| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Fundamenta Krestomatio
Author: Zamenhof, L. L. (Ludwik Lejzer)
Language: Esperanto
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Fundamenta Krestomatio" ***
TRANSCRIBER'S NOTE:
The Esperanto alphabet contains 28 characters. These are the
characters of English, but with "q", "w", "x", and "y" removed, and
six diacritical letters added. The diacritical letters are "c",
"g", "h", "j" and "s" with circumflexes (or "hats", as Esperantists
fondly call them), and "u" with a breve. Zamenhof himself suggested
that where the diacritical letters caused difficulty, one could
instead use "ch", "gh", "hh", "jh", "sh" and "u". A plain ASCII
file is one such place; there are no ASCII codes for Esperanto's
special letters.
However, there are two problems with Zamenhof's "h-method". There
is no difference between "u" and "u" with a breve, and there is no
way to determine (without prior knowledge of the word(s) involved,
and sometimes a bit of context) whether an "h" following one of
those other five letters is really the second half of a diacritical
pair, or just an "h" that happened to find itself next to one of
them. Consequently other, unambiguous, methods have been used over
the years. One is the "x-method", which uses the digraphs "cx",
"gx", "hx", "jx", "sx" and "ux" to represent the special letters.
There is no ambiguity because the letter "x" is not an Esperanto
letter, and each diacritical letter has a unique transliteration.
IMAGES:
There are five images referenced in the text (search for "[Ilustrajxo").
Naturally they cannot be displayed within the ASCII file, but I created
these markers for reference.
[Ilustrajxo: terglobo.png]
L. ZAMENHOF
FUNDAMENTA KRESTOMATIO
DE LA LINGVO
ESPERANTO
DUA ELDONO
FRANCUJO.--HACHETTE et Cie, PARIS.
ANGLUJO.--"REVIEW of REVIEWS", LONDON.
DANUJO.--ANDR.-FRED. HOEST & SOEN, KJOBENHAVN.
GERMANUJO.--MOELLER & BOREL, BELIN.
HISPANUJO.--J. ESPASA, BARCELONA.
ITALUJO.--RAFFAELLO GIUSTI, LIVORNO.
POLUJO.--M. ARCT, WARSZAWA.
SVEDUJO.--ESPERANTOFOERENING, STOCKHOLM
Estas mendeblaj :
CXE LA LIBREJO HACHETTE KAJ K-o
* * * * *
TUTMONDA
JARLIBRO ESPERANTISTA : 1905
enhavanta la
Adresarojn de Dro ZAMENHOF
Unu volumo 432 pagxa. . . . . . . . 2 fr. 50
* * * * *
INTERNACIA SCIENCA REVUO
En Esperanto
REDAKCIO ADMINISTRACIO :
P. FRUICTIER HACHETTE & K-o
27, boulevard Arago, 79, boulevard Saint-Germain,
PARIS PARIS
JARA ABONKOSTO
Francujo. . . . . . . 3 fr. 50 | Ceteraj landoj. . . . . 7 fr.
UNU NUMERO : 60 centimoj.
* * * * *
Baldaux aperos :
GRANDA
VORTARO FRANCA-ESPERANTA
Tiu verko, tiel longe atendita, estos grava cxefverko, kiun
cxiu Esperantisto devos posedi!
Gxia kosto ne superos. . . . . . . . . . . . . . 7 frankojn.
Specimenoj kaj cirkuleroj estos baldaux senditaj.
Ni rememorigas ke la firmo Hachette kaj K-o estas sole
rajtigata eldoni verkojn aprobitajn de la auxtoro de la
lingvo, Dro Zamenhof
1432-05.--Coulommiers. Imp. PAUL BRODARD.--12-05.
* * * * *
ANTAUXPAROLO
Prezentante pure kondicxan rimedon de reciproka komunikigxado, la
lingvo internacia, simile al cxiu lingvo nacia, povos bone atingi sian
celon nur en tiu okazo, se cxiuj uzos gxin plene _egale_; kaj por ke
cxiuj povu uzi la lingvon egale, estas necese, ke ekzistu iaj _modeloj_,
legxdonaj por cxiuj. Tio cxi estas la kauxzo, pro kiu, cedante al la
peto de multaj esperantistoj, mi eldonis la _Fundamentan Krestomation_,
kiu povos servi al cxiuj kiel modelo de esperanta stilo kaj gardi la
lingvon de pereiga disfalo je diversaj dialektoj.
Lerni la lingvon cxiu povas laux cxiuj libroj, kiujn li deziros; sed
cxar multaj esperantaj libroj estas verkitaj de personoj, kiuj ankoraux
ne posedas bone la lingvon Esperanto, kaj komencanta esperantisto ne
povus rilati al ili suficxe kritike, tial estas dezirinde, ke cxiu,
antaux ol komenci la legadon de la esperanta literaturo, tralegu
atente la _Fundamentan Krestomation_. Ne deprenante de la lernanto
la eblon kritike proprigi al si cxiujn ricxigojn kaj regule faritajn
perfektigojn, kiujn li trovas en la literaturo, la _Fundamenta
Krestomatio_ por cxiam gardos lin de blinda kaj senkritika alproprigo de
stilo _erara_.
Atentan tralegon de la _Fundamenta Krestomatio_ mi rekomendas al
_cxiu_, kiu volas skribe aux parole uzi la lingvon Esperanto. _Sed
precipe atentan kaj kelkfojan trategon de tiu cxi libro mi rekomendas al
tiuj, kiuj deziras eldoni verkojn en Esperanto_; cxar tiu, kiu eldonas
verkon en Esperanto, ne konigxinte antauxe fundamente kun la spirito kaj
la modela stilo de tiu cxi lingvo, alportas al nia afero ne utilon, sed
rektan malutilon.
Cxiuj artikoloj en la _Fundamenta Krestomatio_ estas aux skribitaj
de mi mem, aux--se ili estas skribitaj de aliaj personoj--ili estas
korektitaj de mi en tia grado, ke la stilo en ili ne deflankigxu de la
stilo, kiun mi mem uzas.
L. ZAMENHOF,
Auxtoro de la lingvo _Esperanto_.
Varsovio, en Aprilo 1903.
FUNDAMENTA KRESTOMATIO
* * * * *
I
EKZERCOJ
* * * * *
1.
Patro kaj frato.--Leono estas besto.--Rozo estas floro, kaj
kolombo estas birdo.--La rozo apartenas al Teodoro.--La suno brilas.
--La patro estas sana.--La patro estas tajloro.
2.
Infano ne estas matura homo.--La infano jam ne ploras.--La cxielo
estas blua.--Kie estas la libro kaj la krajono?--La libro estas sur
la tablo, kaj la krajono kusxas sur la fenestro.--Sur la fenestro
kusxas krajono kaj plumo.--Jen estas pomo.--Jen estas la pomo, kiun
mi trovis.--Sur la tero kusxas sxtono.
3.
Leono estas forta.--La dentoj de leono estas akraj.--Al leono ne
donu la manon.--Mi vidas leonon.--Resti kun leono estas dangxere.--
Kiu kuragxas rajdi sur leono?--Mi parolas pri leono.
4.
La patro estas bona.--Jen kusxas la cxapelo de la patro.--Diru al
la patro, ke mi estas diligenta.--Mi amas la patron.--Venu kune kun
la patro.--La filo staras apud la patro.--La mano de Johano estas
pura.--Mi konas Johanon.--Ludoviko, donu al mi panon.--Mi mangxas
per la busxo kaj flaras per la nazo.--Antaux la domo staras arbo.--
La patro estas en la cxambro.
5.
La birdoj flugas.--La kanto de la birdoj estas agrabla.--Donu
al la birdoj akvon, cxar ili volas trinki.--La knabo forpelis la
birdojn.--Ni vidas per la okuloj kaj auxdas perla oreloj.--Bonaj
infanoj lernas diligente.--Aleksandro ne volas lerni, kaj tial mi
batas Aleksandron.--De la patro mi ricevis libron, kaj de la frato mi
ricevis plumon.--Mi venas de la avo; kaj mi iras nun al la onklo.--
Mi legas libron.--La patro ne legas libron, sed li skribas leteron.
6.
Papero estas blanka.--Blanka papero kusxas sur la tablo.--La
blanka papero jam ne kusxas sur la tablo.--Jen estas la kajero de la
juna frauxlino.--La patro donis al mi dolcxan pomon.--Rakontu al
mia juna amiko belan historion.--Mi ne amas obstinajn homojn.--Mi
deziras al vi bonan tagon, sinjoro!--Bonan matenon!--Gxojan feston!
(mi deziras al vi).--Kia gxoja festo! (estas hodiaux).--Sur la
cxielo staras la bela suno.--En la tago ni vidas la helan sunon, kaj
en la nokto ni vidas la palan lunon kaj la belajn stelojn.--La papero
estas tre blanka, sed la negxo estas pli blanka.--Lakto estas pli
nutra, ol vino.--Mi havas pli fresxan panon, ol vi.--Ne, vi eraras,
sinjoro : via pano estas malpli fresxa, ol mia.--El cxiuj miaj infanoj
Ernesto estas la plej juna.--Mi estas tiel forta, kiel vi.--El cxiuj
siaj fratoj Antono estas la malplej sagxa.
7.
Du homoj povas pli multe fari ol unu.--Mi havas nur unu busxon, sed
mi havas du orelojn.--Li promenas kun tri hundoj.--Li faris cxion
per la dek fingroj de siaj manoj.--El sxiaj multaj infanoj unuj estas
bonaj kaj aliaj estas malbonaj.--Kvin kaj sep faras dek du.--Dek
kaj dek faras dudek.--Kvar kaj dek ok faras dudek du.--Tridek kaj
kvardek kvin faras sepdek kvin.--Mil okcent nauxdek tri.--Li havas
dek unu infanojn.--Sesdek minutoj faras unu horon, kaj unu minuto
konsistas el sesdek sekundoj.--Januaro estas la unua monato de la
jaro, Aprilo estas la kvara, Novembro estas la dek-unua, Decembro estas
la dek-dua.--La dudeka (tago) de Februaro estas la kvindek-unua tago
de la jaro.--La sepan tagon de la semajno Dio elektis, ke gxi estu pli
sankta, ol la ses unuaj tagoj.--Kion Dio kreis en la sesa tago?--
Kiun daton ni havas hodiaux?--Hodiaux estas la dudek sepa (tago) de
Marto.--Georgo Vasxington estis naskita la dudek duan de Februaro de
la jaro mil sepcent tridek dua.
8.
Mi havas cent pomojn.--Mi havas centon da pomoj.--Tiu cxi urbo
havas milionon da logxantoj.--Mi acxetis dekduon (aux dek-duon) da
kuleroj kaj du dekduojn da forkoj.--Mil jaroj (aux milo da jaroj)
faras miljaron.--Unue mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al
mi; due mi dankas vin por la prunto; trie mi petas vin ankaux poste
prunti al mi, kiam mi bezonos monon.--Por cxiu tago mi ricevas kvin
frankojn, sed por la hodiauxa tago mi ricevis duoblan pagon, t. e. (=tio
estas) dek frankojn.--Kvinoble sep estas tridek kvin.--Tri estas
duono de ses.--Ok estas kvar kvinonoj de dek.--Kvar metroj da tiu
cxi sxtofo kostas naux frankojn; tial du metroj kostas kvar kaj duonon
frankojn (aux da frankoj).--Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aux
tricent-sesdek-sesono de jaro.--Tiuj cxi du amikoj promenas cxiam
duope.--Kvinope ili sin jxetis sur min, sed mi venkis cxiujn kvin
atakantojn.--Por miaj kvar infanoj mi acxetis dek du pomojn, kaj al
cxiu el la infanoj mi donis po tri pomoj.--Tiu cxi libro havas sesdek
pagxojn; tial, se mi legos en cxiu tago po dek kvin pagxoj, mi finos la
tutan libron en kvar tagoj.
9.
Mi legas.--Ci skribas (anstataux "ci" oni uzas ordinare "vi"),--
Li estas knabo, kaj sxi estas knabino.--La trancxilo trancxas bone,
cxar gxi estas akra.--Ni estas homoj.--Vi estas infanoj.--Ili
estas rusoj.--Kie estas la knaboj?--Ili estas en la gxardeno.--Kie
estas la knabinoj?--Ili ankaux estas en la gxardeno.--Kie estas la
trancxiloj?--Ili kusxas sur la tablo.--Mi vokas la knabon, kaj li
venas.--Mi vokas la knabinon, kaj sxi venas.--La infano ploras, cxar
gxi volas mangxi.--La infanoj ploras, cxar ili volas mangxi.--Knabo,
vi estas negxentila.--Sinjoro, vi estas negxentila.--Sinjoroj, vi
estas negxentilaj.--Mia hundo, vi estas tre fidela.--Oni diras, ke
la vero cxiam venkas.--En la vintro oni hejtas la fornojn.--Kiam oni
estas ricxa (aux ricxaj), oni havas multajn amikojn.
10.
Li amas min, sed mi lin ne amas.--Mi volis lin bati, sed li
forkuris de mi.--Diru al mi vian nomon.--Ne skribu al mi tiajn
longajn leterojn.--Venu al mi hodiaux vespere.--Mi rakontos al vi
historion.--Cxu vi diros al mi la veron?--La domo apartenas al li.
--Li estas mia onklo, cxar mia patro estas lia frato.--Sinjoro Petro
kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaux tre amas (infanojn).
--Montru al ili vian novan veston.--Mi amas min mem, vi amas vin
mem, li amas sin mem, kaj cxiu homo amas sin mem.--Mia frato diris al
Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem.--Mi zorgas pri sxi tiel, kiel
mi zorgas pri mi mem; sed sxi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne
gardas.--Miaj fratoj havis hodiaux gastojn; post la vespermangxo niaj
fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin gxis ilia
domo.--Mi jam havas mian cxapelon; nun sercxu vi vian.--Mi lavis min
en mia cxambro, kaj sxi lavis sin en sia cxambro.--La infano sercxis
sian pupon; mi montris al la infano, kie kusxas gxia pupo.--Oni ne
forgesas facile sian unuan amon.
11.
Nun mi legas, vi legas kaj li legas; ni cxiuj legas.--Vi skribas,
kaj la infanoj skribas; ili cxiuj sidas silente kaj skribas.--Hieraux
mi renkontis vian filon, kaj li gxentile salutis min.--Hodiaux estas
sabato, kaj morgaux estos dimancxo.--Hieraux estis vendredo, kaj
post-morgaux estos lundo.--Antaux tri tagoj mi vizitis vian kuzon kaj
mia vizito faris al li plezuron.--Cxu vi jam trovis vian horlogxon?
--Mi gxin ankoraux ne sercxis; kiam mi finos mian laboron, mi sercxos
mian horlogxon, sed mi timas, ke mi gxin jam ne trovos.--Kiam mi
venis al li, li dormis; sed mi lin vekis.--Se mi estus sana, mi estus
felicxa.--Se li scius, ke mi estas tie cxi, li tuj venus al mi.--Se
la lernanto scius bone sian lecionon, la instruanto lin ne punus.--
Kial vi ne respondas al mi? Cxu vi estas surda aux muta?--Iru for!--
Infano, ne tusxu la spegulon!--Karaj infanoj, estu cxiam honestaj!--
Li venu, kaj mi pardonos al li.--Ordonu al li, ke li ne babilu.--
Petu sxin, ke sxi sendu al mi kandelon.--Ni estu gajaj, ni uzu bone
la vivon, cxar la vivo ne estas longa.--Sxi volas danci. Morti pro la
patrujo estas agrable.--La infano ne cxesas petoli.
12.
Fluanta akvo estas pli pura, ol akvo, staranta senmove.--Promenante
sur la strato, mi falis.--Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo
estas la batanto kaj Jozefo estas la batato.--Al homo, pekinta
senintence, Dio facile pardonas.--Trovinte pomon, mi gxin mangxis.--
La falinta homo ne povis sin levi.--Ne riprocxu vian amikon, cxar vi
mem pli multe meritas riprocxon; li estas nur unufoja mensoginto, dum
vi estas ankoraux nun cxiam mensoganto.--La tempo pasinta jam neniam
revenos; la tempon venontan neniu ankoraux konas.--Venu, ni atendas
vin, Savonto de la mondo.--En la lingvo "Esperanto" ni vidas la
estontan lingvon helpantan de la tuta mondo.--Auxgusto estas mia plej
amata filo.--Mono havata estas pli grava ol havita.--Pasero kaptita
estas pli bona, ol aglo kaptota.--La soldatoj kondukis la arestitojn
tra la stratoj.--Li venis al mi tute ne atendite.--Homo, kim oni
devas jugxi, estas jugxoto.
13.
Nun li diras al mi la veron.--Hieraux li diris al mi la veron.--
Li cxiam diradis al mi la veron.--Kiam vi vidis nin en la salono, li
jam antauxe diris al mi la veron (aux li estis dirinta al mi la veron).
--Li diros al mi la veron.--Kiam vi venos al mi, li jam antauxe diros
al mi la veron (aux li estos dirinta al mi la veron; aux antaux ol vi
venos al mi, li diros al mi la veron).--Se mi petus lin, li dirus al
mi la veron.--Mi ne farus la eraron, se li antauxe dirus al mi la
veron (aux se li estus dirinta al mi la veron).--Kiam mi venos, diru
al mi la veron.--Kiam mia patro venos, diru al mi antauxe la veron
(aux estu dirinta al mi la veron).--Mi volas diri al vi la veron.--
Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera (aux mi volas esti dirinta la
veron).
14.
Mi estas amata. Mi estis amata. Mi estos amata. Mi estus amata. Estu
amata. Esti amata.--Vi estas lavita. Vi estis lavita. Vi estos lavita.
Vi estus lavita. Estu lavita. Esti lavita.--Li estas invitota. Li
estis invitota. Li estos invitota. Li estus invitota. Estu invitota.
Esti invitota.--Tiu cxi komercajxo estas cxiam volonte acxetata de
mi.--La surtuto estas acxetita de mi, sekve gxi apartenas al mi.--
Kiam via domo estis konstruata, mia domo estis jam longe konstruita.
--Mi sciigas, ke de nun la sxuldoj de mia filo ne estos pagataj de
mi.--Estu trankvila, mia tuta sxuldo estos pagita al vi baldaux.--
Mia ora ringo ne estus nun tiel longe sercxata, se gxi ne estus tiel
lerte kasxita de vi.--Laux la projekto de la ingxenieroj tiu cxi
fervojo estas konstruota en la dauxro de du jaroj; sed mi pensas, ke gxi
estos konstruata pli ol tri jarojn.--Honesta homo agas honeste.--La
pastro, kiu mortis antaux nelonge (aux antaux nelonga tempo), logxis
longe en nia urbo.--Cxu hodiaux estas varme aux malvarme?--Sur la
kameno inter du potoj staras fera kaldrono; el la kaldrono, en kiu sin
trovas bolanta akvo, eliras vaporo; tra la fenestro, kiu sin trovas apud
la pordo, la vaporo iras sur la korton.
15.
Kie vi estas?--Mi estas en la gxardeno.--Kien vi iras?--Mi
iras en la gxardenon.--La birdo flugas en la cxambro (--gxi estas
en la cxambro kaj flugas en gxi).--La birdo flugas en la cxambron (
--gxi estas ekster la cxambro kaj flugas nun en gxin).--Mi vojagxas
en Hispanujo.--Mi vojagxas en Hispanujon.--Mi sidas sur segxo kaj
tenas la piedojn sur benketo.--Mi metis la manon sur la tablon. El sub
la kanapo la muso kuris sub la liton, kaj nun gxi kuras sub la lito.--
Super la tero sin trovas aero.--Anstataux kafo li donis al mi teon
kun sukero, sed sen kremo.--Mi staras ekster la domo, kaj li estas
interne.--En la salono estis neniu krom li kaj lia fiancxino.--La
hirundo flugis trans la riveron, cxar trans la rivero sin trovis aliaj
hirundoj.--Mi restas tie cxi laux la ordono de mia estro.--Kiam li
estis cxe mi, li staris tutan horon apud la fenestro.--Li diras, ke mi
estas atenta.--Li petas, ke mi estu atenta.--Kvankam vi estas ricxa,
mi dubas, cxu vi estas felicxa.--Se vi scius, kiu li estas, vi lin pli
estimus.--Se li jam venis, petu lin al mi.--Ho, Dio! kion vi faras!
--Ha, kiel bele!--For de tie cxi!--Fi, kiel abomene!--Nu, iru pli
rapide!
16.
La artikolo "la" estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aux
objektoj konataj. Gxia uzado estas tia sama, kiel en la aliaj lingvoj.
La personoj, kiuj ne komprenas la uzadon de la artikolo (ekzemple
rusoj aux poloj, kiuj ne scias alian lingvon krom sia propra), povas
en la unua tempo tute ne uzi la artikolon, cxar gxi estas oportuna,
sed ne necesa. Anstataux "la" oni povas ankaux diri "l'" (sed nur post
prepozicio, kiu finigxas per vokalo).--Vortoj kunmetitaj estas kreataj
per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn,
sed, se la bonsoneco aux la klareco postulas, oni povas ankaux preni
la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun gxia gramatika finigxo.
Ekzemploj : skribtablo aux skribotablo (=tablo, sur kiu oni skribas);
internacia (=kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (=de la tuta
mondo); unutaga (=kiu dauxras unu tagon); unuataga (=kiu estas en la
unua tago); vaporsxipo (=sxipo, kiu sin movas per vaporo); matenmangxi,
tagmangxi, vespermangxi; abonpago (=pago por la abono).
17.
Cxiuj prepozicioj per si mem postulas cxiam nur la nominativon. Se ni
iam post propozicio uzas la akuzativon, la akuzativo tie dependas ne de
la prepozicio, sed de aliaj kauxzoj. Ekzemple : por esprimi direkton, ni
aldonas al la vorto la finon "n" ; sekve : tie (=en tiu loko), tien (=al
tiu loko); tiel same ni ankaux diras : "la birdo flugis en la gxardenon,
sur la tablon", kaj la vortoj "gxardenon", "tablon" staras tie cxi en
akuzativo ne cxar la prepozicioj "en" kaj "sur" tion cxi postulas, sed
nur cxar ni volis esprimi direkton, t. e. montri, ke la birdo sin ne
trovis antauxe en la gxardeno aux sur la tablo kaj tie flugis, sed ke
gxi de alia loko flugis al la gxardeno, al la tablo (ni volas montri,
ke la gxardeno kaj tablo ne estis la loko de la flugado, sed nur la
celo de la flugado); en tiaj okazoj ni uzus la finigxon "n" tute egale,
cxu ia prepozicio starus aux ne.--Morgaux mi veturos Parizon (aux en
Parizon).--Mi restos hodiaux dome.--Jam estas tempo iri domen.--Ni
disigxis kaj iris en diversajn flankojn : mi iris dekstren, kaj li iris
maldekstren.--Flanken, sinjoro! Mi konas neniun en tiu cxi urbo.--
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas.--Mi renkontis nek lin, nek
lian fraton (aux mi ne renkontis lin, nek lian fraton).
18.
Se ni bezonas uzi prepozicion kaj la senco ne montras al ni, kian
prepozicion uzi, tiam ni povas uzi la komunan prepozicion "je". Sed
estas bone uzadi la vorton "je" kiel eble pli malofte. Anstataux la
vorto "je" ni povas ankaux uzi akuzativon sen prepozicio.--Mi ridas
je lia naiveco (aux mi ridas pro lia naiveco, aux : mi ridas lian
naivecon).--Je la lasta fojo mi vidis lin cxe vi (aux : la lastan
fojon).--Mi veturis du tagojn kaj unu nokton.--Mi sopiras je mia
perdita felicxo (aux : mian perditan felicxon).--El la dirita regulo
sekvas, ke se ni pri ia verbo ne scias, cxu gxi postulas post si la
akuzativon (t. e. cxu gxi estas aktiva) aux ne, ni povas cxiam uzi la
akuzativon. Ekzemple, ni povas diri "obei al la patro" kaj "obei la
patron" (anstataux "obei je la patro"). Sed ni ne uzas la akuzativon
tiam, kiam la klareco de la senco tion cxi malpermesas; ekzemple : ni
povas diri "pardoni al la malamiko" kaj "pardoni la malamikon", sed ni
devas diri cxiam "pardoni al la malamiko lian kulpon".
19.
Ia, ial, iam, ie, iel, ies, io, iom, iu.--La montritajn naux
vortojn ni konsilas bone ellerni, cxar el ili cxiu povas jam fari
al si grandan serion da aliaj pronomoj kaj adverboj. Se ni aldonas
al ili la literon "k", ni ricevas vortojn demandajn aux rilatajn :
kia, kial, kiam, kie, kiel, kies, kio, kiom, kiu. Se ni aldonas la
literon "t", ni ricevas vortojn montrajn : tia, tial, tiam, tie, tiel,
ties, tio, tiom, tiu. Aldonante la literon "cx", ni ricevas vortojn
komunajn : cxia, cxial, cxiam, cxie, cxiel, cxies, cxio, cxiom, cxiu.
Aldonante la prefikson "nen", ni ricevas vortojn neajn : nenia, nenial,
neniam, nenie, neniel, nenies, nenio, neniom, neniu. Aldonante al la
vortoj montraj la vorton "cxi", ni ricevas montron pli proksiman;
ekzemple : tiu (pli malproksima), tiu cxi (aux cxi tiu) (pli proksima);
tie (malproksime), tie cxi aux cxi tie (proksime). Aldonante al la
vortoj demandaj la vorton "ajn", ni ricevas vortojn sendiferencajn :
kia ajn, kial ajn, kiam ajn, kie ajn, kiel ajn, kies ajn, kio ajn,
kiom ajn, kiu ajn. Ekster tio el la diritaj vortoj ni povas ankoraux
fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finigxoj kaj aliaj vortoj
(sufiksoj); ekzemple : tiama, cxiama, kioma, tiea, cxi-tiea, tieulo,
tiamulo k. t. p. (=kaj tiel plu).
