitâng ugát ay hindî nábabawasan
kundî nararagdagán ng̃ iláng titik kailan ma’t sinusugpung̃án ng̃
_in_ ó _an_, ó _ka-an_, hal.: sa _tawa_ ay _tawaNAN_, sa _totoó_ ay
_katotoHANAN_, atbp. Dapat matalastás na itóng hulíng tuntuning itó
ay bihibihiràng mangyari. At dapat ding matantô na ang pagbabawas
(ó síncopa) ay tang̃ìng magagamit sa mg̃a salitâng pinahihintulutan
ng̃ tuntunin at ng̃ mg̃a karaniwang pagbigkás.
XXXVII KABANATA
Hinggíl sa Pangdulo (ó Desinencia)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pangdulo_?
NAG-AARAL. Tinátawag na pangdulo ang anó mang anyô (partícula) ó iláng
titik kayâ na siyáng idinudulo ó isinusugpóng sa mg̃a ibá’t ibáng
salitâ na nagkakaroón namán ng̃ sarisariling kahulugán sang-ayon sa
pangdulong isinusugpóng.
G. ¿Saán magbubuhat ang mg̃a pangdulong itó?
N. Ang Wikàng Tagalog baga ma’t mayamang mayaman na sa sarìsarìng
anyô na siyáng tumutulong sa ating mg̃a salitâ ay nang̃áng̃ailang̃an
pa ring humirám sa ibáng wikà ng̃ mg̃a anyô ó pangdulo na hindî
matumbasán sa ating sariling wikà. Ang mg̃a pangdulong itó na
nanggaling sa kastilà ay kailang̃an ng̃âng hiramín natin at ipalagáy
na parang sariling arì samantalàng hindî pa tayo nakakatuklás ng̃
mg̃a anyông maitutumbás sa kaniyá, sapagkâ’t malimit gamitin sa ating
dilà ang mg̃a salitâng náturan na násusugpung̃án ng̃ sarìsarìng anyô.
G. ¿Alínalín ang mg̃a pangdulong dapat tanggapín?
N. Ang mg̃a salitâng kinasasangkapán nitó na karaniwang gamitin
sa ating wikà ay siyáng tang̃ìng marapat tanggapín. Ng̃unì’t kung
ang náturang salitâ ay kinasasangkapán ng̃ mg̃a pangdulong maáarìng
makayuwis ó mapagkamalán sa ibá, ó kayâ’y may katumbás ó maáarìng
tumbasán sa ating wikà ng̃ ibáng pang̃ung̃usap ay hindî kailang̃ang
mapalakip sa mg̃a pandulong ating hihiramin na kinaroroonán ng̃ mg̃a
salitâng hirám na ating áarìin:
ano gaya ng̃ amérik_ano_, aglipay_ano_, rom_ano_.
ino „ pilip_ino_.
ante „ komand_ante_, protest_ante_.
ente „ teni_ente_.
ero „ tabak_ero_, bangk_ero_, laband_ero_.
ario „ diksion_ario_, silab_ario_, kalend_ario_.
or „ emperad_or_, dokt_or_, gobernad_or_.
tris „ empera_tris_, ma_tris_.
ia „ demokras_ia_.
ía „ pilosop_ía_, anark_ía_, tranb_ía_.
idád „ unibers_idád_, elektris_idád_.
ikó „ elektr_ikó_, katol_ikó_, apostol_ikó_.
iká „ gramát_iká_, matemát_iká_, polit_iká_.
ista „ makin_ista_, aparat_ista_.
ismo „ katolis_ismo_, anark_ismo_, espirit_ismo_.
ado „ komision_ado_, konsul_ado_, abog_ado_.
apó „ sinematogr_apó_.
ura „ agrikult_ura_, agrimens_ura_.[33]
G. ¿Anó ang sukat másabi ukol sa mg̃a pangdulo?
N. Na, ang ilán sa kanyá’y maáarìng gamitin ang hugis babae (ó
forma femenina), gaya ng̃ sa _pilipina_, _amerikana_, _katóliká_,
_tabakera_, _labandera_, atbp.
TALABABÂAN
[33] Ang mg̃a pangdulong itó ay sinipì ko kay G. Eusebio Daluz na
nagkaroón lamang ng̃ kauntîng pagbabago.
IKATLÓNG BAHAGI
Paglalakip ó Sintaxis
I KABANATA
Ang Paglalakip at ang kaniyáng sakláw
GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _Paglalakip_?
NAG-AARAL. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ mg̃a kaparaanán
ukol sa pagbubuô ó paglalakiplakip ng̃ iláng salitâ sa kapuwà salitâ
sa ikayayarìng tumpák ng̃ mg̃a kaisipán (ó oración).
G. Ang Paglalakip, ¿sa anó nabábahagi?
N. Nabábahagi siyá sa tinátawag na _likás_ (ó regular) at _likhâ_
(ó figurada).
G. ¿Anó ang _paglalakip na likás_?
N. Ang mg̃a tuntunin sa paglalagáy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap sang-ayon
sa katutubòng hanáy ng̃ mg̃a pagkukurò.
G. ¿At anó ang _paglalakip na likhâ_?
N. Ang mg̃a pátakaráng lumalabág sa paglalakip na likás, na nagbabadyá
ng̃ mg̃a kaparaanán sa matuwíd na pagpapalitpalit ng̃ mg̃a salitâ
upáng magkaroón ng̃ lakás at gandá ang mg̃a pang̃ung̃usap ó kaisipán.
G. ¿Iláng bagay ang kailang̃an upáng mayarì ó mabuô ng̃ tumpák ang
isáng kaisipán?
N. Tatló: _pagkakaayon_ (ó concordancia), _paghaharì_ (ó régimen)
at _pagbubuô_ (ó construcción).
II KABANATA
Ukol sa pagkakaayon (ó concordancia)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagkakaayon_?
NAG-AARAL. Ang pagkakásalig ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap sa ibá’t ibáng
pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán.
G. ¿Paano ang pagkakaayon ng̃ pang-akbáy (ó artículo) sa pangdiwà
(ó sustantivo)?
N. Sa Wikàng Tagalog, palibhasà ang mg̃a salitâ ay walâng tagláy na
kiyás (ó género) kung sa kanyáng sarili lamang, kayâ’t ang pang-akbáy
ay walâng kailang̃ang gamitin magíng sa ng̃alan ó bagay na tumutukoy
sa lalaki ó kayâ’y sa babae, hal.: _Si_ Pedro, _si_ Luisa, _ang_ amá,
_ang_ iná, _ang_ pusà, _ang_ áso, atbp. Ng̃unì’t kung bumabanggít
sa bilang (ó número) ay kailang̃ang gamitin ang _si_ at _ang_ sa
íisá, at _siná_ at _ang mg̃a_ sa dalawá ó marami, hal.: _Si_ Lucio,
_ang_ bulaklák (kung tumutukoy sa íisá); _siná_ Lucio at Huan, _ang
mg̃a_ bulaklák (kung bumabanggít namán sa dalawá ó marami).
G. ¿Paano ang pagkakaayon ng̃ pangturing (ó adjetivo) sa pangdiwà
(ó sustantivo)?
N. Ang pagkakaayon ng̃ dalawáng itó ay másasabing walâng kabuluhán,
sapagkâ’t maáarì siláng pagsamahin kahì’t na ang isá’y tumutukoy sa
lalaki at ang ikalawá’y sa babae, ó báligtaran, hal.: _mabuting_
amá, _mabuting_ iná, _magandáng_ dalaga, _magandáng_ binatà. Kung
tumutukoy sa bilang (ó número) ay kailang̃ang tantùin kung sa anó
bumabanggít, hal.: malantíg na dalirì, malinaw na salamín, kung sa
íisá; kung sa dalawá ó marami ay nagigíng: malalantig na dalirì,
malilinaw na salamín.
G. Sakalìng mayroóng dalawá ó higít na pangdiwà na tumutukoy sa
bilang na íisá (ó singular), at ang mg̃a itó’y isasama sa íisáng
pangturing lamang, ¿sa anó itó dapat ilagáy?
N. Dapat ilagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó plural). Kung ang
pangturing na isasama ay mayhalò ay inúulit lamang ang unang dalawáng
titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát, hal.: Si Kulás at si Lucio ay
marurunong; ang manggá at ang santól ay matatamís. Kung pangturing
namáng dalisay ay pinang̃ung̃unahan ng̃ _mg̃a_, hal.: Si Luisa at
si María ay _mg̃a pang̃it_; ang áso at pusà ay _mg̃a duwág_.
G. ¿Paano namán ang pagkakaayon ng̃ pangtayô (ó pronombre) sa pangdiwà
(ó sustantivo)?
N. Kung tungkól sa kiyás (ó género) ay hindî kailang̃ang mapasama sa
alín man, hal.: _itó_’y lalaki, _itó_’y babae, atbp. Kung tungkól
sa bilang ay kailang̃ang ialinsunod sa tumutukoy ng̃ salitâ, hal.:
akó’y tao, itó’y saging, sa íisá; akó’y mg̃a tao, itó’y mg̃a saging,
kung sa dalawá ó marami.
G. ¿Paano ang pagkakaayon ng̃ pangwatas (ó verbo) sa pangdiwà (ó
sustantivo)?
N. Ang pangwatas na karaniwan sa Wikàng Tagalog ay walâng kailang̃ang
malakip sa pangdiwà kahì’t na itó’y nagtatagláy ng̃ anó mang bilang
(ó número) at katawán (ó persona), hal.: ang ibon ay _kumakain_,
ang mg̃a ibon ay _kumakain_; _si Pedro_ ay sumulat, _siná Lucio_ ay
sumulat. Ng̃unì’t may iláng pangwatas na ang karamiha’y nagbubuhat sa
anyông “ma”, na kailang̃ang isalig kung sa anóng bilang tumutukoy,
hal.: ang pusà ay _nagisíng_, ang mg̃a pusà ay _nang̃agisíng_; ang
tao ay _natatalisod_, ang mg̃a tao ay _nang̃atatalisod_. Sa unang
halimbawà, ang pangwatas na _nagisíng_ ay na sa bilang na íisá (ó
singular) na naáayon sa pangdiwàng _pusà_ na nasa gayón ding bilang.
Sa ikalawá ang _nang̃agisíng_ ay na sa bilang na dalawá ó marami (ó
plural) na naáayon namán sa _mg̃a pusà_ na nasa bilang ding dalawá
ó marami.
G. ¿Paano namán ang pagsasama ng̃ pangtayông kinatawán (ó relativo)
sa salitâng pangdiwàng náuuná sa kanyá (ó antecedente)?
N. Pagsasamahin silá sa pamamagitan ng̃ bilang (ó número), na ang
pangtayông kinatawán ay dapat ibatay sa pangdiwàng náuuná, hal.:
Tinawag ko ang _batà_, at _itó_ ay lumapit agád. Ang pangdiwàng
_batà_ ay na sa bilang na íisá kayâ’t ang pangtayông _itó_ ay na sa
gayón ding bilang. Kung sabihin namáng: Tinawag ko ang _mg̃a batà_,
at ang _mg̃a itó_’y lumapit agád. Ang salitâng _mg̃a batà_ ay na sa
bilang na dalawá ó marami, kung kayâ namán ang pangtayô’y inilagáy
din sa náturang bilang: _mg̃a itó_.
III KABANATA
Hinggíl sa paghaharì (ó régimen)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _paghaharì_?
NAG-AARAL. Ang kaukulán ng̃ iláng pang̃ung̃usap sa ilán ding
pang̃ung̃usap ng̃ kaisipán.
G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ salitâng _naghaharì_ (ó regente) at ng̃
salitâng _pinaghaharìan_ (ó regido)?
N. Salitâng _naghaharì_ ang nang̃áng̃ailang̃an ng̃ isáng pang̃ung̃usap
upáng bumuô ng̃ kaisipán; salitâng _pinaghaharìan_ ang bumubuô ng̃
náturang kaisipán na siyáng náuukol sa naghaharì. Halimbawà: _Ang barò
ni Pedro_. _Barò_ ay salitâng naghaharì, sapagkâ’t siyáng nang̃ung̃una
ó umáakbáy sa pangdiwàng _si Pedro_ sa pamamagitan ng̃ pang-ukol (ó
preposición) _ni_, at _si Pedro_ ay salitâng pinaghaharìan, sapagkâ’t
náuukol sa pangdiwàng _barò_.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangdiwà sa kapuwà pangdiwà?
N. Sa pamamagitan ng̃ isáng pang-ukol (ó preposición), hal.: bahay
_na_ bató; aklát _ni_ Lucio; lupà _ng̃_ magsasakâ; si Huan _laban
kay_ Kulás; ang tao’y _laban sa_ hayop; ang buhay ay _pará sa_ bayan;
si María’y _pará kay_ Mameng.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangdiwà sa pangturing?
N. Sa ibá’t ibáng kaparaanán: una, sa pamamagitan ng̃ pang-ukol _na_,
hal.: tubig _na_ malinaw, bahay _na_ malakí; ikalawá, sa pamamagitan
ng̃ pang-anib (ó ligazón) _ng_, hal.: babai_ng_ magandá, lalaki_ng_
makisig; ikatló, sa pamamagitan din ng̃ pang-anib _g_, hal.: bayan_g_
marang̃ál, tapayan_g_ muntî; at ikaapat, sa pamamagitan ng̃ salitâng
_ay_, hal.: Si Pedro _ay_ masamâ, si Lucio _ay_ marunong.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangdiwà sa pangwatas?
N. Sa pamamagitan din ng̃ salitâng _ay_, hal.: Si Kulás _ay_
bumabasa; si Lucio _ay_ susulat; ang ibon _ay_ umaawit; ang dagâ
_ay_ kumakaluskós; ang batà _ay_ umiyák.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangdiwà?
N. Sapagkâ’t sa ating wikà ay walâng kailang̃ang mapauná ó mapahulí
kayâ ang alín man sa dalawáng itó, kung kayâ ang paghaharì ng̃
pangdiwà sa pangturing ay hindî lubhâng nagkakalayô sa paghaharì
namán ng̃ pangturing sa pangdiwà, at sa katunaya’y binubuô itó sa
pamamagitan din ng̃ _na_, _ng_, _g_, hal.: marikít _na_ bahay; masaráp
_na_ manggá; magandá_ng_ dalaga; masamâ_ng_ tao; matíisín_g_ hayop;
masintahin_g_ magulang. Ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangdiwà ay
nagaganáp din sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy na _si_ at _ang_,
hal.: mabaksík _si_ Celso, matapang _si_ Yoyong, maasim _ang_ santól,
matamís _ang_ mabulo, mapaít _ang_ duhat.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangwatas na nasa pangbadyá?
N. Natutupad itó sa ibá’t ibá ring kaparaanán: Una, sa pamamagitan
ng̃ salitâng _kung_, hal.: madalî _kung_ bumasa, maiklî _kung_
sumulat, mababà _kung_ humagis; ikalawá, sa pamamagitan ng̃ _na_,
hal.: masipag _na_ mag-aral, marunong _na_ maglarô, madalang _na_
lumakad; ang kadalasán nitó’y hindî na nilálagyán ng̃ _na_, gaya
ng̃: masipag mag-aral, marunong maglarô; ikatló, sa pamamagitan ng̃
_ng_, hal.: mahabà_ng_ magsalitâ, payapà_ng_ mang̃usap, masamâ_ng_
tumakbó; at ikaapat, sa pamamagitan ng̃ _g_, hal.: matulin_g_ lumakad,
mahinhín_g_ kumilos.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangtayô?
N. Sa pamamagitan ng̃ pang-ukol (ó preposición) _sa_, hal.: magandá
_sa_ akin, pang̃it _sa_ iyó, maramot _sa_ kanyá.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangwatas sa pangdiwà?
N. Lahát halos ng̃ mg̃a pangwatas ay may tagláy na isáng pangdiwà (ó
sustantivo) ó pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó personal). Magaganáp ang
paghaharìng itó kung pangwatas na pangbalak sa mg̃a paraáng sumúsunód:
una, kung ang pinaghaharìan ay tumutukoy sa ng̃alan ng̃ tao ay sa
pamamagitan ng̃ _kay_, hal.: Umíibig siyá _kay_ María, paroón ka
_kay_ Huan, nakikain siyá _kay_ Lucio; ikalawá, kung tumutukoy sa
ng̃alan ng̃ bagay ay sa pamamagitan namán ng̃ _sa_, hal.: tumakbó
siyá _sa_ bayan, lumayô kayó _sa_ sugál, kumain ka _sa_ handâ.
Kung pangwatas na pangtiyák, ang paghaharì nitó sa pangdiwà ay
mátutupád sa pamamagitan ng̃ _si_ kailan ma’t nagbabadyá ng̃ ng̃alan
ng̃ tao, hal.: Iibigin niyá _si_ Mameng, tutulung̃an ko _si_ Karlos,
parunán mo _si_ Yoyong. Kung nagbabadyá namán ng̃ bagay ay sa
pamamagitan ng̃ _ang_, hal.: pitasín mo _ang_ bulaklák, hinukay niyá
_ang_ lupà, papag-áaralin ninyó _ang_ batà.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangwatas sa kapuwà pangwatas?
N. Sa tatlóng kaparaanán: ilagáy ang pangwatas na pinaghaharìan
(regido) sa pangbadyá, ó sa panghiwatig, ó sa pangsukob.
G. ¿Kailán inilálagáy ang pangwatas sa _pangbadyá_?
N. Ginaganáp itó kailan ma’t ang kátuturán ng̃ pangwatas na
pinaghaharìan ay náuuwî sa nais ó hang̃ád ng̃ pang̃ulo (ó sujeto)
ng̃ pangwatas na naghaharì (ó regente), hal.: Si Lucio ay ibig
_kumain_; ang batà’y ibig _maglarô_. Sa mg̃a halimbawàng itó, ang
mg̃a pangbadyáng _kumain_ at _maglarô_ na siyáng mg̃a pangtung̃o
(ó complemento) ng̃ kaisipán ay nagsusulit ng̃ nais ó hang̃ád ni
_Lucio_ at ng̃ _batà_ na siyá namáng kanyáng pang̃ulo (ó sujeto).