20.
Lia kolero longe dauxris.--Li estas hodiaux en kolera humoro.--Li
koleras kaj insultas.--Li fermis kolere la pordon.--Lia filo mortis
kaj estas nun malviva.--La korpo estas morta, la animo estas senmorta.
--Li estas morte malsana, li ne vivos pli, ol unu tagon.--Li parolas,
kaj lia parolo fluas dolcxe kaj agrable.--Ni faris la kontrakton ne
skribe, sed parole.--Li estas bona parolanto.--Starante ekstere, li
povis vidi nur la eksteran flankon de nia domo.--Li logxas ekster la
urbo.--La ekstero de tiu cxi homo estas pli bona, ol lia interno.--
Li tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de
mia deziro.--Kia granda brulo! kio brulas?--Ligno estas bona brula
materialo.--La fera bastono, kiu kusxis en la forno, estas nun brule
varmega.--Cxu li donis al vi jesan respondon aux nean? Li eliris el la
dormocxambro kaj eniris en la mangxocxambron.--La birdo ne forflugis :
gxi nur deflugis de la arbo, alflugis al la domo kaj surflugis sur
la tegmenton.--Por cxiu acxetita funto da teo tiu cxi komercisto
aldonas senpage funton da sukero.--Lernolibron oni devas ne tralegxi,
sed tralerni.--Li portas rozokoloran superveston kaj teleroforman
cxapelon.--En mia skribotablo sin trovas kvar tirkestoj.--Liaj
lipharoj estas pli grizaj, ol liaj vangharoj.
21.
Teatramanto ofte vizitas la teatron kaj ricevas baldaux teatrajn
manierojn.--Kiu okupas sin je mehxaniko, estas mehxanikisto, kaj kiu
okupas sin je hxemio, estas hxemiisto.--Diplomatiiston oni povas
ankaux nomi diplomato, sed fizikiston oni ne povas nomi fiziko, cxar
fiziko estas la nomo de la scienco mem.--La fotografisto fotografis
min, kaj mi sendis mian fotografajxon al mia patro.--Glaso de vino
estas glaso, en kiu antauxe sin trovis vino, aux kiun oni uzas por
vino; glaso da vino estas glaso plena je vino.--Alportu al mi metron
da nigra drapo (Metro de drapo signifus metron, kiu kusxis sur drapo,
aux kiu estas uzata por drapo).--Mi acxetis dekon da ovoj.--Tiu cxi
rivero havas ducent kilometrojn da longo.--Sur la bordo de la maro
staris amaso da homoj.--Multaj birdoj flugas en la auxtuno en pli
varmajn landojn.--Sur la arbo sin trovis multe (aux multo) da birdoj.
--Kelkaj homoj sentas sin la plej felicxaj, kiam ili vidas la suferojn
de siaj najbaroj.--En la cxambro sidis nur kelke da homoj.--"Da"
post ia vorto montras, ke tiu cxi vorto havas signifon de mezuro.
22.
Mia frato ne estas granda, sed li ne estas ankaux malgranda : li
estas de meza kresko.--Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi
tra nia mallargxa pordo.--Haro estas tre maldika.--La nokto estis
tiel malluma, ke ni nenion povis vidi ecx antaux nia nazo.--Tiu cxi
malfresxa pano estas malmola, kiel sxtono.--Malbonaj infanoj amas
turmenti bestojn.--Li sentis sin tiel malfelicxa, ke li malbenis
la tagon, en kiu li estis naskita.--Mi forte malestimas tiun cxi
malnoblan homon.--La fenestro longe estis nefermita; mi gxin fermis,
sed mia frato tuj gxin denove malfermis.--Rekta vojo estas pli
mallonga, ol kurba.--La tablo staras malrekte kaj kredeble baldaux
renversigxos.--Li staras supre sur la monto kaj rigardas malsupren sur
la kampon.--Malamiko venis en nian landon.--Oni tiel malhelpis al
mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron.--La edzino de mia patro estas
mia patrino kaj la avino de miaj infanoj.--Sur la korto staras koko
kun tri kokinoj.--Mia fratino estas tre bela knabino.--Mia onklino
estas bona virino.--Mi vidis vian avinon kun sxiaj kvar nepinoj kaj
kun mia nevino.--Lia duonpatrino estas mia bofratino.--Mi havas
bovon kaj bovinon.--La juna vidvino farigxis denove fiancxino.
23.
La trancxilo estis tiel malakra, ke mi ne povis trancxi per gxi
la viandon kaj mi devis uzi mian posxan trancxilon.--Cxu vi havas
korktirilon, por malsxtopi la botelon?--Mi volis sxlosi la pordon,
sed mi perdis la sxlosilon.--Sxi kombas al si la harojn per argxenta
kombilo.--En somero ni veturas per diversaj veturiloj, kaj en vintro
ni veturas per glitveturilo.--Hodiaux estas bela frosta vetero, tial
mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti.--Per hakilo ni hakas,
per segilo ni segas, per fosilo ni fosas, per kudrilo ni kudras, per
tondilo ni tondas, per sonorilo ni sonoras, per fajfilo ni fajfas.--
Mia skribilaro konsistas el inkujo, sablujo, kelke da plumoj, krajono
kaj inksorbilo.--Oni metis antaux mi mangxilaron, kiu konsistis el
telero, kulero, trancxilo, forko, glaseto por brando, glaso por vino
kaj telertuketo.--En varmega tago mi amas promeni en arbaro.--Nia
lando venkos, cxar nia militistaro estas granda kaj brava.--Sur kruta
sxtuparo li levis sin al la tegmento de la domo.--Mi ne scias la
lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen
komprenis iom vian leteron.--Sur tiuj cxi vastaj kaj herboricxaj
kampoj pasxtas sin grandaj brutaroj, precipe aroj da bellanaj sxafoj.
24.
Vi parolas sensencajxon, mia amiko.--Mi trinkis teon kun kuko kaj
konfitajxo.--Akvo estas fluidajxo.--Mi ne volis trinki la vinon,
cxar gxi enhavis en si ian suspektan malklarajxon.--Sur la tablo
staris diversaj sukerajxoj.--En tiuj cxi boteletoj sin trovas diversaj
acidoj : vinagro, sulfuracido, azotacido kaj aliaj.--Via vino estas
nur ia abomena acidajxo.--La acideco de tiu cxi vinagro estas tre
malforta.--Mi mangxis bongustan ovajxon.--Tiu cxi granda altajxo
ne estas natura monto.--La alteco de tiu monto ne estas tre granda.
--Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakajxo.
--Cxemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni
nomas tolajxo, kvankam ili ne cxiam estas faritaj el tolo.--Glaciajxo
estas dolcxa glaciigila frandajxo.--La ricxeco de tiu cxi homo estas
granda, sed lia malsagxeco estas ankoraux pli granda.--Li amas tiun
cxi knabinon pro sxia beleco kaj boneco.--Lia heroeco tre placxis al
mi.--La tuta suprajxo de la lago estis kovrita per nagxantaj folioj
kaj diversaj aliaj kreskajxoj.--Mi vivas kun li en granda amikeco.
25.
Patro kaj patrino kune estas nomataj gepatroj.--Petro, Anno kaj
Elizabeto estas miaj gefratoj.--Gesinjoroj N. hodiaux vespere venos
al ni.--Mi gratulis telegrafe la junajn geedzojn.--La gefiancxoj
staris apud la altaro.--La patro de mia edzino estas mia bopatro, mi
estas lia bofilo, kaj mia patro estas la bopatro de mia edzino.--Cxiuj
parenooj de mia edzino estas miaj boparencoj, sekve sxia frato estas
mia bofrato, sxia fratino estas mia bofratino; mia frato kaj fratino
(gefratoj) estas la bogefratoj de mia edzino.--La edzino de mia
nevo kaj la nevino de mia edzino estas miaj bonevinoj.--Virino, kiu
kuracas, estas kuracistino; edzino de kuracisto estas kuracistedzino.
--La doktoredzino A. vizitis hodiaux la gedoktorojn P.--Li ne estas
lavisto, li estas lavistinedzo.--La filoj, nepoj kaj pranepoj de regxo
estas regxidoj.--La hebreoj estas Izraelidoj, cxar ili devenas de
Izraelo.--Cxevalido estas nematura cxevalo, kokido--nematura koko,
bovido--nematura bovo, birdido--nematura birdo.
26.
La sxipanoj devas obei la sxipestron.--Cxiuj logxantoj de regno
estas regnanoj.--Urbanoj estas ordinare pli ruzaj, ol vilagxanoj.--
La regnestro de nia lando estas bona kaj sagxa regxo.--La Parizanoj
estas gajaj homoj.--Nia provincestro estas severa, sed justa.--Nia
urbo havas bonajn policanojn, sed ne suficxe energian policestron.--
Luteranoj kaj Kalvinanoj estas kristanoj.--Germanoj kaj francoj, kiuj
logxas en Rusujo, estas Rusujauoj, kvankam ili ne estas rusoj.--Li
estas nelerta kaj naiva provincano.--La logxantoj de unu regno estas
samregnanoj, la logxantoj de unu urbo estas samurbanoj, la konfesantoj
de unu religio estas samreligianoj.--Nia regimentestro estas por siaj
soldatoj kiel bona patro.--La botisto faras botojn kaj sxuojn.--
La lignisto vendas lignon, kaj la lignajxisto faras tablojn, segxojn
kaj aliajn lignajn objektojn.--Sxteliston neniu lasas en sian domon.
--La kuragxa maristo dronis en la maro.--Verkisto verkas librojn,
kaj skribisto simple transskribas paperojn.--Ni havas diversajn
servantojn : kuiriston, cxambristinon, infanistinon kaj veturigiston.
--La ricxulo havas multe da mono.--Malsagxulon cxiu batas.--Timulo
timas ecx sian propran ombron.--Li estas mensogisto kaj malnoblulo.--
Pregxu al la Sankta Virgulino.
27.
Mi acxetis por la infanoj tableton kaj kelke da segxetoj.--En nia
lando sin ne trovas montoj, sed nur montetoj.--Tuj post la hejto la
forno estis varmega, post unu horo gxi estis jam nur varma, post du
horoj gxi estis nur iom varmeta, kaj post tri horoj gxi estis jam tute
malvarma.--En somero ni trovas malvarmeton en densaj arbaroj.--Li
sidas apud la tablo kaj dormetas.--Mallargxa vojeto kondukas tra tiu
cxi kampo al nia domo.--Sur lia vizagxo mi vidis gxojan rideton.--
Kun bruo oni malfermis la pordegon, kaj la kalesxo enveluris en la
korton.--Tio cxi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego.--Grandega
hundo metis sur min sian antauxan piedegon, kaj mi de teruro ne sciis,
kion fari.--Antaux nia militistaro staris granda serio da pafilegoj.
--Johanon, Nikolaon, Erneston, Vilhelmon, Marion, Klaron kaj Sofion
iliaj gepatroj nomas Johancxjo (aux Jocxjo), Nikolcxjo (aux Nikocxjo aux
Nikcxjo aux Nicxjo); Ernecxjo (aux Ercxjo), Vilhelcxjo (aux Vilhecxjo
aux Vilcxjo aux Vicxjo), Manjo (aux Marinjo), Klanjo kaj Sonjo (aux
Sofinjo).
28.
En la kota vetero mia vesto forte malpurigxis; tial mi prenis broson
kaj purigis la veston.--Li paligxis de timo kaj poste li rugxigxis de
honto.--Li fiancxigxis kun frauxlino Berto; post tri monatoj estos la
edzigxo; la edzigxa soleno estos en la nova pregxejo, kaj la edzigxa
festo estos en la domo de liaj estontaj bogepatroj.--Tiu cxi maljunulo
tute malsagxigxis kaj infanigxis.--Post infekta malsano oni ofte
bruligas la vestojn de la malsanulo.--Forigu vian fraton, cxar li
malhelpas al ni.--Sxi edzinigxis kun sia kuzo, kvankam sxiaj gepatroj
volis sxin edzinigi kun alia persono.--En la printempo la glacio kaj
la negxo fluidigxas--Venigu la kuraciston, cxar mi estas malsana.--
Li venigis al si el Berlino multajn librojn.--Mia onklo ne mortis
per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaux estis
mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo,
li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortigxis.--Mi ne
pendigis mian cxapon sur tiu cxi arbeto; sed la vento forblovis de mia
kapo la cxapon, kaj gxi, flugante, pendigxis sur la brancxoj de la
arbeto.--Sidigu vin (aux sidigxu), sinjoro!--La junulo aligxis al
nia militistaro kaj kuragxe batalis kune kun ni kontraux niaj malamikoj.
29.
En la dauxro de kelke da minutoj mi auxdis du pafojn.--La pafado
dauxris tre longe.--Mi eksaltis de surprizo.--Mi saltas tre lerte.
--Mi saltadis la tutan tagon de loko al loko.--Lia hierauxa parolo
estis tre bela, sed la tro multa parolado lacigas lin.--Kiam vi
ekparolis, ni atendis auxdi ion novan, sed baldaux ni vidis, ke ni
trompigxis.--Li kantas tre belan kanton.--La kantado estas agrabla
okupo.--La diamanto havas belan brilon.--Du ekbriloj de fulmo
trakuris tra la malluma cxielo.--La domo, en kiu oni lernas, estas
lernejo, kaj la domo, en kiu oni pregxas, estas pregxejo.--La kuiristo
sidas en la kuirejo.--La kuracisto konsilis al mi iri en sxvitbanejon.
--Magazeno, en kiu oni vendas cigarojn, aux cxambro, en kiu oni tenas
cigarojn, estas cigarejo; skatoleto aux alia objekto, en kiu oni tenas
cigarojn, estas cigarujo; tubeto, en kiun oni metas cigaron, kiam oni
gxin fumas, estas cigaringo.--Skatolo, en kiu oni tenas plumojn, estas
plumujo, kaj bastoneto, sur kiu oni tenas plumon por skribado, estas
plumingo.--En la kandelingo sidis brulanta kandelo.--En la posxo
de mia pantalono mi portas monujon, kaj en la posxo de mia surtuto mi
portas paperujon; pli grandan paperujon mi portas sub la brako.--La
rusoj logxas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo.
30.
Sxtalo estas fleksebla, sed fero ne estas fleksebla.--Vitro estas
rompebla kaj travidebla.--Ne cxiu kreskajxo estas mangxebla.--Via
parolo estas tute nekomprenebla kaj viaj leteroj estas cxiam skribitaj
tute nelegeble.--Rakontu al mi vian malfelicxon, cxar eble mi povos
helpi al vi.--Li rakontis al mi historion tute ne kredeblan.--Cxu
vi amas vian patron?--Kia demando! kompreneble, ke mi lin amas.--
Mi kredeble ne povos veni al vi hodiaux, cxar mi pensas, ke mi mem
havos hodiaux gastojn.--Li estas homo ne kredinda.--Via ago estas
tre lauxdinda.--Tiu cxi grava tago restos por mi cxiam memorinda.--
Lia edzino estas tre laborema kaj sxparema, sed sxi estas ankaux tre
babilema kaj kriema.--Li estas tre ekkolerema kaj ekscitigxas ofte
cxe la plej malgranda bagatelo; tamen li estas tre pardonema, li ne
portas longe la koleron kaj li tute ne estas vengxema.--Li estas tre
kredema : ecx la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej
nekredindaj homoj, li tuj kredas.--Centimo, pfenigo kaj kopeko estas
moneroj.--Sablero enfalis en mian okulon.--Li estas tre purema,
kaj ecx unu polveron vi ne trovos sur lia vesto.--Unu fajrero estas
suficxa, por eksplodigi pulvon.
31.
Ni cxiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon; sed ni ne povis
atingi ian rezultaton, kaj ni disiris.--Malfelicxo ofte kunigas la
homojn, kaj felicxo ofte disigas ilin.--Mi dissxiris la leteron kaj
disjxetis gxiajn pecetojn en cxiujn angulojn de la cxambro.--Li donis
al mi monon, sed mi gxin tuj redonis al li.--Mi foriras, sed atendu
min, cxar mi baldaux revenos.--La suno rebrilas en la klara akvo de
la rivero.--Mi diris al la regxo : via regxa mosxto, pardonu min!--
El la tri leteroj unu estis adresita : al Lia Episkopa Mosxto. Sinjoro
N.; la dua : al Lia Grafa Mosxto, Sinjoro P.; la tria : al Lia Mosxto,
Sinjoro D.--La sufikso "um" ne havas difinitan signifon, kaj tial
la (tre malmultajn) vortojn kun "um" oni devas lerni, kiel simplajn
vortojn. Ekzemple : plenumi, kolumo, manumo.--Mi volonte plenumis
lian deziron.--En malbona vetero oni povas facile malvarmumi.--
Sano, sana, sane, sani, sanu, saniga, saneco, sanilo, sanigi, sanigxi,
sanejo, sanisto, sanulo, malsano, malsana, malsane, malsani, malsanulo,
malsaniga, malsanigxi, malsaneta, malsanema, malsanulejo, malsanulisto,
malsanero, malsaneraro, sanigebla, sanigisto, sanigilo, sanilo,
resanigi, resanigxanto, sanigilejo, sanigejo, malsanemulo, sanilaro,
malsanaro, malsanulido, nesana, malsanado, sanilajxo, malsaneco,
malsanemeco, saniginda, sanilujo, sanigilujo, remalsano, remalsanigxo,
malsanulino, sanigista, sanigilista, sanilista, malsanulista k. t. p.
* * * * *
II
FABELOJ KAJ LEGENDOJ
* * * * *
LA NOVAJ VESTOJ DE LA REGXO
(El Anderson.)
Antaux multaj jaroj vivis unu regxo, kiu tiel amis belajn novajn
vestojn, ke li elspezadis sian tutan monon, por nur esti cxiam bele
ornamita. Li ne zorgadis pri siaj soldatoj, nek pri teatro kaj cxaso,
esceptinte nur se ili donadis al li okazon montri siajn novajn vestojn.
Por cxiu horo de la tago li havis apartan surtuton, kaj kiel pri cxiu
alia regxo oni ordinare diras : "li estas en la konsilanejo", oni tie
cxi cxiam diradis : "la regxo estas en la vestejo".
En la granda urbo, en kiu li logxis, estis tre gaje; cxiun tagon tien
venadis multaj fremduloj. Unu tagon venis ankaux du trompantoj, kiuj
diris, ke ili estas teksistoj kaj teksas la plej belan sxtofon, kiun oni
nur povas al si prezenti; ke ne sole la koloroj kaj desegnoj de tiu cxi
sxtofo estas eksterordinare belaj, sed la vestoj, kiujn oni preparas el
tiu cxi sxtofo, havas la mirindan econ, ke al cxiu, kiu ne tauxgas por
sia ofico aux estas tro malsagxa, ili restas nevideblaj.
--Tio cxi estas ja bonegaj vestoj! pensis la regxo; havante tian
surtuton, mi ja povus sciigxi, kiu en mia regno ne tauxgas por la ofico,
kiun li havas; mi povus diferencigi la sagxajn de la malsagxaj! Jes,
la sxtofo devas tuj esti teksita por mi! Kaj li donis al la ambaux
trompantoj grandan sumon da mono antauxe, por ke ili komencu sian
laboron.
Ili starigis du teksilojn, faris mienojn kvazaux ili laboras, sed
havis nenion sur la teksiloj. Tamen en la postuloj ili estis tre
fervoraj kaj postuladis la plej delikatan silkon kaj la plej bonan oron.
Tion cxi ili metadis en siajn proprajn posxojn kaj laboradis super la
malplenaj teksiloj, kaj ecx gxis profunda nokto.
--Mi volus scii, kiom de la sxtofo ili jam pretigis! ekpensis
la regxo, sed kaptis lin kelka timo cxe la penso, ke tiu, kiu estas
malsagxa aux ne bone tauxgas por sia ofico, ne povas vidi la sxtofon. Li
estis kvankam konvinkita, ke li pro si ne devas timi, tamen li preferis
antauxe sendi alian personon, por vidi, kiel la afero staras. Cxiuj
homoj en la tuta urbo sciis, kian mirindan forton la sxtofo havas, kaj
cxiu kun senpacienco jam volis vidi, kiel malsagxa lia najbaro estas.
--Mi sendos al la teksistoj mian maljunan honestan ministron! pensis
la regxo, li la plej bone vidos, kiel la sxtofo elrigardas, cxar li
estas homo sagxa kaj neniu pli bone tauxgas por sia ofico, ol li!
Tiel la maljuna bonkora ministro iris en la salonon, en kiu la ambaux
trompantoj sidis antaux la malplenaj teksiloj kaj laboris. "Dio, helpu
al mi! ekpensis la maljuna ministro, largxe malfermante la okulojn, mi
nenion povas vidi!" Sed li tion cxi ne eldiris.
La ambaux trompantoj petis lin alveni pli proksime kaj demandis, cxu
gxi ne estas bela desegno kaj belegaj koloroj. Cxe tio cxi ili montris
la malplenan teksilon, kaj la malfelicxa ministro uzis cxiujn fortojn
por malfermi bone la okulojn, sed li nenion povis vidi, cxar nenio
estis.
--Mia Dio! li pensis, cxu mi estas malsagxa? tion cxi mi neniam
supozis kaj tion cxi neniu devas sciigxi! Cxu mi ne tauxgas por mia
ofico? Ne, neniel mi povas rakonti, ke mi ne vidas la teksajxon!
--Nu, vi ja nenion diras! rimarkis unu el la teksantoj.
--Ho, gxi estas bonega, tre cxarma! diris la maljuna ministro kaj
rigardis tra siaj okulvitroj. Tiu cxi desegno kaj tiuj cxi koloroj! Jes,
mi raportos al la regxo, ke gxi tre al mi placxas!
--Tre agrable al ni! diris la ambaux teksistoj kaj nomis la kolorojn
kaj komprenigis la neordinaran desegnon. La maljuna ministro atente
auxskultis, por povi diri tion saman, kiam li revenos al la regxo; kaj
tiel li ankaux faris.
Nun la trompantoj postulis pli da mono, pli da silko kaj oro, kion
ili cxiam ankoraux bezonis por la teksajxo. Ili cxion metis en sian
propran posxon, en la teksilon ne venis ecx unu fadeno, sed ili, kiel
antauxe, dauxrigadis labori super la malplenaj teksiloj.
La regxo baldaux denove sendis alian bonkoran oficiston, por revidi,
kiel iras la teksado kaj cxu la sxtofo baldaux estos preta. Estis kun li
tiel same, kiel kun la ministro, li rigardadis kaj rigardadis, sed cxar
krom la malplena teksilo nenio estis, tial li ankaux nenion povis vidi.
--Ne vere, gxi estas bela peco da sxtofo? diris la trompantoj kaj
montris kaj klarigis la belan desegnon, kiu tute ne ekzistis.
--Malsagxa mi ja ne estas! pensis la sinjoro, tial sekve mi ne
tauxgas por mia bona ofico. Tio cxi estas stranga, sed almenaux oni
ne devas tion cxi lasi rimarki! Tiel li lauxdis la sxtofon, kiun li
ne vidis, kaj certigis ilin pri sia gxojo pro la belaj koloroj kaj la
bonega desegno. Jes, gxi estas rava! li diris al la regxo.
Cxiuj homoj en la urbo parolis nur pri la belega sxtofo.
Nun la regxo mem volis gxin vidi, dum gxi estas ankoraux sur la
teksiloj. Kun tuta amaso da elektitaj homoj, inter kiuj sin trovis
ankaux la ambaux maljunaj honestaj oficistoj, kiuj estis tie antauxe, li
iris al la ruzaj trompantoj, kiuj nun teksis per cxiuj fortoj, sed sen
fadenoj.
--Nu, cxu tio cxi ne estas efektive belega? diris ambaux honestaj
oficistoj. Via Regxa Mosxto nur admiru, kia desegno, kiaj koloroj! kaj
cxe tio cxi ili montris sur la malplenan teksilon, cxar ili pensis, ke
la aliaj kredeble vidas la sxtofon.
--Kio tio cxi estas! pensis la regxo, mi ja nenion vidas! Tio cxi
estas ja terura! Cxu mi estas malsagxa? cxu mi ne tauxgas kiel regxo?
tio cxi estus la plej terura, kio povus al mi okazi. Ho, gxi estas tre
bela, diris tiam la regxo lauxte, gxi havas mian plej altan aprobon! Kaj
li balancis kontente la kapon kaj observadis la malplenan teksilon; li
ne volis konfesi, ke li nenion vidas. La tuta sekvantaro, kiun li havis
kun si, rigardadis kaj rigardadis, sed nenion pli rimarkis, ol cxiuj
aliaj; tamen ili cxiam ripetadis post la regxo : ho, gxi ja estas tre
bela! Kaj ili konsilis al li porti tiujn cxi belegajn vestojn el tiu cxi
belega materialo la unuan fojon cxe la solena irado, kiu estis atendata.
Rava, belega, mirinda! ripetadis cxiuj unu post la alia kaj cxiuj estis
tre gxojaj. La regxo donacis al la ambaux trompantoj kavaliran krucon
kaj la titolon de sekretaj teksistoj de la kortego.
La tutan nokton antaux la tago de la parado la trompantoj pasigis
maldorme kaj ekbruligis pli ol dekses kandelojn. Cxiuj povis vidi, kiel
okupitaj ili estis je la pretigado de la novaj vestoj de la regxo. Ili
faris mienon, kvazaux ili prenas la sxtofon de la teksiloj, trancxadis
per grandaj tondiloj en la aero, kudradis per kudriloj sen fadenoj kaj
fine diris : "nun la vestoj estas pretaj!"
La regxo mem venis al ili kun siaj plej eminentaj korteganoj, kaj
ambaux trompantoj levis unu manon supren, kvazaux ili ion tenus, kaj
diris : "Vidu, jen estas la pantalono! jen estas la surtuto! jen la
mantelo! kaj tiel plu. Gxi estas tiel malpeza, kiel araneajxo! oni povus
pensi, ke oni nenion portas sur la korpo, sed tio cxi estas ja la plej
grava eco!
--Jes! diris cxiuj korteganoj, sed nenion povis vidi, cxar nenio
estis.
--Via Regxa Mosxto nun volu plej afable demeti Viajn plej altajn
vestojn, diris la trompantoj, kaj ni al Via Regxa Mosxto tie cxi antaux
la spegulo vestos la novajn.
La regxo demetis siajn vestojn, kaj la trompantoj faris, kvazaux
ili vestas al li cxiun pecon de la novaj vestoj, kiuj kvazaux estis
pretigitaj; kaj ili prenis lin per la kokso kaj faris kvazaux ili ion
alligas--tio cxi devis esti la trenajxo de la vesto--kaj la regxo
sin turnadis kaj returnadis antaux la spegulo.
--Kiel belege ili elrigardas, kiel bonege ili sidas! cxiuj kriis.
Kia desegno, kiaj koloroj! gxi estas vesto de granda indo!
--Sur la strato oni staras kun la baldakeno, kiun oni portos super
Via Regxa Mosxto en la parada irado! raportis la cxefa ceremoniestro.
--Nu, mi estas en ordo! diris la regxo. Cxu gxi ne bone sidas?
Kaj ankoraux unu fojon li turnis sin antaux la spegulo, cxar li volis
montri, ke li kvazaux bone observas sian ornamon.
La cxambelanoj, kiuj devis porti la trenajxon de la vesto, eltiris
siajn manojn al la planko, kvazaux ili levas la trenajxon. Ili iris
kaj tenis la manojn eltirite en la aero; ili ne devis lasi rimarki, ke
ili nenion vidas. Tiel la regxo iris en parada marsxo sub la belega
baldakeno, kaj cxiuj homoj sur la stratoj kaj en la fenestroj kriis :
"Ho, cxielo, kiel senkomparaj estas la novaj vestoj de la regxo! Kian
belegan trenajxon li havas al la surtuto! kiel bonege cxio sidas!" Neniu
volis lasi rimarki, ke li nenion vidas, cxar alie li ja ne tauxgus por
sia ofico aux estus terure malsagxa. Nenia el la vestoj de la regxo gxis
nun havis tian sukceson.
--Sed li ja estas tute ne vestita! subite ekkriis unu malgranda
infano.--Ho cxielo, auxdu la vocxon de la senkulpeco! diris la patro;
kaj unu a! la alia murmuretis, kion la infano diris.
--Li estas tute ne vestita; tie staras malgranda infano, kiu diras,
ke li tute ne estas vestita! Li ja tute ne estas vestita! kriis fine la
tuta popolo. Tio cxi pikis la regxon, cxar al li jam mem sxajnis, ke
la popolo estas prava; sed li pensis : nun nenio helpos, oni devas nur
kuragxe resti cxe sia opinio! Li prenis tenigxon ankoraux pli fieran,
kaj la cxambelanoj iris kaj portis la trenajxon, kiu tute ne ekzistis.
* * * * *
ALEKSANDRO MACEDONA
Orienta historia legendo el V. JABEC.
Granda regxo ekregis en Grekujo; "Aleksandro Macedona" li estis
nomata. Li venkis popolojn kaj regnojn. Kaj liaj pensoj alte levigxis
super la nubojn kaj flugadis kiel per aglaj flugiloj tiel alte sub
la cxielo, ke li el tie ekvidis, ke la tero estas en la oceano, kiel
ekzemple nagxanta pomo en vazo da akvo.
Unufoje Aleksandro ekvolis iri Afrikon, kie trovigxas la oro kaj kie
regas virinoj, kiuj ankaux batalas kun siaj malamikoj.
Li kolektis siajn maljunulojn kaj ilin demandis :
--Per kia maniero oni povas veni en la landon de oro?
--Vi ne povas transiri en tiun landon, respondis la maljunuloj, cxar
mallumaj montegaroj baras la vojon.
--Unu fojon mi decidis, kaj mian vorton mi ne sxangxos, kolere
respondis la regxo; mi devas tie esti, tial donu al mi konsilon.
--Se vi nesxangxeble decidis iri tien, respondis la maljunuloj,
ordonu al viaj servantoj alkonduki azenojn de Libujo, por kiuj ne
ekzistas mallumo, kaj ili prenu ankaux tre longajn sxnurojn kaj alligu
ilian unu finon al via palaco; veturu, ho regxo, kun via militistaro
sur la azenoj tiun lokon kaj tenu la sxnurojn en la manoj : tiam, se vi
ne trovos la deziritan lokon, vi povos per la helpo de la sxnuroj veni
returne al via regxa palaco.
Tio cxi placxis al Aleksandro. Li prenis siajn militistojn, kiuj
tenis la sxnurojn en la manoj, kaj ili forveturis al la lando de oro,
por batali kun la tie regantaj virinoj.
Kiam li alvenis al tiu lando, la virinoj eliris al li kaj sin turnis
al li kun la sekvanta parolo :
--Se via honoro estas al vi kara, ne tusxu nin; cxar se vi nin
venkos, la popoloj diros, ke nur virinojn vi venkis, kaj se vi estos
venkita, oni diros ke virino vin mortigis!
Aleksandro lasis sian paroladon pri batalo kaj petis de ili panon. La
virinoj alportis al li oran tablon, sur kiu kusxis ora pano.
--Cxu mi satigxos de ora pano? demandis Aleksandro, tion cxi
vidinte.
--Se vi deziras panon, kial vi venis al ni? respondis la virinoj;
cxu en via lando mankas pano, ke vi tiel malproksime venis gxin sercxi?
Aleksandro ekhontis kaj eliris el la urbo, surskribinte sur videblaj
lokoj la sekvantan frazon : "Mi, Aleksandro, estis malsagxulo en la
dauxro de mia tuta vivo gxis la tempo, kiam la Afrikaj virinoj instruis
al mi sagxon kaj prudenton". Kaj li reiris kun sia militistaro al sia
lando.
En la vojo li sidigxis mangxeti sur la bordo de ia rivero, kaj
lavetante salan fisxon en la akvo de la rivero, li eksentis tre agrablan
odoron.
--Tiu cxi rivero sendube elvenas el la paradizo, diris Aleksandro.
Ne longe pensante, Aleksandro ekiris laux tiu cxi rivero gxis li
venis al la pordoj de ia palaco, kiu estis, kompreneble, la paradizo.
--Malfermu al mi la pordon! li ekkriis.
--Tio cxi estas la pordo de la domo de Dio, respondis al li vocxo el
interne; nur sanktuloj havas la rajton enveni tien cxi!
--Konfesu mian regxan majeston, ekkriis Aleksandro, kaj donacu al mi
ion, cxar mi estas regxo !
Apenaux li finis siajn vortojn,--jen ia mano donas al li homan
kapon, li gxin prenis kaj reiris al sia lando.
Alveninte hejmen, li ekvolis scii la pezon de la donacita kapo, metis
gxin sur la teleron de pesilo, kaj la telero mallevigxis gxis la tero.
Sur la duan teleron li metis milojn da pecoj da argxento kaj oro por
gxin mallevi--, sed vane : li ne povis; la tuta argxento kun la oro ne
pezis tiom, kiom la kapo.
--Kion gxi signifas? demandis Aleksandro la sagxulojn.
--Gxi estas tial, respondis la sagxuloj, cxar en la kapo sin trovas
homa okulo, kiu neniam satigxas je argxento kaj oro.
--Kion do fari en tia okazo? demandis Aleksandro.
--Sxutu iom da tera polvo sur la okulon, tiam gxi nenion vidos kaj
kompreneble nenion deziros.
Kiam tiu cxi konsilo estis plenumita, la telero, sur kiu kusxis la
kapo, tuj levigxis rapide supren.
--Nun mi vidas, diris Aleksandro, ke la sagxuloj havas prudenton ne
homan, sed Dian!
Tradukis N. KUSXNIR.
* * * * *
KIU ESTAS LA PLEJ BONA AMIKO DE LA VIRO?
Sudrusa popol-rakonto, tradukita de K. HUEBERT.
La supre metitan demandon respondas la malgrand'rusoj per la
sekvanta historieto. Iam, rakontas ili, lupo persekutis la diablon en
la lauxdinda intenco lin kapti kaj formangxi. Okaze tion cxi rimarkis
malgrand'ruso, kiu laboris sur la kampo, kaj, cxu pro tio, ke la
malgrand'ruso ne povas vivi sen la diablo, aux cxu pro ia alia kauxzo
--suficxe, li eksentis kompaton por la diablo kaj fortimigis la lupon
per fortega "tju!". La diablo, gxojante, ke li liberigxis de la lupo,
dankis la malgrand'ruson kaj invitis lin veni la estontan vendredon
en tian kaj tian profundajxon, kie li ankaux estos kaj montros sin al
li aparte dankema. Li nur ne venu sole, sed alvenu kun sia plej bona
amiko. La malgrand'ruso pensis, ke la plej bona amiko de viro estas lia
edzino, kaj tial li iris tien kune kun sia edzino. Kiam ili alvenis al
la signita loko, la diablo ankoraux ne estis tie kaj, por iel pasigi
la tempon, la malgrand'ruso kusxigis sian kapon sur la bruston de sia
edzino, kaj, dum sxi gxin purigadis de certaj malpuraj bestetoj, li
dolcxe ekdormis. Kiam li jxus ekdormis, tiam la diablo, aliformigxinte
en belegan junan viron, proksimigxis al la edzino, amindumis kun sxi per
la okuloj, kaj en kelkaj minutoj tute sxin gajnis tiel, ke sxi volonte
ekkaptis la altiritan al sxi trancxilon, por tratrancxi la gorgxon de
sia edzo. Sed en tiu sama momento, kiam sxi tion cxi volis fari, la
diablo, repreninte sian veran eksterajxon, lauxte ekkriis, "tju!" tiel,
ke la malgrand'ruso vekigxis kaj gxustatempe ankoraux povis eviti la
dangxeron, kiu lin minacis.
En sekvo de tiu cxi okazo la diablo, farante al li fortan predikon
pro lia maltrafo, admonis lin kaj donis al li la klarigon, ke ne la
edzino, kiel li ja tuj vidis sur si mem, estas la plej bona amiko de la
viro, sed la hundo. La edzinon oni povas malsagxigi, delogi; sxi ofte
forlasas la edzon, dum la hundo restas fidela al sia mastro, neniam lin
forlasas, dividas kun li cxiujn dangxerojn, cxiun mizeron kaj, kiam
mortas gxia mastro, gxi pli sincere malgxojas je li, ol kiu ajn el liaj
parencoj.
--Tion cxi, diris la diablo, mi komunikas al vi, por turni vian
atenton sur viajn efektivajn, verajn amikojn, el dankemeco por la helpo,
kiun vi alportis al mi.
* * * * *
LA DEVENO DE LA VIRINO
(Hinda legendo.)
Kiam la cxiopova Mahadeva kreis la belegan Hindujon, li deflugis sur
la teron, por gxin admiri. De lia flugo eklevis sin varma, bonodora
vento. La fieraj palmoj klinis antaux Mahadeva siajn suprojn, kaj
ekfloris sub lia rigardo la puraj, blankaj, delikataj, aromaj lilioj.
Mahadeva desxiris unu el la lilioj kaj jxetis gxin en la lazuran maron.
La vento eksxancelis la kristalan akvon kaj enkovris la belegan lilion
per blanka sxauxmo. Minuto--kaj el tiu cxi bukedo de sxauxmo ekfloris
la virino--delikata, bonodora kiel la lilio, facila kiel la vento,
sxangxa kiel la maro, kun beleco, brilanta kiel la sxauxmo mara, kaj
rapide pasanta, kiel tiu cxi sxauxmo.
La virino antaux cxio ekrigardis en la kristalajn akvojn kaj
ekkriis :
--Kiel mi estas belega!
Poste sxi ekrigardis cxirkauxen kaj diris :
--Kiel la mondo estas bela!
La virino eliris sur la bordon seka el la akvo (de tiu cxi tempo la
virinoj cxiam eliras sekaj el la akvo).
Je la vido de la virino ekfloris la floroj sur la tero, kaj el la
cxielo sur sxin ekcelis miljardoj da scivolaj okuloj. Tiuj cxi okuloj
ekbrulis per ekstazo. De tiu cxi tempo lumas la steloj. La stelo Venus
ekbrulis per envio--pro tio sxi lumas pli forte ol multaj aliaj.
La virino promenadis tra belegaj arbaroj kaj herbejoj, kaj cxio
silente estis ravita de sxi. Tio cxi ekenuigis la virinon. La virino
ekkriis :
--Ho, cxiopova Mahadeva! Vi kreis min tiel bela! Cxio estas ravita
de mi, sed mi ne auxdas, ne scias pri tiuj cxi ravoj, cxio estas ravita
silente!
Ekauxdinte tiun cxi plendon, Mahadeva kreis sennombrajn birdojn. La
sennombraj birdoj kantadis ravajn kantojn al la beleco de la belega
virino. La virino auxskultis kaj ridetis. Sed post unu tago tio cxi sxin
tedis. La virino ekenuis.
--Ho, cxiopova Mahadeva! ekkriis sxi, al mi oni kantas ravantajn
kantojn, en ili oni parolas, ke mi estas belega. Sed kia beleco tio cxi
estas, se neniu volas min cirkauxpreni kaj karese sin alpremi al mi!
Tiam la cxiopova Mahadeva kreis la belan, fleksan serpenton. Gxi
cxirkauxprenadis la belegan virinon kaj rampis apud sxiaj piedoj.
Duontagon la virino estis kontenta, poste ekenuis kaj ekkriis :
--Ah, se mi efektive estus bela, aliaj penus min imiti. La
najtingalo kantas belege, kaj la kardelo gxin imitas. Kredeble mi ne
estas jam tiel bela!
La cxiopova Mahadeva por kontentigo de la virino kreis la simion. La
simio imitis cxiun movon de la virino, kaj la virino ses horojn estis
kontenta, sed poste kun larmoj sxi ekkriis :
--Mi estas tiel bela, tiel belega! Pri mi oni kantas, oni min
cxirkauxprenas, rampas apud miaj piedoj kaj min imitas. Oni min admiras
kaj min envias, tiel ke mi ecx komencas timi. Kio do min defendos, se
oni ekvolos fari al mi de envio malbonon?
Mahadeva kreis la fortan, potencan leonon. La leono gardis la
virinon. La virino tri horojn estis kontenta, sed post tri horoj sxi
ekkriis :
--Mi estas belega! Oni min karesas, mi--neniun! Oni min amas, mi
--neniun! Mi ne povas ja ami tiun cxi grandegan, teruran leonon, por
kiu mi sentas estimon kaj timon! Kaj en tiu cxi sama minuto antaux la
virino, laux la volo de Mahadeva, aperis malgranda, beleta hundeto.
--Kiel aminda besto! ekkriis la virino kaj komencis karesi la
hundeton. Kiel mi gxin amas!
Nun la virino havis cxion, sxi pri nenio povis peti. Tio cxi sxin
ekkolerigis. Por ellasi la koleron, sxi ekbatis la hundeton, la hundeto
ekbojis kaj forkuris, sxi ekbatis la leonon--la leono ekmurmuregis
kaj foriris--sxi surpasxis per piedo sur la serpenton,--la serpento
eksiblis kaj forrampis. La simio forkuris kaj la birdoj forflugis, kiam
la virino ekkriis je ili. . .
--Ho, mi malfelicxa!--ekkriis la virino, rompante la manojn,
--oni min karesas, lauxdas, kiam mi estas en bona humoro, kaj cxiuj
forkuras, kiam mi farigxas kolera! Mi sola! Ho, cxiopova Mahadeva! Je la
lasta fojo mi vin petas : Kreu al mi tian ekzistajxon, sur kiun mi povus
ellasi la koleron, kiu ne havus la kuragxon forkuri de mi, kiam mi estas
kolera, kiu estus devigita pacience elportadi cxiujn batojn!--
Mahadeva enpensigxis kaj--kreis al sxi. . . la edzon!
Tradukis A. GRABOWSKI.
* * * * *
LA NASKIGXO DE LA TABAKO
ARABA LEGENDO.
Laux la hispana rakonto de CERVERA BACHILLER
tradukis JAYME HEINLEIN FERREIRA.
En la nomo de Allah, pardonema kaj bonkora, kiu donis al ni la kanon,
por skribi, kaj kiu cxiutage instruas al la homoj ion, kion ili ne
scias, auxskultu :
Li sola estas la grandulo, la potenculo, la sinjoro de la angxeloj
kaj de la homoj. Sur Liaj lipoj estas la vero; la lumo de la sunoj, kiuj
brilas super la montegoj, venas de Liaj okuloj. Unu el Liaj fingroj
guvernas la masxinon de la mondoj. La bloveto de Lia busxo estas la
vento, kiu pelas la sablojn de la dezerto. Auxskultu :
Gxi ne estas la legendo pri la belulino Zobeido, nek la legendo pri
la sultano de Kandahxoro, nek la historio pri la beduena belulino, nek
unu el la dolcxegaj popolrakontoj kaj sorcxorakontoj, kiujn la popolaj
orientaj poetoj kantas en akompano de la sonoj de la guzlo [Piednoto:
Orienta unukorda ludinstrumento.], sidante apud la pordoj de la kafejoj
de Bagdado aux antaux la bazaroj de la ricxega Djxedo. Gxi ne estas unu
el la rozaj legendoj, kiujn la beduenoj kantas apud la "Puto de Beno"
dum la plenigado de la krucxoj, kiam la suno dormas en la brakoj de la
vespero, aux kiujn la bestogardistoj de la dezerto kantas kune apud la
"Sxtonegoj koloritaj", kiam la kameloj ripozas sub la blanka tendo kaj
la luno levigxas sur la horizonto.
Gxi estas la legendo, kiun la veraj kredantoj cxiam ripetas kun
la okuloj turnitaj al la "Sankta Kiblo" [Piednoto: Mekko.] kaj kiun
rakontis al mi Ali Hasan el la gento "Beni el Vedaroj" unu matenon, kiam
ni promenadis ambaux sur la bordo de la maro.
Kiam la suno sin levis, Ali etendis la tapisxon de pregxo, falis sur
la genuojn kaj ekparolis la Fatah. Kiam lia pregxo estis finita, li sin
levis kaj proponis al mi la "pipon de amikeco". Ni sidigxis kaj komencis
fumi.
--Kristano, li diris al mi, vi ne konas la historion de naskigxo de
tiu cxi folio, kies odoron ni nun flaras kaj kies fumo supreniras gxis
la trono de Allah, miksita kun la odoroj de la floroj?
--Mahometano, mi ne konas, mi respondis.
--Lauxdata estu Allah, li ekkriis, kiu nur al la kredantoj, per la
busxo de la profeto, malkovris la misterojn de la objektoj kovritaj. De
Dio ni estas, kaj al Dio ni reiros. . . . Li estas granda!
Kaj preninte pli da tabako en sian pipon, li rakontis al mi la
sekvantan legendon, simplan, sed profunde religian kaj severan.
Unu fojon vojagxis la profeto Mahometo (Dio havu lin en sankta
gloro) tra la dezertoj de Jemen. Estis vintro, kaj pro la malvarmeco
la bestoj-rampajxoj dormis la dormon de la longaj noktoj. La cxevalo,
sur kiu la profeto rajdis, metis unu hufon sur serpentejon, kaj tuj
oni ekvidis serpenteton, dormantan de malvarmo. Mahometo kompatis
la rampajxon, deiris de la cxevalo, prenis la serpenteton kaj metis
gxin en la manikon de sia mantelo, por ke la varmo de lia korpo gxin
revivigu. Kaj la varmo de la korpo redonis al gxi la vivon. Baldaux gxi
ekmovigxis, poste gxi elmetis la kapon el la maniko kaj diris :
--Profeto, mi volas mordi vian manon.
--Ne estu maldanka, respondis la profeto.
--Mi tiel volas.
--Kiam vi montros al mi la kauxzon, kiu vin igas fari malbonon al
mi, tiam mi permesos al vi mordi min.
--Via gento, murmuris la serpento, cxiam militas kontraux nia : la
piedoj de la viaj kaj la hufoj de viaj cxevaloj venkas cxiam la niajn,
kaj mi nun volas vengxi al vi.
--Nun ni parolas nek pri via gento, nek pri nia, respondis la
profeto : nur inter vi kaj mi estas la afero. Kian do malbonon mi al
vi faris? Cxu mi ne faris al vi bonon, redonante al vi la vivon per la
varmo de mia korpo?
--Malgraux tio mi volas vin mordi, por ke poste vi ne faru malbonon
al miaj filoj nek al aliaj de mia gento.
--Tio cxi, malbona rampajxo, estos maldanko : vi pagos malbonon por
bono. Ve al vi, kiu tiel malbone volas repagi la bonajxon, kion oni
faras al vi!
--Mi volas, ekkriis tiam la serpento kolere, mi volas, kaj mi jxuras
al vi per Dio la granda kaj potenca, ke mi mordos vin!
Auxdinte la nomon de Allah, la profeto ne kuragxis pli respondi. Li
klinis la kapon kaj diris :
--Lia nomo estu lauxdata! Ni estas de Li kaj de Li ni havas la
vivon!
Kaj li malkovris la manon, ke la serpento tie mordu. Kaj la serpento
mordis la sanktan manon de Mahometo.
Tiu cxi tiam, eksentinte la doloron, eljxetis la serpenton
malproksimen kaj malbenis gxin en la nomo de Allah, cxar gxi estis
maldanka, kaj kun gxi li malbenis ankaux cxiujn, kiuj pagas malbonon por
bono kaj ne estas dankaj por la bonoj, kiujn oni faras al ili.
Poste la profeto alpremis la lipojn al la vundo, forte eksucxis kaj
eltiris la venenon, kiun la rampajxo tie lasis. Kaj li kracxis sur
la sablon de la dezerto. En tiu sama minuto sur la loko, kie falis
la kracxajxo, naskigxis kreskajxo, rapide disvolvigxante kaj donante
foliojn.
La araboj, kiuj akompanis la senditon de Allah, ekbruligis kelkajn
foliojn, kiel oferon al Dio sola, pardonema kaj bonkora, kiu savis la
estron de la kredantoj de pereo per la veneno; kaj tiam ili flaris la
strangan kaj delikatan odoron, kiun tiu cxi kreskajxo donas, estante
bruligata.
De tiu tago cxiuj bonaj mahometanoj fumas la foliojn de tiu herbo
mirinda kaj benita de Allah, plantas gxin en la oazoj kaj flaras gxian
odoron kun respekto kaj gxojo, cxar gxia gusto enhavas la maldolcxecon
de la veneno serpenta kaj la dolcxecon de la sankta kracxajxo de la
profeto.
De tiu malproksima tempo la tabako estas la plezuro de la hadjxioj,
kiuj vojagxas al Mekko, de la ulemoj, kiuj instruas la sagxecon apud la
sojlo de la meskito de El-Hazar, fonto de gajeco kaj lumo, kaj de la
"filoj de la blanka tendo", kiuj estas la regxoj de la dezerto.
Ankaux de tiu tempo la kredanto, ricevinte de alia mahometano, sub
lia tendo, la "salon de gastameco", devas ami lin kaj defendi lin gxis
la morto, se estus bezone, cxar la malbeno de la profeto staras super la
kapo de maldankulo, kiu ne povos vidi la klaran lumon de la paradizo en
la nokto de sia morto.
Tio cxi estas la legendo pri la tabako, kiu transiras de gento
al gento, rakontata de la maljunaj kredantoj, tra la centjaroj kaj
generacioj, pro la gloro de Allah, kies nomo estas benita. Li sola estas
granda!
* * * * *
KARAGARA
Hinda fabelo. Rakontis F. V. L.
En la urbo Vataman vivis sagxa, sed malricxa bramano Kecava. Lia
edzino Karagara estis malbona al cxiu; ecx la diablo, kiu logxis en arbo
apud tiu domo, el timo je Karagara forkuris en dezerton. La bramano ne
povis elporti la turmentojn, ricevatajn de sia edzino, kaj foriris.
En la vojo vidis lin la diablo kaj diris : "Hodiaux mi regalos vin.
Ne timu! Mi logxis en arbo apud via domo, sed el timo je Karagara mi
forkuris; mi volas fari al vi ion bonan. Iru en la urbon Mrigavati; tie
regas Madana; mi eniros en lian fllinon Mrigalocxana'n kaj lasos min
elirigi nur per vi".
Tiel estis farita. La diablo eniris en la regxidinon, la bramano
venis kaj faris cxion, kion faras la aliaj magiistoj, sed la diablo ne
eliris. Fine la bramano diris : "En la nomo de Karagara, eliru!" kaj la
diablo obeis.
La regxo donis al la bramano sian filinon kiel edzino kaj kun tio cxi
ankaux duonon de la regno.--La diablo iris en la urbon Karnavati kaj
eniris en la regxinon Sulocxana'n. La regxo sendis al Madana kaj petis
pri la magiisto Kecava. Tiu cxi venis al la turmentata regxino, sed la
diablo, vidinte lin, diris : "Jam unu fojon mi helpis al vi; nun gardu
vin." La bramano alpasxis pli proksime kaj ekmurmuretis al la regxino en
la orelon : "Karagara venis; mi volis nur diri gxin al vi." La diablo,
auxdinte tion cxi, ektimis kaj eliris. La bramano, riceviate grandajn
honorojn de la regxo, reiris en la urbon Mrigavati.
* * * * *
LA VIRINETO DE MARO
Fabelo de Andersen.