May maraming pangwatas, lalòng lalò na ang mg̃a binaybáy sa anyông
“ma” ay nang̃áng̃ailang̃ang pag-itanan ng̃ mg̃a pangbigkís na _upáng_
ó _pará_ ó _nang_, hal.: Akó’y umalís _upáng_ mang̃isdâ; silá’y
nakilaban _pará_ magwagí; kumain _nang_ mabusóg.
G. ¿Kailán inilálagáy ang pangwatas sa panghiwatig (ó indicativo)?
N. Inilálagáy dito kailan ma’t nagkakáibá ang mg̃a pang̃ulo (ó
sujeto) ng̃ mg̃a pangwatas na naghaharì at pinaghaharìan, at
nang̃áng̃ailang̃ang pag-itanan ng̃ pang-ukol _na_, ó kayâ’y ng̃
mg̃a pang-anib (ó ligazón) _ng_, _g_, hal.: ang Dios ay nagnanais
_na_ bumuti ang tao; ang gurò ay nagnanasà_ng_ dumunong ka; ating
sabihin_g_ sumulat siyá.
G. ¿Kailán namán inilálagáy ang pangwatas sa pangsukob?
N. Paris din ng̃ sa panghiwatig, na, nangyayari kailan ma’t nagkakáibá
ang mg̃a pang̃ulo (ó sujeto), baga ma’t dito’y sa pamamagitan ng̃
_kung_ na siyáng tandâ sa ating wikà ng̃ ganitóng ayos, ó ng̃ mg̃a
pangbago (ó adverbio), hal.: mag-áaral siyá _kung_ ibig mo; silá’y
kakain _kailan ma’t_ sumigáw ka; dárating ang iyóng anák _kailan
ma’t_ nais mo.
G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangwatas sa pangbago?
N. Lahát halos ng̃ mg̃a pangwatas ay napaghaharìán ng̃ mg̃a pangbago;
at ang mg̃a itó’y náuukol sa pangwatas, gaya rin namán ng̃ nangyayari
sa pangturing at pangdiwà. Ang pangwatas baga ma’t siyáng salitâng
lubhâng mahalagá sa lahát ng̃ wikà ay walâng ibinabadyáng anó man
kundî ang kanyáng nais, ginagawâ, dinaramdám atbp. ng̃ pang̃ulo (ó
sujeto) na kanyáng kaakbáy; at ang pangbago (ó adverbio) ay siyáng
nagpapáliwanag ng̃ mg̃a kilos ó pinangyarihan ng̃ kátuturán ng̃
pangwatas sa ibá’t ibáng bahaging sakláw niyá; at sa pagkaganáp
ng̃ paghaharìng itó’y kailang̃ang pagitnâan ng̃ _na_, _ng_, _g_,
sang-ayon sa dapat kaukulán at kung minsa’y kahì’t walâ nitó, hal.:
akó’y nagisíng _na maaga_; si Luis ay bumabasa_ng mabuti_; ang batà’y
bumahín_g malakás_; akó’y paririto _bukas_.
IV KABANATA
Tungkól sa pagbubuô (ó construcción)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagbubuô_?
NAG-AARAL. Ang ayos ó hanáy na dapat sundín ukol sa paglalagáy ng̃
mg̃a pang̃ung̃usap sa kaisipán.
G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ pang-akbáy (ó artículo)?
N. Dapat na iunáng palagì sa mg̃a pangdiwà, hal.: _si_ Lucio, _si_
Mameng, _siná_ Milíng, _ang_ lupà, _ang_ aklát, _ang mg̃a_ bulaklák.
G. ¿Maáarì bagáng sing̃itan ng̃ anó mang salitâ sa gitnâ ng̃
pang-akbáy at pangdiwà?
N. Oo pò; maáarìng ising̃it ang isáng pangturing (ó adjetivo), hal.:
Ang _mabuting_ tao; ang _magandáng_ ibon; si _matandâng_ Lucio; si
_hukóm_ Yusay.
G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ pangdiwà (ó sustantivo)?
N. Kung pangtukoy ng̃ pangwatas, ay maáarìng mapauná ó mapahulí,
hal.: si _Kulás_ ay maglalarô, ó maglalarô si _Kulás_. Kung panglayon
ó pangtung̃o (complemento) ay dapat ilagáy sa hulí, hal.: ang iná’y
nagmámahál sa mg̃a _mabaít_.
G. ¿Anóng salitâ ang maáarìng ising̃it sa gitnâ ng̃ pangdiwà at
pangwatas?
N. Ibá’t ibá pòng mg̃a salitâ, kayâ’t nárarapat na isáisáhín:
_Una._--Maáarìng ising̃it ang isá pang pangdiwà sa pamamagitan ng̃
_may_ ó _walâ_, hal.: isáng lalaking _may salakót_ ay namalas ko;
isáng babaing _walâng tapis_ ay tumatakbó.
_Ikalawá._--Maáarìng ising̃it ang isáng salitâng pangturing (ó
adjetivo), hal.: ang _táong masamâ_ ay ibig sa sugál, ang mg̃a
_dalagang magagandá_ ay iníibig ng̃ mg̃a binatà.
_Ikatló._--Maáarìng ising̃it ang isáng pangturing na may akibat ó
kasamang ibáng pangdiwà na isásalig itó sa paghaharì (ó régimen),
hal.: ang táong _mahilig sa sugál_ ay maghihirap na palagì; ang
_handâng punô sa mg̃a ulam at sa mg̃a matamís_ ay nakalilitó sa
isáng kumakain.
G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ mg̃a pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó
personal)?
N. Mangyayaring mapauná ó mapahulí alinsunod sa máibigan, lamang ay
dapat alamín ang kanyáng pagkakabagobago, hal.: _akó_’y babasa, ó
babasa _akó_; _ikáw_ ay susulat, ó susulat _ka_; _silá_’y kakain,
ó kakain _silá_. Dapat mabatíd na sa ayos pang-utos (ó imperativo)
ay dapat ipagpahulí, hal.: Lumakad _ka_, tumakbó _kayó_, mag-aral
_silá_.
G. ¿Paano ang pagbubuô sa mg̃a pangdamdám (ó interjección), ó kayâ’y
sa mg̃a kaisipáng paputól?
N. Dapat na iuná sa pangwatas ang mg̃a násabing pangdamdám, ó mg̃a
kaisipáng paputól, hal.: Si Milíng--_¡oh anóng alíw!_--ay dárating
bukas; ang hulíng palabás--_dapat mong isaisip_--ay matatapos sa
gabíng itó.
G. ¿Paano ang pagbubuô sa salitâng _ay_?
N. Binubuô sa maraming kaparaanán: una, sa pagbubuô ng̃ dalawáng
pangdiwà, hal.: Si Mariano _ay_ manggagawà, si Binong _ay_ mánunulát;
ikalawá, sa pagbubuô ng̃ isáng pangdiwà at isáng pangturing, hal.:
ang santól _ay_ matamís, ang bulaklák _ay_ magandá; ikatló, sa
pagbubuô ng̃ isáng pangdiwà at isáng pangwatas, hal.: Si Huan _ay_
susulat, ang araw _ay_ tumatakbó.
G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ pangwatas sa kapuwà pangwatas?
N. Ang paghaharì ng̃ pangwatas ay hindî maáarìng lumampás sa pangdiwà
(sustantivo) ó sa pangtayô (pronombre) kundî sa kapuwà pangwatas
din, at ang mg̃a salitâng idinaragdág dito ay may sariling paghaharì
(ó régimen), hal.: Ibig niyáng maglarô _ng̃ kalumbibít_, silá’y
nakihamók upáng magtagumpáy _sa kalaban_.
V KABANATA
Ukol sa mg̃a kaisipán (ó oración)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _kaisipán_ (ó oración)?
NAG-AARAL. Tinátawag na kaisipán sa Balarilà ang dalawá, ó ang kabuùan
ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap na nagbabadyá ng̃ isáng ganáp na pagkukurò.
G. ¿Iláng urì mayroón ang kaisipán?
N. Dalawá: _dalisay_ (ó simple) at _mayhalò_ (ó compuesta).
G. ¿Anó ang _kaisipáng dalisay_?
N. Ang binubuô lamang ng̃ íisáng pangwatas (ó verbo), hal.: Ang
aklát ay _nagtuturò_ sa bayan.
G. ¿Anó ang _kaisipáng mayhalò_?
N. Ang binubuô namán ng̃ dalawáng kaisipán (ó oración), hal.: Huwág
kang _gagawâ_ ng̃ masamâ kung ayaw kang _maparusahan_.
G. Ang kaisipáng dalisay, ¿sa anó nabábahagi?
N. Sa tinátawag na _pang̃una_ at _pang̃alawá_.
G. ¿Alín ang kaisipáng _pang̃una_?
N. Ang binubuô ng̃ _pang̃ulo_ (ó sujeto), _pangwatas_ (ó verbo) at
_pangtung̃o_ (ó complemento), hal.: Ang araw ay sumisilang sa umaga.
Sa halimbawàng itó ang _araw_ ay siyáng pang̃ulo, _sumisilang_ ay
pangwatas at _umaga_ ay pangtung̃o.
G. ¿Alín ang kaisipáng _pang̃alawá_?
N. Ang binubuô lamang ng̃ pang̃ulo at pangwatas, hal.: Ang buwán ay
sumisilang. Sa halimbawà namáng itó, ang _buwán_ ay siyáng pang̃ulo
at _sumisilang_ ang pangwatas.
G. ¿Anó ang tinátawag na _pang̃ulo_ ng̃ kaisipán?
N. Ang isáng salitâ, ó kabuùan ng̃ mg̃a salitâ na tumutukoy sa ng̃alan
ó bagay na siyáng gumagawâ ó gumaganáp sa ibinabadyá ng̃ pangwatas,
hal.: _Si Lucio_ ay bumabasa ng̃ aklát; _ang batàng mabaít_ ay
nagtatapát sa magulang.
G. ¿Paano ang pagkakilala sa pang̃ulo ng̃ kaisipán?
N. Pang̃unahan ang pangwatas ng̃ tanóng na _¿sino ang?_ Iangkáp
natin itó sa mg̃a halimbawàng nakaraán, at ganitó dapat sabihin:
_¿sino ang bumabasa?_ _¿sino ang nagtatapát?_ Ang kasaguta’y madalîng
mababatíd na siyáng pang̃ulo ng̃ bawà’t kaisipán: _Si Lucio_ sa una,
at sa ikalawá’y _ang batàng mabaít_.
G. ¿Anó ang tinátawag na _pangtung̃o_ ng̃ kaisipán?
N. Ang salitâ, ó kabuùan ng̃ mg̃a salitâ na binabanggít sa ng̃alan ó
bagay na siyáng ginagawâ ó ginaganáp nang isinasaysáy ng̃ pangwatas,
hal.: Si Daniel ay gumagawâ ng̃ _tinapay_; si Yoyong ay bumibilí
ng̃ _mg̃a aklát_.
G. ¿Mayroóng ilán ang hugis ng̃ pangtung̃o?
N. May dalawá: _tapát_ (ó directo) at _likô_ (ó indirecto).
G. ¿Anó ang tinátawag na pangtung̃ong _tapát_?
N. Ang ng̃alan ó bagay na tinatanggáp ng̃ tápatan ang kahulugán ng̃
pangwatas, hal.: Akó’y naglulutò ng̃ _isdâ_.
G. ¿Paano ang pagkakilala na ang pangtung̃o (ó complemento) ay
tumatanggáp ng̃ tápatan sa gawâ ng̃ pangwatas?
N. Makikilala sa pamamagitan ng̃ isáng pagsusurì, na, kung ang
náturang pangtung̃o ay maáarìng gawíng pang̃ulo (ó sujeto) ng̃
kaisipán, na, ang pangwatas ay ilálagáy sa pangtiyák (ó voz pasiva).
Ilagáy natin sa bagay na itó ang halimbawàng _si Yoyong ay humukay
ng̃ lupà_, at kung magkaganitó’y magigíng: _ang lupà ay hinukay ni
Yoyong_. Dahil namán dito ang _lupà_ ay pangtung̃ong tapát na siyáng
tumatanggáp ng̃ tápatan sa gawâ ng̃ pangwatas.
G. ¿May ibá pa bang kaparaanán sa pagkilala ng̃ pangtung̃ong tapát?
N. Oo pò, sa pamamagitan ng̃ ganitóng tanóng: _¿Sino ang?_ ó _¿anóng
bagay?_ na sinusundán ng̃ pangtiyák na pangwatas at ng̃ pang̃ulo
ng̃ kaisipán. Halimbawà: Si Huan ay sumaksák kay Lucio; si Nicanor
ay nagpakò ng̃ kahoy. Iangkáp natin ang mg̃a tanóng na: ¿sino ang
sinaksák ni Huan?--_Si Lucio_; ¿anóng bagay ang pinagpakuan ni
Nicanor?--_Ang kahoy_.
G. ¿Anó ang pangtung̃ong _likô_ (ó indirecto)?
N. Ang ng̃alan ó bagay na hindî tinatanggáp ng̃ tápatan ang gawâ
ng̃ pangwatas, hal.: Akó’y maglalakbáy sa Tayabas.
G. ¿Paano namán ang pagkakilala, na, ang gawâ ng̃ pangwatas ay hindî
tinatanggáp ng̃ tápatan?
N. Makikilala siyá sa pamamagitan ng̃ paglalagáy ng̃ kaisipán sa
pangtiyák (ó pasiva), na ang náturang pagtung̃o (ó complemento) ay
hindî maáarìng ilagáy sa pang̃ulo (ó sujeto) ng̃ kaisipán. Tikmán
nating ilagáy sa pangtiyák ang halimbawàng _si Lucio ay maglalakbáy sa
Tayabas_. Kung magkaganitó’y magigíng: _Ang Tayabas ay paglalakbayán
ni Lucio_ at dito’y mapagkikilalang ang _Tayabas_ ay hindî tinatanggáp
ng̃ tápatan ang gawâ ng̃ pangwatas.
VI KABANATA
Sa mg̃a kaisipáng dalisay (ó simple)
GURÒ. ¿Iláng hugis mayroón ang mg̃a kaisipáng _dalisay_?
NAG-AARAL. Mayroóng ibá’t ibáng hugis at may ibá’t ibáng kátawagán
sang-ayon sa pangwatas na tagláy ng̃ kaisipán.
G. ¿Maáarì bagáng bumuô ng̃ isáng kaisipán sa pamamagitan ng̃ salitâng
_ay_?
N. Maáarì pò, kailan ma’t nagtatagláy ng̃ isáng pang̃ulo at isáng
pangtung̃o, na, maáarìng pangdiwà ó pangturing, at ipinagigitnâ ang
_ay_ sa dalawáng itó, hal.: Si Lukas _ay_ anluwage; ang bulaklák
_ay_ magandá.
G. ¿Anóanó ang bumubuô sa mg̃a pangwatas na nagbuhat sa _ma_, ó sa
mg̃a ibáng pangwatas na may gangganitóng kahulugán?
N. Bumubuô lamang ng̃ dalawá: pang̃ulo at pangwatas, hal.: Si Husé
ay natulog; ang pusà ay namatáy.
G. ¿Anó ang kaisipáng tinátawag na _pangtagò_ (ó impersonal)?
N. Ang binubuô lamang ng̃ pangwatas na may ganitóng urì, at walâng
tagláy na pang̃ulo ni pangtung̃o, hal.: Umulán, bumagyó, humang̃in,
lumindól, kumulóg, kumidlát, umumaga, gumabí, humápon.
G. ¿Anó ang kaisipáng tinátawag na _pangbalak_ (ó activa)?
N. Ang kaisipáng may pangwatas na ganitóng hugis.
G. ¿Sa ilán nabábahagi ang kaisipáng pangbalak?
N. Gaya na ng̃ násabi ay sa dalawá: _pang̃una_ at _pang̃alawá_.
G. ¿Anó ang kaisipáng _pang̃una ng̃ pangbalak_?
N. Ang binubuô ng̃ pang̃ulo, ng̃ pangwatas na kanyáng pinaghaharìan,
at ng̃ pangtung̃ong tapát (ó directo), hal.: _Si Beloy ay gumawâ
ng̃ bahay_; _ang ibon ay kumain ng̃ saging_.
G. ¿Anó ang kaisipáng _pang̃alawá ng̃ pangbalak_?
N. Ang binubuô lamang ng̃ pang̃ulo at ng̃ pangwatas na pinaghaharìan
niyá, hal.: _Si Yoyong ay naglulutò_; _ang batà’y bumabasa_.
G. ¿Anó ang kaisipáng _pangtiyák_ (ó pasiva)?
N. Ang binubuô ng̃ pang̃ulo, ng̃ pangwatas na nasa pangtiyák, at ng̃
pangtung̃ong pinaghaharìan ng̃ _ni_ ó _ng̃_, alinsunod sa ng̃alan
ng̃ tao ó bagay, hal.: _Ang lupà ay hinukay ni Lucio_; _ang damít
ay kinahig ng̃ manók_.
G. ¿Paano ang pagtutumbalík ng̃ isáng kaisipáng pang̃una ng̃ pangbalak
sa isá namáng pangtiyák?
N. Dapat munang mabatíd na ang kaisipáng pang̃una ng̃ pangbalak ay
binubuô ng̃ pang̃ulo ng̃ pangwatas at ng̃ pangtung̃ong tapát. Sa
pangtiyák, itóng pangtung̃ong tapát ay siyáng ginagawâng pang̃ulo,
at ang pangwatas na pangbalak ay inilálagáy sa pangtiyák, at ang
pang̃ulo sa kaisipáng pangbalak ay nagigíng pangtung̃o sa kaisipáng
pangtiyák sa pamamagitan ng̃ _ni_ ó _ng̃_, hal.: _Ang bahay ay ginawâ
ni Beloy_, _ang saging ay kinain ng̃ ibon_.
G. ¿Paano namán kung ibig itumbalík sa pangbalak ang isáng kaisipáng
pangtiyák?
N. Dapat gawíng pabaligtád, ó sa malinaw na sabi’y kunin ang
pangtung̃o na may daláng pang-akbáy at siyáng gawíng pang̃ulo, ang
pangwatas ay ilagáy sa pangbalak, at ang pang̃ulo’y dapat namáng
ilagáy sa pangtung̃ong tapát, hal.: _Si Beloy ay gumawâ ng̃ bahay_.
VII KABANATA
Sa mg̃a kaisipáng mayhalò (ó compuesta)
GURÒ. ¿Paano ang pagkakabuôbuô ng̃ mg̃a kaisipáng mayhalò?
NAG-AARAL. Sa dalawáng kaparaanán: una, ang gayón ding ayos ng̃
pangwatas na walâng namamagitnâng ibá pang salitâ na siyáng
naglalakip sa dalawáng kaisipán, at ikalawá’y ang gayóng hugis na may
namamagitnâng ibáng pang̃ung̃usap; hal.: sa unang paraán: _Ang harì
ay nananaog sa hagdán_, _ang mg̃a tao’y nagtiting̃inan sa kanyá_.
G. ¿Anó ang dapat mabatíd ukol sa mg̃a kaisipáng ganitó?
N. Ang pagtatang̃ì sa tinátawag na pang̃ulong kaisipán (ó oración
principal) na may kahulugáng ganáp, at ang tinátawag na panghulíng
kaisipán (ó oración accesoria) na siyáng nagbibigáy ng̃alan sa kanyá.
G. Sa halimbawàng binanggít, ¿alín ang pang̃ulong kaisipán at alín
ang panghulí?
N. Ang pang̃ulong kaisipán ay itó: _Ang mg̃a tao’y nagtiting̃inan sa
kanyá_. Ang panghulí ay itó namán: _Ang harì ay nananaog sa hagdán_.
G. ¿Anóng salitâ ang dapat ipagitnâ sa paglalakip ng̃ dalawáng
kaisipán?
N. Ang salitâng _na_, hal.: _ang bayan NA nakikiníg ng̃ayón, ay
siyáng nagpapatotoó_. Ang pang̃ulong kaisipán sa halimbawàng itó ay:
_ang bayan ay siyáng nagpapatotoó_; ang panghulí ay: _na nakikiníg
ng̃ayón_. Sa unang kaisipán, ang pang̃ulo’y _ang bayan_; at sa
ikalawá, ang pang̃ulo’y _ang bayan_ din, ng̃unì’t itó’y kinakatawanán
ng̃ salitâng _na_.
VIII KABANATA
Paglalakip na likhâ (ó Sintaxis figurada)
GURÒ. ¿Anó ang _paglalakip na likhâ_?
NAG-AARAL. Yaóng paglalakip na, sa ikalálakás ó ikagagandá ng̃
pagbabadyá ay nagpapáhintulot na baguhin ang likás na ayos ó hanáy
ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, bawasan ó dagdagán, ng̃ ilán ó lumabág kayâ
sa mg̃a tuntunin ng̃ Paglalakip; hal.: _Dinggín mong mataós sa
iyóng pusò ang kalunoslunos na daíng ng̃ mg̃a dukhâ, ng̃unì’t huwág
pagpupuri ang iyóng iukol sa halakhák ng̃ mayayaman_.
G. ¿Paano dapat ilagáy ang mg̃a salitâng itó sang-ayon sa sinúsunód
na mg̃a tuntunin ng̃ paglalakip na likás?
N. Sa ganitóng ayos: _Ang kalunoslunos na daíng ng̃ mg̃a dukhâ ay
dinggín mong mataós sa iyóng pusò, kay sa mg̃a halakhák ng̃ mayayaman,
ng̃unì’t huwág pagpupuri ang iyóng iukol_.
G. ¿Ilán at alínalín ang mg̃a pahintulot sa pagbubuô (ó figuras de
construcción)?
N. Limá: _pagpapalít_ (ó hipérbaton), _pagkukulang_ (ó elipsis),
_paglalabis_ (ó pleonasmo), _pagtatanyág_ (ó silepsis) at _paglilipat_
(ó traslación).
G. ¿Anó ang tinátawag na _pagpapalít_ (ó hipérbaton)?
N. Ang pagkakapalítpalít ó pagkakabagobago ng̃ likás na hanáy ng̃
mg̃a pang̃ung̃usap, hal.: _Hinukay ni Lukas ang lupà_; _nahalò ang
bigás sa palay_; na, kung iayon sa talagáng tuntunin ay ganitó dapat
sabihin: _ang lupà’y hinukay ni Lukas_; _ang bigás ay nahalò sa
palay_.
G. ¿Ang lahát bang salitâ ay maáarì ng̃ gamitin sa paraáng itó?
N. Hindî pò, at ang katunaya’y mayroóng mg̃a pangkát ng̃ kaisipán
na hindî maáarìng pagpalitín, gaya ng̃ pang-akbáy, pang-ukol at
pangbigkís. Halimbawà’y hindî maáarìng gawíng ganitó: _Lucio SI_;
_aklát ANG_; _bahay bató NA_; _tubig Mariláw SA_; atbp., sa lugál
na sabihing: _Si Lucio_, _ang aklát_, _bahay na bató_, _tubig sa
Mariláw_.
G. ¿Anó ang tinátawag na _pagkukulang_ (ó elipsis)?
N. Ang pag-áalís ng̃ iláng pang̃ung̃usap, na sa biglâng ting̃ín
ó paggamit ay walâng halagá, ng̃unì’t lubhâng kailang̃an kung
pakasusurìin at iáayon sa tuntuning likás ng̃ pagbubuô. Ginágamit
ditong malimit ang mg̃a salitâ sa paggalang ó pagbabatìán, na sa
kálawigang totoó ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, kung kayâ’y ináalís ang
ilán at ang binibigkás lamang ay yaóng mahalagá na mawawatasan ng̃
kausap.
Madalás nating marinig ang mg̃a bigáy-galang na: _Magandáng araw pò_;
_tao pò_; at ang tanóng na _¿anó?_ Sa mg̃a pang̃ung̃usap na itó ay may
iláng inalís, at ang talagáng dapat sabihin ay ganitó: _Bigyán ka
pò_ (ó _kayó_ ó _silá_) _ng̃ magandáng araw_; _may táong tumatawag_
ó _humahanap_ at _¿anó ang ibig mo?_ ó _¿anó ang sinabi mo?_
G. ¿Anó ang tinátawag na _paglalabis_ (ó pleonasmo)?
N. Ang pagdaragdág ng̃ iláng salitâ na hindî kailang̃an ó labis,
ng̃unì’t nagbibigáy ng̃ magandáng pagbabadyá at nagpapalayô sa mg̃a
álinlang̃an ng̃ ibig sabihin ó ipatunay, hal.: _Ang ibo’y nakita
ko NG̃ AKING MG̃A MATÁ_; _ang ugong ay NARINÍG NG̃ AKING TAING̃A_.
Sa mg̃a halimbawàng itó’y labis ang mg̃a salitâng _ng̃ aking mg̃a
matá_, at _ng̃ aking taing̃a_, at sukat nang sabihing: _ang ibo’y
nakita ko_, at _ang ugong ay aking nariníg_.
Gayón din ang sukat másabi sa mg̃a salitâng: _umakyát SA ITAÁS_,
_pumanaog SA IBABÂ_, _lumipád SA HIMPAPAWÍD_, _lumang̃óy SA TUBIG_,
sapagkâ’t ang katotohana’y labis ang mg̃a salitâng _sa itaás_, _sa
ibabâ_, _sa himpapawíd_, _sa tubig_, palibhasà’y hindî mangyayaring
umakyát sa ibabâ, pumanaog sa itaás, lumipád sa lupà, ni lumang̃óy sa
katihan; ng̃unì’t ang mabuting paggamit ay pinagtitibay ang ganitó.
G. ¿Anó ang _pagtatanyág_ (ó silepsis)?
N. Ang ginagawâng pagkakaayon (ó concordancia), na ang ináalam ay
hindî ang mg̃a pang̃ung̃usap kundî ang itinatanyág ó kinakatawanán.
Sa ating wikà, ang mg̃a pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó pronombre
personal) na _kayó_ at _silá_ na kapuwà na sa bilang na dalawá
ó marami (ó plural), ay malimit gamitin sa bilang na íisá kapág
tumutukoy sa paggagalang̃an, gaya ng̃: _KAYÓ pò G. Agustin ang
tinutukoy ko_; _SILÁ pò’y si G. Aguilar_, na maáarì rin namáng
sabihin at siyá ng̃âng katumbás na: _ikáw pò G. Agustin_, _siyá pò’y
si G. Aguilar_.
G. ¿Anó ang _paglilipat_ (ó traslación)?
N. Ginágamit itó sa iláng mg̃a panahón ng̃ pangwatas na may kátuturáng
kung pagkasusurìing maigi ay hindî angkáp kayâ’t kailang̃ang halinhán
ó ilipat sa ibáng panahón, gaya ng̃ madalás sabihing: _BABASA akó
ng̃ayón_ sa lugál na _BUMABASA akó ng̃ayón_; _huwág kang TUMAKBÓ_ sa
lugál na _huwág kang TATAKBÓ_; _huwág kang KUMAIN_ sa dapat sabihing
_huwág kang KAKAIN_, at ibá pa.
IX KABANATA
Mg̃a kamalìán ng̃ salitâ (ó vicios de dicción)
GURÒ. ¿Alínalín ang mg̃a kamalìáng dapat mailagan magíng sa
pagsasalitâ at magíng sa pagsulat?
NAG-AARAL. Ang mg̃a pang̃ulong kamalìán ay itóng mg̃a sumúsunód:
_kaibhán_ (ó barbarismo), _kasiràán_ (ó solecismo), _kakulitán_ (ó
cacofonía), _kalabùan_ (ó anfibología) at _kahirapan_ (ó pobreza).
G. ¿Anó ang tinátawag na _kaibhán_ (ó barbarismo)?
N. Ang kakulang̃áng nangyayari laban sa mg̃a tuntunin at kalikasán
ng̃ wikà. Sinásakláw ng̃ kamalìáng itó ang mg̃a bahaging _Pagkilala_,
_Pagbigkás_ at _Pagsulat_.
G. ¿Alínalín ang mg̃a _kaibháng_ nangyayari sa Pagsulat?
N. Ang mg̃a sumúsunód:
_Una._--Kudlitán ang mg̃a pang̃ung̃usap na hindî dapat kudlitán,
gaya ng̃ _náyon_, _báyan_, _pagsílang_, _paggíliw_ atbp.; sa lugál
na _nayon_, _bayan_, _pagsilang_, _paggiliw_.
_Ikalawá._--Gamitan ng̃ ibáng kudlít ang mg̃a salitâng may sariling
kudlít na tagláy, gaya ng̃ _susó_, _laró_, _lahî_, _wikâ_, _binhì_,
_ng̃itì_, atbp.; sa dapat gawíng _susô_, _larô_, _lahì_, _wikà_,
_binhî_, _ng̃itî_.
_Ikatló._--Gawíng salitâng pagbabawas (ó síncopa) ang pang̃ung̃usap
na hindî maáarìng gawíng ganitó, gaya ng̃ _dwág_, _hwág_, _twíd_,
_bwíg_, _bwán_, _bwál_, _twád_, _twî_, atbp. sa lugál na _duwág_,
_huwág_, _tuwíd_, _buwíg_, _buwán_, _buwál_, _tuwád_, _tuwî_.
_Ikaapat._--Hatìin ng̃ masamâng paghahatì ang mg̃a salitâ, gaya ng̃
_ku-dlít_, _tu-klóng_, _pa-tláng_, _ma-twíd_, _ba-dyá_, _bi-gwás_,
atbp.; sa dapat gawíng _kud-lít_, _tuk-lóng_, _pat-láng_, _mat-wíd_,
_bad-yá_, _big-wás_.
_Ikalimá._--Sulating masamâ ang mg̃a pang̃ung̃usap, gaya ng̃ _mabutE_,
_lalakE_, _pulEs_, _alipEn_, _butU_, _tubU_, _kutUs_, _utUs_, _sukaP_,
_hikaP_, _haráB_, _higoB_, _suntoG_, _bagsíG_, _lamíK_, _baníK_,
_lipáT_, _sisiT_, _awiD_, _sapoD_, _haKdán_, _baKság_, _puGpóG_,
atbp.; sa dapat gawíng _mabuti_, _lalaki_, _pulís_, _alipin_,
_butó_, _tubó_, _kutós_, _utos_, _sukáb_, _hikáb_, _haráp_, _higop_,
_suntók_, _bagsík_, _lamíg_, _baníg_, _lipád_, _sisid_, _awit_,
_sapot_, _hagdán_, _bagsák_, _pukpók_.
_Ikaanim._--Gamitin ang isáng salitâng hindî angkáp sa talagáng
kátuturán, hal.: _SINIPÌ ko ang magandáng talumpatì ni Osmeña_, sa
dapat sabihing _hinaláw_ ko, atbp.; sapagkâ’t ang isáng nakikiníg ay
hindî mangyayaring sumipì ng̃ isáng talumpatì kundî humaláw lamang.
_Sumipì_ ay kuning buông buô, at _humaláw_ ay kunin ang bahaging
lalòng mahalagá.
G. ¿Anó ang tinátawag na _kasiràán_ (ó solecismo)?
N. Ang pagsirà sa iláng pátakarán ng̃ Paglalakip sa mg̃a bahagi
niyáng _pagkakaayon_, _paghaharì_ at _pagbubuô_.
G. ¿Alín ang mg̃a kasiràáng nangyayari sa pagkakaayon?
N. Itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Ukol sa bilang (ó número), hal.: _ang ibon at isdâ ay
MAGANDÁ_; _ang tao at hayop ay MAMAMATÁY_; sa dapat sabihing _ang
ibon at ang isdâ ay magagandá_; _ang tao at hayop ay mang̃amamatáy_.
_Ikalawá._--Ukol sa lagáy (ó caso), hal.: _Ang batà’y bumilí ng̃
aklát, AT ANG AKLÁT NA ITÓ’Y itinapon lamang_; sa lugál na sabihing:
_ang batà’y bumilí ng̃ aklát, at itó’y itinapon lamang_.
_Ikatló._--Hinggíl sa katawán (ó persona), hal.: _KAYÓ ay marunong_,
_itóng bahay ay ATIN_, sa dapat sabihing _ikáw ay marunong_, _itóng
bahay ay amin_.
G. ¿Alín ang kasiràáng nagagawâ sa paghaharì?
N. Magkapalitan ang mg̃a pang-ukol (ó preposición), hal.: _máng̃ang̃alakál
SA abaká_; _nagmamayarî SA bahay_; sa dapat sabihing _máng̃ang̃alakál
ng̃ abaká_; _nagmamayarî ng̃ bahay_.
G. ¿Alín ang kasiràáng nangyayari sa pagbubuô?
N. Ang masamâng pagkakálagáy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, hal.: _may
siyáng bayabas_, sa lugál na sabihing _may bayabas siyá_.
G. ¿Anó ang tinátawag na _kakulitán_ (ó cacofonía)?
N. Ang masamâng tunóg na nilílikhâ ng̃ pagkakaulitulit ng̃ mg̃a
pantíg ó mg̃a titik na may íisáng hugis, hal.: _ang naSÀ’Y pasaSÂ
ng̃ maririwaSÂ_; _ang laNG̃ITNG̃IT ng̃ saHIG ay nakatutuLIG_; _ang
huNI NI NInoy ay marahan_.
G. ¿Sa tuwîtuwî na ba’y masamâ ang ganitóng pagkakaulitulit?
N. Hindî pò, sapagkâ’t ang kadalasá’y nagigíng magandá at
tumpák, palibhasà’y nagkakaroón ng̃ tamís at lambíng ang gayóng
pagpaparisparis, lalò na kung gugunitâing sa Wikàng Tagalog ay
totoóng malimit ang ganyáng tunóg.
G. ¿Anó ang _kalabùan_ (ó anfibología)?
N. Ang kadilimáng ibinubung̃a ng̃ hindî tumpák na pagkakásalansán
ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, hal.: _Mg̃a damít pará sa mg̃a lalaking
matitibay_, sa dapat gawíng: _mg̃a damít na matitibay pará sa mg̃a
lalaki_.
G. ¿Anó ang _kahirapan_ (ó pobreza)?
N. Ang madalás na paggamit ng̃ isáng pang̃ung̃usap sa maraming
salitâng tinutukoy, hal.: _Ang bagyó ay SUMIRÀ ng̃ bahay, ng̃ halaman,
ng̃ simbahan, ng̃ tuláy, ng̃ lansang̃an_, atbp. Ang halimbawàng
itó’y dapat sabihin ng̃ lalòng marikít sa ating wikà: _Ang bagyó
ay siyáng sumirà ng̃ bahay, pumalís ng̃ halaman, nagpaguhô ng̃
simbahan, nagpagibâ ng̃ tuláy, nagpasamâ ng̃ lansang̃an_, atbp. Ang
kahirapan ay hindî dapat pairalin sa may mayayamang salitâ gaya ng̃
tagalog, sapagkâ’t náwawalâ ang gandáng dapat madiníg at nagpapasirà
sa kayamanang tagláy ng̃ isáng wikà.
IKAAPAT NA BAHAGI
Pagsulat ó Ortografía
I KABANATA
Ang Pagsulat at ang kanyáng sakláw
GURÒ. ¿Anó ang _Pagsulat_ (ó Ortografía)?
NAG-AARAL. Pagsulat, ay isáng Bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃
tumpák na pagsulat, sa mabuting pagkakaayawayaw ng̃ mg̃a titik at
ng̃ mg̃a ibá pang tandâng ginágamit.
G. ¿Anó ang kaibhán ng̃ Pagsulat (ó Ortografía) sa tinátawag na
Kaligrapía?