Malproksime en la maro la akvo estas tiel blua, kiel la folioj de la
plej bela cejano, kaj klara, kiel la plej pura vitro, sed gxi estas tre
profunda, pli profunda, ol povas atingi ia ankro; multaj turoj devus
esti starigitaj unu sur la alia, por atingi de la fundo gxis super la
akvo. Tie logxas la popolo de maro.
Sed ne pensu, ke tie estas nuda, blanka, sabla fundo; ne, tie kreskas
la plej mirindaj arboj kaj kreskajxoj, de kiuj la trunketo kaj folioj
estas tiel flekseblaj kaj elastaj, ke ili cxe la plej malgranda fluo de
la akvo sin movas, kiel vivaj estajxoj. Cxiuj fisxoj, malgrandaj kaj
grandaj, traglitas inter la brancxoj, tute tiel, kiel tie cxi supre la
birdoj en la aero. En la plej profunda loko staras la palaco de la regxo
de la maro. La muroj estas el koraloj, kaj la altaj fenestroj el la
plej travidebla sukceno; la tegmento estas farita el konkoj, kiuj sin
fermas kaj malfermas laux la fluo de la akvo. Tio cxi estas belega vido,
cxar en cxiu konko kusxas brilantaj perloj, el kiuj cxiu sola jam estus
efektiva beligajxo en la krono de regxino.
La regxo de la maro perdis jam de longe sian edzinon, sed lia maljuna
patrino kondukis la mastrajxon de la domo. Sxi estis sagxa virino, sed
tre fiera je sia nobeleco, tial sxi portis dekdu ostrojn sur la vosto,
dum aliaj nobeloj ne devis porti pli ol ses. Cetere sxi meritis cxian
lauxdon, la plej multe cxar sxi montris la plej grandan zorgecon kaj
amon por la malgrandaj regxidinoj, sxiaj nepinoj. Ili estis ses belegaj
infanoj, sed la plej juna estis tamen la plej bela el cxiuj; sxia hauxto
estis travidebla kaj delikata, kiel folieto de rozo, sxiaj okuloj bluaj
kiel, la profunda maro; sed, kiel cxiuj aliaj, sxi ne havis piedojn, la
korpo finigxis per fisxa vosto.
La tutan tagon ili povis ludi en la palaco, en la grandaj salonoj,
kie vivaj floroj elkreskadis el la muroj. La grandaj sukcenaj fenestroj
estis malfermataj, kaj tiam la fisxoj ennagxadis al ili, tute kiel cxe
ni enflugas la hirundoj, kiam ni malfermas la fenestrojn. La fisxoj
alnagxadis al la malgrandaj regxidinoj, mangxadis el iliaj manoj kaj
lasadis sin karesi.
Antaux la palaco sin trovis granda gxardeno kun rugxaj kaj nigrabluaj
floroj; la fruktoj brilis kiel oro kaj la floroj kiel fajro, dum la
trunketoj kaj folioj sin movis sencxese. La tero estis la plej delikata
sablo, sed blua, kiel flamo de sulfuro. Super cxio estis ia blua
brileto. Oni povus pli diri, ke oni sin trovas alte supre, en la aero,
havante nur cxielon super kaj sub si, ol ke oni estas sur la fundo de la
maro. En trankvila vetero oni povis vidi la sunon, kiu elrigardis kiel
purpura floro, el kiu venis lumo cxirkauxen.
Cxiu el la malgrandaj regxidinoj havis en la gxardeno sian apartan
loketon, kie sxi povis laux sia placxo kaj bontrovo fosi kaj planti.
Unu donis al sia florejo la formon de baleno; alia trovis pli bone, ke
sxia florejo similas je virineto de maro; sed la plej juna donis al la
sia formon rondan, kiel la suno, kaj havis nur florojn rugxe brilantajn,
kiel tiu. Sxi estis en cxio originala infano, silenta kaj pensanta, kaj
kiam la aliaj fratinoj sin ornamis per la mirindaj objektoj, kiujn ili
ricevis de sxipoj, venintaj al la fundo, sxi volis havi, krom la rugxaj
floroj, kiuj similis je la suno, nur unu belan statuon, kiu prezentis
tre belan knabon. Gxi estis farita el blanka klara marmoro kaj falis sur
la fundon de la maro cxe la rompigxo de la sxipo. Sxi plantis apud la
statuo rozarugxan salikon, kiu kreskis belege kaj tenis siajn brancxojn
super la statuo, gxis la blua sablo de la fundo, kie la ombro havis
koloron nigra-bluan kaj movadis sin sencxese, kiel la brancxoj. Gxi
elrigardis, kiel la supro kaj la radikoj ludus inter si kaj sin kisus.
Ne estis pli granda plezuro por la juna regxidino, ol auxdi pri la
mondo supra kaj la homoj. La maljuna avino devis rakontadi cxion, kion
sxi sciis pri sxipoj kaj urboj, homoj kaj bestoj. Sed la plej bela kaj
mirinda estis por sxi, ke la floroj supre sur la tero odoras, kion ne
faras la floroj sur la fundo de la maro, kaj ke la arbaroj estas verdaj
kaj la fisxoj, kiujn oni vidas tie inter la brancxoj, tiel lauxte kaj
agrable kantas, ke estas plezuro ilin auxdi. Gxi estis la birdetoj,
kiujn la avino nomis fisxoj, cxar alie sxiaj nepinoj, kiuj ne vidis
ankoraux birdojn, ne povus sxin kompreni.
--Kiam vi atingos la agxon de dekkvin jaroj, diris la avino, vi
ricevos la permeson sin levi el la maro, sidi sub la lumo de la luno sur
la maraj sxtonegoj kaj rigardi la grandajn sxipojn, kiuj veturos antaux
vi; vi vidos ankaux arbarojn kaj urbojn! Baldaux unu el la fratinoj
devis atingi la agxon de dekkvin jaroj, sed la aliaj. . . . cxiu el ili
estis unu jaron pli juna, ol la alia, tiel ke al la plej juna mankis
ankoraux plenaj kvin jaroj, gxis sxi povus sin levi de la fundo de la
maro kaj vidi, kiel nia mondo elrigardas. Sed unu promesis al la alia
rakonti al sxi, kion sxi vidis kaj kio la plej multe placxis al sxi en
la unua tago; cxar ilia avino ne suficxe ankoraux rakontis al ili, estis
ankoraux multaj aferoj, pri kiuj ili volus scii.
Sed neniu el ili estis tiel plena je deziroj, kiel la plej juna,
gxuste sxi, kiu devis ankoraux la plej longe atendi kaj estis tiel
silenta kaj plena je pensoj. Ofte en la nokto sxi staris antaux la
malfermita fenestro kaj rigardis supren tra la mallume blua akvo, kiel
la fisxoj per siaj nagxiloj kaj vostoj gxin batis. La lunon kaj stelojn
sxi povis vidi; ili sxajnis tre palaj, sed por tio ili tra la akvo
elrigardis multe pli grandaj, ol antaux niaj okuloj. Se sub ili glitis
io kiel nigra nubo, sxi sciis, ke tio cxi estas aux baleno nagxanta
super sxi, aux ecx sxipo kun multaj homoj. Ili certe ne pensis, ke bela
virineto de maro staras sur la fundo kaj eltiras siajn blankajn manojn
kontraux la sxipo.
Jen la plej maljuna regxidino atingis la agxon de dekkvin jaroj kaj
ricevis la permeson sin levi super la suprajxon de la maro. Kiam sxi
revenis, sxi havis multege por rakonti; sed la plej bela estas, sxi
diris, kusxi en la lumo de la luno sur supermara sablajxo sur trankvila
maro kaj rigardi la grandan urbon, kiu sin trovas tuj sur la bordo de la
maro, belan urbon, kie la lumoj brilas kiel centoj da steloj, auxdi la
muzikon kaj la bruon de kalesxoj kaj homoj, vidi la multajn pregxejojn
kaj turojn kaj auxskulti la sonadon de la pregxejaj sonoriloj. Gxuste
cxar al la plej juna estis ankoraux longe malpermesite sin levi, sxi
la plej multe sentis grandan deziregon je cxio cxi. Kun kia atento sxi
auxskultis tiujn cxi rakontojn! Kaj kiam sxi poste je la vespero staris
antaux la malfermita fenestro kaj rigardis tra la mallume-blua akvo,
cxiuj sxiaj pensoj estis okupitaj je la granda urbo kun gxia bruado,
kaj sxajnis al sxi, ke la sonado de la pregxejaj sonoriloj trapenetras
malsupren al sxi.
Post unu jaro la dua fratino ricevis la permeson sin levi tra la
akvo kaj nagxi kien sxi volas. Sxi suprennagxis cxe la subiro de la
suno, kaj tiu cxi vido laux sxia opinio estis la plej bela. La tuta
cxielo elrigardis kiel oro, sxi diris, kaj la nuboj--ha, ilian belecon
sxi ne povus suficxe bone priskribi! Rugxaj kaj nigrabluaj ili sin
transportis super sxi, sed multe pli rapide ol ili, flugis, kiel longa
blanka kovrilo, amaso da sovagxaj cignoj super la akvo al la forigxanta
suno. Ili flugis al la suno, sed tiu cxi mallevigxis kaj la roza brilo
estingigxis sur la maro kaj la nuboj.
En la sekvanta jaro la tria fratino sin levis; sxi estis la plej
kuragxa el cxiuj kaj nagxis tial supren en unu largxan riveron, kiu
fluas al la maro. Palacoj kaj vilagxaj dometoj estis vidataj tra belegaj
arbaroj : Sxi auxdis kiel cxiuj birdoj kantis, kaj la suno lumis tiel
varme, ke sxi ofte devis nagxi sub la akvon, por iom malvarmigi sian
brule varmegan vizagxon. En unu malgranda golfo sxi renkontis tutan
amason da belaj homaj infanoj; ili kuradis tute nudaj kaj batadis en
la akvo. Sxi volis ludi kun ili, sed kun teruro ili forkuris. Poste
venis malgranda nigra besto, tio estis hundo, sed sxi antauxe neniam
vidis hundon; tiu cxi komencis tiel furioze sxin boji, ke sxi tute
ektimigxis kaj ree forkuris en la liberan maron. Sed neniam sxi forgesos
la belegajn arbarojn, la verdajn montetojn kaj la malgrandajn infanojn,
kiuj povis nagxi, kvankam ili ne havis fisxan voston.
La kvara fratino ne estis tiel kuragxa; sxi restis en la mezo de la
sovagxa maro kaj rakontis, ke gxuste tie estas la plej bele. Oni povas
rigardi tre malproksime cxirkauxe, kaj la cxielo staras kiel vitra
klosxo super la maro. Sxipojn sxi vidis, sed nur tre malproksime, ili
elrigardis kiel mevoj; la ludantaj delfenoj sin renversadis kaj la
grandaj balenoj sxprucis akvon el la truoj de siaj nazoj supren, ke gxi
elrigardis cxirkauxe kiel centoj da fontanoj.
Nun venis la tempo por la kvina fratino. Sxia naskotago estis gxuste
en la mezo de vintro, kaj tial sxi vidis, kion la aliaj la unuan fojon
ne vidis. La maro estis preskaux tute verda, kaj cxirkauxe nagxis
grandaj montoj de glacio, el kiuj, laux sxia rakonto, cxiu elrigardis
kiel perlo kaj tamen estis multe pli granda ol la turoj, kiujn la homoj
konstruas. En la plej mirindaj formoj ili sin montris kaj brilis kiel
diamantoj. Sxi sidigxis sur unu el la plej grandaj, kaj cxiuj sxipistoj
forkuradis kun teruro de la loko, kie sxi sidis kaj lasis la venton ludi
kun sxiaj longaj haroj. Sed je la vespero la cxielo kovrigxis je nuboj,
gxi tondris kaj fulmis, dum la nigra maro levis la grandajn pecegojn
da glacio alte supren kaj briligis ilin en la forta fulmado. Sur cxiuj
sxipoj oni mallevis la velojn; estis timego, teruro, sed sxi sidis
trankvile sur sia nagxanta glacia monto kaj vidis, kiel la fajraj fulmoj
zigzage sin jxetadis en la sxauxman maron.
Kiam iu el la fratinoj venis la unuan fojon super la akvon, cxiu
estis ravata de la nova kaj bela, kiun sxi vidis; sed nun, kiam ili kiel
grandagxaj knabinoj havis la permeson supreniri cxiufoje laux sia volo,
gxi farigxis por ili indiferenta; ili deziregis ree hejmen, kaj post la
paso de unu monato ili diris, ke malsupre en la domo estas la plej bele
kaj tie oni sin sentas la plej oportune.
Ofte en vespera horo la kvin fratinoj cxirkauxprenadis unua la alian
per la manoj kaj suprennagxadis en unu linio super la akvon. Ili havis
belegajn vocxojn, pli belajn ol la vocxo de homo, kaj kiam ventego
komencigxis kaj ili povis supozi, ke rompigxos sxipoj, ili nagxadis
antaux la sxipoj kaj kantadis agrable pri la beleco sur la fundo de la
maro, kaj petis la sxipanojn ne timi veni tien. Sed tiuj cxi ne povis
kompreni la vortojn, ili pensis ke gxi estas la ventego; kaj ili ankaux
ne povis vidi la belajxojn de malsupre, cxar se la sxipo iris al la
fundo, la homoj mortis en la akvo kaj venis nur jam kiel malvivuloj en
la palacon de la regxo de la maro.
Kiam je la vespero la fratinoj tiel mano en mano sin alte levis tra
la maro, tiam la malgranda fratino restis tute sola kaj rigardis post
ili, kaj estis al sxi, kiel sxi devus plori; sed virino de maro ne havas
larmojn, kaj tial sxi suferas multe pli multe.
--Ho, se mi jam havus la agxon de dekkvin jaroj! sxi diris. Mi
scias, ke gxuste mi forte amos la mondon tie supre kaj la homojn, kiuj
tie logxas kaj konstruas!
Fine sxi atingis la agxon de dekkvin jaroj.
--Jen vi elkreskis, diris sxia avino, la maljuna regxino-vidvino.
Venu, kaj mi vin ornamos kiel viajn aliajn fratinojn! Sxi metis al sxi
kronon el blankaj lilioj sur la harojn, sed cxiu folieto de floro estis
duono de perlo; kaj la maljuna avino lasis almordigxi al la vosto de la
regxidino ok grandajn ostrojn, por montri sxian altan staton.
--Tio cxi doloras! diris la virineto de maro.
--Jes, kortega ceremonio postulas maloportunecon! diris la avino.
Ho, sxi fordonus kun plezuro cxiun cxi belegajxon kaj dejxetus la
multepezan kronon! Sxiaj rugxaj gxardenaj floroj staris al sxi multe pli
bone, sed nenio helpis. "Adiaux!" sxi diris kaj levis sin facile kaj
bele tra la akvo.
Antaux momento subiris la suno, kiam sxi levis la kapon super la
suprajxo de la maro; sed cxiuj nuboj brilis ankoraux kiel rozoj kaj
oro, kaj tra la palrugxa aero lumis la stelo de la vespero, la aero
estis trankvila kaj fresxa kaj nenia venteto movis la maron. Sur la
maro staris granda trimasta sxipo, nur unu velo estis levita, cxar
estis nenia bloveto, kaj inter la sxnuregaro sidis cxie sxipanoj. Oni
auxdis muzikon kaj kantadon, kaj kiam la vespero farigxis pli malluma,
centoj da koloraj lanternoj estis ekbruligitaj; gxi elrigardis, kvazaux
la flagoj de cxiuj nacioj blovigxas en la aero. La virineto de maro
alnagxis gxis la fenestro de la kajuto, kaj cxiufoje, kiam la akvo sxin
levis, sxi provis rigardi tra la klaraj vitroj de la fenestroj en la
kajuton, kie staris multaj ornamitaj homoj, sed la plej bela el ili
estis la juna regxido kun la grandaj nigraj okuloj. Li povis havi la
agxon de dekses jaroj, lia tago de naskigxo gxuste nun estis festata,
kaj pro tio cxi regis la tuta tiu gajeco kaj belegeco. La sxipanoj
dancis sur la ferdeko, kaj kiam la regxido al ili eliris, pli ol cent
raketoj levigxis en la aeron. Ili lumis kiel luma tago, tiel ke la
virineto de maro ektimis kaj subigxis sub la akvon. Sed baldaux sxi
denove ellevis la kapon kaj tiam sxajnis al sxi, kvazaux cxiuj steloj
de la cxielo defalas al sxi. Neniam ankoraux sxi vidis tian fajrajxon.
Grandaj sunoj mugxante sin turnadis, belegaj fajraj fisxoj sin levadis
en la bluan aeron kaj de cxio estis vidata luma rebrilo en la klara
trankvila maro. Sur la sxipo mem estis tiel lume, ke oni povis vidi ecx
la plej malgrandan sxnuron, ne parolante jam pri la homoj. Kiel bela
la juna regxido estis, kaj li premis al la homoj la manojn kun afabla
ridetado, dum la muziko sonis tra la bela nokto.
Jam farigxis malfrue, sed la virineto de maro ne povis deturni
la okulojn de la sxipo kaj de la bela regxido. La koloraj lanternoj
estingigxis, la raketoj sin ne levadis pli en la aeron, la pafilegoj
jam pli ne tondris, sed profunde en la maro estis movado kaj bruado.
La virineto de maro sidis sur la akvo kaj balancigxis supren kaj
malsupren, tiel ke sxi povis enrigardadi en la kajuton. Sed pli rapide
la sxipo kuris super la ondoj, unu velo post la alia estis levataj, pli
forte batis la ondoj, nigra nubego sin montris kaj fulmoj malproksimaj
ekbrilis. Terura ventego baldaux komencigxis. Tial la sxipanoj demetis
la velojn. La granda sxipo balancigxis en rapidega kurado sur la sovagxa
maro; kiel grandaj nigraj montoj sin levadis la sxauxmanta akvo,
minacante sin transjxeti super la mastoj, sed la sxipo sin mallevadis
kiel cigno inter la altaj ondoj kaj levadis sin ree sur la akvajn
montojn. Al la virineto de maro gxi sxajnis kiel veturo de plezuro, sed
la sxipanoj tute alie tion cxi rigardis; la sxipo gxemegis kaj krakis,
la cxefa masto rompigxis en la mezo kiel kano, kaj la sxipo kusxigxis
sur flanko kaj la akvo eniris en la internajxon de la sxipo. Nun la
virineto de maro vidis, ke la sxipanoj estas en dangxero, sxi devis sin
mem gardi antaux la traboj kaj rompajxoj de la sxipo, kiuj estis pelataj
super la akvo. Kelkan tempon estis tiel mallumege, ke sxi nenion povis
vidi; sed jen ekfulmis kaj farigxis denove tiel lume, ke la virineto de
maro klare revidis cxiujn sur la sxipo. Cxiu penis sin savi, kiel li
povis. La plej multe sxi observadis la junan regxidon kaj sxi vidis,
kiam la sxipo rompigxis, ke li falis en la profundan maron. En la unua
momento sxi estis tre gxoja, cxar nun li ja venos al sxi, sed baldaux
venis al sxi en la kapon, ke la homoj ja ne povas vivi en la akvo kaj
tiel li nur malviva venos en la palacon de la regxo de la maro.
Ne, morti li ne devas! Tial la virineto de maro eknagxis inter
la traboj kaj tabuloj, kiuj kuradis sur la maro forgesis la propran
dangxeron, subnagxis profunde en la akvon kaj sin levis denove inter
la altaj ondoj. Fine sxi atingis la junan regxidon, kiu jam apenaux
sin tenis sur la suprajxo de la sovagxa maro. Liaj manoj kaj piedoj
komencis jam lacigxi, la belaj okuloj sin fermis, li devus morti, se sxi
ne alvenus. Sxi tenis lian kapon super la akvo kaj lasis sin peli de la
ondoj kien ili volis.
Cxirkaux la mateno la ventego finigxis. De la sxipo ne restis ecx unu
ligneto. Rugxa kaj brilanta sin levis la suno el la akvo, kaj sxajnis,
ke per tio cxi la vangoj de la regxido ricevis vivon, tamen liaj okulaj
restis fermitaj. La virineto de maro kisis lian altan belan frunton kaj
reordigis liajn malsekajn harojn. Sxajnis al sxi, ke li estas simila je
la marmora statuo en sxia malgranda gxardeno. Sxi lin kisis kaj rekisis
kaj forte deziris, ke li restu viva.
Jen montrigxis tero, altaj bluaj montoj, sur kies suproj brilis
la blanka negxo, kiel amaso da cignoj. Malsupre sur la bordo staris
belegaj verdaj arbaroj kaj antaux ili staris pregxejo aux monahxejo,
estis ankoraux malfacile bone gxin diferencigi, sed konstruo gxi estis.
Citronaj kaj orangxaj arboj kreskis en la gxardeno kaj antaux la eniro
staris altaj palmoj. La maro faris tie cxi malgrandan golfeton, en kiu
la akvo estis tute trankvila, sed tre profunda, kaj kiu estis limita
de superakvaj sxtonegoj, kovritaj de delikata blanka sablo. Tien cxi
alnagxis la virineto de maro kun la bela princo, kusxigis lin sur la
sablo kaj zorgis, ke lia kapo kusxu alte en la varma lumo de la suno.
Eksonis la sonoriloj en la granda blanka konstruo kaj multaj junaj
knabinoj sin montris en la gxardeno. Tiam la virineto de maro fornagxis
kaj kasxis sin post kelkaj altaj sxtonoj, kiuj elstaris el la akvo,
kovris la harojn kaj bruston per sxauxmo de la maro, tiel ke neniu povis
vidi sxian belan vizagxon, kaj sxi nun observadis, kiu venos al la
malfelicxa regxido.
Ne longe dauxris kaj alvenis juna knabino. Sxi videble forte ektimis,
sed nur unu momenton, kaj baldaux sxi vokis multajn homojn, kaj la
virineto de maro vidis, ke la regxido denove ricevis la konscion kaj
ridetis al cxiuj cxirkauxstarantoj, sed al sia savintino li ne ridetis,
li ja ecx ne sciis, ke al sxi li devas danki la vivon. Sxi sentis sin
tiel malgxoja, ke sxi, kiam oni lin forkondukis en la grandan konstruon,
malgaje subnagxis sub la akvon kaj revenis al la palaco de sia patro.
Sxi estis cxiam silenta kaj enpensa, sed nun gxi farigxis ankoraux
pli multe. La fratinoj sxin demandis, kion sxi vidis la unuan fojon tie
supre, sed sxi nenion al ili rakontis.
Ofte en vespero kaj mateno sxi levadis sin al la loko, kie sxi
forlasis la regxidon. Sxi vidis, kiel la fruktoj de la gxardeno farigxis
maturaj kaj estis desxiritaj, sxi vidis, kiel la negxo fluidigxis sur la
altaj montoj, sed la regxidon sxi ne vidis, kaj cxiam pli malgxoja sxi
tial revenadis hejmen. Sxia sola plezuro estis sidi en sia gxardeneto
kaj cxirkauxpreni per la brakoj la belan marmoran statuon, kiu estis
simila je la regxido; sed siajn florojn sxi ne flegis, kaj sovagxe
ili kreskis super la vojetoj, kaj iliaj longaj trunketoj kaj folioj
sin kunplektis kun la brancxoj de la arboj tiel, ke tie farigxis tute
mallume.
Fine sxi ne povis pli elteni kaj rakontis al unu el siaj fratinoj,
kaj baldaux tiam sciigxis cxiuj aliaj, sed je vorto de honoro neniu pli
ol tiu, kaj kelkaj aliaj virinetoj de maro, kiuj tamen rakontis gxin nur
al siaj plej proksimaj amikinoj. Unu el ili povis doni sciajxon pri la
regxido, sxi ankaux vidis la feston naskotagan sur la sxipo, sciis, de
kie la regxido estas kaj kie sin trovas lia regno.
"Venu, fratineto!" diris la aliaj regxidinoj, kaj interplektinte la
brakojn reciproke post la sxultroj, ili sin levis en longa linio el la
maro tien, kie sin trovis la palaco de la regxido.
Tiu cxi palaco estis konstruita el helflava brilanta speco de sxtono,
kun grandaj marmoraj sxtuparoj, el kiuj unu kondukis rekte en la maron.
Belegaj orkovritaj kupoloj sin levadis super la tegmentoj, kaj inter la
kolonoj, kiuj cxirkauxis la tutan konstruon, staris marmoraj figuroj,
kiuj elrigardis kiel vivaj ekzistajxoj. Tra la klara vitro en la altaj
fenestroj oni povis rigardi en la plej belegajn salonojn, kie pendis
multekostaj silkaj kurtenoj kaj tapisxoj kaj cxiuj muroj estis ornamitaj
per grandaj pentrajxoj, ke estis efektiva plezuro cxion tion cxi vidi.
En la mezo de la granda salono batis alta fontano, gxiaj radioj sin
levadis gxis la vitra kupolo de la plafono, tra kiu la suno lumis sur la
akvo kaj la plej belaj kreskajxoj, kiuj sin trovis en la granda baseno.
Nun sxi sciis, kie li logxas, kaj tie sxi montradis sin ofte en
vespero kaj en nokto sur la akvo; sxi alnagxadis multe pli proksime
al la tero, ol kiel kuragxus ia alia, sxi ecx sin levadis tra la tuta
mallargxa kanalo, gxis sub la belega marmora balkono. Tie sxi sidadis
kaj rigardis la junan regxidon, kiu pensis, ke li sidas sola en la klara
lumo de la luno.
Ofte en vespero sxi vidadis lin forveturantan sub la sonoj de muziko
en lia belega sxipeto ornamita per flagoj; sxi rigardadis tra la verdaj
kanoj, kaj se la vento kaptadis sxian longan blankan vualon kaj iu sxin
vidis, li pensis, ke gxi estas cigno, kiu disvastigas la flugilojn.