N. Na, ang Pagsulat (ó Ortografía) ay nagtuturò ng̃ paggamit na
dapat gawín sa mg̃a titik, gayón sa mg̃a kudlít at sa mg̃a tandâ
ng̃ pagsulat; at ang Kaligrapía’y ang kaparaanáng sinúsunód ukol sa
mabuti at magandáng tindig, anyô ó hugis ng̃ mg̃a titik.
G. ¿Sa anó nabábahagi ang mg̃a titik?
N. Ang mg̃a titik ay nabábahagi sa _malalakí_ (ó mayúscula) at
_mumuntî_ (ó minúscula).
MALALAKÍNG TITIK:
A, B, K, D, E, G, G̃, H, I, L,
M, N, O, P, R, S, T, U, W, Y.
MUMUNTÎNG TITIK:
a, b, k, d, e, g, g̃, h, i, l,
m, n, o, p, r, s, t, u, w, y.
II KABANATA
Hinggíl sa malalakíng titik
GURÒ. ¿Anó ang hang̃ád ng̃ malalakíng titik?
NAG-AARAL. Ang hang̃ád nitó’y itang̃ì ang mg̃a pang̃ung̃usap na
lalòng dakilà, marang̃ál ó mahalagá nang lalòng lumiwanag ang sulat
ó pagsulat.
G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning dapat sundín upáng gamitin ang malalakíng
titik?
N. Dapat gamitin ang malalakíng titik sa mg̃a sumúsunód na tuntunin:
1.)--Ang unang titik ng̃ bawà’t sulat, at ang una rin pagkátapos
ng̃ tuldók (ó punto final), hal.: _Tinanggáp kong malugód ang iyóng
liham kaninang umaga. Napagtantô kong lahát ang ibig mong sabihin._
Kung minsan, kahì’t walâng sinusundáng tuldók ay ginagawâ ring
malakíng titik kailan ma’t ang sumúsunód na salitâ ay katumbás sa
simulâ ng̃ sulat, hal.: _Ang nakalagdâ’y nagsasabi: Na, yamang akó’y
inihalál na punong bayan sa lálawigang...._
2.)--Lahát ng̃ mg̃a kátawagán sa Dios, gaya ng̃ _Bathalà_, _Lumikhâ_,
_Maykapál_, _Hesukristo_, _Mánunubós_, atbp.
3.)--Ang unang titik ng̃ lahát ng̃ pang̃alang náuukol sa tao, hal.:
_Rizal_, _Bonifacio_, _Burgos_, _Del Pilar_, _Jaena_, _Mabini_,
_Balagtás_, _Lakandula_, atbp.
4.)--Lahát ng̃ mg̃a pang̃alang mararang̃ál ng̃ katungkulan, gaya ng̃
_Gobernador_, _Speaker_, _Komisionado_, _Kinatawán_, _Mahistrado_,
_Hukóm_, _Abogado_, _Médiko_, atbp.
5.)--Ang unang titik ng̃ mg̃a pamagát ng̃ limáng panig ng̃ Daigdíg,
hal.: _Europa_, _Asia_, _Aprika_, _Amérika_ at _Oseanía_.
6.)--Ang lahát ng̃ pang̃alan ng̃ mg̃a bansá, bayan ó lahì at
lálawigan, hal.: _Pilipinas_, _Amérika_, _Espanya_, _Pransia_,
_Maynilà_, _Bulakán_, _Kabite_, _Laguna_, atbp.
7.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ mg̃a ilog, bundók, yung̃íb, bulkán, atbp.,
hal.: _Pasig_, _Makiling_, _Sta. Géronima_, _Mayón_, _Taál_, atbp.
8.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ mg̃a páhayagán, gaya ng̃ _Taliba_, _Ang
Mithî_, _Ang Democracia_, _Katuwiran_, _Lunas ng̃ Bayan_, _Plaridel_,
atbp.
9.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ mg̃a páaralán, gaya ng̃ _Liceo de Manila_,
_La Jurisprudencia_, _Instituto Burgos_, _Colegio Mercantil_, _La
Regeneración_, atbp.
10.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ ibá’t ibáng kapisanan, hal.: _Samahán ng̃
Mánanagalóg_, _Mutyâ ng̃ Silang̃an_, _Malayàng Araw_, _Taga-Ilog_,
_Ang Sulô_, atbp.
11.)--Lahát ng̃ mg̃a pamagát ng̃ mg̃a aklát at dulâ, hal.: _Banaag
at Sikat_, _Busabos ng̃ Palad_, _Anino ng̃ Kahapon_, _Walâng Sugat_,
_Karaniwang Ugalì_, _Ang Kalupî_, atbp.
12.)--Ang mg̃a paggalang, lalòng lalò na kung nasa mg̃a salitâng
daglî (ó abreviatura), hal.: _Kgg._ (kagalanggalang), _G._ (ginoó),
_Bb._ (binibini) atbp.
13.)--Ang iláng salitâng karaniwan kung bumabanggít sa ibáng
kátuturán, hal.: _Puhunan_, _Salapî_, _Pawis_, _Sandata_, _Panulat_,
_Kariwasaán_, _Kahirapan_, _Pagtulog_, _Dálitâ_, _Paraluman_,
_Liwaywáy_, _Pag-asa_, atbp.
14.)--Lahát ng̃ pang̃unang titik ng̃ tulâ, baga ma’t maáarì ring
isulat sa mumuntîng titik.
III KABANATA
Paggamit ng̃ iláng titik ayon sa kanyáng tunóg
HINGGÍL SA _E_ AT _I_[34]
GURÒ. ¿Alínalín ang mg̃a tuntunin ukol sa paggamit ng̃ _e_ ó _i_?
NAG-AARAL. Ang mg̃a tuntuning sumúsunód:
_Una._--Sa unang pantíg ng̃ madlâng pang̃ung̃usap na tagalog,
magsimulâ man sa ting̃ig (vocal) ó kayâ’y pangtinig (consonante), ay
nárarapat gamitin ang _i_ na siyáng tumpák at hindî _e_ na bihiràng
bihiràng magamit; hal.: _Itó_, _Ikáw_, _Ilaw_, _Iná_, _Iwan_, _Ibig_,
_Iyák_, _dIlág_, _tIbay_, _dIto_, _sItaw_, _tIklóp_, _tIrá_, _tIsod_
at ibá’t ibá pa.
_Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng binawasan (ó sincopado) paris ng̃
_eto_ (náitó), _ewan_ (aywán), _meron_ (mayroón), _tena_ (tayo na),
_bewang_ (baywáng), atbp., at sakâ ang pangdamdám (ó interjección)
_eh! eh! eh!_ Gayón din ang mg̃a palayaw ó pang̃alang buhat sa
kastilà, paris ng̃ _Edeng_, _Entang_, _Menang_, _Teban_, _Teto_,
atbp.
_Ikalawá._--Sa hulíng pantíg ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, magtapós man
sa ting̃ig ó pangtinig na nag-áalang̃aning isulat ng̃ _e_ ó _i_ ay
dapat gamitin ang _i_ na siyáng lalòng nálalapit sa likás na pagbigkás
natin kay sa _e_ na lubhâng malawig sa ating dilà at masaguwâng
dinggín sa pakinig.
Náitó ang mg̃a halimbawàng sumúsunód:
Lalaki at dî Lalake.
Maigi „ Maige.
Mabuti „ Mabute.
Gabí „ Gabé.
Saksí „ Saksé.
Malakí „ Malaké.
Batì „ Batè.
Harì „ Harè.
Lahì „ Lahè.
Parì „ Parè.
Ng̃itî „ Ng̃itê.
Budhî „ Budhê.
Tagurî „ Tagurê.
Mithî „ Mithê.
Atis „ Ates.
Lupít „ Lupét.
Dilis „ Diles.
Sumpít „ Sumpét.
Pulís „ Pulés.
Alipin „ Alipen.
_Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng _babae_, _page_, _gabe_, _tae_,
_butsé_, atbp., at hindî _babai_, _pagi_, _gabi_, _tai_, _butsi_,
na lubhâng matigás dinggín. Gayón din ang mg̃a palayaw ó pang̃alang
galing sa kastilà, paris ng̃ _Mange_, _Ige_, _Bale_, atbp., at
sakâ ang mg̃a salitâng kastilà na ináarì natin, gaya ng̃ _anghél_,
_kiles_, _kingké_ at ibá pa.
HINGGÍL SA _O_ AT _U_
G. ¿Alín namán ang mg̃a panutong dapat pairalin ukol sa paggamit ng̃
_o_ at _u_, upáng mabigyáng hanggá ang malimit na pag-áalang̃anin
sa pagsulat?
N. Ang mg̃a panutong dapat sundín ay itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Ang simulâng pantíg ng̃ mg̃a salitâng tagalog, magsimulâ man
sa ting̃ig ó kayâ’y pangtinig, ay dapat gamitin ang _u_ na siyáng
lalòng tumpák at may maraming gumágamit kay sa _o_ na lubhâng masaguwâ
sa unahán. Halimbawà: _utos_, _uling_, _uban_, _usá_, _ulól_, _bulág_,
_tutol_, _lubáy_, _kulam_, _luhog_, atbp., at hindî _otos_, _oling_,
_oban_, _osá_, _olól_, at ibá pa paris ng̃ ginagawâng pagsulat ng̃
mg̃a praileng mánanagalóg.
_Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng _oo_, _opò_, _oróy_, _¡oh!_, _loób_,
_boo_, _poót_, _poók_, _totoó_, at ibá pa, at sakâ ang mg̃a salitâng
buhat sa kastilà, gaya ng̃ _oras_, _oros_, at ibá pang gangganitó.
_Ikalawá._--Ang katapusáng pantíg ng̃ mg̃a salitâng nag-áalang̃aning
isulat ng̃ _o_ at _u_, magtapós man sa ting̃ig ó kayâ’y pangtinig,
ay _o_ ang dapat gamitin na siyáng lalòng angkóp sa ating pagbigkás
at pangdiníg kay sa _u_ na lubhâng matigás at masamâng pakinggán.
Náitó ang iláng halimbawà:
Tubó at dî Tubú.
Tuksó „ Tuksú.
Butó „ Butú.
Pusò „ Pusù.
Birò „ Birù.
Suyò „ Suyù.
Dugô „ Dugû.
Larô „ Larû.
Sulô „ Sulû.
Buslô „ Buslû.
Mánunubós „ Mánunubús.
Maramot „ Maramut.
Tapós „ Tapús.
Utos „ Utus.
Tutol „ Tutul.
Kutós „ Kutús.
Maayos „ Maayus.
Subok „ Subuk.
Lipós „ Lipús.
Bastós „ Bastús.
_Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng _nakú!_ _hú!_ _sús!_ atbp. na dapat
gamitan ng̃ _u_ at hindî _o_. Gayón din ang iláng salitâng kastilà
na isinusulat sa wikà natin, gaya ng̃ _Hesús_, at ibá pa.
HINGGÍL SA _B_ AT _P_
G. ¿Hindî ba magkaibá ang tunóg ng̃ _b_ at _p_?
N. Magkaibá ng̃â, ng̃unì’t napapagkamalán ang isá’t isá sa talagáng
paggamit.
G. ¿Saán malimit mangyari ang ganitó?
N. Ang kadalasán ng̃ ganyáng pangyayari’y sa katapusán ng̃
pang̃ung̃usap, samantalàng sa dakong simulâ at kalagitnâan ay
bihibihirà.
G. ¿Alín ang mg̃a panutong dapat sundín hinggíl sa tumpák na paggamit
ng̃ isá’t isá?
N. Totoóng mahirap maglagáy ng̃ panutong sukat taluntunín sa bagay
na iyán.
G. Kung walâng tuntuning sukat máitatág, ¿walâ na bang ibáng
kaparaanáng dapat sundín upáng huwág mahulog sa kamalìán ang isáng
nag-áalinlang̃an?
N. Mayroón pò, at ang paraáng itó’y siyáng másasabing tang̃ì na dapat
gamitin, sakalìng ang isáng pang̃ung̃usap ay nag-áalang̃aning isulat
ng̃ _b_ ó _p_. Halimbawà ang salitâng _sagíp_; nang matantô nating
kung itó’y tumpák na ang pagkakásulat ó kayâ’y malî, ay kailang̃ang
ibahín ang salitâ at sa hulí’y dagdagán ng̃ _in_ (sa halimbawàng
itó), kung magkaganitó’y magigíng _sagipín_, at dito matataya natin
ang _sagíp_ ay tumpák, sapagkâ’t ang _sagíb_ ó _sagibín_ ay walâ sa
salitâng tagalog. Ganitó rin ang marapat gawín sa ibáng pang̃ung̃usap,
baga ma’t ang idinaragdág ay nagkakaibáibá.
Nang lalòng lumiwanag ang bagay na itó at huwág mangyari ang
pagkakámalî, ay náritó ang isáng tálâán ng̃ iláng mg̃a pang̃ung̃usap
na dapat gamitan ng̃ _b_ at _p_, upáng magíng huwaran at batayán sa
mabuti at tumpák na pagsulat.
B
Anib
Dibdíb
Liblíb
Talahib
Sukáb
Sabsáb
Tukláb
Hikáb
Salakáb
Lagabláb
Duób
Loób
Sinukob
Dubdób
Lublób
Kutób
P
Panaginip
Alitaptáp
Halukipkíp
Alapaáp
Hinagap
Tiklóp
Silip
Haráp
Talop
Kupkóp
Hirap
Ganáp
Apuhap
Dahóp
Higop
Hihip
Idlíp
Lasáp
Sagíp
Tanggáp
Sulyáp
Saráp
Ling̃ap
Usap
Langkáp
Kisláp
Ulap
Iníp
HINGGÍL SA _K_ AT _G_
G. ¿Hindî ba magkaibá rin ang tunóg ng̃ dalawáng pangtinig na itó?
N. Ang _k_ at _g_ ay magkaibá ng̃â rin sa tunóg, ng̃unì’t malimit
mangyari ang pagkakáagáw sa paggamit kailan ma’t na sa katapusán
ng̃ pang̃ung̃usap.
G. ¿Walâ rin bang panutong sukat masundán nang maiwasan ang
pagkakámalî?
N. Walâ pò.
G. ¿Walâ kayâng ibáng paraáng dapat sundín?
N. Mayroón pò, at ang paraáng itó’y kaparis din ng̃ sa _b_ at
_p_, na, sakalìng nag-áalinlang̃ang magtapós sa _k_ ó _g_ ang
isáng pang̃ung̃usap paris ng̃ salitâng _bihag_ sa halimbawà,
itó’y nárarapat dagdagán sa hulí ng̃ _in_ upáng mákilala kung ang
pagkakásulat ay tumpák ó hindî; kung magkagayón ang salitâng _bihag_
ay magigíng _bihagin_, at dito matatantông tugmâ ang pagkakásulat;
sapagkâ’t kung _k_ ang gagamitin, ang _bihak_ ay magigíng _bihakin_,
pananalitâng malî kung hindî man másasabing walâ sa ating wikà.
Ganitó ring paraán ang dapat pairalin sa mg̃a salitâng nagtatapós
sa _k_.
Nang lalòng luminaw ang bagay na itó at málayô sa mg̃a kamalìán, ay
náitó ang isáng tálâán ng̃ iláng mg̃a salitâ na dapat gamitan ng̃
_k_ at _g_ tálâáng maáarìng gawíng huwaran at saligán sa ibáng mg̃a
salitâng gangganitó.
K
Halimuyak
Bulaklák
Sindák
Tadyák
Gayák
Tabák
Bulak
Iyák
Tahimik
Bagsík
Siksík
Tiktík
Hibík
Halík
Tiník
Lalik
Himutók
Pukpók
Buhók
Batok
Tibók
Suntók
Salok
Subok
G
Banaag
Liwanag
Lagalág
Dilág
Liyág
Habág
Tibág
Dilág
Lantíg
Lamíg
Baníg
Ibig
Tinig
Bisig
Bibíg
Panalig
Tagalog
Alindóg
Tulog
Irog
Hulog
Ilog
Bilog
Handóg
HINGGÍL SA _D_ AT _T_
G. ¿Anó ang dapat másabi ukol sa _d_ at _t_?
N. Na, ang dalawáng pangtinig na itó’y nagkakáibá, at gaya rin ng̃
mg̃a náuná ay nagkakáagáw sa paggamit sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap.
G. ¿Alín ang mabuting paraáng dapat patnubayan ukol sa bagay na itó
nang maiwasan ang pagkakámalî?
N. Ang tang̃ì at mabuting paraáng dapat sundín ay paris ng̃ sinunód
sa _b_ at _p_ at sa _k_ at _g_. Halimbawà ang salitâng _awit_: nang
matalastás kung ang pagkakásulat nitó’y tumpák at maparam tulóy ang
pag-áalinlang̃an at pagkakámalî, ay kailang̃ang dugtung̃án sa hulí
ng̃ _in_ ó _an_, at kung magkaganitó’y magigíng _awitin_ ó _awitan_;
at sa ganitó’y mahuhulò nang walâng álinlang̃an na ang pagkakásulat
sa _awit_ ay tumpák, sapagkâ’t kung ang gagawi’y _awid_, at itó’y
daragdagán ng̃ _in_ ó _an_ ay magigíng _awidin_ ó _awidan_, bagay
na hindî tamà ó angkáp, pagkâ’t mg̃a salitâng bukód sa malî ay walâ
sa ating wikà. Ganitó ring kaparaanán ang dapat taluntunín ukol sa
mg̃a salitâng nagtatapós sa _d_.
Náritó rin ang isáng tálâán ng̃ mg̃a salitâng ginágamitan sa hulí
ng̃ _d_ at _t_, upáng may mapagkunang huwaran at sanggunìán ang
isáng may pag-áalinlang̃an sa pagsulat.
D
Palakad
Tingkád
Lakad
Palad
Gagád
Tamád
Bantád
Lipád
Tilád
Bayad
Ubod
Sayod
Sunód
Lugód
Batíd
Litid
Masíd
Silíd
Gilíd
Sisid
Lingkód
T
Sikat
Dagat
Sulat
Sapát
Salát
Akyát
Tatát
Patpát
Satsát
Lang̃it
Awit
Galit
Sung̃it
Sungkít
Dalít
Bitbít
Waglít
Dikít
Kampupot
Lungkót
Pulót
Gamót
Dulot
Siklót
Takot
Talulót
Supot
HINGGÍL SA _I_ AT _Y_
G. ¿Anó ang kaibhán ng̃ _i_ at _y_?
N. Ang dalawáng itó’y lubhâng nagkakáibá magíng sa kátawagán at
magíng sa tunóg. Magkaibá sa tawag sapagkâ’t ang una ay ting̃ig (ó
vocal) at ang ikalawá’y pangtinig (ó consonante). Magkaibá sa tunóg
sapagkâ’t ang una’y binibigkás na _i_ lamang, samantalàng ang hulí
ay _ya_.
G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning dapat mapagbatayán ukol sa paggamit ng̃
_i_ at _y_?
N. Ang mg̃a sumúsunód:
_Una._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng wagás na tagalog, na sa gitnâ’y
may magkasiping na _ia_, _ie_ at _io_, gaya ng̃ _tIAnak_, _tIAp_,
_tIAk_, _kudIApi_, _akIAt_, _bIAk_, _kIAs_, _pasIA_, _tIAn_, _bIA_,
_bIEnan_, _tIOpe_, at ibá pang gangganitó ay dapat pagitnâan ng̃
_y_ ang tinurang _ia_, _ie_, _io_ na siyáng karaniwang gawín, at
ginagawâng _tiyanak_, _tiyáp_, _tiyák_, _kudiyapì_, _akiyát_, _kiyás_,
_pasiyá_, _tiyán_, _biyâ_, _biyenan_, _tiyope_.
_Ikalawá._--Ang mg̃a salitâng tagalog na sa gitnâ nitó’y magkasiping
ang dalawáng ting̃ig na _a_ at _i_ ó _ai_ ay dî dapat paltán ng̃
_ay_ ni pagitnâan ng̃ _y_ paris ng̃ ginagawâ ng̃ marami. Halimbawà
_baitang_, _kailan_, _kailang̃an_, _taing̃a_, _hain_, atbp. ay ganitó
dapat isulat, at hindî _baytang_, _kaylan_, _kaylang̃an_, _tayng̃a_,
_hayin_. Dapat mabatíd na itó’y maáarìng gamitin sa pagtulâ (liban
lamang ang hulí), sapagkâ’t siyá’y lubhâng malayà sa paggamit.
HINGGÍL SA _U_ AT _W_
G. ¿Anó namán ang kaibhán ng̃ _u_ sa _w_?
N. Na, ang _u_ ay ting̃ig at pangtinig ang _w_, at itó’y _wa_ kung
bigkasín samantalàng yaó’y _u_ lamang.
G. ¿Alín ang panuto ukol sa _u_ at _w_?
N. Ang panutong dapat sundín bagay sa tumpák na paggamit sa isá’t
isá, ay itó: Sa may gitnâ ng̃ lahát halos ng̃ mg̃a salitâng wagás
na tagalog na kinaroroonán ng̃ magkakasiping na ting̃ig na _ua_ at
_ui_, ay dapat sing̃itan ng̃ _w_ na pinagkaraniwanan nang gawín
ng̃ marami. Halimbawà ang mg̃a salitâng _buan_, _tuâ_, _káluluá_,
_dátapuâ_, _saguâ_, _kapuà_, _lasuâ_, _tuî_, _buisit_, _saguíl_,
_takuíl_, _buíg_, _buís_, _bituin_ atbp. ay dapat isulat ng̃ _buwán_,
_tuwâ_, _káluluwá_, _dátapuwâ_, _saguwâ_, _kapuwà_, _lasuwâ_, _tuwî_,
_buwisit_, _saguwíl_, _takuwíl_, _buwíg_, _buwís_, _bituwín_.[35]
Dapat matantô na kung itóng _ua_ at _ui_ ay may tagláy ng̃ kudlít
na banayad (grave), na sa malinaw na sabi’y magíng _ùa_, _ùi_, na
tang̃ìng nangyayari ang ganitó sa mg̃a salitâng sinugpung̃án ng̃
_in_ ó _an_, ay hindî dapat sing̃itan ng̃ _w_; hal.: “kapulùán”,
“kalabùan”, “kasamyùan”, “mapusùan”, “panibughùin”, “pintuhùin”,
“samyùin”, “larùin”, atbp. ay dî dapat gawíng “kapulùwán”,
“kalabùwan”, “kasamyùwan”, “mapusùwan”, “panibughùwin”, “pintuhùwin”,
“samyùwin”, “larùwin”.
TALABABÂAN
[34] Sa pagnanais kong mapawì ang pagkakáibáibá sa pagsulat gaya
ng̃ _lalaki_ ó _lalake_, _atis_ ó _atés_, _pisì_ ó _pisè_, _parì_
ó _parè_, at ibá pa, baga ma’t ang gayóng pagkakabagobago ay hindî
nakasisirà muntík man sa talagáng kahulugán, ay minárapat kong
lagyán ng̃ iláng panutong dapat sundín hinggíl sa paggamit ng̃ _e_
ó _i_, gayón ang _ó_ at _u_, at ang mg̃a panutong itó’y násasalig
sa katutubòng pagbigkás natin. Nábabatíd ko, na, ang pagbibigkás
na itó’y pinapagsasaliw ang tunóg ng̃ _e_ at _i_, at _o_ at _u_ sa
katapusán ng̃ ting̃ig, ng̃unì’t ang nakakalamáng ng̃ bahagyâ ang
siyáng súsundín ko’t pagsasaligán sa pagsulat.
[35] Malimit kong mápuná na itóng salitâng _bituwín_ ay isinusulat
ng̃ _bituin_, pagsulat na sa ganáng palagáy ko ay walâng matibay na
saligán at hindî tumpák.
IV KABANATA
Tungkól sa kudlít (ó acento ortográfico)
GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _kudlít_ (ó acento ortográfico)?
NAG-AARAL. Tinátawag na _kudlít sa pagsulat_ ó kayâ’y _kudlít_
lamang, ang isáng maliít na guhit na siyáng inilálagáy sa ibabaw
ng̃ ting̃ig (vocal) at siyáng pinakatandâ upáng ang mayroón niyó’y
bigkasíng gayón sang-ayon sa sinúsunód sa Pagbigkás.
G. ¿Iláng hugis mayroón sa Wikàng Tagalog ng̃ gayóng tandâ ó kudlít?
N. Tatló na siyáng palasák na ginágamit sa ating panunulat. Ang
unang guhit ay nagsisimulâ sa kanan at patung̃ong kaliwâ (´) na
pinamámagatáng _mariín_ (ó agudo), ang ikalawá’y nagbubuhat sa kaliwâ
patulóy sa kanan (`) na pinang̃ang̃anláng _banayad_ (ó grave), at ang
ikatló’y ang paglalakip ng̃ dalawáng tinuran ó kayâ’y ng̃ _mariín_
at _banayad_ (^) na pinamámagatán namáng _salakót_ (ó circunflejo).
G. Sa katagâng sabi, ¿sa anó nabábahagi ang kudlít?
N. Ang kudlít ay nabábahagi sa _mariín_ (ó agudo), _banayad_ (ó
grave), at _salakót_ (ó circunflejo).
G. ¿Paano ang pagbigkás sa _kudlít na mariín_?
N. Ang kudlít na mariín ay binibigkás na pabiglâ at bukás paris ng̃
sa kastilà; sa makatuwíd bagá’y huwág iimpitín ang tunóg kundî bayàáng
malinaw at maliwanag; hal.: _bagyó_, _sintá_, _dilím_, _aklát_.
G. Ang _kudlít na banayad_, ¿paano ang pagbigkás?
N. Ang pagbigkás sa kudlít na banayad ay marahan at paimpít; sa
makatwíd ang tunóg ay idinarahan ó ibinábabâ sa simulâ at pagkátapos
ay pinuputol ó iníimpit na nagigíng malabò; hal.: _diwà_, _pusò_,
_gusalì_.
G. ¿Paano namán ang sa _kudlít na salakót_?
N. Ang kudlít na salakót ay binibigkás na mariín at paputól; sa
malinaw na sabi’y naglalakip ng̃ tunóg ng̃ mg̃a kudlít na mariín at
banayad; hal.: _ambâ_, _mithî_, _susô_.
V KABANATA
Mg̃a tuntunin sa pagkukudlít
GURÒ. ¿Saán dapat ibatay ang mg̃a tuntunin sa pagkukudlít?
NAG-AARAL. Ang mg̃a tuntunin sa pagkukudlít ay dapat ibatay sa mg̃a
tuntunin ng̃ pagdidiín, pagkâ’t bukód sa ang kaparaanáng itó’y
siyáng lalòng tumpák na tumpák, ay siyáng paraáng lalòng madalî sa
pag-áaral at pagtuturò.
G. Kung ang mg̃a tuntunin sa pagdidiín ay siyáng pagbabatayán ng̃
sa pagkukudlít, ¿hindî bagá lubhâng didilím sa kudlít ang panunulat
natin?
N. Oo pò, pagkâ’t bawà’t salitâ halos natin ay nagtatagláy ng̃ diín,
at sapagkâ’t ganitó’y kailang̃ang magtagláy namán ng̃ kudlít.
G. ¿Paano ang mabuting kaparaanáng dapat pairalin upáng mailagan
ang lubós na pagdidíliman sa ating panunulat?
N. Tadhanàan ó magtatág ng̃ mg̃a panutong ang gayó’t ganitóng salitâ
ay dî dapat kudlitán, kahì’t nagtatagláy ng̃ diín, at sa ganitóng
paraá’y maíiwasan natin ang pagdidilím sa kudlít ng̃ ating mg̃a
salitâ.
G. ¿Anó ang kabutihang mátatamó sakalìng lagyán ng̃ tadhanà ang
pagkukudlít?
N. Marami pò: una’y magigíng kauntî ang mg̃a panutong súsundín sa
pag-áaral at pagtuturò at ikalawá’y makapagpápabawas sa mg̃a gawàing
hindî maíiwasan sakalìng sumusulat ó nagpapalimbág kayâ.
G. ¿Marapat bagáng kudlitán ang mg̃a salitâng tig-íisáng pantíg (ó
palabras monosílabas)?
N. Ang mg̃a salitâng tig-íisáng pantíg ay dî dapat kudlitán, gaya
ng̃ _ka_, _ko_, _mo_, _ba_, _sa_, _na_, _at_, _pa_, _ni_, _ang_,
_ay_, _din_, _kay_, _daw_, _kung_, _ng̃_ ó _nang_, _man_, atbp.
_Pásubalì:_ Ang ting̃ig _ó_ na pinagkaratihan nang kudlitán baga
ma’t dî kailang̃an. Gayón din ang mg̃a salitâng _dî_, _ng̃â_, na
nagtatagláy ng̃ kudlít na salakót upáng matantô ang tunay na pagbigkás.
G. Ang mg̃a salitâng pabiglâ ó ang idinidiín sa hulíng pantíg ¿ay
marapat bang kudlitán?
N. Sang-ayon sa pinaíiral ng̃ayóng panunulat ng̃ maraming mánunulát
at mánanagalóg, ang lahát halos ng̃ mg̃a salitâng idinidiín sa hulíng
pantíg ay dapat magtagláy ng̃ kudlít; hal.: _amá_, _gabí_, _bayáw_,
_mahál_, _sambót_, _baníg_, _tamís_, at ibá pa.[36]
G. ¿Dapat bagáng kudlitán ang mg̃a salitâng pábanayad ó ang idinidiín
sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg?
N. Ang mg̃a pang̃ung̃usap na idinidiín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg,
ay dî dapat magtagláy ng̃ kudlít, pagkâ’t bukód sa nagíng karaniwan
nang gawín ang ganitó ay mababawásbawasán pa ang nápakarami nang
kudlít sa ating wikà; hal.: _sabi_, _tulak_, _sisi_, _palad_, _nayon_,
_hirap_, _kasalo_, _karayom_, _lagarì_, _sariwà_, _paggiliw_,
_pagsuyo_, atbp.
_Pásubalì:_ Ang mg̃a salitâng maáarìng makayuwis ó makalahók sa
ibá, paris ng̃ _bása_ sa _basâ_, ng̃ _bága_ sa _bagá_, ng̃ _áso_
sa _asó_, ng̃ _hápon_ sa _hapón_, ng̃ _sála_ sa _salá_, _salà_ at
_salâ_, ng̃ _áliw_ sa _alíw_, ng̃ _káyo_ sa _kayó_, ng̃ _ának_ sa
_anák_, ng̃ _sákit_ sa _sakít_, ng̃ _búhay_ sa _buháy_, ng̃ _táyo_
sa _tayô_ at ibá pang paris nitó.
G. ¿Marapat bang lagyán ng̃ kudlít ang mg̃a salitâng pabagsák ó ang
idinidiín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg?
N. Ang mg̃a salitâ sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg ay dinidiinán ay
nárarapat kudlitán, hal.: _dálitâ_, _káhimán_, _kápitan_, _bíhirà_,
_líbing̃an_, atbp.
G. ¿Kinukudlitán din ba ang mg̃a salitâng pásagitsít ó ang idinidiín
sa ikaapat, ikalimá ó iká ilán mang hulí ng̃ pantíg?
N. Ang mg̃a salitâng idinidiín sa ikaapat, ikalimá ó iká ilán mang
hulí ng̃ pantíg ay nárarapat kudlitán, hal.: _mánunulát_, _páhayagán_,
_sígalutan_, _hímagsikan_, atbp.
G. Ang kudlít na banayad ¿ay dapat bang ilagáy sa mg̃a salitâng
mayroón nitó?
N. Oo pò, nang mákilalang ang salitâng kinaroroonán niyá ay dapat
bigkasíng marahan at paimpít; hal.: _awà_, _batì_, _pusò_. Dapat
mabatíd, na, ang kudlít na banayad ay sa katapusán lamang ng̃ salitâ
malimit makita, kailan ma’t nagdudulo sa ting̃ig (ó vocal). Sa simulâ
ng̃ pang̃ung̃usap ay dî dapat magtagláy ng̃ tinurang kudlít. Sa gitnâ
ng̃ mg̃a salitâng ugát ay walâ, ng̃unì’t mayroón sa mg̃a salitâng
pinag-angkóp; hal.: _luhàan_, _batìin_, _wikàin_, at ibá pa.
G. ¿Dapat bang ilagáy ang kudlít na salakót sa mg̃a pang̃ung̃usap
na mayroón nitó?
N. Oo pò, nang mabatíd na, ang salitâng kinaroroonán niyá ay dapat
bigkasíng mariín at paputól; hal.: _dukhâ_, _ng̃itî_, _dugô_. Dapat
matantô, na, ang kudlít na salakót ay madalás makita sa katapusán
ng̃ pang̃ung̃usap, kailan ma’t nagdudulo ng̃ ting̃ig (ó vocal). Sa
unahán ng̃ pang̃ung̃usap ay hindî nagtatagláy ng̃ sinabing kudlít.
Sa kalagitnâan ng̃ mg̃a salitâng ugát ay hindî rin nagtatagláy,
dapwâ’t sa mg̃a salitâng pinag-angkóp ay mayroón; hal.: _tandâan_,
_sanglâan_, _higâan_.
G. ¿Anó ang kabutihang nátatamó sa paglalagáy ng̃ mg̃a kudlít na
banayad at salakót sa mg̃a salitâng mayroón nitó?
N. Marami pò: unang una’y upáng mákilala ang talagáng tunóg na dapat
bigkasín sang-ayon sa daládaláng kudlít at ikalawá’y nang huwág
magkayuwisyuwis ang mg̃a pang̃ung̃usap. Halimbawà ang mg̃a salitâng
_bagà_, _basà_, _salà_, at ibá pa, ay dapat kudlitán ng̃ ganitó upáng
huwág mápalahók sa mg̃a salitâng _bága_, _bása_, _sála_, _salá_ ó
_salâ_, na may mg̃a kahulugáng lubhâng kaibá sa mg̃a iyón.
G. ¿Anó ang sukat másabi ukol sa mg̃a salitâng pinag-angkóp na may
daláng kudlít na salakót?
N. Ang mg̃a salitâng ganitó na inangkapán ng̃ pang-anib na _ng_
paris ng̃ _gawâng_ sa _gawâ_, _masamâng_ sa _masamâ_, _mutyâng_ sa
_mutyâ_, atbp. ay dî dapat baguhin ang tinurang kudlít upáng mákilala
na ang mg̃a ganyáng salitâ ay pinag-angkóp at sakâ ng̃ huwág masirà
ang talagáng kahulugán at pinanggaling̃an.[37]
G. ¿Anó ang dapat másabi sa mg̃a salitâng may kudlít na salakót (ó
circunflejo)?
N. Ang mg̃a salitâng ganitó ay nagkakaroón ng̃ kauntîng kabaguhan
kailan ma’t sinugpung̃án ng̃ mg̃a anyông _in_ ó ng̃ _an_. Kung ang
may kudlít na salakót ay ang titik na _a_ ay hindî dapat baguhin
ang náturang kudlít, gaya ng̃ _basâín_, _tukâín_, _tálâán_, atbp.
Kung ang may kudlít namá’y ang _i_ at ang _o_ (itó’y nagigíng _u_
sang-ayon sa tuntunin), ang kudlít na salakót ay dapat gawíng banayad
(ó grave), gaya ng̃ _tupî_ ay _tupìán_, ng̃ _sungkî_ ay _sungkìin_,
ng̃ _larô_ ay _larùin_ ó _larùan_, ng̃ _likmô_ ay _likmùan_, ng̃
_susô_ ay _susùin_, atbp.
G. Sa mg̃a salitâng tagalog ¿ay mayroón bang nagtatagláy ng̃ dalawáng
kudlít?
N. Mayroón pò, at lubhâng marami.
G. ¿Alín ang mg̃a panuto ukol sa salitâng kinukudlitán ng̃ dalawá?
N. Itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may dalawáng pantíg na kung bigkasí’y
idinidiín kapwà, ay hindî dapat magtagláy ng̃ dalawáng kudlít;
sapagkâ’t gaya nang sinabi ay dî dapat kudlitán ang mg̃a salitâng
may diín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg (ó palabras llanas); hal.:
_pusò_, _dilà_, _batì_, atbp.