Ofte en la nokto, kiam la fisxistoj kaptadis fisxojn sur la maro cxe
lumo de torcxoj, sxi auxdadis, ke ili rakontas multon da bona pri la
juna regxido, kaj sxi gxojadis, ke sxi savis al li la vivon, kiam li
preskaux sen vivo estis pelata de la ondoj, kaj sxi ekmemoradis, kiel
firme lia kapo ripozis sur sxia brusto kaj kiel kore sxi lin kisis. Pri
tio cxi li nenion sciis, li ne povis ecx songxi pri sxi.
Cxiam pli kaj pli kreskis sxia amo al la homoj, cxiam pli sxi deziris
povi sin levi al ili kaj vivi inter ili, kaj ilia mondo sxajnis al
sxi multe pli granda ol sxia. Ili ja povas flugi sur sxipoj trans la
maron, sin levi sur la altajn montojn alte super la nubojn, kaj la
landoj, kiujn ili posedas, sin etendas kun siaj arbaroj kaj kampoj pli
malproksime, ol sxi povas atingi per sia rigardo. Multon sxi volus
scii, sed la fratinoj ne povis doni al sxi respondon je cxio, kaj tial
sxi demandadis pri tio la maljunan avinon, kiu bone konis la pli altan
mondon, kiel sxi nomadis la landojn super la maro.
--Se la homoj ne dronas, demandis la virineto de maro, cxu ili tiam
povas vivi eterne, cxu ili ne mortas, kiel ni tie cxi sur la fundo de la
maro?
--Ho jes, diris la maljunulino, ili ankaux devas morti, kaj la tempo
de ilia vivo estas ankoraux pli mallonga ol de nia. Ni povas atingi la
agxon de tricent jaroj, sed kiam nia vivo cxesigxas, ni turnigxas en
sxauxmon kaj ni ne havas tie cxi ecx tombon inter niaj karaj. Ni ne
havas senmortan animon, ni jam neniam revekigxas al vivo, ni similas je
la verda kreskajxo, kiu, unu fojon detrancxita, jam neniam pli povas
revivigxi. Sed la homoj havas animon, kiu vivas eterne, kiam la korpo
jam refarigxis tero. La animo sin levas tra la etero supren, al la
brilantaj steloj! Tute tiel, kiel ni nin levas el la maro kaj rigardas
la landojn de la homoj, tiel ankaux ili sin levas al nekonataj belegaj
lokoj, kiujn ni neniam povos vidi.
--Kial ni ne ricevis senmortan animon? malgxoje demandis la virineto
de maro. Kun plezuro mi fordonus cxiujn centojn da jaroj, kiujn mi povas
vivi, por nur unu tagon esti homo kaj poste preni parton en la cxiela
mondo!
--Pri tio cxi ne pensu! diris la maljunulino, nia sorto estas multe
pli felicxa kaj pli bona, ol la sorto de la homoj tie supre!
--Sekve mi mortos kaj disfluigxos kiel sxauxmo sur la maro, mi jam
ne auxdados la muzikon de la ondoj, ne vidados pli la belajn florojn kaj
la luman sunon! Cxu mi nenion povas fari, por ricevi eternan animon?
--Ne! diris la maljunulino, nur se homo vin tiel ekamus ke vi estus
por li pli ol patro kaj patrino, se li alligigxus al vi per cxiuj siaj
pensoj kaj sia amo kaj petus, ke la pastro metu lian dekstran manon en
la vian kun la sankta promeso de fideleco tie cxi kaj cxie kaj eterne,
tiam lia animo transfluus en vian korpon kaj vi ankaux ricevus parton en
la felicxo de la homoj. Li donus al vi animon kaj retenus tamen ankaux
sian propran. Sed tio cxi neniam povas farigxi! Gxuste tion, kio tie cxi
en la maro estas nomata bela, vian voston de fisxo, ili tie supre sur la
tero trovas malbela. Cxar mankas al ili la gxusta komprenado, tie oni
devas havi du malgraciajn kolonojn, kiujn ili nomas piedoj, por esti
nomata bela!
La virineto de maro ekgxemis kaj rigardis malgxoje sian fisxan
voston.
--Ni estu gajaj! diris la maljunulino, ni saltadu kaj dancadu en
la tricent jaroj, kiujn la sorto al ni donas; gxi estas certe suficxa
tempo, poste oni tiom pli senzorge povas ripozi. Hodiaux vespere ni
havos balon de kortego!
Kaj gxi estis efektive belego, kiun oni sur la tero neniam vidas. La
muroj kaj la plafono de la granda salono estis de dika, sed travidebla
vitro. Multaj centoj da grandegaj konkoj, rugxaj kiel rozoj kaj verdaj
kiel herbo, staris en vicoj sur cxiu flanko kun blue brulanta flamo,
kiu lumigis la tutan salonon kaj tralumis ecx tra la muroj, tiel ke la
maro cxirkauxe estis tute plena je lumo. Oni povis bone vidi cxiujn la
sennombrajn fisxojn, grandajn kaj malgrandajn, kiel ili alnagxadis al la
vitraj muroj; sur unuj la skvamoj sxajnis purpuraj, sur aliaj ili brilis
kiel oro kaj argxento.
En la mezo tra la salono fluis largxa kvieta rivero, kaj sur gxi
dancis la viroj kaj virinetoj de maro laux sia propra dolcxa kantado.
Tiel belajn vocxojn la homoj sur la tero ne havas. La plej juna
regxidino kantis la plej bele, oni aplauxdadis al sxi, kaj por unu
momento sxi sentis gxojon en la koro, cxar sxi sciis, ke sxi havas la
plej belan vocxon en la maro kaj sur la tero. Sed baldaux sxi denove
komencis pensadi pri la mondo supra. Sxi ne povis forgesi la belan
regxidon kaj sian doloron, ke sxi ne havas senmortan animon kiel li.
Tial sxi elsxteligxis el la palaco de sia patro, kaj dum interne cxio
kantadis kaj gxojadis, sxi sidis malgaja en sia gxardeneto. Tiam subite
sxi ekauxdis la sonon de korno penetrantan al sxi tra la akvo, kaj sxi
ekpensis : "nun li kredeble sxipas tie supre, li, kiun mi amas pli ol
patron kaj patrinon, li, al kiu mi pendas per cxiuj miaj pensoj kaj
en kies manon mi tiel volonte metus la felicxon de mia vivo. Cxion mi
riskos, por akiri lin kaj senmortan animon! Dum miaj fratinoj dancas en
la palaco de mia patro, mi iros al la mara sorcxistino. Gxis hodiaux mi
cxiam sentis teruron antaux sxi, sed eble sxi povas doni al mi konsilon
kaj helpon".
La regxidino eliris el sia gxardeneto kaj rapidis al la bruanta
akvoturnejo, post kiu logxis la sorcxistino. Sur tiu cxi vojo sxi
antauxe neniam iris; tie kreskis nenia floro, nenia herbeto, nur nuda
griza sabla tero sin etendis gxis la akvoturnejo, kie la akvo sxauxme
batadis, turnigxante kiel bruantaj radoj muelaj, kaj cxion, kion gxi
kaptadis, tiregadis kun si en la profundegon. Inter tiuj cxi cxion
ruinigantaj akvaj turnajxoj la regxidino devis trapasxi, por atingi la
terajxon de la sorcxistino, kaj tie sxi devis ankoraux longe iri sur
varma sxanceligxanta sxlimo, kiun la sorcxistino nomadis sia torfajxo.
Post tiu staris sxia domo en la mezo de stranga arbaro. Cxiuj arboj kaj
arbetajxoj estis polipoj, duone besto duone kreskajxo, ili elrigardis
kiel centkapaj serpentoj, kiuj kreskis el la tero; cxiuj brancxoj estis
longaj sxlimaj brakoj kun fingroj kiel fleksaj vermoj, kaj cxiu membro
sin movadis, de la radiko gxis la plej alta supro. Cxion, kion ili
povis en la maro kapti, ili cxirkauxvolvadis fortike, por jam neniam
gxin ellasi. La malgranda regxidino kun teruro haltis antaux tiu cxi
arbaro; sxia koro batis de timego; sxi jam estis preta iri returne, sed
sxi ekpensis pri la regxido kaj pri la akirota homa animo kaj farigxis
denove kuragxa. Siajn longajn, libere defalantajn harojn sxi alligis
fortike cxirkaux la kapo, por ke la polipoj ne povu per tio cxi sxin
ekkapti, la ambaux manojn sxi almetis kruce al la brusto kaj rapide
iris antauxen, kiel fisxo rapidanta tra la akvo, inter la teruraj
polipoj, kiuj etendadis post sxi siajn fleksajn brakojn kaj fingrojn.
Sxi rimarkis, kiel cxiu el ili objekton unu fojon kaptitan tenis forte
per centoj da malgrandaj brakoj, kiel per feraj ligiloj. Homoj pereintaj
en la maro kaj falintaj al la fundo elrigardadis kiel blankaj ostaroj el
la brakoj de la polipoj. En la brakoj ili tenis partojn de sxipoj kaj
kestojn, ostarojn de bestoj surteraj kaj, kio sxajnis al la regxidino
la plej terura--virineton de maro, kiun ili estis kaptintaj kaj
sufokintaj.
Jen sxi venis al granda, preskaux cxie kovrita de sxlimo, placo en la
arbaro, kie grandaj grasaj maraj serpentoj sin volvadis kaj montradis
sian abomenan blankflavan ventron. En la mezo de la placo staris domo,
konstruita el la blankaj ostoj do homoj pereintaj en la maro; tie sidis
la sorcxistino de la maro kaj mangxigadis testudon el sia busxo, kiel la
homoj donas sukeron al kanarieto. La malbelajn grasajn serpentojn de la
maro sxi nomadis siaj amataj kokidoj kaj lasis ilin ludi sur sia granda
sponga brusto.
--Mi jam scias, kion vi volas! diris la sorcxistino, tre malsagxe!
Tamen via volo estos plenumita, cxar gxi jxetos vin en malfelicxon, mia
bela regxidineto. Vi volus liberigxi de via fisxa vosto kaj por tio
havi du trabojn por la irado, kiel la homoj, por ke la juna regxido
enamigxu en vin kaj vi ricevu lin kaj senmortan animon! Cxe tio cxi
la sorcxistino ridis tiel lauxte kaj malbele, ke la testudo kaj la
serpentoj falis sur la teron. Vi ne povis veni en pli oportuna tempo.
Morgaux post la levigxo de la suno mi jam ne povus al vi helpi, gxis
ree pasus jaro. Mi kuiros al vi trinkajxon, kun kiu vi ankoraux antaux
la levigxo de la suno devas nagxi al la tero, sidigxi sur la bordo kaj
eltrinki la trinkajxon; tiam via fisxa vosto turnigxos en tion, kion
la homoj nomas graciaj piedoj, sed gxi doloros, gxi estos al vi, kiel
se akra glavo vin trancxus. Cxiuj, kiuj vin vidos, diros, ke vi estas
la plej bela homa estajxo, kiun ili vidis. Restos al vi via facila
flugetanta irado, nenia dancistino povos flirtadi tiel gracie kiel vi,
sed cxe cxiu pasxo, kiun vi faros, vi sentos, kiel vi pasxus sur akran
trancxilon. Se vi volas cxion cxi elteni, tiam mi al vi helpos!
--Jes! diris la virineto de maro kun tremanta vocxo kaj pensis pri
la regxido kaj pri la ricevota animo.
--Sed memoru, diris la sorcxistino, se vi unu fojon farigxis homo,
vi jam neniam pli povas refarigxi virineto de maro! vi jam neniam pli
povos sin mallevi tra la akvo al viaj fratinoj kaj al la palaco de via
patro, kaj se vi ne akiros la amon de la princo, tiel ke li pro vi
forgesu patron kaj patrinon, alligigxu al vi per cxiuj siaj pensoj kaj
ordonu al la pastro, ke tiu metu viajn manojn en la liajn tiel, ke vi
farigxu edzo kaj edzino, tiam vi ne ricevos senmortan animon! Je la unua
mateno post lia edzigxo kun alia via koro dissxirigxos kaj farigxos
sxauxmo sur la maro.
--Mi gxin volas! diris la virineto de maro kaj sxi estis pala kiel
la morto.
--Sed vi devas ankaux pagi al mi! diris la sorcxistino, kaj ne
malmulton mi postulas. Vi havas la plej belan vocxon el cxiuj tie cxi
sur la fundo de la maro, per gxi vi esperas tie ensorcxi la regxidon,
sed la vocxon vi devas doni al mi. La plej bonan, kion vi posedas, mi
volas ricevi por mia kara trinkajxo! Mian propran sangon mi ja devas
doni por gxi, por ke la trinkajxo farigxu akra, kiel glavo ambauxflanke
trancxanta!
--Sed se vi prenos de mi mian vocxon, diris la virineto de maro, kio
do tiam restos al mi?
--Via bela eksterajxo, diris la sorcxistino, via flugetanta irado
kaj viaj parolantaj okuloj, per kiuj vi jam povas malsagxigi homan
koron. Nu, cxu vi perdis la kuragxon? Eletendu vian malgrandan langon,
kaj mi detrancxos gxin por mia peno kaj vi ricevos la karan trinkajxon!
--Gxi farigxu! diris la virineto de maro, kaj la sorcxistino metis
la kaldronon, por kuiri la sorcxan trinkajxon. Pureco estas duono de
vivo! sxi diris kaj elfrotis la kaldronon per la serpentoj, kiujn sxi
kunligis en unu tuberon. Poste sxi gratis al si mem la bruston kaj
engutigis en la kaldronon sian nigran sangon. La vaporo formis la plej
strangajn flgurojn, tiel ke estis terure ilin vidi. Cxiun momenton
la sorcxistino metis novajn objektojn en la kaldronon, kaj kiam gxi
komencis bone boli, estis tute, kiel se plorus krokodilo. Fine la
trinkajxo estis preta; sxi elrigardis kiel la plej klara akvo.
--Jen ricevu gxin! diris la sorcxistino kaj detrancxis al la
virineto de maro la langon; la virineto nun jam estis muta, povis jam
nek kanti nek paroli.
--Se la polipoj volos vin kapti, kiam vi iros returne tra mia
arbaro, diris la sorcxistino, sxprucu sur ilin nur unu solan guton de
tiu cxi trinkajxo, tiam iliaj brakoj kaj fingroj disfalos en mil pecojn!
Sed tion cxi la regxidino ne bezonis, la polipoj timigite sin retiris de
sxi, kiam ili vidis la brilantan trinkajxon, kiu lumis en sxia mano kiel
radianta stelo. Tiel sxi baldaux pasis la arbaron, la marcxon kaj la
akvoturnejon.
Sxi povis vidi la palacon de sia patro; la torcxoj en la granda
salono de dancado estis estingitaj; tie certe jam cxiuj dormis, tamen
sxi ne kuragxis iri al ili nun, kiam sxi estis muta kaj la koro volis
dissxirigxi al sxi de malgxojo; sxi ensxteligxis en la gxardenon,
derompis floron de la bedoj de cxiuj siaj fratinoj, jxetis al la palaco
milojn da kisoj per la fingroj kaj levigxis tra la mallume-blua maro
supren.
La suno ankoraux ne estis levigxinta, kiam sxi ekvidis la palacon de
la regxido kaj supreniris sur la belega marmora sxtuparo. La luno lumis
mirinde klare. La malgranda virineto de maro eltrinkis la brule akran
trinkajxon, kaj estis al sxi, kiel se ambauxakra glavo trairus tra sxia
delikata korpo, sxi perdis la konscion kaj falis kiel mortinta. Kiam la
suno eklumis super la maro, sxi vekigxis kaj sentis fortan doloron, sed
rekte antaux sxi staris la aminda juna regxido, kiu direktis sur sxin
siajn okulojn nigrajn kiel karbo, tiel ke sxi devis mallevi la siajn,
kaj tiam sxi rimarkis, ke sxia fisxa vosto perdigxis kaj sxi havis la
plej graciajn malgrandajn blankajn piedetojn, kiujn bela knabino nur
povas havi. Sed sxi estis tute nuda, kaj tial sxi envolvis sin en siajn
densajn longajn harojn. La regxido demandis, kiu sxi estas kaj kiel sxi
venis tien cxi, kaj sxi ekrigardis lin per siaj mallumebluaj okuloj
kviete sed ankaux tiel malgaje, cxar paroli sxi ja ne povis. Tiam li
prenis sxian manon kaj kondukis sxin en la palacon. Cxe cxiu pasxo,
kiun sxi faris, estis al sxi, kiel la sorcxistino antauxdiris, kiel
se sxi pasxus sur akrajn pinglojn kaj trancxilojn, sed sxi elportadis
gxin volonte. Sub la mano de la regxido sxi supreniris facile kiel akva
veziko sur la sxtuparo, kaj li kaj ankaux cxiuj aliaj admiris sxian
gracian flugetantan iradon.
Multekostaj vestoj el silko kaj muslino estis nun donitaj al sxi, en
la palaco sxi estis la plej bela el cxiuj, sed sxi estis muta, povis nek
kanti nek paroli. Belaj sklavinoj, vestitaj en silko kaj oro, eliradis
kaj kantadis antaux la regxido kaj liaj gepatroj. Unu kantis pli agrable
ol cxiuj aliaj, kaj la regxido aplauxdis kaj ridetis al sxi; tiam la
virineto de maro farigxis malgxoja, sxi sciis, ke sxi mem kantus multe
pli bele. Ho! sxi diris al si mem, se li nur scius, ke, por esti cxe li,
mi fordonis je eterne mian vocxon!
Jen la sklavinoj ekdancis belegajn flugetajn dancojn sub la plej bela
muziko; tiam la virineto de maro levis siajn belajn blankajn brakojn,
starigxis sur la pintoj de la fingroj piedaj kaj ekflugetis sur la
planko, dancante kiel ankoraux neniu dancis. Cxe cxiu movo sxia beleco
pli multe elmontrigxadis, kaj sxiaj okuloj parolis pli interne kaj pli
profunde al la koro, ol la kantado de la sklavinoj.
Cxiuj estis ensorcxitaj de gxi, aparte la regxido, kiu nomis la
regxidinon lia amata trovitino, kaj sxi dancis senhalte, kvankam
cxiufoje, kiam sxia piedo tusxis la plankon, sxajnis al sxi, kiel sxi
ekpasxus sur akran trancxilon. La regxido diris, ke sxi estu cxiam apud
li, kaj sxi ecx ricevis la permeson dormi sur velura kuseno antaux lia
pordo.
Li lasis fari al sxi viran vestajxon, por ke sxi povu akompanadi
lin ankaux sur cxevalo. Ili rajdadis tra la bonodoraj arbaroj, kie la
verdaj brancxoj tusxadis iliajn sxultrojn kaj la birdetoj kantadis
inter la fresxaj folioj. Sxi levadis sin kun la regxido sur la altajn
montojn, kaj kvankam sxiaj graciaj piedetoj sangadis, sxi tamen ridadis
je tio cxi kaj sekvadis lin gxis ili ekvidadis la nubojn preterflugantaj
profunde sub ili, kiel se gxi estus amaso da birdoj, iranta al la
fremdaj landoj.
En domo, en la palaco de la regxido, sxi iradis, kiam en la nokto la
aliaj dormis, sur la largxan marmoran sxtuparon kaj malvarmigadis siajn
brulantajn piedojn en la malvarma akvo de la maro kaj tiam sxi pensadis
pri siaj parencoj en la profundajxo.
En unu nokto sxiaj fratinoj venis, reciproke tenante sin per la
brakoj; ili kantis, nagxante super la akvo, tre malgajajn melodiojn.
Sxi faris al ili signon, kaj ili sxin rekonis kaj rakontis, kiel
profunde sxi ilin cxiujn malgxojigis. De tiu tempo ili vizitadis sxin
cxiun nokton, kaj en unu nokto sxi rimarkis en granda malproksimeco la
maljunan avinon, kiu jam de tre longa tempo ne estis sin levinta al la
suprajxo de la maro, kaj la regxon de la maro kun sia krono sur la kapo.
Ili etendis al sxi la manojn, sed ambaux ne kuragxis veni tiel proksime
al la tero, kiel la fratinoj.
De tago al tago la regxido sxin cxiam pli ekamadis, li amis sxin,
kiel oni povas nur ami bonan belan infanon, sed fari sxin regxino tio
cxi neniam venis al li en la kapon, kaj tamen sxi ja devis farigxi lia
edzino, cxar alie sxi ne ricevus senmortan animon, sed devus en la
mateno de lia edzigxo farigxi sxauxmo sur la maro.
Cxu vi ne amas min pli ol cxiun? kvazaux paroladis la okuloj de la
regxidineto, kiam li sxin prenadis en siajn brakojn kaj kisadis sxian
belan frunton.
--Jes, vin mi amas la plej multe! diris la regxido, cxar vi havas
la plej bonan koron, vi estas al mi la plej multe aldonita kaj vi estas
simila je unu juna knabino, kiun mi unu fojon vidis, sed jam kredeble
neniam revidos. Mi estis sur sxipo, kiu rompigxis; la ondoj alpelis
min al tero proksime de sankta pregxejo, en kiu multaj junaj knabinoj
faris la meson. La plej juna el ili trovis min tie sur la bordo kaj
savis al mi la vivon; nur du fojojn mi sxin vidis. Sxi estus la sola
knabino, kiun mi povus ami en tiu cxi mondo, sed vi estas simila je sxi,
vi preskaux forpremas sxian figuron en mia animo. Sxi apartenas al la
sankta pregxejo, kaj tial vin sendis al mi mia bona felicxo; neniam ni
disigxos unu de la alia!
--Ha! li ne scias, ke mi savis al li la vivon! pensis la
regxidineto, mi portis lin trans la maro al la arbaro, kie staras la
pregxejo; mi rigardis lin post la sxauxmo kaj atendis, cxu ne venos
al li ia homo. Mi vidis la belan knabinon, kiun li amas pli ol min!
La virineto de maro profunde gxemis, plori sxi ne povis. La knabino
apartenas al la sankta pregxejo, li diris, neniam sxi elvenos en la
mondon, ili neniam renkontos unu la alian, mi estas apud li, mi vidas
lin cxiutage, mi lin flegos, mi lin amos, mi oferos al li mian vivon!
Sed jen la regxido devis edzigxi kaj ricevi kiel edzino la filinon
de la najbara regxo; tial oni pretigis tian belan sxipon. La regxido
veturas, oni diras, por ekkoni la landojn de la najbara regxo, sed
efektive gxi estas farata por rigardi la filinon de la najbara regxo;
grandan sekvantaron li devis kunpreni. La virineto de maro balancis la
kapeton kaj ridetis; sxi konis la pensojn de la regxido pli bone ol
cxiuj aliaj. "Mi devas veturi! li diris al sxi, mi devas rigardi la
belan regxidinon; miaj gepatroj gxin postulas, sed por preni gxin kiel
fiancxino, tion ili ne volas min devigi. Mi ne povas sxin ami! Sxi ne
estas simila je la bela knabino en la pregxejo, je kiu vi estas simila.
Se mi iam devus elekti fiancxinon, tiam la elekto pli volonte falus sur
vin, mia muta trovitineto kun la parolantaj okuloj!" Cxe tio li sxin
kisis sur sxia rugxa busxo, ludis kun sxiaj longaj haroj kaj metis sian
kapon al sxia koro, kaj pli vive sxi ekrevis pri homa felicxo kaj pri
senmorta animo.
--Vi ja ne timas la maron, vi, muta infano, li demandis, kiam ili
staris sur la belega sxipo, kiu devis lin veturigi al la lando de la
najbara regxo, kaj li rakontis al sxi pri ventegoj kaj senventeco, pri
mirindaj fisxoj en la profundajxo kaj kion la subakvigxistoj tie vidis,
kaj sxi ridis cxe lia rakontado, cxar sxi sciis ja pli bone ol cxiu alia
pri la fundo de la maro.
En luna nokto, kiam cxiuj dormis, krom la direktilisto apud sia
direktilo, tiam sxi sidis sur la rando de la sxipo kaj senmove rigardis
malsupren tra la klara akvo, kaj sxajnis al sxi, kvazaux sxi vidas
la palacon de sia patro; sur la plej alta turo de tiu palaco staris
la maljuna avino kun la argxenta krono sur la kapo kaj rigardadis
sendeturnigxe tra la ondanta akvo al la kilo de la sxipo. Jen sxiaj
fratinoj elnagxis el la internajxo de la maro, rigardadis sxin malgaje
kaj kunerompadis la blankajn manojn. Sxi faris al ili signojn, ridetis
kaj volis rakonti, ke cxio iras bone kaj felicxe, sed la servanto de
la sxipo alproksimigxis al sxi kaj la fratinoj subakvigxis, tiel ke li
pensis, ke la blanka, kion li vidis, estis nur sxauxmo sur la maro.
Je la sekvanta mateno la sxipo ennagxis en la havenon de la belega
cxefurbo de la najbara regxo. Cxiuj sonoriloj de pregxejoj sonoris,
kaj de la altaj turoj eksonis trumpetoj, dum la soldatoj kun etenditaj
standardoj kaj brilantaj bajonetoj staris orditaj en parado. Cxiu tago
estis pasigata feste. Baloj kaj kolektigxoj sekvis unu la alian, sed
la regxidino ankoraux ne estis, sxi estis edukata, kiel oni diris,
malproksime en unu sankta monahxejo, kie sxi lernadis cxiujn regxajn
virtojn. Fine sxi alveturis.
La virineto de maro brulis de deziro vidi sxian belecon kaj devis
konfesi, ke personon pli belan kaj cxarman sxi neniam ankoraux vidis.
Sxia hauxto estis delikata kaj travidebla kaj post la longaj mallumaj
okulharoj ridetis paro da nigrabluaj fidelaj okuloj.