_Ikalawá._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may tatlóng pantíg na may diín sa
ikatlóng hulí niyá (ó palabras esdrújulas) at ang hulí’y may tagláy
na banayad ó salakót ay dapat kudlitán ng̃ dalawá; hal.: _dálitâ_,
_bíhirà_, _dátapwâ_, _náritó_, at ibá pa.
_Ikatló._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may apat, limá ó anim na pantíg
na may diín sa mg̃a itó (ó palabras sobresdrújulas) at ang hulí’y
may tagláy na kudlít na mariín, banayad ó salakót ay dapat ding
kudlitán ng̃ dalawá; hal.: _pásimulâ_, _páhayagán_, _pásulatán_,
_mánanagalóg_, _mánanalaysáy_, atbp.
_Ikaapat._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng ang katapusáng pantíg ay nagdudulo
sa ting̃ig (ó vocal) at itó’y may daláng kudlít na banayad ó salakót,
at sakâ inangkupán sa hulí ng̃ _in_ ó _an_ ay dapat magtagláy ng̃
dalawáng kudlít kailan ma’t ang pagbigkás ay idinidiín sa dalawá;
hal.: _likhâín_, _lupàín_, _lapìán_, atbp.
G. ¿Mayroón bagá sa mg̃a salitâ natin na nagtatagláy ng̃ tatlóng
kudlít?
N. Mayroón pò, at ang tuntuning dapat pagbatayá’y itóng mg̃a sumúsunód:
_Una._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may tatlóng pantíg na idinidiín sa
tatlóng ting̃ig (ó vocal) ay dapat magtagláy ng̃ tatló ring kudlít;
hal.: _tálâán_, _túlâín_, at ibá pa. Dapat matantô, na ang mg̃a
salitâng paris nitó ay kákauntî lamang sa ating wikà.
_Ikalawá._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may apat ó limáng pantíg na
idinidiín sa mg̃a itó (ó palabras sobresdrújulas) na sa pagbigkás ay
may tatlóng diín ay dapat magdalá ng̃ tatlóng kudlít, upáng unauna’y
mákilala ang tunay na pagbigkás at ikalawá’y nang huwág maipagkamalî
sa kapwà salitâ na may ibáng kahulugán; hal.: _pámahalàán_,
_páng̃asiwàán_, _pámunùán_, at ibá pa.
TALABABÂAN
[36] Ang sino mang ibig makatantô ng̃ mg̃a tuntunin sa pagdidiíng itó
sa hulíng pantíg, ay kailang̃ang tunghán ang bahagi ng̃ Pagbigkás
nang náuukol sa pagdidiín (ó acento prosódico).
[37] Marami ang nagbabago sa kudlít na salakót sa mg̃a ganitóng
salitâ at hinahalinhán ng̃ kudlít na mariín, sapagkâ’t anilá’y ang
pagbigkás ay tugmâ sa hulíng kudlít na itó paris ng̃ _masamâng tao_
sa halimbawà. May katwiran din sana ang mg̃a sumusulat ng̃ ganitó,
dang̃an lamang ang bagay na itó’y bukód sa makasisirà sa talagáng
pinagmulán ng̃ salitâ ay maáarìng mapagkamalán sa ibáng pang̃ung̃usap.
VI KABANATA
Sa mg̃a pang̃ulong tandâ ng̃ pagsulat
GURÒ. ¿Alín ang mg̃a pang̃ulong tandâ sa pagsulat na ginágamit sa
Wikàng Tagalog?
NAG-AARAL. Itóng mg̃a sumúsunód: _pangtigil_ ó COMA (,); _tuldók at
pangtigil_ ó PUNTO Y COMA (;); _dalawáng tuldók_ ó DOS PUNTOS (:);
_tuldók_ ó PUNTO FINAL (.); _pangsugpóng tuldók_ ó PUNTOS
SUSPENSIVOS (...); _pangtanóng_ ó INTERROGACIÓN (¿?); at _pangtaká_
ó ADMIRACIÓN (¡!).
G. ¿Bakit ginágamit ang mg̃a tandâng itó sa pagsulat?
N. Ginágamit ang mg̃a tandâ ng̃ pagsulat, magíng pang̃ulo at magíng
pangtulong sa nasàng lumiwanag at makapagbigáy ng̃ magandáng tunóg
sa mg̃a pang̃ung̃usap at pananalaysáy, hatìin at paghiwáhiwalayín
ang ibá’t ibáng panig na bumubuô sa kanyá. Kung sa pamamagitan
namán ng̃ pang̃ung̃usap ó pagtatalumpatì ay ginaganáp ang gayóng
pagbabahábahagi at paghihiwáhiwaláy sa paraáng kung minsa’y humintô
at magpatulóy ang nang̃ung̃usap, kung minsa’y humabà at umiklî at
kung minsa’y tumaás ó bumabà ang tunóg ó tinig.
ANG PANGTIGIL (Ó COMA)
G. ¿Bakit ginágamit ang _pangtigil_?
N. Ginágamit ang tandâng itó sa pagsulat, upáng hatìin ang mg̃a
pang̃ung̃usap ó pangkát na maíiklî ng̃ isáng kaisipán. Ang salitâng
kinaroroonán niyá’y dapat tigilan ó hing̃aháng sumandalî.
G. ¿Kailán dapat gamitin ang pangtigil?
N. Dapat gamitin sa mg̃a tuntuning sumúsunód:
_Una._--Sa una at hulihán ng̃ pang̃alang tao ó bagay na siyáng
kinakausap, hal.: _Hoy, Teto_; _Binong, halika_; _Ibig ko sana,
Ninoy, na akó’y dinggín mo_.
_Ikalawá._--Upáng paghiwáhiwalayín ang mg̃a salitâng magkakásunód
at magkakáparis ang kahulugán kung walâng anó mang pangbigkís (ó
conjunción) na naglakip; hal.: _Ang bayan ay siyáng tukod, lakás,
buhay, diwà ng̃ mg̃a tao._ _Ang mg̃a pilipino’y mararang̃ál,
marurunong, magigitíng at bihasá._
_Ikatló._--Sa una at hulihán ng̃ mg̃a kaisipán (ó oración) na
salítsalít ó pagkakátaóng mangyari, hal.: “Si Balagtás, ang dakilàng
anák ng̃ Pang̃inay, ay siyáng harì ng̃ mg̃a mánanagalóg.” “Ang
mg̃a darakilàng aklát ni Rizal, kung akó’y may salapî lamang, ay
bibilhín ko.” “Pagkátapos kong mag-aral, sakalìng hindî mahihintô,
ay maglalakbáy akó sa Amérika.” “Ang Pilipinas, kung dî akó malî,
ay tinuklás ni Magallanes”.
_Ikapat._--Sa unahán ng̃ mg̃a salitâng _ng̃unì_, _dátapwâ_, _subalì_,
_palibhasà_, _baga man_, _kundî_, _gayón man_, _dang̃an_, _disin_,
atbp., kung hindî lubhâng malawig ang pang̃ung̃usap; hal.: “Si
Lucio’y pinagsadyâ ko, ng̃unì’t dî ko inabutan.” “Isáng talumpatìng
maiklî, dapwâ’t malamán at maring̃ál.” “Si Kikò’y hindî maghihirap,
palibhasà’y maraming salapî”.
Kung lubhâng mahabà na ang isáng pang̃ung̃usap ó salaysáy ay
nilálagyán ng̃ tuldók at pangtigil (ó punto y coma); hal.: “Huwág
tayong lubós na magpapaniwalâ at magpapakiníg sa mg̃a katakata at
pamápamahìin ng̃ ating matatandâ; ng̃unì’t kung mabubuting aral at
maháhalagáng turò ay ating dinggín nang lubhâng mataós sa ating mg̃a
pusò.”
Hindî dapat lagyán ng̃ pangtigil ang mg̃a salitâng buô at maiklî,
hal.: _Si Luis ay marunong_; _si Lucio ay dukhâ_; _mayamaya ay
áalís akó_.
ANG TULDÓK AT PANGTIGIL (Ó PUNTO Y COMA)
G. ¿Bakit ginágamit ang _tuldók at pangtigil_?
N. Ginágamit ang tandâng itó sa maháhalagáng salaysáy ó pang̃ung̃usap
na hindî pa buô ang talagáng kahulugán, upáng mapatang̃ì sa ibáng
mg̃a tandâ gaya ng̃ pangtigil. Sa mg̃a salitâng kinaroroonán niyá’y
dapat tumigil ó huming̃áng matagaltagál, higít sa paghing̃áng
ginagawâ sa pangtigil.
G. ¿Kailán dapat gamitin ang tuldók at pangtigil?
N. Dapat gamitin sa mg̃a panutong sumúsunód:
_Una._--Kapág lubhâng mahahabà ang ibá’t ibáng panig ng̃ mg̃a
pang̃ung̃usap, at ang mg̃a itó’y pinaglalakiplakip, ó kayâ’y kapág
ang ibáng salitâ’y may tagláy nang pangtigil. Halimbawà: “Ang mg̃a
pilipinong pinang̃ung̃uluhan ni Bonifacio ay nákitunggalî ng̃ buông
siglá, ng̃ buông pusò at buông buhay; hindî inalintanà ang init, ang
lamíg, ang gutom at ang uhaw; hindî inalala ang kaniláng mg̃a iná,
asawa at anák; at hindî ginunitâ ang bahay at pag-áarì, ang buhay
at pamumuhay sa hang̃ád na máitanggól ang puri at dang̃ál ng̃ Ináng
Bayan.”
_Ikalawá._--Sa unahán ng̃ mg̃a pangbigkís (ó conjunción) _ng̃unì_,
_dátapuwâ_, _palibhasà_, _gayón man_, atbp., kung ang mg̃a
pang̃ung̃usap na magkakáhiwaláy ay may kahabaàn. Halimbawà: “Malabis
ang pagmámahál natin sa sariling lahì at masugíd na pinagsusumikapan
ang kanyáng ikasúsulong at ikadadakilà; ng̃unì’t kasakitsakit ang
mg̃a nangyayari kung magugunitâng ang ilán ay hindî na nakakátulong
bagkús nakakáhambalang pa sa ating matuling paglakad.”
_Ikatló._--Upáng paghiwáhiwalayín ang ibá’t ibáng panig ng̃
pang̃ung̃usap, baga ma’t náuuwî rin sa kahulugáng pinanggagaling̃an.
Halimbawà: “Kamalig na kugong may apat na sulok na parisukát;
gadipâng pasibi sa kaliwâng panig at gatatlóng dangkál na panambíl
namán sa tatló pang bálisbisan; balag sa harapáng pulós na dahong
tuyô ang nandadalang na habong; isáng pagápagahang halos dikít na
sa bubung̃án ng̃ kamalig, táhanan ng̃ may arì ó bantáy-batis, at
kinasasandigán ng̃ isáng mahabàng hagdanang kawayan....” _Banaag at
Sikat_.
ANG DALAWÁNG TULDÓK (Ó DOS PUNTOS)
G. ¿Bakit ginágamit ang _dalawáng tuldók_?
N. Ang tandâng itó’y ginágamit upáng mákilala ang mg̃a pang̃ung̃usap
na buô ó may sariling kahulugán. Sa kinaroroonán niyá’y dapat tumigil
ó huming̃á ng̃ malaon, mahigít sa kalaunang ginagawâ sa tuldók at
pangtigil.
G. ¿Kailan dapat gamitin ang dalawáng tuldók?
N. Dapat gamitin sa mg̃a ganitóng panuto:
1.--Bago bumanggít ng̃ mg̃a salitâng sinipì, hal.: _Sinaád ni Rizal
na: Ang wikà ay káluluwá ng̃ bayan_.
2.--Pagkátapos ng̃ unang batì ó galang sa mg̃a sulat, hal.: _Mahál
na Ginoó: Tinanggáp ko ang inyóng liham...._
3.--Sa hulihán ng̃ mg̃a salitâng _halimbawà_, _paghalimbawà_.
4.--Sa mg̃a pasiyá, palagáy, kautusán, atbp., pagkátapos másabi
ang dahilán ó saligán; hal.: _Akóng nakalagdâ sa ibabâ nitó’y
nagsasabi: Na...._
5.--Sa unahán ng̃ mg̃a salitâng pangtapós sa mg̃a salitâng náuná;
hal.: “Namalas ko kagabí si Lucio: maring̃ál ang suút at makisig
paris ng̃ dati.”
6.--Pagkátapos ng̃ isáng makabuluháng palagáy ó paghahakà kayâ na may
sarili nang kahulugán, at sinusundán pa ng̃ ibá’t ibáng pang̃ung̃usap
upáng humabà kayâ, lumiwanag ó patotohanan ang gayóng paghahakà.
Halimbawà: “Walâ nang makapangyarihan sa Sangsinukob paris ng̃
sandata: siyá ang nagguguhô sa lalòng matitibay na bayan; siyá ang
nagwawalat sa lalòng magagaràng kutà; siyá ang naggigibâ sa lalòng
maririkít na kaharìan at siyá ang pumupuksâ sa lalòng matatapang at
mababang̃ís na kaaway.”
ANG TULDÓK (Ó PUNTO FINAL)
G. ¿Bakit ginágamit ang _tuldók_?
N. Ang tandâng itó’y ginágamit upáng mákilala na ang salitâng
kinaroroonán niyá’y may ganáp na kahulugán. Alín mang salitâng may
tagláy na tuldók ay dapat tumigil ng̃ malaon, upáng huwág mápalahók
sa mg̃a salitâng sa kanyá’y sumúsunód.
G. ¿Kailán dapat gamitin ang tuldók?
N. Dapat gamitin sa mg̃a sumúsunód:
_Una._--Sa mg̃a salitâng may ganáp na ganáp na kahulugán. Halimbawà:
“Naníniwalà akóng lubós na may isáng Lumaláng na siyáng lumikhâ sa
araw, buwán, lupà, tubig, ilaw, tao, hayop, atbp. Naníniwalà rin
akó na ang Lumikhâng iyá’y karunungdunung̃an, makapangyarihan at
maawàin. Ng̃unì’t kung pagkurúkurùin ko ang kanyáng pagkálaláng ay
malinaw kong naháhagilap sa isip na hindî mandín tumpák.”
_Ikalawá._--Sa mg̃a salitâng daglî (ó abreviado) upáng mákilalang
ganitó, hal.: _Bb._, _Kgg._, _G._, at ibá pa.
ANG PANGSUGPÔNG TULDÓK (Ó PUNTOS SUSPENSIVOS)
G. ¿Saán ginágamit ang _pangsugpông tuldók_?
N. Ang pangsugpông tuldók ay ginágamit kailan ma’t ang isáng
pang̃ung̃usap ay naputol ó kayâ’y hindî buô. Ang kinaroroonán niyá’y
dapat na tumigil ng̃ sumandalî, gaya ng̃ ginagawâ sa pangtigil.
G. ¿Kailan dapat gamitin ang pangsugpông tuldók?
N. Dapat gamitin sa mg̃a ganitóng tuntunin:
1.)--Sa mg̃a salitâng hindî buô at parang násugpô ang talagáng
kahulugán, hal.: “Ang tao’y nagmumulâ sa muntî, umúunlád, lumalakí,
tumatandâ at pagkátapos... ay namámatáy.”
2.)--Kapág ang pang̃ung̃usap ay may buông kahulugán, ng̃unì’t
kailang̃ang tumigil upáng mákilala ang takot, pag-áalinlang̃an ó
pangyayaring hindî ináasahan; hal.: “Pinaratang̃an akóng nagnakaw,
ng̃unì’t... kabulàanan ang ganitó.”
3.)--Kapág pinababayàan ó ináalís ang isáng panig sa pagsipì ng̃ iláng
pang̃ung̃usap. Halimbawà: “Saán man may mámumuhunán at manggagawà,
may may lupà at magsasakâ, pang̃inoón at alilà, mayaman at dukhâ;
ang aral ng̃ Sosialismo ay kailang̃an....” _Banaag at Sikat_.
4.)--Ang mg̃a salitâng pahikbíhikbí, pautálutál ó paputólputól.
Halimbawà: “A... akó’y tu... tubò sa... ba... bayan ng̃... Sam...
Sampi... piro.”
ANG PANGTANÓNG (Ó INTERROGACIÓN)
G. ¿Bakit ginágamit ang _pangtanóng_?
N. Ang tandâng itó’y ginágamit upáng mákilala ang tunóg ng̃
pagtatanóng.
G. ¿May iláng hugis ang tinurang tandâ?
N. Dalawá: isá’y pangsimulâng tanóng (¿) at ang ikalawá’y panghulíng
tanóng (?).
G. ¿Ginágamit ba ang dalawáng itó sa íisáng pang̃ung̃usap lamang?
N. Oo pò. Halimbawà: ¿Saán ka paroroón?; ¿Saán ka galing? Gayón ma’y
dapat matantô, na maáarì ring gamitin ang isá lamang at ang isáng
itó’y ang panghulíng tanóng; hal.: Sino ka? tao ka ba ó hayop?
G. Sa likód ng̃ panghulíng tanóng na may salitâng sumúsunód, ¿itó
ba’y dapat magtagláy ng̃ malakíng titik?
N. Kung ang pagtatanóng ay maiklî, ang salitâng sumúsunód ay dî
dapat magtagláy ng̃ malakíng titik; hal.: _Ináng, ¿nagagalit ka ba
sa akin? ¿nagtatampó ka na ba?_ Ng̃unì’t kung mahabà na’y kailang̃an
nang magtagláy ng̃ malakíng titik; hal.: ¿Sino sa atin ang lalòng
pang̃ahás sa ikáw ay gumawâ at sukat nang walâng kapahípahintulot?
¿Sino sa atin ang dapat bagsakán ng̃ sisi at kapulâan sa ikáw ang
siyáng may kagagawán sa lahát ng̃ nangyari?