--Vi gxi estas! gxoje ekkriis la regxido, vi, kiu min savis, kiam
mi kusxis malviva sur la bordo de la maro! kaj li premis sxin kiel
sian rugxigxantan fiancxinon en siaj brakoj. Ho, mi estas tro felicxa,
li diris al la virineto de maro. La plej bona, kiun mi neniam esperis
atingi, estas al mi plenumita. Vi gxojos je mia felicxo, cxar vi min
amas la plej multe! La virineto de maro kisis al li la manon, kaj jam
nun estis al sxi, kiel sxi sentus, ke sxia koro dissxirigxas. La mateno
de la edzigxo de la princo devis ja alporti al gxi la morton kaj turni
sxin en sxauxmon sur la maro.
Cxiuj sonoriloj de la pregxejoj sonoris, la heroldoj rajdadis tra
la tuta urbo kaj sciigadis la fiancxigxon. Sur cxiuj altaroj brulis
bonodora oleo en multekostaj argxentaj lampoj. La pastroj balancadis la
fumilojn kaj la gefiancxoj donis unu al la alia la manon kaj ricevis la
benon de la episkopo. La virineto de maro staris en silko kaj oro kaj
tenis la trenajxon de la vesto de la fiancxino, sed sxia orelo ne auxdis
la festan muzikon, sxia okulo ne vidis la sanktan ceremonion, sxi pensis
pri sia nokto de la morto, pensis pri cxio, kion gxi perdis en tiu cxi
mondo.
Ankoraux en tiu sama vespero la gefiancxoj iris sur la sxipon; la
pafilegoj tondris, cxiuj flagoj sin movadis en la aero, kaj en la
mezo de la sxipo estis konstruita regxa tendo el oro kaj purpuro kaj
provizita je la plej belaj kusenoj, sur kiuj devis ripozi la gefiancxoj
en la trankvila malvarmeta nokto.
La vento blovis la velojn kaj la sxipo glitis facile kaj sen forta
sxanceligxado sur la klara maro. Kiam farigxis vespero, oni ekbruligis
kolorajn lampojn kaj la maristoj dancis gajajn dancojn sur la ferdeko.
La virineto de maro tiam ekmemoris tiun vesperon, kiam sxi je la unua
fojo suprennagxis el la maro kaj vidis tian saman belegecon kaj gxojon,
kaj nun sxi sin turnadis en la danco, flugetante kiel flugetas la
hirundo, kiam gxi estas persekutata, kaj cxiuj admirante aplauxdadis al
sxi, neniam ankoraux sxi dancis tiel belege. Kvazaux akraj trancxiloj
trancxadis en sxiaj delikataj piedoj, sed sxi gxin ne sentadis, cxar pli
multe gxi trancxadis al sxi la koron. Sxi sciis, ke gxi estas la lasta
vespero, ke sxi lin vidas, lin, por kiu sxi forlasis la amikojn kaj
hejmon, fordonis sian belegan vocxon kaj cxiutage suferadis malfacilajn
dolorojn, dum li gxin ecx la plej malmulte ne scietis. Gxi estis la
lasta nokto, ke sxi enspiradis tiun saman aeron, kiel li, kaj vidadis la
profundan maron kaj la bluan stelan cxielon. Eterna nokto sen pensado
kaj songxado sxin atendis, cxar sxi ne havis animon kaj jam neniam povis
gxin ricevi. Cxio sur la sxipa estis plena je gxojo kaj gajeco, multe
ankoraux post la mezo de la nokto; sxi ridetadis kaj dancadis kun pensoj
de morto en sia koro. La regxido kisis sian belan fiancxinon kaj sxi
ludis kun liaj nigraj haroj kaj brako en brako ili iris en la belegan
tendon por ripozi.
Farigxis trankvile kaj mallauxte sur la sxipo, nur la direktilisto
staris apud la direktilo; la virineto de maro metis siajn blankajn
brakojn sur la randon de la sxipo kaj rigardadis al oriento, atendante
la cxielrugxon de mateno. Sxi sciis, ke la unua radio de la suno estos
sxia alportanto de morto. Tiam sxi ekvidis siajn fratinojn levigxantajn
el la maro, ili estis palaj kiel sxi mem, iliaj longaj belaj haroj jam
ne movadis sin en la vento, ili estis detrancxitaj.
--Ni donis gxin al la sorcxistino, por ke sxi donu helpon kaj por ke
vi ne devu morti en tiu cxi nokto! Sxi donis al ni trancxilon, jen gxi
estas! Vi vidas, kiel akra gxi esxtas? Antaux ol la suno levigxos, vi
devas gxin enpusxi en la koron de la regxido, kaj kiam lia varma sango
sxprucos sur viajn piedojn, tiam viaj piedoj kunkreskigxos en unu fisxan
voston kaj vi denove farigxos virineto de maro, vi povos veni al ni en
la maron kaj vivi viajn tricent jarojn, antaux ol vi farigxos malviva
sala sxauxmo de la maro. Rapidu, rapidu! Li aux vi devas morti antaux
la levigxo de la suno. Nia maljuna avino malgxojas tiel, ke la blankaj
haroj al sxi elfalis, kiel niaj falis sub la tondilo de la sorcxistino.
Mortigu la regxidon kaj revenu! Rapidu! cxu vi vidas la rugxan strion
sur la cxielo? Post kelkaj minutoj levigxos la suno kaj vi devos morti!
Kaj ili strange kaj profunde ekgxemis kaj mallevigxis en la akvon.
La regxidineto de maro fortiris la purpuran kurtenon antaux la tendo
kaj vidis, kiel la bela fiancxino dormas, tenante sian kapon sur la
brusto de la regxido, kaj sxi klinigxis, kisis lin sur la bela frunto,
suprenrigardis al la cxielo, kie la rugxo de la mateno ricevadis cxiam
pli brulantan koloron, ekrigardis la akran trancxilon kaj direktis
ree siajn okulojn sur la regxidon, kiu en la songxo elparoladis la
nomon de sia fiancxino,--sxi sola vivis en liaj pensoj--kaj la
trancxilo tremis en la manoj de la virineto de maro. . . sed jen sxi
jxetis gxin malproksime for en la ondojn, kiuj rugxe eklumis, kie falis
la trancxilo; elrigardadis, kiel se gutoj de sango sxprucus supren el la
akvo.
Ankoraux unu fojon sxi ekrigardis la regxidon per rigardo duone
estingita, jxetis sin de la sxipo en la maron kaj sentis, kiel sxia
korpo sin turnis en sxauxmon.
Nun la suno levigxis el la maro, kviete kaj varme falis gxiaj radioj
sur la malvarman malvivan sxauxmon de la maro kaj la regxidineto de maro
sentis nenion de la morto. Sxi ekvidis la sunon kaj proksime super sxi
flugetis centoj da travideblaj belegaj estajxoj; sxi povus tra ili vidi
la blankajn velojn de la sxipo kaj la rugxajn nubojn sur la cxielo. Ilia
vocxo estis kiel sonorado de sferoj, sed tiel spiritia, ke nenia homa
orelo povis gxin auxdi, kiel ankaux nenia tera okulo povis vidi tiujn
cxi cxielajn estajxojn. Sen flugiloj ili sin portadis tra la aero danke
sian propran facilecon. La virineto de maro vidis, ke sxi havas korpon
tian kiel ili, kiu cxiam pli kaj pli sin levadis el la sxauxmo.
--Al kiu mi venis? sxi demandis, kaj sxia vocxo sonis kiel la vocxo
de la aliaj estajxoj, tiel spirite, ke nenia tera muziko povas gxin
reprezenti.
--Al la filinoj de la aero! respondis la aliaj. La virino de maro
ne havas senmortan animon kaj neniam povas gxin ricevi, se ne prosperis
al sxi akiri la amon de homo. De fremda potenco dependas sxia eterna
ekzistado. La filinoj de la aero ankaux ne havas senmortan animon, sed
ili povas gxin akiri al si mem per bonaj faroj. Ni flugas al la varmaj
landoj, kie la brulanta spiro de la pesta aero mortigas la homojn; tie
ni blovetados malvarmeton. Ni disetendas la bonodoron de la floroj tra
la aero kaj alportas refresxigxon kaj sanigxon. Se ni en la dauxro de
tricent jaroj penadis fari cxion bonan, kion ni povas, tiam ni ricevas
senmortan animon kaj prenas parton en la eterna felicxo de la homoj. Vi,
malfelicxa virineto de maro, el la tuta koro cxiam laboradis al tiu sama
celo kiel ni, vi suferis kaj paciencis, vi levigxis nun al la mondo de
la spiritoj de la aero, nun vi povas mem akiri al vi post tri centjaroj
senmortan animon per bonaj faroj!
La virineto de maro levis siajn travideblajn brakojn al la luma suno
kaj je la unua fojo sxi sentis larmojn. Sur la sxipo denove regis bruo
kaj vivo; sxi rimarkis, kiel la regxido kun sia bela fiancxino sxin
sercxas, malgaje ili direktis siajn okulojn sur la ondantan sxauxmon,
kiel se ili scius, ke sxi jxetis sin en la maron. Nevidate sxi kisis
la frunton de la fiancxino, ridetis al la regxido kaj levis sin kun la
aliaj infanoj de la aero al la rozerugxa nubo, kiu nagxis en la aero.
--Post tricent jaroj ni tiel transflugetos en la regnon cxielan!
--Ecx pli frue ni povas tien veni! diris unu el la spiritoj de
la aero. Nevidate ni enflugetas en la domojn de la homoj, kie estas
infanoj, kaj por cxiu tago, en kiu ni trovas bonan infanon, kiu faras
gxojon al siaj gepatroj kaj meritas ilian amon, Dio mallongigas al
ni nian tempon de provado. La infano ne scias, kiam ni flugas tra la
cxambro, kaj kiam ni el gxojo pro tiu infano ridetas, tiam niaj tricent
jaroj perdas unu jaron, sed se ni vidas malbonkondutan kaj malbonan
infanon, tiam ni devas plori larmojn de malgxojo, kaj cxiu larmo aldonas
al nia tempo de provado unu tagon!
* * * * *
III
ANEKDOTOJ
* * * * *
_Unu advokato_, tre malgranda, venis jugxejon, por defendi la aferon
de sia kliento. Alia advokato, vidante lin, demandis, kiu li estas. Tiu
respondis. Tiam la unua ekkriis :--Kio? tia malgranda advokato? mi ja
povas vin kasxi en mian posxon!--Vi povas, trankvile diris tiu, kaj
tiam en via posxo estos pli da sagxo, ol en la kapo. [M. Solovjev.]
_Unu malgrandruso_ veturis sur veturilo. Subite la veturilo
klinigxis : gxi trafis en kavon. La malgrandruso desaltis kaj provis
levi la veturilon, sed ne povis. Tiam li kolektas siajn fortojn kaj
vokas pro helpo la sanktan Nikolaon. Sed ankaux tio cxi ne helpis.
Tiam en malespero li krias :--Cxiuj sanktuloj helpu! kaj pusxas
la veturilon kun tia forto, ke gxi renversigxas sur alian flankon.
--Jen vi havas! li ekkriis kolere : vi ne devis pusxi cxiuj kune!
[M. Solovjev.]
_Unu generalo_ volis rigardi, kiel oni nutras la soldatojn.
Neatendite li venas en la soldatan kuirejon. Sur la korto li renkontas
du soldatojn, kiuj portas kaldronon.--Haltu! li ordonas : alportu
kuleron!--Sed, Via Generala Mosxto. . . . komencas la alkurinta
adjutanto. . .--Silentu! krias la generalo. Li prenas kuleron.--
Levu la kovrilon! Lia ordono estas plenumata. Li cxerpas per la kulero
la fluidajxon, provas kaj kun abomeno kracxas.--Kio tio cxi estas?
gxi estas tia supo? gxi estas kotajxo!!--Jes, Via Generala Mosxto,
murmuretas la timigita adjutanto, mi tion cxi ja volis diri al vi. [M.
Solovjev.]
_Unu sprita mastro de budo_ elpensis la sekvantan ruzan sxercon.
Sur la pordo de sia budo li skribis : "eniro senpaga". Granda amaso da
publiko plenigis baldaux la budon. Sed kiam la gastoj volis eliri, ili
renkontis du grandajn gardistojn kaj super la pordo la surskribon :
"eliro kostas kvindek centimojn". La sukceso estis brilanta. Preskaux
cxiuj pagis, lauxte ridante pro tiu cxi ideo. [M. Solovjev.]
_La regxo Macedona_ Filipo respondis al siaj amikoj, kiuj diradis
al li, ke la grekoj, kvankam cxirkauxsxutataj per liaj favoroj, tamen
insultas lin :--Kio rezultus, se mi agadus kun ili pli malbone?!
[J. Seleznev.]
_Temistoklo_ edzinigis sian filinon je homo tre bona, sed malricxa,
"cxar, li diris, mia filino pli volas homon sen havajxo, ol havajxon sen
homo". [J. Seleznev.]
_La Roma oratoro_ Cicero diris al unu homo, kiu diradis, ke lia
edzino havas 30 jarojn : "gxi estas sendube vera, cxar jam 10 jarojn mi
auxdas tion cxi de vi". [J. Seleznev.]
_Unu el la eminentaj oficiroj_ petis Auxguston eksigi lin de la servo
kaj lasi al li la pension.--Al mi ne la mono estas bezona, regnestro,
li diris, sed mi volus, ke cxiuj sciu, ke mi ricevis tiun cxi favoron el
viaj manoj. Auxgusto respondis :--Bonege, diradu cxie, ke mi kvazaux
donas al vi pension, mi tion cxi ne neados. [J. Seleznev.]
_Pastro postulis,_ ke Lizandro konfesu al li sian plej cxefan pekon.
--Cxu vi aux la dioj ordonas al mi malkovri mian animon? demandis
Lizandro.--La dioj ordonas al vi! diris la pastro.--Bone, rediris
Lizandro; foriru de tie cxi, kaj kiam la dioj min demandos, mi respondos
al ili. [J. Seleznev.]
_Helvetius_ en sia verko "De l'esprit" rakontas la sekvantan okazon :
Unu edzo konvinkigxis pri malfideleco de sia edzino kaj komencis sxin
riprocxi. La edzino respondis, ke li diras sensencajxon.--Sed mi vidis
per miaj propraj okuloj! ekkriis la edzo.--Ha, jen kiel vi min amas,
rediris la edzino : vi pli kredas al viaj okuloj, ol al miaj vortoj!
[N. Borovko.]
_El unu prediko._ Vivis iam homo tre malbona kaj peka. Li premis
cxiun, kiun li povis, li al neniu helpis iam ecx per unu centimo.
Banante sin en la larmoj de multaj siaj oferoj, li tamen vivis felicxe,
kaj la tera justeco lin ne atingis. Sed jen li mortis. Gxojaj, ke ili
liberigxis de li, la heredantoj faris al li belegan enterigon. Sed
apenaux oni lin metis en la teron, la tero tuj eljxetis returne la
korpon de la pekulo. Vidante, ke la tero ne volas akcepti la malbenitan
korpon, oni decidis forbruligi gxin per fajro; sed ankaux la fajro kun
abomeno forsaltis de la korpo kaj ne volis ecx tusxi gxin. Ne povante
al si helpi, oni jxetis la korpon al hundoj, ke ili gxin dissxiru; sed
ankaux la hundoj kun indigna bojado forkuris de la korpo kaj ne tusxis
gxin. Oni jxetis la korpon en profundan marcxon, por ke la koto gxin
kovru kaj ripozigu, sed la korpo restis super la marcxo kaj ecx unu
kotero ne volis aligxi al la peka korpo. . . . Nun, miaj auxskultantoj,
tiu cxi terura ekzemplo servu al vi kiel instruo! Estu bonaj, honestaj
kaj piaj, kaj tiam vi povos esti tute certaj, ke la tero vin prenos,
fajro vin bruligos, hundoj vin dissxiros kaj koto kovros vin en granda
amaso!
_Konfeso de cigano._ Unu cigano venis al pastro peti lin, ke tiu
cxi benu lian edzigxon. La pastro postulis, ke li antaux la edzigxo
faru konfeson, kaj li difinis por tio cxi la sekvantan tagon. Veninte
en la difinita tago al la pastro, la cigano vidis en la kuirejo, kie
neniu estis, barelon kun pizoj kaj en tiu cxi grandan pecon da porka
sebo. Ciganoj entute estas grandaj amantoj de porka sebo, tial ankaux
nia cigano ne povis sin deteni kaj, forirante, li prenis gxin kun si.
Jam apud la pordo li vidis ankoraux cxapon, pendantan sur la muro, kaj,
cxar lia propra estis jam tute malnova kaj malbona, li prenis ankaux
la cxapon, pensante en si : "estas tute egale, cxu fari unu pekon aux
du, tiom pli, ke mi hodiaux faros mian konfeson kaj purigxos de cxiuj
pekoj." Formangxinte la sebon, li iris en la pregxejon, por fari la
konfeson.--Nu, kiajn pekojn vi faris? demandas lin la pastro.--
Hodiaux mi vidis porkon en viaj pizoj kaj forigis gxin de tie, respondis
la konfesanto.--Tio cxi tute ne estas peko; kontrauxe, vi faris, kiel
vi devis fari. Kion vi ankoraux povas diri?--Kiam mi estis hodiaux
en via domo, mi deprenis la cxapon en la kuirejo.--Ankaux tio cxi
estas tute lauxdinda ago. Se vi ne havas aliajn pekojn, iru en paco kaj
estu trankvila! La cigano foriris de la konfeso tute kontenta, cxar li
ne kasxis siajn pekojn kaj malgraux tio cxi estis ecx lauxdita de la
pastro. Kiam poste, reveninte hejmen, la pastro sciigxis pri la malapero
de la sebo kaj la cxapo, li tuj divenis, kiu estis kulpa en tio cxi.
--Ha, li diris al si mem, li ecx konfesis al mi siajn pekojn kaj mi
mem lin lauxdis. . . Sed estis jam tro malfrue revenigi la perditajxon.
[I. Lojko].
_Malkomprenigxo._ Prezentu al vi, amiko, mian cxagrenon! mi forgesis
en domo la monujon. . . . Pruntu al mi dek rublojn gxis morgaux.--
Pardonu, mi gxin ne povas, sed mi povas konsili al vi certan rimedon,
por ricevi tiun cxi monon.--Ho, mi dankas vin, vi estas vera
amiko. . . .--Jen dudek kopekoj; prenu veturigiston kaj veturu hejmen,
por preni la monujon. [I. Lojko.]
_Forto de la scienco._ Mi komprenas, diris iu, ke oni povis fari
instrumentojn kaj esplori per ili la stelojn kaj planedojn, tio cxi
estas farebla; sed kiel la instruituloj sciigxis pri la nomo de cxiu
stelo--tion cxi mi jam neniel povas kompreni.
_Rimedo kontraux la Esperantismo._ En unu urbeto en gaja societo oni
parolis pri la hxolero kaj pri la novaj rimedoj kontraux gxi. En la
societo sin trovis ankaux unu kuracisto kaj unu juna homo, kies sola
celo en la vivo estis bone mangxi, bone trinki kaj amuzi frauxlinojn,
kaj kiu pensis pri si, ke li estas eksterordinare sprita, kaj amis cxion
kritiki, nenion sciante. Kiam la kuracisto rakontadis pri la novaj
rimedoj kontraux la hxolero, la junulo interrompis lin kaj diris :--Vi
havas rimedojn kontraux cxiuj malsanoj; sed cxu via scienco trovis jam
ankaux efikajn rimedojn kontraux la plej nova malsano, kiu nun vastigxas
en la mondo--kontraux la esperantismo?--Kio estas esperantismo?
demandis unu frauxlino.--Esperantismo, respondis la junulo kun mieno
de granda scienculo, estas aligxado al la nove elpensita lingvo, kiu
havas la nomon "Esperanto". Tiu cxi malsano konsistas en tio, ke homoj,
kiuj ofte gxis nun estis tute prudentaj, ricevas atakon de frenezo kaj
komencas lerni la novan lingvon; ili ricevas varmegon, kaj en la deliro,
kauxzita de tiu cxi varmego, ili komencas paroli pri la "estonteco",
pri la "frateco de la popoloj" k. t. p., k. t. p.; ekster tio ili
ricevas la tre dangxeran pasion infekti per sia malsano kiel eble pli
da aliaj homoj, kaj en tio cxi kusxas la plej granda dangxero de tiu
cxi malsano. Oni diras, ke tiu cxi malsano infektis jam multajn urbojn
kaj landojn. Cxu vi elpensis jam ian rimedon kontraux tiu cxi malsano,
sinjoro doktoro?--Jes, respondis la kuracisto (kiu okaze mem estis
esperantisto), mi profunde esploris tiun cxi malsanon kaj mi havas
kontraux gi tre efikan rimedon. La baciloj de tiu cxi malsano portas
sin en la radioj de la suno, kaj en mallumo ili ne povas vivi; tial la
plej bona rimedo kontraux la esperantismo estas : sidi cxiam en profunda
mallumo kaj allasi al si nenian radion de la suno. [P. K.]
_Suboficiro._ Homoj, cxiam kuragxe kaj diligente, kaj vi cxion
atingos! La ovo de Kolumbo ankaux ne estas metita en unu tago!
_Sxerca rifuzo._ La verkisto Gibeau, kiu cxiam sin trovadis en mona
embaraso, skribis unu fojon al la cxefo de la konata fabriko de cxampano
Roederer leteron kun la sekvanta enhavo : "Sinjoro! Mi ne havas ecx
unu centimon kaj mi adoras la cxampanon. Estu tiel bona kaj sendu al
mi korbon da boteloj de via dia trinkajxo. Kun gxi mi esperas forgesi
mian mizeron". Apenaux Roederer ricevis tiun cxi leteron, li tuj sendis
la sekvantan respondon : "Via rimedo, por forgesi vian mizeron, nenion
tauxgas. La sencxesa kaj obstina prezentado de mia kalkulo rememorigus
vin cxiuminute denove pri via malgxoja situacio."
_Mi ne komprenas_, kiel oni povas plendi cxiam pri la tro karaj
viandokostoj! Mi kaj mia familio estas kune dektri personoj, kaj tamen
suficxas por ni 1 1/2 funtoj da viando por tago. Mia edzino ne mangxas
gxin, miaj naux infanoj ne ricevas gxin kaj la du servantinoj ne bezonas
gxin. Jen en tia maniero la 1 1/2 funtoj tute suficxas por mi por la
tuta tago. [Dumpert].
_Instruitulo kaj ricxulo._ Unu instruitulo entreprenis gravan
sciencan laboron, sed ne havis la rimedojn por gxin efektivigi. Li
vizitas unu ricxulon kaj petas lin pri helpo. La ricxulo rifuzas, kaj
inter ili komencigxas la sekvanta dialogo : _Ricxulo_ : Mirinde estas,
ke nur la instruituloj cxiam venadas al la ricxuloj kaj ke la lastaj,
kontrauxe, neniam venas al la instruituloj.--_Instruitulo_ : Cxar la
instruituloj komprenas, ke al ili mankas mono, sed neniam la ricxuloj
komprenas, ke al ili mankas scienco.--_Ricxulo_ : Kial do la ricxuloj
volonte oferas al blinduloj, lamuloj kaj similaj malfelicxuloj, sed ne
amas helpi al malricxaj instruituloj?--_Instruitulo_ : Cxar ili timas,
ke farigxi en la estonteco blindaj, lamaj k. t. p. ili povas iam mem,
sed farigxi iam instruitaj ili neniam timas! [N. Kusxnir.]
_Demando._ Kiu en la XVII-a centjaro portis la plej grandan cxapelon?
--Tiu, kiu havis la plej grandan kapon.
_Kuragxulo._ Sinjoro! krias unu maljuna frauxlino el la vagono al unu
sinjoro, kiu volas tien eniri : tie cxi estas la vagono por sinjorinoj!
--Ho! respondas la sinjoro, enirante kaj dismetante siajn pakajxojn, mi
ne estas timemulo!
_Memfarita homo_. Jes, miaj sinjoroj, predikas sinjoro A., trinkante
sian glason en gaja kolegaro, mia devizo cxiam estis : "la homo mem
devas cxion al si ellabori". Kiu mem al si helpas, al tiu ankaux Dio
helpas! La 50000 frankojn, kiujn mi posedas, neniu al mi donacis kaj
ankaux de neniu mi ilin heredis,--ne, mi mem ilin gajnis en la
loterio!
_Malfelicxa komercisto_. Juna homo, kiu en sia urbo havis nenian
okupon, venis Londonon, por sercxi helpon cxe unu sia parenco. Tiu cxi
lasta donis al li kelkan nombron da cxapoj kaj konsilis al li stari
sur la strato kaj vendi ilin. Gxoja, ke li nun povos iom perlabori, la
junulo prenis la cxapojn kaj iris kun ili sur unu homplenan straton kaj
sidigxis en unu oportuna anguleto. Vespere li revenas al la parenco, kaj
tiu cxi demandas : Nu, cxu vi multe vendis?--Ha, malgaje respondas la
junulo, ecx unu cxapon mi ne vendis!--Cxu vi al neniu proponis? kion
do vi faris la tutan tagon?--Mi tenis la cxapojn bone kasxitajn en mia
korbo, por ke la polvo ilin ne malbonigu, sed proponi al iu mi ne trovis
okazon en la dauxro de la tuta tago, cxar el la granda amaso da homoj,
kiuj pasis antaux mi, cxiuj havis jam cxapojn sur la kapoj.
_Apetito_. Kial vi petas almozojn?--Cxar mi volas mangxi, mia bona
sinjoro.--Kial do vi ne laboras?--Ha, kiam mi laboras, mi ankoraux
pli volas mangxi.