ANG PANGTAKÁ (Ó ADMIRACIÓN)
G. ¿Saán gamit ang _pangtaká_?
N. Ang tandâng itó’y gamit sa mg̃a pang̃ung̃usap na may pagdaíng ó
pagtataká.
G. ¿Iláng hugis mayroón ang pangtaká?
N. Ang pangtaká ay may dalawáng hugis: pangsimulâ (¡) at panghulí (!).
G. ¿Dapat bagáng gamitin ang dalawáng itó sa isáng pang̃ung̃usap?
N. Opò. Halimbawà: ¡Anóng hirap ng̃â namán ng̃ mabuhay! ¡Akó’y
talagáng sawîng palad!
G. ¿Anó ang karaniwan nang gamitin?
N. Sa mg̃a salitâng maíiklî ay karaniwang gamiti’y ang panghulí
lamang, hal.: _Ah!_ _Oh!_ _Abá!_ _Ikáw palá!_ Sa mg̃a pang̃ung̃usap
na lubhâng mahabà ay dapat gamitin ang dalawá; hal.: ¡Anóng
pagkarikítdikít pagmasdán ang buwán kung itó’y maningníng na
maningníng sa karurukan ng̃ lang̃it at kasalásalamuhà ng̃ mg̃a talà
at bituwín! ¡Anóng pagkasayásayá ng̃ araw kung sa Silang̃ana’y
untîuntîng nagsasabog ng̃ kanyáng mg̃a sinag at nagpapalaganap ng̃
kanyáng magandáng liwanag!
G. ¿Mayroón bang pang̃ung̃usap na ginágamitan ng̃ pangtanóng at
pangtaká?
N. Mayroón ng̃â pòng pang̃ung̃usap na ginágamitan ng̃ dalawáng tandâ;
sa malinaw na sabi’y ginágamit sa una ang pangtanóng at sa hulí’y
pangtaká ó kayâ’y magkabaligtaran (viceversa). Halimbawà: ¿Anóng
kinálamán ng̃ tao sa karunung̃an ng̃ Dios! ¡Anóng kabuhayan kayâ
itóng nangyayari sa atin?
G. ¿Anó ang pinapayagang gamitin sa ating wikà?
N. Sa wikà nati’y pinapayagan ang paggamit ng̃ dalawáng tandâng
tinuran sa hulihán ng̃ isáng salitâ at nagsusulit ng̃ pag-áalinlang̃an;
hal.: _diyata!?_ _akó!?_ na, ang tunóg ng̃ pangtanóng at pangtaká
ay naglalakip.
VII KABANATA
Sa mg̃a pangtulong na tandâ ng̃ pagsulat
GURÒ. ¿Alínalín namán ang mg̃a pangtulong na tandâ sa pagsulat na
ginágamit sa ating wikà?
NAG-AARAL. Ang mg̃a sumúsunód: _kulóng_ ó PARÉNTESIS (), _tuldík_ ó
COMILLAS (“”), _panandâ_ ó APÓSTROFO (’), _guhit_ ó RAYA (--) at
_panghatì_ ó GUIÓN (-).
G. ¿Kailán dapat gamitin ang _kulóng_ (ó paréntesis)?
N. Ginágamit ang kulóng kailan ma’t pinuputol ang kabuùan ng̃ isáng
pang̃ung̃usap ó salaysáy ng̃ mg̃a salitâng pangpaliwanag. Halimbawà:
“Ang mg̃a nakagugulantáng na digmâan (na sapúl noóng araw ay naghaharì
na at hanggá ng̃ayón) ay isá sa mg̃a pagkásulong at kabihasnáng
itinuturing ng̃ Sangkatauhan.” “Ang Dagat na Pulá (Mar Rojo) ang
siyáng diumanó’y dinaanán ni Moisés.”
Kapág ang pang̃ung̃usap ay maiklî, sa lugál na kulóng ang gamitin
ay pangtigil ang inihahalili. Halimbawà: “Si Luis, na kaibigan ko,
ay naglakbáy sa Tayabas.”
G. ¿Saán ginágamit ang _tuldík_ (ó comillas)?
N. Ang tuldík ay siyáng ginágamit sa una at hulí ng̃ mg̃a salitâng
sinipì, lalòng lalò na kung mahabà. Halimbawà: Sinabi sa _Noli me
tángere_ ni Rizal: “Walâng ibáng iníisip ang mg̃a binatà natin kundî
ang pag-ibig at paggagalák: maraming panahón ang kaniláng ginugugol
at gumagawâ ng̃ walâng puknát upáng madayà at masiràán ng̃ puri ang
isáng dalaga kay sa mag-isip ng̃ ikagagalíng ng̃ kanyáng bayan”.
Ginágamit din ang tuldík upáng ihalili sa titik na tumbá (letra
cursiva) ó kayâ’y nang mápabukód sa ibáng pang̃ung̃usap. Halimbawà:
“Tinátawag na “bayan” (ó _bayan_) ang binubuô ng̃ maraming tao.”
G. ¿Saán dapat gamitin ang _panandâ_ (ó apóstrofo)?
N. Ang panandâ ay siyáng isinising̃it sa dalawáng salitâng
pinagduduób, at siyáng ginagawâng tandâ upáng mákilala na ang
kanyáng kinaroroná’y may inalís na isá ó dalawáng titik. Halimbawà:
_Akó’y dukhâ_ sa lugál na _akó ay dukhâ_; _Ang kasilang̃ana’y siyáng
sinisikatan ng̃ Araw_ sa lugál na isulat na _Ang kasilang̃anan ay
siyáng sinisikatan ng̃ Araw_.
G. ¿Saán gamit ang _guhit_ (ó raya)?
N. Ang guhit ay siyáng tandâng ginágamit sa mg̃a pag-uusap, kailan
ma’t nagbabago ang nang̃ung̃usap. Halimbawà ang sumúsunód na sálitâan:
--Tayo’y kinakailang̃ang magsikap--ang sabi ng̃ isá.
--Sa anó?--ang usisa ng̃ ikalawá.
--Bah! parang hindî mo batíd na tayo’y naghihirap.
Ginágamit din ang guhit sa unahán at hulí ng̃ mg̃a salitâng
pasalítsalít, hal.: “Dapat alalahanin--ang wikà ni Voltaire--na ang
madlâng bayang banság at kilalá... ay pinamamahalàan ng̃ mg̃a aklát.”
VIII KABANATA
Ang panghatì at ang paraán ng̃ pagkakabahábahagi ng̃ mg̃a pantíg
GURÒ. ¿Anó ang ibig ipakilala ng̃ panghatì (ó guión)?
NAG-AARAL. Ang panghatì ay siyáng nagpapakilala na ang isáng
pang̃ung̃usap ay hindî buô.
G. ¿Paano ang mabuting paraán ng̃ pagbábahagi?
N. Kung tayo’y sumusulat, at sakalìng mangyari na sa katapusán
ng̃ isáng talatà (ó renglón) ay hindî magkahustó ang isáng buông
pang̃ung̃usap, itó’y kinakailang̃ang hatìin sa hustó ó buông pantíg
upáng malagáy ng̃ tumpák; hal.: _na-sa_, _bug-tóng_, _pa-la-gáy_,
_á-na-san_.
G. ¿Tumpák bagá ang pagbábahaging ganitó na ang isáng ting̃ig (ó
vocal) ng̃ isáng salitâ ay mátirá sa isáng talatà?
N. Ang mg̃a salitâng nagsisimulâ ó nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal),
ang ting̃ig na itó’y dî dapat ilagáy na siyáng siyá lamang magíng sa
una at magíng sa hulí ng̃ talatà. Halimbawà ang salitâng _a-ba-ka-dá_
ay hindî tumpák kung ilálagáy ang _a-_ sa katapusán ng̃ talatà (ó
línea) at ang _ba-ka-dá_ ay sa kabilâ namán. Gayón din ang sukat
másabi hinggíl sa salitâng _to-to-ó_: itó’y hindî dapat hatìin sa
_toto_ sa talatàng katapusán at ang _ó_ ay sa kabilâ namán.
G. ¿Paano ang pagbábahagi sa mg̃a salitâng ugát?
N. Ang mg̃a salitâng ugát (ó raíz) ay dî dapat hatìin katulad ng̃
ginagawâ sa mg̃a salitâng kastilà, kundî ang nátutumpák ay hatìin
paris ng̃ sa ating pagbigkás. Halimbawà: _tuk-lóng_, _kud-lít_,
_pat-láng_, at ibá pa, at hindî _tu-klóng_, _ku-dlít_, _pa-tláng_.
G. ¿Paano ang tumpák na paghahatì sa mg̃a salitâng binawasan (ó
sincopado)?
N. Ang mg̃a salitâng binawasan na lubhâng marami sa sariling wikà,
gaya ng̃ _matwíd_, _agwát_, _takwíl_, _kálulwá_, _kalwalhatian_, atbp.
ay dapat paghatìhatìin ng̃ ganitó: _mat-wíd_, _ag-wát_, _tak-wíl_,
_ká-lul-wá_, atbp.
G. ¿Paano ang mabuting pagbábahagi sa mg̃a salitâng pinag-angkóp?
N. Ang mg̃a salitâng pinag-angkóp sa pamamagitan ng̃ mg̃a anyô (ó
partícula) gaya ng̃ _pag_, _mag_, at ibá pa ay dapat hatìin nang
huwág masisirà ang ganitóng pagkakahiwáhiwaláy; hal.: _pag-a-sa_,
_pag-i-big_, _mag-i-sip_, _mag-a-ka-la_.
IX KABANATA
Ukol sa pagsulat ng̃ iláng salitâ[38]
GURÒ. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _ng̃_?
NAG-AARAL. Itóng _ng̃_ ay salitâng daglî (ó abreviatura) ng̃ _nang_,
na pinagkaraniwanan nang gawíng gayón. Dapat mabatíd na ang _ng̃_ ay
isinusulat ng̃ ganitó kailan ma’t pang-ukol (ó preposición). Kung
pangbago (ó adverbio) ay dapat isulat ng̃ _nang_ na nakákatumbás ng̃
_noón_ ó _niyón_, at dî dinaglî (ó abreviado) _ng̃_. Gayón din ang
dapat gawín kapág náuukol sa pangbigkís (ó conjunción) na nakákatumbás
ng̃ _upáng_. Isinusulat din ng̃ _nang_ kailan ma’t binubuô ng̃ _na_
at ng̃ pang-anib (ó ligazón) _ng_.
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _mg̃a_?
N. Ang _mg̃a_ ay karaniwan nang isulat ng̃ ganitó. Siyá’y salitâng
daglî (ó abreviatura) ng̃ _mang̃a_.
G. ¿Alín ang tuntunin sa pagsulat ng̃ anyông _mag_?
N. Ang _mag_ ay dapat lagyán ng̃ isáng panghatì (ó guión) kailan
ma’t iniáangkáp sa mg̃a ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal)
na tumutukoy sa anó man, magíng sa pangwatas at magíng sa pangdiwà;
gaya ng̃ _mag-ahit_, _mag-aral_, _mag-isip_, _mag-amá_, _mag-iná_.
Kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay dî
dapat pagitnâan ng̃ isáng panghatì (ó guión), hal.: _magtulóy_,
_magpasok_, _magsaing_.
G. ¿Alín ang panutong sinúsunód sa pagsulat ng̃ _mang_?
N. Itóng anyông _mang_ ay dapat gawíng _mang̃_ pagkâ iniangkáp sa
ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal), gaya ng̃ _mang̃isdâ_,
_mang̃utang_. Kung nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay
dî dapat baguhin, gaya ng̃ _manghuli_, _manghanap_. Dapat alamíng
sa anyông _mang_ ay nagkakábagobago ang pásimulâng titik ng̃ ugát
sang-ayon sa tuntuning sinúsunód sa kanyáng kabanatang kinaúukulan.
G. ¿Alín ang mg̃a tuntunin sa pagsulat ng̃ _pag_?
N. Kung itó’y iáangkáp sa anó mang ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó
vocal) ay dapat lagyán ng̃ isáng panghatì (ó guión) sa ikalíliwanag
ng̃ pagsulat at ikalálayô sa kamalìán, gaya ng̃ _pag-isahín_,
_pag-awayan_, _pag-ibig_, _pag-asa_, _pag-inís_. Kung nagpapásimulâ
namán sa pangtinig (ó consonante) ay hindî kailang̃an ang panghatì,
gaya ng̃ _pagsaing̃an_, _paglayùin_, _pagsulong_, _pagkuskós_,
_pagtugtóg_. Ng̃unì’t kung ang _pag_ ay náuukol sa pangbigkís (ó
conjunción) ay dapat ihiwaláy sa anó mang salitâng sumúsunód, hal.:
_Pag ikáw ay naglarô ay papaluin kitá_, _pag lumapit ka ay bibigyán
kitá ng̃ puto_.
G. ¿Alín ang pátakarán sa pagsulat ng̃ _pang_?
N. Kung tumutukoy sa pangwatas at iáangkáp sa ugát na nagpapásimulâ
sa ting̃ig (ó vocal) ay dapat gawíng _pang̃_, gaya ng̃ _pang̃isdâín_,
_pang̃utang̃an_. Kung bumabanggít namán sa pangdiwà at iáangkáp
sa ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig din ay dapat pagitnâan ng̃
isáng panghatì, gaya ng̃ _pang-angkóp_, _pang-anib_, _pang-alíw_,
_pang-ahit_. Kung ang ugát namá’y nagsisimulâ sa pangtinig (ó
consonante), tumukoy man sa pangwatas ó sa pangdiwà ay hindî
dapat baguhin, gaya ng̃ _panghulihan_, _pangbató_. Dapat alamíng
nagkakábagobago ang mg̃a unang titik ng̃ mg̃a ugát sang-ayon sa
mg̃a tuntunin nitóng anyông _pang_ na itinakdâ sa mg̃a kabanatang
nang̃auná.
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _pagka_?
N. Itó’y dapat idikít ó isiping sa ugát kailan ma’t tumutukoy sa
pangdiwà ang kahulugán, kahì’t na siyá’y magpasimulâ sa ting̃ig (ó
vocal) at pangtinig (ó consonante), gaya ng̃ _pagkaanák_, _pagkaáso_,
_pagkatakot_, _pagkahulog_. Kung ang kátuturán ng̃ _pagka_ ay náuuwî
sa pangbigkís (ó conjunción) ay dapat ihiwaláy, hal.: _Pagkâ dinampót
mo itó ay kagagalitan kitá_; _pagkâ akó ang tinátawag mo’y sasagót
akó agád_.
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _kapág_ at _kapagkâ_?
N. Ang dalawáng itó’y dapat isulat na hiwaláy sa mg̃a salitâng sa
kanyá’y sumúsunód.
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _kung_?
N. Itó’y dapat isulat na hiwaláy sa mg̃a salitâng sumúsunód sa kanyá.
Itóng _kung_ ay dapat isulat ng̃ ganitó, at hindî _kun_ sapagkâ’t
itó’y garíl kung ibábatay din lamang sa ating pagbigkás.
G. ¿Alín ang tuntunin sa pagsulat ng̃ _kung dî_ at _kundî_?
N. Ang _kung dî_ (dalawáng salitâ) ay isinusulat ng̃ ganitó kung
pangbago (ó adverbio), at ang _kundî_ (isáng salitâ) ay ganitó dapat
isulat kung pangbigkís (ó conjunción).
G. ¿Alín ang pátakarán sa pagsulat ng̃ _man din_ at _mandín_?
N. Ang _man din_ (dalawáng salitâ) ay ginágamit sa pagpápatibay, hal.:
_sinunód ko na ang mg̃a iniutos at akó pa MAN DIN ang pinarusahan_.
Ang _mandín_ (isáng pang̃ung̃usap) ay ginágamit sa pag-áalinlang̃an,
hal.: _tila MANDÍN ikáw ang tinátawag at hindî akó_.
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _may_?
N. Ang pagsulat nitó’y dapat ihiwaláy sa mg̃a pang̃ung̃usap na
kanyáng kasunód, kahì’t na itó’y magsimulâ sa ting̃ig ó pangtinig,
gaya ng̃ _may arì_, _may bahay_, _may tao_, _may salapî_, at hindî
_mayarì_, _maybahay_, _maytao_, atbp. gaya ng̃ gawâ ng̃ ilán.
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _man_?
N. Itóng _man_ ay dapat isulat na hiwaláy sa anó mang pang̃ung̃usap
na sa kanyá’y náuuná, gaya ng̃ _sino man_, _anó man_, _alín man_,
_baga man_, _akó man_, _si Luis man_.[39]
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _pa_?
N. Dapat isulat itóng hiwaláy sa mg̃a salitâng náuuná sa kanyá, gaya
ng̃ _anó pa_, _akó pa_, _ikáw pa_, _siyá pa_.
G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ mg̃a salitâng dambál (ó doble)?
N. Ang mg̃a salitâng dambál ay isinusulat ng̃ íisá ó magkasiping
kailan ma’t hindî pinamagitanan ng̃ pang-anib (ó ligazón) _g_ at
_ng_ gaya ng̃ _isáisá_, _ilanilan_, _anóanó_, _alínalín_, _sinosino_,
_samasama_, _pisanpisan_, _dikítdikít_. Ng̃unì, kung pinamagitanan
ng̃ pang-anib _g_ at _ng_ ay dapat paghiwalayín ó gawíng dalawá upáng
gumandá ang pagkakáhanáy, umiklî ang mg̃a pang̃ung̃usap at sa biglâng
masíd ng̃ isáng bumabasa ay huwág makalitó sa paning̃ín, gaya ng̃
_masamâng masamâ_, _mabuting mabuti_, _maraming marami_, _malakíng
malakí_. Kung mg̃a salitâng ang inúulit ay ang hulíng dalawáng pantíg
ó kayâ’y ang ugát ay dapat pag-isahín, gaya ng̃ _nagkislápkisláp_,
_nagtunógtunóg_, _nagting̃inting̃in_, _nagmalasmalas_.