_Niatempa amo_. Mi vin amas . . .--Sed mi estas malricxa.--
Pardonu, vi ne lasis min elparoli gxis la fino . . . mi amas vin ne
tiel, por edzigxi je vi . . .--Ha, ha, ha! mi volis nur elprovi vin,
mi havas grandegan kapitalon!--Pardonu, vi tamen ne lasis min fini; mi
amas vin ne tiel, por edzigxi je vi pro via mono.
_Zorgo._ Vi estas tiel malgaja, al vi kredeble faras zorgojn viaj
kreditoroj?--Jes, miaj kreditoroj _estontaj_, cxar mi cxiam zorgas, de
kiu mi nun povos ankoraux prunti.
_Proceso._ En unu societo oni demandis pentriston, kiel oni povas la
plej reliefe prezenti du procesantojn, el kiuj unu gajnis la proceson
kaj la dua gxin perdis.--Mi pentrus la unuan en cxemizo kaj la duan
nuda, respondis la pentristo.
_El la pasintaj tempoj._ La imperiestro Pauxlo ordonis, ke cxiuj
preterveturantaj sur la strato, renkontante lin, eliru el la kalesxo
kaj donu al li la regxan honoron per saluto. Escepto ne estis farita
ankaux por sinjorinoj. Unu fojon la imperiestro rajdis promene sur la
strato en kota tago. Sur la strato montrigxas rapide veturanta kalesxo,
en kiu sidas elegante vestita sinjorino. Venante preter la imperiestro,
la veturigisto haltigas la cxevalojn, kaj la sinjorino rapide elrampas
el la kalesxo. La imperiestro, domagxante sxian ricxan veston, ekkriis :
"sidigxu!" La sinjorino ektimigita rapidas plenumi la ordonon kaj
momente sidigxas . . . sur la koton de la strato. Pauxlo rapide desaltis
de la cxevalo, alkuris al la sinjorino kaj, preninte sxin sub la brakon,
alkondukis kaj sidigis sxin en la kalesxon. Oni diras, ke al sia ordono
la imperiestro poste faris rimarkon, ke virinoj estas liberaj de tia
donado de honoro. [M. Solovjev.]
_Brava vojagxisto._ Vojagxisto, rakontante kelkajn el siaj aventuroj,
diris al la societo, ke li kaj lia servanto kurigis 50 sovagxajn
arabojn; kaj kiam tio cxi ekscitis miron, li aldonis, ke gxi ne
estas mirinda, "cxar, li diris, ni eniris, kaj ili kuris post ni."
[B. G. Jonson.]
_Du tajloroj._ Barono N., reveninte hejmen de sia somera veturado en
diversaj landoj, venigis kun si kelkajn metrojn da sxtofo por surtuto.
La sxtofo estis la plej kara, kiun li povis trovi en kompetentaj
magazenoj, kaj kompreneble gxi estis bonspeca kaj belkolora. Kiam la
barono elripozis de la vojagxo, kiun oni en tiu tempo faradis per
cxevaloj, li vokis sian konatan tajloron, por kudri la surtuton. Tiu cxi
mezuris la longecon kaj dikecon de la barono, mezuris la sxtofon, signis
per kreto unu fojon kaj duan kaj fine, kvazaux bedauxrante, diris :--
Via barona mosxto! el tiu cxi sxtofo surtuto ne povas esti eltrancxita,
cxar por gi malsuficxas ankoraux unu metro. . . . La barono, kiu sciis,
ke la sxtofo estas venigita de malproksime kaj acxeti de gxi ankoraux
metron estas preskaux io neebla, cxagrenigxis. Post kelkaj tagoj li
ekpensis kaj vokis alian, novan tajloron kaj montris al li la sxtofon.
Tiu cxi pripensis, mezuris kaj fine li promesis ellabori oportunan
surtuton. Kelkaj tagoj pasis, kaj la tajloro efektive plenumis sian
vorton : li alportis pretan surtuton suficxe vastan kaj tiel longan, ke
li devis ankoraux subtrancxi. Kun mirego la barono vestis la surtuton,
kaj gxoja li bone rekompencis la tajloron, kiu iris domen. Post kelkaj
semajnoj, en unu tago de festo, la barono, promenante sur la strato,
vidis knabon, havantan la agxon de cxirkaux sep jaroj, kiu portis
manteleton el tia sama sxtofo, kiel lia surtuto. Li ekkoleris, sed lia
miro estis pli granda, ol la kolero. Demandinte, kies estas tiu cxi
knabo, li sciigxis, ke li estas filo de la tajloro, kiu kudris lian
surtuton. Veninte domen li sendis voki tiun cxi tajloron. Tiu cxi venis,
kaj la barono diris al li :--Ke vi sxtelis pecon da sxtofo kaj ke
vi faris al via filo veston el tiu sama sxtofo, kiel mia surtuto, mi
pardonas al vi; sed diru al mi : mi ja vidas, ke de mia sxtofo ankoraux
restis, kial do mia konata tajloro, kiu bone komprenas sian laboron,
diris, ke neniel gxi povas esti suficxa por surtuto? La tajloro
rediris :--Tute simple, via barona mosxto! cxar lia filo havas jam
la agxon de dekdu jaroj." [E. Neuxmark.]
_La jugxisto de Reading._ El la anekdotoj, kiuj rakontas pri Henriko
VIII de Anglujo, estas nenia, kiu montrus lin de aminda flanko; sed
nenia estas tiel karakteriza, kiel la sekvanta. La regxo unu tagon sur
la cxaso perdis la vojon kaj venis cxirkaux tagmezo en la vilagxon
Reading. Malsata li iris al la jugxisto kaj petis mangxon kaj trinkon.
La jugxisto, kiu prenis lin por simpla gvardiano, akceptis lin kore
kaj donis al li sur la tablon bovan langon kaj krucxon da biero. La
regxo mangxis kun apetito, kaj la mastro amike rimarkis :--Mi donus
cent funtojn da sterlingoj, se bova lango povus havi por mi tian bonan
guston kiel por vi. Post paso de unu semajno la jugxisto estis vokita
Londonon kaj metita en malliberejon. En dauxro de ok tagoj li ricevadis
nur panon kaj akvon, fine la nauxan tagon oni donas al li langon de
bovo kaj krucxon da biero. La malliberulo esprimas sian miron; sed la
gardisto de la malliberejo restas muta por cxiuj liaj demandoj. Tiel
la jugxisto, ne ricevinte klarigon, komencas mangxi la langon de bovo,
kiu efektive havas por li tre bonan guston. Subite pordo malfermigxas,
kaj la regxo eniras.--Mi estis via kuracisto, diras Henriko VIII al
la surprizita jugxisto; mi sanigis vian malfortan stomakon. Pagu al mi
sekve mian honorarion de cent funtoj da sterlingoj, kiun vi mem difinis,
alie vi restos tie cxi la tutan vivon. La jugxisto pagis kaj forlasis
Londonon. Kion li pensis pri la dankemeco de la regxo, la historio al ni
ne rakontas.
_Malgrandruso kaj soldato._ Oni diras, ke la soldatoj estas sagxaj
homoj--rakontas malgrandrusa vilagxano, veninta el Kievo, kien li
iris pregxi, al siaj kunvilagxanoj--sed tio cxi estas mensogo; jen
mi donos al vi ekzemplon. Unu fojon mi iras en Kievo sur la strato;
ekvidinte tre altan domon, mi levis la kapon, rigardante gxian supron.
--Kion vi rigardas, hundinido? ekkriis alsaltinta al mi soldato.--Mi
kalkulas la korvojn, kiuj staras sur la tegmento, mi timege respondis,
kaptante la cxapon en la manon.--Kiom do vi kunkalkulis, hundinido?
li denove ekkriis.--Dek tri, mi respondis.--Pagu do tuj dek tri
rublojn, hundinido, cxar, se vi ne pagos, mi tuj vin transdonos al la
guberniestro, li kolere ekkriis. Mi estis gxoja liberigxi de li kun tia
malgranda sumo, kaj, paginte, mi forkuris, ecx ne rerigardante posten.
Sed vi pensas, ke mi kunkalkulis nur dek tri korvojn? ho, ho, mi trompis
la soldaton : mi kunkalkulis pli ol kvardek korvojn kaj pagis nur dek
tri rublojn! [N. Kusxnir.]
_Trancxanta komplimento._ A : Kiel placxas al vi mia versajxo? Ne
vere, felicxa ideo?--B : Jes, jes, la ideo estas jam per tio felicxa,
ke gxi _elsaltis_ el via kapo.
_El la historio._ A : Kial Hanibalo iris trans la Alpojn?--B : Cxar
tiam la tunelo ne estis ankoraux preta.
_En la jugxejo._ _Jugxanto_ : Kiel oni vidas el la preparaj aktoj, la
sxtelado estas via _profesio_!--_Jugxato_ : Kion do vi volas, sinjoro
jugxanto, ke mi sxteladu por _plezuro_?
_Telegrama stilo._ Juna edzino naskis filinon. La edzo volis sciigi
la patron de sia edzino pri tiu cxi fakto, aldonante, ke la fakto havis
lokon en la sepa horo matene kaj ke poste per letero li skribos pli
detale. Li telegrafas : "Hodiaux matene sepa filino naskita. Poste pli."
_La pafanto._ _Leuxtenanto_ : Ni supozu, ke la malamiko staras tie
cxi antaux la arbo. Laux la komando "tri" vi ekpafos sur la arbon. Sekve
atentu : unu--du--tri! . . . Ha, mallerta urso, vi pafis ja _preter_
la arbon!--_Rekruto_ : Nu, kion do gxi malutilas, sinjoro leuxtenanto?
Kiam la malamiko efektive venos, tiam ja certe ne cxiuj staros _antaux_
la arbo, kelkaj staros ankaux _apud_ la arbo!
_Verkistino_ :--Ha, kara Julio, se mia artikolo "Kontraux la
ornamigxamo de la virinoj" estos presita, tiam mi por la honorario tuj
acxetos al mi plusxan matenveston kun pelta cxirkauxkudro.
_Juna mastrino_ (arangxante kun la kuiristino la mangxotabelon
por vespera kolektigxo) : Por la dua mangxo ni prenos angilon!--
_Kuiristino_ : Kiom vi ordonas, ke mi prenu, sinjorino?--_Mastrino_ :
Mi pensas, ke estos suficxe cxirkaux dek metroj!
_Mastrino_ (invitante la gaston mangxi) :--Mi petas, prenu! Estu
tute kiel dome; mi amas, ke miaj gastoj estu dome!
_Frauxlino_ : Vidu, estimata sinjorino, tio cxi estas cxio, kion
ni volas! Ne vere, nun vi jam scias, kio estas la tiel nomata virina
demando?--_Sinjorino_ : Mi konas nur unu virinan demandon, kaj tiu cxi
estas : cxu li jam estas edzigita?
_Raporto._ En Londono unu krimulo devis esti mortigita. Antaux
sia morto li malsanigxis kaj oni lin sendis en la malsanulejon. Post
unu semajno la cxefa kuracisto skribis al la jugxejo : "La arestito
N. sanigxis, kaj oni povas lin mortigi sen malutilo por lia sano."
[S. B-n.]
_La sxuldo._ La malgranda Nikocxjo, promenante kun sia patrino sur
la bordo de rivero, per nesingardo tien enfalis. Unu junulo, vidinte
tion cxi, kuragxe sin jxetis en la akvon kaj eltiris la knabon. La
patrino dankas la savinton :--Ha, sinjoro! . . . mi ne scias, kiel vin
danki! . . . vi savis mian fileton! . . .--Ho, sinjorino, li rediris,
gxi ne estas inda je danko, gxi estas sxuldo de cxiu.--Ha, kion vi
diras! . . . Cxu vi estos tiel bona ankaux eltiri lian pajlan cxapon?
Jen gxi nagxas. [Malgranda poeteto.]
_Konjektemeco_. En la pafado unu soldato memvolulo neniel povis
trafi la celon. La oficiro prenas lian pafilon kaj, rigardante lin kun
riprocxo, diras :--Nu, vi estus trafema pafisto! La oficiro ekcelas.
Paf! . . . maltrafo.--Jen kiel vi pafas! Li ekcelas la duan fojon--
paf! . . . denove maltrafo.--Jen kiel vi pafas! La oficiro ekcelas la
trian fojon--paf! li trafis.--Tiel oni devas pafi, diras la oficiro,
redonante la pafilon. [Malgranda poeteto.]
_Advokato kaj kuracisto_ disputis pri tio, kiu el ili staras pli
alte. Oni demandis tiam la poeton Piron'on kaj petis lin solvi la
disputon.--La fripono iras cxiam antauxe, kaj la ekzekutisto lin
sekvas, estis la respondo.
_Jonathan Swift kaj la servanto_. La glora auxtoro de la "Vojagxoj
de Gullivero" estis granda amanto de pleuxronektoj (speco de fisxoj
= germana "Steinbutte"). Tion cxi sciis lia adoranto kaj bonfaranto,
lordo Temple, kiu ofte sendadis al li grandajn fisxojn de tiu cxi speco.
La satiristo cxiam kun plezuro ilin akceptadis, sed al la alportanta
servanto li neniam donadis trinkmonon. Tio cxi kolerigis la servanton,
kaj, kiam li unu fojon denove devis iri al Swift, por alporti al li
grandan pleuxronekton, li montris sian nekontentecon iom maldelikate.
Tuj Swift levigxis, sidigis la servanton sur sian segxon kaj diris :
--Mia amiko, vi ne scias, kiel oni devas plenumi komision; mi montros
gxin al vi. Swift prenis la pleuxronekton kaj alpasxis malrapide kaj
respektege al la servanto.--Mia sinjoro, li diris, salutas vin kaj
petas vin, sinjoro Dekano, akcepti tiun cxi malgrandan donacon. Nun
la servanto sin levis kaj respondis :--Mi petas tre kore danki vian
sinjoron. Kun tiuj cxi vortoj li metis la manon en la posxon, eltiris
duonon da krono kaj premis gxin al Jonathan Swift en la manon.--
Goddam! ekkriis tiu cxi, vi estas pli sagxa, ol mi pensis. Mi rimarkos
al mi la instruon kaj jam pli ne forgesos pri la trinkmono.
_Kiam Swift_ prenadis novajn servantinojn, li cxiam diradis al ili,
ke ili en lia domo devas antaux cxio observadi du aferojn : unue,
fermi post si la pordon, kiam ili venas en cxambron, kaj due--denove
fermi la pordon, kiam ili eliras. Unu fojon unu servantino petis de
li la permeson iri al la festo de edzigxo de sxia fratino.--Tre
volonte, diris Swift, mi ecx donos al vi cxevalon kaj servanton por
akompani, kaj vi povas ambaux kune veturi. Tute ekster si de gxojo,
la servantino, elirante, lasis la pordon ne fermita. Kvaronon da horo
post ilia forveturo Swift ordonis seli alian cxevalon kaj sendis sur
gxi rapide alian servanton kun la ordono revenigi ilin. Tiu cxi trovis
ilin en la mezo de vojo, kaj cxu ili volis aux ne--ili devis veturi
returne. Tute depremita, la knabino eniris en la cxambron de sia sinjoro
kaj demandis, kion li ordonos.--Nenion pli ol nur ke vi fermu post vi
la pordon, li diris kaj lasis sxin post tio cxi denove forveturi.
_Cxe tagmangxo_.--Mirinde! mi neniam povas mangxi bonan pecon da
meleagro . . .--Kial do? cxu vi havas tian strangan stomakon?--Ne,
sed cxar mia edzino gxin cxiam formangxas.
_En klubo_.--Pardonu, sinjoro, cxu ne kun sinjoro Fredo mi havas la
honoron paroli?--Ne.--Mi tiel ankaux tuj pensis al mi! Vi ne estas
ecx simila je sinjoro Fredo.
_Instruita mimikisto_. En la tempo de la servuta rajto S. Peterburgon
alveturis unu instruita mimikisto, kiu publike anoncis, ke li povas per
diversaj signoj de manoj paroladi ne sole pri ordinaraj objektoj de la
cxiutaga vivo, sed ecx pri objektoj de filozofio, kaj li fanfaronis,
ke neniu povos kun li ecx iom interparoli. En tiu sama tempo en
S. Peterburgo estis iu bienhavanto kun sia servutulo. Eksciinte pri la
anonco de la mimikisto, la bienhavanto sendis al li sian servanton,
al kiu li ordonis nepre paroli kun la mimikisto. Tiu venis.--Cxu vi
efektive povas libere paroli per mimiko? oni demandis la vilagxanon.
--Mi ecx ne scias, kio gxi estas "per mimiko", li respondis. Je tiu
cxi respondo cxiuj multe ridis, tamen oni klarigis al la vilagxano, ke
"paroli per mimiko" estas tio sama, kio "paroli per signoj de manoj".--
Ha, mi komprenas! diris la vilagxano, per manoj . . . per manoj mi povas
paroli tre bone : mi tiel ofte parolas, cxar mi havas mutan fraton.
--Kiam la instruitulo eksciis, kun kiu li devos paroli per mimiko,
li forte ekridis kaj antaux atestantoj promesis doni al la vilagxano
tricent rublojn, se li efektive povos klarigxadi per mimiko aux almenaux
ion kompreni el tio, kion li, instruitulo, al li parolos; tiun cxi
promeson la instruitulo konsentis ecx doni per skribo. La bienhavanto,
al kiu apartenis la nova mimikisto, ankaux promesis doni al li plenan
liberon kaj dudek orajn monerojn, se li komprenigxos kun la instruitulo
per mimiko.--Sed se vi ne povos interparoli, vi ricevos dudek kvin
bastonojn, aldonis la bienhavanto, cxu vi volas aux ne?--Jes, mi
konsentas kun plezuro, respondis la vilagxano. Kaj jen en difinita
horo la du mimikistoj eniris en la salonon kaj sidigxis unu kontraux
la dua. Tie cxi ankaux sidis multegaj atestantoj, kun sciemo atendante
la interesan paroladon. La instruitulo komencis la unua. Dezirante
provi la scion de la vilagxano, li montris al li unu fingron (tio cxi
en la mimiko de la instruitulo devis signifi : "Dio estas unu"). La
vilagxano, respondante, montris du fingrojn. La instruitulo ekmiris, sed
li pensis, ke tio cxi estas simpla okazeco. Li montris al la vilagxano
manplaton (signo de regno); la vilagxano tuj montris al li pugnon.
La instruitulo kaj cxiuj alestantoj estis tre mirigitaj, precipe la
instruitulo. Li rugxigxis de cxagreno kaj kun kolero li montris supren
kaj malsupren (tio cxi signifas : "Dio estas en la cxielo kaj sur la
tero"). Cxiuj ekrigardis la vilagxanon. Li en tiu sama minuto eltiris
antauxen la manojn kaj faris signon, kvazaux li ion trenas. Cxiuj
estis senfine mirigitaj, la instruitulo ecx eksaltis; li sentis sin
mortigita! Li rapide elprenis el la posxo monujon kaj tuj elkalkulis
al la vilagxano tricent rublojn, kiujn lia kunparolanto prenis kaj
trankvile kasxis en sian posxon. Neniu komprenis, pri kio parolis la
mimikistoj, kaj tial oni decidis demandi aparte la instruitulon kaj
la vilagxanon, pri kio ili interparolis. Antauxe estis forigita la
vilagxano. Tre ekinteresitaj, la alestantoj kun sciemo kaj malpacienco
atendis, kion diros la instruitulo. Tiu cxi rapidis trankviligi ilian
malpaciencon :--Mi neniam ankoraux renkontis homon, kiu povus tiel
libere klarigxi per mimiko! Mi mem tre ofte pensas, antaux ol mi ion
diras, kvankam mi lernis tiun cxi malfacilan sciencon preskaux tridek
jarojn! Tio cxi estas tre mirinda! simpla, tute ne instruita vilagxano,
kaj tiel libere respondas per mimiko tiajn pure filozofiajn demandojn!
Tre mirinde, tre mirinde!--Sed diru do al ni, sinjoro, pri kio vi
interparolis?--Vidu, sinjoroj : unue, en la komenco de la parolado,
mi diris al la vilagxano, ke Dio estas unu. Li al mi respondis, ke Dio
estas kvankam unu, sed Li tamen estas duobla, cxar Li estas samtempe Dio
kaj homo. Tiun cxi ideon la vilagxano esprimis per signo de du fingroj.
Mi pensis, ke li okaze respondis al mi vere. Tial mi sxangxis la temon
de la parolado, kaj mi montris al li manplaton, esprimante per tiu cxi
signo, ke Rusujo estas bonkonstruita regno,--kaj li respondis al mi,
ke Rusujo estas regno unupotenca kaj estas sub la sceptro de Imperiestro
(pugno signifas sceptron). Tiam mi ree min turnis al la unua temo, kaj
montrinte supren kaj malsupren, mi diris per tiu cxi signo, ke Dio estas
en la cxielo kaj sur la tero; kaj li flnis mian penson, dirante, ke Dio
estas cxie. Cxio tio cxi min konvinkis, ke tiu cxi simpla vilagxano, tiu
cxi malklerulo, tute libere povas paroli per mimiko, kaj mi antaux li
min klinas.--Oni vokis la vilagxanon kaj ankaux lin petis rakonti, pri
kio li parolis kun la instruitulo. "Ni preskaux nenion parolis, diris la
vilagxano; ni nur minacis unu al la dua : li al mi, kaj mi al li. Mi,
estimataj sinjoroj, povas tute bone paroli per signoj de manoj, cxar mi
havas mutan fraton, kun kiu mi cxiam tiel interparolas. Tiu cxi sinjoro
(li montris la mimikiston) montris al mi fingron, kaj mi tuj komprenis,
ke li volas al mi elpiki okulon; kaj mi respondis, ke mi povas elpiki
al li ecx ambaux okulojn (du fingroj). La sinjoro kredeble ekkoleris
pro tiu cxi respondo kaj diris al mi, ke li donos al mi survangon
(manplato); kaj mi respondis, ke mi mem preferas pugnon, kiu iafoje tre
bone efikas. Tiam la sinjoro, tute ekkolerinte kaj dezirante kredeble
min timigi, diris, ke li min supren levos kaj poste jxetos al la tero.
Mi respondis al li, ke se li provus tion cxi fari, mi prenus lin per
la haroj kaj trenus sur la planko. Tio cxi estas cxio, pri kio ni
parolis". En la salono eksonis lauxta ridego de cxiuj alestantoj, kaj la
malfelicxa instruita mimikisto tute ne sciis, kion fari : tre konfuzita,
li nur mordis la lipojn kaj silentis. En tiu cxi sama tago li forveturis
el S. Peterburgo. [V. Devjatnin.]
_Profesoro_ de zoologio N. tre ne amis, kiam la studentoj malfruis
al la komenco de la lekcio kaj tiam, interrompante sian legadon, li
cxiam esprimadis sian malplezuron al la malfruinta studento. Unu fojon,
kiam la profesoro legis pri cxevalo, eniris en la legejon iu malfruinta
studento. Al la miro de la studentoj, kontraux sia kutimo la profesoro
nenion diris al la studento kaj dauxrigis sian legadon. Fininte la
legadon pri cxevalo, li diris :--Nun, sinjoroj, post la "cxevalo"
ni transiru al la "azeno", kaj, turninte sin al la malfruinta, li
diris : Mi petas, sidigxu.--Ne maltrankviligu vin, sinjoro profesoro,
respondis la studento, mi povas auxskulti azenon ankaux starante.
[A. Gruenfeld.]
_Inter bopatroj_. Cxu vi estas kontenta je via nova bofilo?--Ho, ne
forte, mi faris tre malbonan elekton.--Per kio?--Vidu, mia kara, li
ne povas trinki, li ne scias ludi kartojn, kaj al cxio li havas ankoraux
mirindan talenton de parolado.--Kion do vi volas? mi vin ne komprenas!
Tio cxi estas ja cxiuj nur tre bonaj ecoj!--Sed vidu : li ne povas
trinki kaj trinkas, li ne scias ludi kartojn kaj ludas; se li ne estus
granda parolanto, tiam mi sola scius, ke li estas malsagxa,--nun la
tuta mondo tion cxi scias.
_Avarulo_, elirante el la pregxejo, kie la pastro parolis pri
bonfarado, diris :--La prediko tiel min tusxis, ke mi mem estas preta
peti almozojn. [P. Kocxergov].
_Gradeco de riprocxoj_. La ministro diris al la direktoro : La opero
iris tre bone, nur la hxoroj lasis ion por deziri.--La direktoro
iras al la regxisoro :--Sinjoro regxisoro, mi havas kauxzon esti
nekontenta je la hxoro; mankas al gxi energio; mirinde estus, se lia
ministra mosxto ne akceptus gxin de malbona flanko. La regxisoro iras
al la kapelestro :--Sinjoro kapelestro, mi devas diri al vi, ke la
hxoroj estis hodiaux ekstreme malbonaj, tiel malbonaj, ke mi timis la
falon de la opero. Mi vin petas, observu, ke gxi estonte iru pli bone.
La ministro severe punos. La kapelestro rapidas al la direktanto de
la hxoroj.--La hxoroj estis hodiaux absolute abomenaj. Unu rapidas,
alia restas, unu kantas tro alte, alia tro malalte, tute kiel strataj
buboj. La regxisoro orde vin regalos kaj bone faros. La sekvantan tagon
la direktanto, alestante cxe la provo de la hxoranoj, diras :--Vi
kriegis hieraux kiel brutaro; estas honto kaj abomeno! Cxu vi ne havas
orelojn, ne havas ideon pri takto, ke vi kantas kiel sovagxuloj? Mi
miras, kial la kapelestro ne jxetis al vi la notojn en la vizagxojn kaj
ne forpelis cxiujn al la diablo! Mi ripetas, vi kantis kiel brutaro, kaj
se tiel okazos ankoraux unu fojon, mi vin cxiujn dispelos kiel bestojn!
[P. Kocxergov.]