TALABABÂAN
[38] Minárapat kong maglagáy ng̃ isáng kabanata na náuukol sa mg̃a
paraán ó hugis ng̃ pagsulat ng̃ iláng salitâng tagalog, upáng
malunasan ang pagkakáibáibáng nangyayari ng̃ayón na ibinubung̃a ng̃
kawalán ng̃ tuntuning dapat sundín ng̃ mg̃a nagsisisulat. Ang mg̃a
tuntuning nalálagdâ sa bagay na itó ay násasalig sa ating katutubòng
pagbigkás at sa mg̃a panutong sinúsunód sa Balarilà.
[39] Hindî kákauntî ang nápupuná kong sumusulat ng̃ _sinoman_,
_anoman_, _alínman_ na ang _man_ ay idinidikít. Sa ganáng hakà ko’y
hindî tumpák ang ganitóng pagsulat.
X KABANATA
Tungkól sa mg̃a salitâng hirám[40]
GURÒ. ¿Marapat ba tayong humirám sa ibáng wikà ng̃ iláng pang̃ung̃usap?
NAG-AARAL. Oo pò, kinakailang̃an ng̃â natin ang panghihirám, sapagkâ’t
kung totoó mang ang Wikàng Tagalog ay isáng salitâng lubhâng mayaman
sa mg̃a katutubòng ting̃ig ay totoó rin namáng may iláng pang̃ung̃usap
na walâ sa atin ng̃unì’t lubhâng kailang̃an.
G. ¿Alíng wikà ang dapat hiramán?
N. Sang-ayon sa kasalukuyang nangyayari, ang wikàng kastilà ay siyáng
híhiramán natin ng̃ mg̃a salitâng kailang̃an, sapagkâ’t dito náhubog
ang ating dilà nang lubhâng mahabàng panahón, at kung walâ sa kastilà
ay sa inglés, na, ng̃ayó’y untîuntîng nánasok ó ipinapasok sa ating
isipán at kung walâ sa inglés ay sa ibáng wikà namán.
G. ¿Paano ang gagawíng panghihirám?
N. Ang panghihirám na ating gagawín ay dapat másalig sa dalawáng
urì: salitâng hirám na áarìin at salitâng hirám na isasáulî.[41]
G. ¿Anó ang ibig sabihin ng̃ _salitâng hirám na áarìin_?
N. Salitâng hirám na áarìin, ibig sabihi’y ang mg̃a hinirám na
pang̃ung̃usap na iáayon sa katutubòng pagsulat ng̃ ating wikà.
Halimbawà: _Espanya_, _Heograpía_, _Pilosopía_, _Hulio_, _Huan_,
_Paskual_, at ibá pa.
G. ¿Anó namán ang kátuturán ng̃ _salitâng hirám na isasáulî_?
N. Salitâng hirám na isasáulî, ibig sabihi’y huwág nang baguhin ang
pagkakásulat sang-ayon sa pinanggaling̃an; hal.: _España_, _Japón_,
_Gramática_, _Retórica_, _Zamora_, _zarzuela_ atbp.
G. Sa ating pagsulat, ¿alín sa dalawá ang lalòng mabuting gamitin?
N. Ang paggamit sa salitâng hirám na isasáulî ay lubhâng malayà sa
isáng sumusulat; álalaón bagá’y ang máibigang gawín ng̃ sino man.
G. ¿Dapat bagá tayong humirám sa ibáng wikà ng̃ isáng pang̃ung̃usap
samantalàng sa ati’y mayroón namán?
N. Kung ang isáng salitâng hihirami’y mayroón din namán sa ating
katumbás, hanggá’t maáarì’y hindî dapat gamitin ang náturang salitâng
hirám. Halimbawà: ang salitâng _Teatro_, hanggá’t mangyayari’y huwág
nating gamitin itó sapagkâ’t sa ating wikà ay mayroóng _Dúlaan_; gayón
ang _Pámahalàán_ sa _Gobierno_, ang _Panánarilí_ sa _Independencia_,
ang _Páaralán_ sa _Colegio_ ó _Escuela_, at ibá pa. Gayón ma’y
mangyayari ring gamitin, lalòng lalò na sa ikalíliwanag ng̃ salitâ,
hal.: _dúlaan_ ó _teatro_, _Pámahalàán_ ó _Gobierno_, at ibá pa.
G. ¿Anó ang dapat gawín tungkól sa pag-angkín ng̃ mg̃a salitâ?
N. Ang isáng salitâng hirám na ináangkín na kinagágamitan ng̃ mg̃a
titik na walâ sa atin ay dapat na ihanap ng̃ katumbás, kawang̃ís ó
katalamitam sa sariling wikà.
TALABABÂAN
[40] Sásamantalahín ko sa kabanatang itó ang aking pagpapaliwanag
hinggíl sa pagtatalotalong nangyayari ukol sa mg̃a salitâng hirám.
Lubhâng marami ang nagpápalagáy at sumasang-ayon na ang mg̃a salitâng
hirám ay dapat isulat sang-ayon sa panunulat nating ginagawâ, paris sa
halimbawà ng̃ _Pilipinas_, _Espanya_, _Amérika_, _Karlos_, atbp. May
marami rin namán ang nagpápalagáy na dapat igalang ang pagkakásulat
ng̃ isáng salitâng hirám; sa katagâng sabi’y huwág bábaguhin ayon sa
pinanggaling̃an, hal.: _Filipinas_, _España_, _América_, at ibá pa. At
pará sa akin, yamang ang isá’t isá ay may katuwirang pinagbábatayán
ay kapuwà ko silá iginalang gaya ng̃ mábabasa sa kabanatang itó.
[41] Ang pagbábahaging itó’y sinipì ko kay G. Eusebio Daluz.
XI KABANATA
Kung paano ang pagpapalít sa Wikàng Tagalog ng̃ mg̃a titik na walâ
sa kanyá
GURÒ. ¿Paano ang pagpapalít sa Wikàng Tagalog ng̃ mg̃a titik na walâ
sa kanyá?
NAG-AARAL. Gaya na ng̃ násabi, ang isáng salitâng dayo na
kinasasangkapán ng̃ mg̃a titik na walâ sa atin ay dapat na ihanap
ng̃ titik na katimbáng, katulad ó katalamitam.
UKOL SA C
G. ¿Anó ang katumbás ng̃ titik na itó sa atin?
N. Ang titik na iyán sa mg̃a salitâng kastilàng _ca_, _co_, _cu_,
ay katumbás sa tagalog ng̃ _ka_, _ko_, _ku_; hal.: _vaca_, _cobre_,
_cuadro_, atbp. ay dapat gawíng _baka_, _kobre_, _kuadro_. Ng̃unì’t
sa mg̃a salitâng _ce_, _ci_, ay kawang̃ís ng̃ _s_ sa atin; p. h.:
_Cicerón_, _cédula_, _céntimo_, ay dapat isulat ng̃ _Siserón_,
_sédula_, _séntimo_.
HINGGÍL SA CH
G. ¿Anó ang katumbás ng̃ _ch_?
N. Ang katumbás na katumbás ng̃ titik na itó sa ati’y ang pagsasama
ng̃ _t_ at _s_. Halimbawà: _China_, _chapa_, _chapín_, _cha_,
_chicharrón_, _lancha_, _chocolate_, _escabeche_, ay dapat gawíng
_Tsina_, _tsapa_, _tsapín_, _tsa_, _tsitsarón_, _lantsa_, _tsikolate_,
_eskabetse_.[42]
TUNGKÓL SA F
G. ¿Anó ang kawang̃ís sa atin ng̃ _f_?
N. Ang titik na itó’y kawang̃ís ng̃ _p_; kayâ dapat isulat ng̃
_Pebo_, _pilibustero_, _peria_, _ripa_ ang mg̃a salitâng kastilàng
_Febo_, _filibustero_, _feria_, _rifa_.
UKOL SA J
G. ¿Anó ang katulad nitó sa ating wikà?
N. Ang katulad ng̃ titik na itó ay _h_. Halimbawà: _Japón_, _jardín_,
_jamón_, _jaula_, ay dapat isulat na _Hapón_, _hardín_, _hamón_,
_haula_. Ng̃unì’t kung minsa’y _s_ ang nakákawang̃ís, paris halimbawà
ng̃ salitâng _jabón_ ay dapat gawíng _sabón_ at dî _habón_.
HINGGÍL SA LL
G. ¿Anó ang katimbáng ng̃ _ll_ sa tagalog?
N. Ang katimbáng ng̃ titik na itó’y ang _ly_, hal.: _cigarrillo_,
_bachiller_, _sillón_, at ibá pa ay dapat gawíng _sigarilyo_,
_batsilyer_, _silyón_. Kung minsa’y _y_ lamang ang nagigíng katumbás,
hal.: _caballo_, _cebollas_, _galleta_, atbp., ay dapat isulat na
_kabayo_, _sibuyas_, _gayeta_.
TUNGKÓL SA Ñ
G. ¿Anó ang katumbás ng̃ titik na itó?
N. Ang paglalakip ng̃ _n_ at ng̃ _y_ ay siyáng nakákatumbás ng̃ _ñ_.
Halimbawà: _España_, _puñál_, _cañón_, _cáñamo_, _pañoleta_, atbp. ay
dapat gawíng _Espanya_, _punyál_, _kanyón_, _kányamo_, _panyoleta_.
UKOL SA Q
G. ¿Anó ang kawang̃ís ng̃ _q_?
N. Ang titik na itó sa mg̃a salitâng _qua_, _que_, _qui_, _quo_,
_quu_, ay kawang̃ís na kawang̃ís ng̃ _ka_, _ke_, _ki_, _ko_, _ku_,
sa ating wikà. Halimbawà’y dapat gawíng _kebrado_ ang _quebrado_,
_kerubín_ ang _querubín_, _kilógramo_ ang _quilógramo_, _kiosko_
ang _quiosco_, at ibá pa.
HINGGÍL SA RR
G. ¿Anó ang katumbás nitó sa ating mg̃a titik?
N. Ang mg̃a salitâng hirám na may ganyáng titik ay katumbás lamang
sa tagalog ng̃ _r_, hal.: _Correo_, _carro_, atbp. ay dapat lamang
gawíng _koreo_, _karo_.
TUNGKÓL SA V
G. ¿Anó ang katulad sa atin ng̃ _v_?
N. Nakákawang̃ís nitó ang _b_ sa tagalog, hal.: _bintana_, _berbo_,
_bapor_, _bara_, atbp. sa lugál na _ventana_, _verbo_, _vapor_,
_vara_.
UKOL SA X
G. ¿Anó ang katimbáng ng̃ _x_?
N. Dapat munang matantô na ang titik na itó’y binubuô ng̃ _k_ at
_s_, at sa tagalog namá’y nakákatimbáng ng̃ _ks_. Halimbawà, ang
mg̃a salitâng kastilàng _Sintaxis_, _exámen_, _sexagésima_ ay dapat
gawíng _Sintaksis_, _eksamen_, _seksagésima_. Ng̃unì’t kung minsa’y
nakákatumbás lamang ng̃ _s_, hal.: _excomulgado_, _extranjero_,
_expediente_, ay ginagawâng _eskomulgado_, _estranghero_, _espediente_.
HINGGÍL SA Z
G. ¿Anó namán ang katumbás ng̃ _z_?
N. Ang titik na itó’y katumbás ng̃ _s_. Halimbawà: _Zamora_,
_zapatos_, _zarzuela_, atbp. ay dapat isulat nang _Samora_, _sapatos_,
_sarsuela_.
TALABABÂAN
[42] Lubhâng marami ang nápapansin kong ang _ch_ ay itinitimbáng
lamang sa _s_, kayâ kung gawín ang _chapa_, _chapín_, _lancha_,
_cha_, ay _sapa_, _sapín_, _lansa_, _sa_, mg̃a salitâng bukód sa
pang̃it ay hindî angkóp sa talagáng kátuturán.
XII KABANATA
Mg̃a salitâng daglî na malimit gamitin sa Wikàng Tagalog
GURÒ. ¿Bakit ginágamit ang mg̃a salitâng daglî (ó abreviatura)?
NAG-AARAL. Ang mg̃a salitâng daglî’y ginágamit upáng mápadalî ang
pagsulat.
G. ¿Dapat bagáng gamitin sa tuwîtuwî na ang mg̃a salitâng daglî?
N. Ang paggamit nitó’y hindî namán sa lahát na kundî sa mg̃a salitâng
kailang̃an lamang na pinahihintulutan ng̃ Balarilà.
G. ¿Marami ba sa wikàng sarili ng̃ mg̃a salitâng daglî?
N. Hindî pò lubhâng karamihan, at ang palasák na ginágamit ay ang
mg̃a sumúsunód:
A.: N.: B.: Anák ng̃ Bayan.
atbp. at ibá pa.
Bb. Binibini.
bhy. bangháy.
blg. bilang.
Bt. Binatà.
kab. kabanata.
Kag. Kágawarán.
Kal. Kalihim.
kap. kapisanan.
K.: K.: K.: Kataastaasa’t Kagalanggalang na Katípunan.
Kgg. Kagalanggalang.
Kin. Kinatawán.
K. P. Kapulùáng Pilipinas.
G. Ginoó (sa lalaki).
GG. Mg̃a ginoó.
Gg. Ginang (sa babae).
Hal. ó hlb. Halimbawà ó halimbawà.
h. n. k. humahalík ng̃ kamáy.
H. K. Hesukristo.
mg̃a mang̃a.
ng̃ nang.
Pg̃lo. Pang̃ulo.
Pg̃lw. Pang̃alawá.
P. H. Pang̃inoóng Hesukristo.
p. h. paghalimbawà.
Sam. Samahán.
S. P. Sangkapulùáng Pilipinas.
Tud. Tudlíng.
PATALASTAS:--Ipagpaumanhín na ng̃ babasa ó ng̃ mag-áaral ang kauntîng
kakulang̃áng nangyari sa pagpápalimbág ukol sa kákapusán ng̃ mg̃a
titik na tumbá (ó letra cursiva) ng̃ Limbagan.
Ipagpaumanhín na rin ang iláng kamalìáng hindî naiwasan sa
pagpápalimbág nang náuukol sa mg̃a titik at sa mg̃a kudlít. Sakâ na
malulunasan ang mg̃a bagay na itó sakalìng mangyari ang ikalawáng
pagkálimbág ng̃ aklát na itó.
MG̃A AKLÁT NG̃ KUMATHÂ NITÓ
=BAYAN AT PAG-IBIG.=--Mahalagáng aklát na nagsasalaysáy ng̃ mg̃a
dakilàng súliranín at matataás na paláisipán na náuukol sa Bayan
at Lahì. Iniháhandóg sa madlâng kapisanang tatág sa Sangkapulùáng
Pilipinas, at nilagyán ng̃ mahalagáng paunawà ni G. Honorio
López.--Halagá: ₱ 0.50 sa Maynilà at ₱ 0.60 sa Lálawigan.
=GRAMATIKANG TAGALOG.=--Binubuô itó ng̃ apat na bahagi: _Pagbigkás_
(ó Prosodia), _Pagkilala_ (ó Analogía), _Paglalakip_ (ó Sintaxis)
at _Pagsulat_ (ó Ortografía). Aklát na nagtuturò at nagpapáliwanag
ng̃ tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa Wikàng Tagalog.
Ang salitâng ginamit ay wagás na tagalog, kayâ’t ang sino mang
makabasa’y madalîng matututo kahì’t na walâng gurò.--Ang halagá’y
₱ 1.30 lamang sa Maynilà at ₱ 1.56 namán sa lálawigan patí ng̃ gugol
sa pagpápadalá.
=GURO NG BAYAN.=--Binubuô itó ng̃ tatlóng aklát na maháhalagá:
_Gramátikáng Tagalog_, _Aritmétikáng Tagalog_, at _Heograpíang
Tagalog_. Ang Gramátiká’y nagtuturò ng̃ tumpák na pagsasalitâ at
matuwíd na pagsulat sa Wikàng Tagalog, ang Aritmétiká’y nagsasalaysáy
ng̃ pagbilang ng̃ kanyáng apat na tuntunin (ó cuatro reglas
principales) at ibá pang sakláw ng̃ pagtutuús, at ang Heograpía’y
nagpapáliwanag ng̃ mg̃a karunung̃ang náuukol sa mg̃a ilog, pulô,
dagat, bansá, bayan, lupàín, at ibá’t ibá pa.--Halagá: ₱ 1.00 sa
Maynilà at ₱ 1.26 sa Lálawigan.
Ipahatíd ang sulat sa bahay ng̃ kumathâ, Santamesa, blg. 467 (looban
blg. 3) Sampalok, Maynilà, K. P.
[Talâ ng Tagapagsalin:
Iwinasto ang pagbabantas (punctuation), ang pagbabaybay, at ang
pag-eestilo sa teksto.
Pinag-ayon at iwinasto ang pagtutuldik sa mga salita, para malunasan
ang kakulangan sa mga nakatuldik na titik, lalo na ng titik g̃ at
mga titik na may mga tuldik na paiwa (`) at pakupya (^), ng mga tipo
na ginamit sa orihinal para sa mga pahilig na teksto, mga talababa,
at mga pamagat ng mga bahagi, kabanata, at seksyon. Ginawa ang mga
ito maliban sa pamagat ng aklat at mga pagbanggit nito sa teksto
(“BALARILANG TAGALOG” o “BALARILA”), at maliban sa mga pamagat ng
mga aklat ng may-akda na nakatalâ sa hulihan ng teksto. Pinanatiling
walang tuldik ang mga ito gaya nang sa orihinal.
Pinag-ayon rin ang paggigitling sa mga salita at ang pag-eestilo ng
mga pamagat ng mga seksyon.
Ginawang tatlo ang mga tuldok ng lahat ng mga elipsis (...).
Ang mga ilang naulit na halimbawa sa teksto ay pinanatili gaya nang
sa orihinal.
Inilipat ang Tuntunin mula sa bandang hulihan ng teksto. Ang mga
seksyon sa mga Kabanata III at XI ng Ikaapat na Bahagi ay hindi
nakatalâ sa orihinal.]
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Balarilang Tagalog" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.