_Francisko I_, regxo de Francujo vizitis la papon Leonon X. La regxo,
mirigita de la lukso de la kortego de la papo, diris, ke laux la rakonto
de la biblio la religiaj kondukantoj vivis malricxe kaj simple.--
Vero, respondis la papo, sed tio cxi estis tiam, kiam la regxoj pasxtis
brutarojn. [P. Kocxergov.]
_Kion oni amas plej multe_? Havante unu jaron--sian nutristinon;
kvin jarojn--la patrineton; dek jarojn--la lernan libertempon;
dekses jarojn--la liberecon; dudek jarojn--sian amatinon; tridek
jarojn--sian edzinon; kvardek jarojn--siajn infanojn; sesdek jarojn
--sian oportunecon; en cxiuj tempoj--sin mem. [K. O. S--m.]
_Senkulpigxo. Sinjorino_, forlasante sian servantinon : Jes, mi
bedauxras, sed mi ne povas repreni el via serva libro mian ateston pri
via nepuremeco. Rigardu do mem ekzemple la malpurajxon de musxoj tie cxi
en la angulo.--_Servantino_ : Tio cxi ja estas ne mia kulpo! tiu cxi
malpurajxo jam estis, kiam mi antaux jaro komencis mian servadon cxe vi.
_La legxisto_ : Despota urbestro ofendis unu urbanon. La urbano
rakontis sian malfelicxon al unu el siaj konatoj, kiu pretendis, ke
li estas granda konanto de la legxoj. Indigne ekkriis la konato :--
Kiel li kuragxis tion cxi fari! mi tuj iros al la urbestro kaj montros
al li, ke li ne konas la legxojn, kaj mi devigos lin, ke li sur la
genuoj petu de vi pardonon! Ili ambaux iris al la urbestro; la legxisto
eniris en la logxejon, la ofendito jam preparadis sin, kiel li akceptos
la pardonpetantan urbestron, tamen li ne estis suficxe kuragxa kaj
restis post la pordo. Post kelkaj minutoj la kuragxulo eliras.--Nu,
kia rezultato? demandis la atendanta.--Ha, respondis la kuragxulo,
mi tute ne atendis, ke li estos tia maldelikatulo! Prezentu al vi,
kiam mi komencis mian riprocxan parolon, li tuj volis doni al mi du
survangojn!--Kiel vi scias, ke li volis tion cxi fari?--Se li ne
volus, li ja tion cxi ne farus, kaj se li faris, tio cxi ja montras
tute sendube, ke li tion cxi volis.--Kaj vi silentis?--Enirinte
al li, mi forgesis lin bone titoli, kaj ekzistas legxo, ke se oni iun
salutas per pli malalta titolo, ol li havas, li havas la rajton doni
al vi tri survangojn.--Sed vi ja ricevis nur du!--Ha, mi forgesis;
vidu, ekzistas legxo, ke se la punata falas sur la teron, li jam pli da
survangoj ne devas ricevi.--Kial do vi ne falis sur la teron tuj post
la unua survango?--Ekzistas alia legxo, ke tiel longe, kiel oni cxe la
survangoj havas ankoraux la forton stari sur la piedoj, oni devas stari.
--Kaj kio estos kun mia ofendo?--Iru mem kaj provu sxovi al li en la
manon kelkan sumon da mono, eble li al vi pardonos. Mi nenion kun li
povas fari, cxar mi vidas, ke li mem scias cxiujn legxojn parkere kaj
havas ilin cxiam sub la mano.
_La inkujo_ : Knabo acxetis boteleton da inko kaj rapidis domen. En
la mezo de la strato la inkujo elfalis el lia mano kaj rompigxis kaj
la tuta inko elversxigxis sur la teron. Konfuzite la knabo staras kaj
malgaje rigardas la elversxitan inkon.--Nu, kion vi staras, mia knabo?
diris unu preteriranto; vi jam elskribis la tutan inkon kaj nun vi povas
trankvilo iri domen!
_Principo. Luigantino de cxambro_ : Antaux ol vi enlogxigxas en
mian cxambron, mi devas al vi rimarki, ke mi amas, ke oni akurate pagu
la luan pagon.--_Studento_ : Tio cxi estas ankaux mia principo; aux
akurate, aux tute ne!
_Malbona memoro_. De kio vi havas tian embarasan mienon?--Ha,
prezentu al vi mian teruran situacion : mi petis hieraux frauxlinon
Marion pri sxia mano kaj mi ne memoras, kion sxi al mi respondis : jes
aux ne. . . .
_Neniom malhelpas_. Sinjoro venas domen laca kaj malsata. Lia
sesdekjara kuiristino donas al li la tagmangxon, kiu estas preparita tre
malbone.--_Sinjoro_ : Auxskultu, Antonino, diru al mi malkasxe, kial
vi ne prenas oficon de nutristino? gxi estas ja multe pli enspeza, ol la
ofico de kuiristino.--_Kuiristino_ : Ha, sinjoro, vi sxercas! Kiel do
gxi estus ebla? cxu mi povus nun esti nutristino?--_Sinjoro_ : Neniom
malhelpas! Kuiristino vi ja ankaux tute ne povas esti kaj tamen estas!
_Bonigo. Fiancxino_ : Diru, cxu estas vero tio, kion mia patrino al
mi diris?--_Fiancxo_ : Kion do?--_Fiancxino_ : Ke vi edzigxas je
mi, cxar mi poste havos grandan sumon da mono.--_Fiancxo_ : Sed mia
infano, kontrauxe! estus al mi ecx pli agrable, se vi gxin havus jam
nun.
_Tro granda postulo_.--For! al sanaj kaj fortaj mi almozon ne
donas.--Kiel vi volas; pro viaj kelkaj centimoj mi al mi piedon ne
rompos.
_Teruraj infanoj_ : Onklino parolas kun malgranda nevo, kiu jxus
venis el la lernejo.--Nu, cxu vi lernis aritmetikon?--Certe!--Kion
do vi lernis?--Deprenadon.--Aha! sekve se mi diros al vi, en kiu
jaro mi naskigxis, cxu vi povos diri, kian agxon mi havas?--Oho! tiajn
grandajn nombrojn ni en la lernejo ankoraux ne lernis.
_Mirindajxo en la medicino_. En unu societo oni parolis pri medicino.
Unu el la alestantoj diris, ke la unua montrilo en la plej multaj
malsanoj estas la lango kaj se la lango estas kovrita, tio cxi jam
montras, ke la homo ne estas sana.--Kaj tamen, rimarkis alia, mi konas
unu sinjorinon, kies lango cxiam estas kovrita per tre dika tavolo da
cxikanoj kaj kalumnioj kaj sxi tamen estas tute sana.
_Ne volonte. Jugxanto_ : Viaj respondoj estas cxiuj fonditaj sur
plena vereco?--_Jugxato_ : Vorto post vorto, Via mosxto! ke mi mortu,
se mi iom mensogas!--_Jugxanto_ : Sekve vi estas preta ankaux jxuri
pri ili?--_Jugxato_ : Hm . . . ne tre volonte, sinjoro.
_Neprospera aludo_. Kara edzo, la kuracisto diras, ke mi bezonas min
distri, vidi aliajn vizagxojn cxirkaux mi . . .--Nu, en tia okazo mi
tuj forlasos vian servantaron kaj dungos aliajn.
_Naive_ : La somerlogxo, kiun mi luigas, sin trovas, kiel vi vidas,
apud la arbaro mem. La odoron de la abioj vi havos cxiam en la cxambro.
Provu nur la odoron! Belega, ravanta! Kaj kiel saniga! Cxu vi eble
havas iun malsanan je la brusto en via estimata familio?--Ne!--Ha,
efektiva domagxo!
_Malegala legado_. Patrineto, mi ricevis leteron de sinjoro Roberto,
li petas mian manon; cxu vi permesas, ke mi gxin donu al li?--Sinjoro
Roberto? Ho, mia naiva, cxu vi bone komprenas la dezirojn de sinjoro
Roberto?--Legu do mem, patrineto, kion li skribas : "Frauxlino, donacu
al mi vian manon! mi povas vivi nur por vi! Per floroj kaj baloj mi
plenigos vian tutan vivon! Kun via kiso mi iros al la fino de la mondo!"
--Ha, ha, ha! sed vi ja tute ne bone legis la leteron! Rigardu, kion li
skribas : Frauxlino, donacu al mi vian monon! mi povas vivi nur per vi!
Per ploroj kaj batoj mi plenigos vian tutan vivon! Kun via kaso mi iros
al la fino de la mondo!"
_Napoleono III kaj Benedetti._ Napoleono III ofte mokadis siajn
korteganojn. Tiel li diradis al Benedetti, lia konata ambasadoro, ke li
havas bovan vizagxon.--Mi ne scias, Via Imperiestra Mosxto, respondis
unu fojon Benedetti al tiela sxerco, cxu mi efektive havas vizagxon
de bovo, sed mi tre bone scias, ke mi multajn fojojn prezentadis vian
personon, kaj cxiam kun tiu cxi sama vizagxo, kiun mi nun havas.
[I. Lojko.]
_Neantauxvidita respondo._ Unu provincano, veninte Romon, turnis
al si la atenton de cxiuj per frapanta simileco kun la imperiestro
Auxgusto. Tiu cxi ordonis, ke oni alkonduku al li la similulon kaj,
rigardante lin atente, li diris :--Junulo, cxu via patrino neniam
estis en Romo?--Ne, Sinjoro, respondis la provincano, sed mia patro
ofte tie cxi estadis. [I. Lojko.]
_Kulereto._ En bona restoracio estas granda amaso da homoj, kiuj
mangxas kaj trinkas. Apud du tabletoj, proksime de la enirejo, sidas
du sinjoroj : unu jam nejuna kun friponeta vizagxo; antaux li sur la
tablo staras malplena glaseto kaj telero kun duono da pantrancxo kun
sxinko; la dua--juna homo, dande vestista, videble jxus sidigxinta
apud la tableto; li detiris siajn sxamajn gantojn kaj disbutonumas la
superveston. La nejuna sinjoro legas gazeton kaj de post gxi li de
tempo al tempo cxirkauxrigardas la publikon.--Servanto! vokas la juna
dando : tason da kafo kaj pastecxeton! Post kelkaj minutoj la servanto
alportis. La juna homo komencas trinki la kafon, rigardas cxirkauxen
sur cxiuj flankoj kaj subite kasxas la kulereton de sia kafo en la
posxon. Tion cxi rimarkis la maljuna sinjoro. Li vokas la servanton.
Tiu cxi aperas.--Tason da kafo kaj pastecxeton! La postulitajxo
estas alportita. La sinjoro mangxas.--Se vi volas, mi montros al vi
jxonglon, li diras al la servanto, alvokinte lin. La servanto ridetas.
--Rigardu : cxu tio cxi estas kulereto?--Jes, sinjoro.--Kie do
gxi estas nun? demandis la sinjoro, rapide kasxante la kulereton en
la posxon.--En via posxo.--Ne, ne en mia, sed en la posxo de tiu
cxi juna sinjoro. La servanto senvole returnas sin al la dando. Tiu
cxi suprensaltas.--Volu, sinjoro, elpreni la kulereton el via posxo,
turnas sin al li la nejuna homo. Vole-ne-vole la dando ensxovas la
manon en la posxon kaj eltiras la kulereton.--Nu, vi estas vera
jxonglisto, li rimarkas konfuzite.--Jes. Prenu por la kafo; la brando
estas pagita, diras la jxonglisto, jxetante moneron sur la tablon, kaj
forigxas, akompanata per salutoj de la mirigita servanto kaj forportante
la kasxitan kulereton. [I. Lojko.]
_La poeto Pope._ La angla regxo, vidinte unu fojon sur la strato
Pope'on, konatan poeton, sed gxibulon, diris al sia sekvantaro :--Mi
volus scii, por kio tauxgas tiu cxi hometo, kiu iras tiel malrekte. Pope
auxdis tiujn cxi vortojn kaj, turninte sin al la regxo, li ekkriis : Por
igi vin rekte iradi. [I. Lojko.]
_Frideriko la Granda_ amis disputojn kaj havis la kutimon fini ilin
per ekbato de piedo en la genuon de la kundisputanto. Unu fojon, havante
fortan deziron disputi, li demandis unu korteganon, kial li ne diras al
li sian veran opinion.--Estas maloportune, respondis tiu cxi, diri
siajn opiniojn al regxo, kiu havas tiajn fortikajn konvinkojn kaj tiajn
solidajn botojn. [N. B.]
_Unu generalo_ demandis unu junan soldaton, cxu estas suficxa por
li la porcio da pano, kiun li cxiutage ricevas.--Jes, Via Generala
Mosxto.--Kaj eble io ankoraux restas?--Jes, Via Generala Mosxto.--
Kion do vi faras kun la restajxo?--Mi gxin formangxas, Via Generala
Mosxto. [N. B.]
_Rusa oficiro_, ricevinte de unu alilandulo elvokon al duelo,
sendis al li kiel sekundanton unu sian kolegon. Oni prezentas al li la
sekundanton de la kontrauxa flanko, malgrandan kaj tre dikan homon.
--Cxu vi scias nian kutimon, demandis la lasta, ke se la batalantoj
maltrafas, la sekundantoj devas batali?--Mi konsentas, respondis
la oficiro.--Sed cxu vi scias, dauxrigis la dika sekundanto, ke mi
je dudek kvin pasxoj trafas en kvinkopekan moneron?--Mi ne scias,
respondis la oficiro, cxu mi trafos en tia interspaco en kvinkopekon,
sed en tian ventregon, kiel via, mi trafos sendube. [N. B.]
_Malricxa sagxulo_ tagmangxis cxe avara ricxulo. La avarulo forsxovis
la panon sur la tablo tiel malproksimen, ke la malricxa gasto ne povis
gxin atingi. Ne estante ankoraux kontenta de tio cxi kaj volante pli
cxagreni sian gaston, la avarulo turnis sin al li :--Mi auxdis, ke vi
estas tre sagxa homo, sed mi vidas, ke vi estas nelaborema : vi volas,
ke aliaj laboru, dum vi mem sidas sur ili kiel parazito kaj mangxas kaj
vestas vin per fremda kosto. Se, kontrauxe, vi estus laborema, vi povus
farigxi io, ekzemple cxe mi kaj miaj komercoj.--Ne, mia bonfarema,
respondis la sagxulo, kontrauxe : mi volus io farigxi cxe vi, sed vi
ne permesas al mi. . . .--Klarigu vin, diris la avarulo, cxar mi vin
ne komprenas.--Tute simple, kun sarkasma rideto sur la lipoj respondis
la sagxulo : mi volis cxe vi farigxi sata, sed vi ne permesas al mi.
[N. Kusxnir.]
_Kontraux la germana legxo pri la drinkemeco_ kelkaj gajaj filoj de
la Marburga universitato en unu nokto faris al si la plezuron skribi
per kreto sur la nigra tabulo de la universitata domo la sekvantan
sentencon :--Kiu bone drinkas, tiu bone dormas; kiu bone dormas, tiu
ne pekas; kiu ne pekas, estas bona homo; sekve : kiu bone drinkas, estas
bona homo! Kian grandegan gajecon tiu cxi sentenco la sekvantan matenon
elvokis cxe la studentoj, oni facile povas al si prezenti. [K. Huebert.]
_Oni demandis_ la filozofon Malebranche pri la kauxzo de la suferoj
de la bestoj.--Ke la homoj suferas, tio cxi estas komprenebla : Adamo
mangxis la malpermesitan frukton; sed por kio suferas la bestoj?--Eble
ili mangxis malpermesitan fojnon, respondis Malebranche. [N. B.]
_Jubilea telegramo._ Mallongan tempon post la 25-jara jubileo
de la tago de apero de "Guberniaj Skizoj" de la rusa satiristo
Sxcxedrin-Saltikov havis lokon la cxiujara kolega tagmangxo de la
studentoj de la N...a universitato. Unu el la alestantoj proponis,
ke oni esprimu al la talenta satiristo la studentan gratulon je la
pasinta jubileo. Lia ideo estis unuvocxe akceptita kaj tuj estis
kunmetita telegramo kun konvena teksto kaj kun la komuna subskribo :
"Cxiujare-tagmangxantaj studentoj." Post unu horo de Sxcxedrin venis
respondo : "Dankas! Cxiutage tagmangxanta Sxcxedrin."
_Fortaj konvinkoj._ Kiam Napoleono I forlasis la insulon Elbo kaj
aliradis al Parizo, la Pariza gazeto "Moniteur" per la sekvantaj
esprimoj sciigis pri tio cxi siajn legantojn : (tago 1) : _La malbenita
hommangxanto_ eliris el sia nesto; (tago 2) : _La korsika diablo_
forlasis la sxipon en la golfo Jxuano; (tago 3) : _La tigro_ alvenis al
Gano; (tago 4) : _La monstro_ pasigis la nokton en Grenoblo; (tago 5) :
_La tirano_ trairis tra Liono; (tago 6) : _La uzurpatoron_ oni vidis
en 60 mejloj de la cxefurbo; (tago 7) : _Napoleono_ estos morgaux apud
niaj fortikajxoj; (tago 8) : _La imperiestro_ venis al Fonteneblo; (tago
9) : _Lia Imperiestra Mosxto_ enpasxis hieraux en la palacon Tuilerian,
cxirkauxita de siaj fidelaj regatoj.
_Inter geedzoj._--La diablo prenu tian ordon! cxiun fojon, kiam mi
volas vesti novan cxemizon, gxi cxiam estas sen butonoj!--Kiel vi ne
hontas, grandagxa viro, tiel brui pro kelkaj mankantaj butonoj! Rigardu
la infanojn : cxe ili la tutaj vestoj estas dissxiritaj, kaj ili ne
diras ecx unu vorton.
_Solvita problemo._ Unu fojon la glora Buffon invitis al tagmangxo
kelkajn aliajn naturistojn. Post la tagmangxo la societo deiris en
la gxardenon. Estis ankoraux suficxe varmege, malgraux ke la suno
staris jam suficxe malalte. En la gxardeno turnis sur sin la atenton
staranta sur postumento vitra globo, kion oni ofte vidas en gxardenoj.
Iu, metinte sur gxin la manon, trovis, ke per ia strangeco gxi estas
sur la ombra flanko multe pli varma, ol sur la suna. Li tuj komunikis
sian eltrovon al sia najbaro. Unu post la alia cxiuj komencis metadi
la manojn sur la globon kaj trovis, ke la dirita estas vero. Cxiuj
kolektigxis cxirkaux la vitra globo, kaj komencigxis alte scienca
interparolo; cxiu, por klarigi la fenomenon, elpensis sian teorion : unu
supozis engluton de la radioj de varmeco, alia montris la liberigxon
de kasxita varmelemento, tria klarigis cxion per rebato de la radioj.
Kion unu ne sciis, tion plenigis la alia, kaj fine, apogante sin sur la
legxoj de la naturo, ili venis al la konkludo, ke la apero estas tute
natura kaj ke alie ne povas esti. Buffon, kiu ne volis ankoraux esprimi
sian opinion pri tiu cxi apero, alvokis la gxardeniston kaj demandis :
--Nu, mia kara, diru, kial la globo sur la ombra flanko estas pli
varma, ol sur la flanko turnita al la suno?--Kial? respondis la
gxardenisto, tial, cxar mi jxus turnis la globon, por ke tiu gxia flanko
ne tro varmigxu. [M. Solovjev.]
_Unu virino_ plendis al kapitano, ke sxi estas cxirkauxrabita de liaj
soldatoj.--Cxu ili cxion forportis? demandis la kapitano.--Ne, ili
restigis ion.--Nu, sekve tio cxi ne estis miaj soldatoj; miaj prenas
cxion.
_La imperiestrino Katerino_ sonoras kaj neniu el sxiaj servantoj
venas. Sxi iras el la kabineto en la vestejon kaj pli malproksimen, kaj
fine en unu el la lastaj cxambroj sxi vidas, ke la hejtisto fervore
ligas maldikan pakajxon. Ekvidinte la imperiestrinon, li paligxis kaj
jxetis sin antaux sxi sur la genuojn.--Kio estas? sxi demandis.--
Pardonu min, Via Imperiestra Mosxto!--Kion do vi faris?--Jen, kara
regxino, mia valizo estas plena de diversaj bonaj objektoj el la palaco
de Via Mosxto. Tie cxi sin trovas rostajxo, kukajxo, kelkaj boteletoj
da biero kaj kelkaj funtoj da bombonoj por miaj infanetoj. Mi dejxoris
mian semajnon, kaj nun mi iras hejmen,--Tra kie do vi volas eliri?--
Jen tie, per tiu sxtuparo.--Ne, tie ne iru; tie eble renkontos vin la
cxefo de la palaco; kaj mi timas, ke tiam viaj infanoj nenion ricevos.
Prenu do vian pakajxon kaj iru post mi. Sxi elkodukis lin tra la salonoj
sur alian sxtuparon kaj, malferminte mem la pordon, diris :--Nu, nun
iru kun Dio.
_La advokato de ratoj_. Chassie, unu el la plej gloraj juristoj de
Francujo kaj poste prezidanto de la parlamento en la Provenco, fondis
sian gloron per tio, ke li en la jaro 1522 elpasxis kiel advokato de
ratoj. Oni devas scii, ke en la fino de la mezaj centjaroj regis la
malsagxo, ke la regxa prokuroro ecx bestojn tiradis al jugxo. Tio
cxi havis lokon kun la ratoj en la dirita jaro; ili estis invititaj
al la jugxejo, por pravigi sin kontraux la plendoj, levitaj kontraux
ili. Kompreneble ili ne venis, kaj cxiu pensis, ke oni jugxos ilin en
foresto, kiam subite Chassie aperis kiel ilia defendanto kaj diris, ke
liaj klientoj ne estis invititaj en legxa ordo.--Kaj kiel oni tion cxi
povas fari? demandis la prokuroro; kaj kun sxajna seriozeco la advokato
respondis :--Oni albatu la inviton al la pordoj de la pregxejoj, sed
oni forgesu nenian lokon, oni ankaux ensxlosu ie la katojn, la terurajn
malamikojn de miaj klientoj, por ke la vojoj farigxu liberaj, kaj oni
bone klarigu al la katoj, ke ili estos severe punataj, se ili malgraux
la malpermeso pekos kontraux la libereco de la vojoj.--Tio cxi estas
ja neebla, ekkriis la prokuroro.--En tia okazo mi esprimas proteston
kontraux cxia farita jugxa decido, respondis Chassie kaj forlasis
triumfe la salonon de jugxo. De tiu momento lia gloro estis fondita; la
tuta Francujo penadis en okazo de bezono ricevi lin kiel advokaton.
_Sur balo._--Invitu al valso tiun frauxlinon, kiun vi tie vidas.--
Kun granda plezuro, frauxlino! Tio cxi estas kredeble via amikino?--
Ne, kontrauxe, sinjoro : tio cxi estas mia plej granda malamikino, kaj
vi almenaux plene batos al sxi la piedojn.
_Mirindajxoj._ Okaze kunvenis kvar sinjoroj, grandaj majstroj kaj
amantoj de mensogado. Longan tempon ili sidis silente, fine unu diras :
--Cxu vi auxdis, kian sukceson havis Aramburo? Mi mem vidis, ke en la
teatro estis tiel malvaste, ke oni ne povis aplauxdi en horizontala
direkto, sed aplauxdis en vertikala.--Tre povas esti, diris la dua;
kaj mi unu fojon estis en teatro, kaj prezentu al vi, tie estis tiel
plenege, ke oni ne povis ridi en horizontala direkto, sed ridis en
vertikala. . . .--Cxio cxi estas malvera, diris la tria; sed jen mi,
kiam mi estis en Afriko, vidis negron tiel nigran, ke oni bezonis, por
lin rigardi, ekbruligi kandelon.--Nu, tio cxi ankaux estas malvera,
diris la kvara; sed jen mi, kiam mi estis en Anglujo, mi vidis tiel
maldikan frauxlinon, ke sxi bezonis du fojojn eniri la cxambron, por ke
oni povu sxin rimarki. [M. Solovjev.]
_Severa bibliotekisto._ Cxiu el la regimentoj, kiuj staras en Parizo,
posedas propran bibliotekon, kies gardisto estas ordinare ia maljuna
suboficiro, kiu estas multe pli kompetenta en aferoj militaj, ol en
literaturo. Unu leuxtenanto de la maristaro sendis unu fojon en tian
bibliotekon sian servanton kun la komisio, ke li alportu al li el la
biblioteko la 9-an volumon de la vortaro de Larousse (kun la literoj
I, J, K). Post unu horo la soldato alportas al li la volumon unuan,
raportante al li, ke la bibliotekisto ne povis doni la nauxan volumon
al persono, kiu ne legis la ok unuajn, kaj ke, traleginte tiujn cxi, la
leuxtenanto ricevos tion, kion li deziras.
_La Filo_. Malricxa hebreo volis kristanigxi. La pastro instruis
lin pri la pregxo, sed lia penado restis vana, cxar la hebreo estis
tre malinteligenta.--Nu, mia filo, se vi morgaux scios fari senerare
la signon de la kruco, vi ricevos de mi sakon da terpomoj.--En la
sekvanta tago la hebreo prenis kun si sian filon, portantan sakon por
la donaco, kaj li eniris en la domon de la pastro lasinte la filon en
la korto.--Nu, faru la signon de la kruco, diris la pastro.--En la
nomo de la Patro kaj de la Sankta Spirito. Amen.--Ne, kie do restis la
"Filo"--Pardonu, via pastra mosxto, mi lasis lin ekstere; li tenas la
sakon por la terpomoj. [P. Lengyel].
_Laux la lokoj._--Ha, via grafa mosxto, vi estas tie cxi, en la
cxefurbo? Kaj en tia malnova, eluzita vesto!--Kial ne? Estas tre
komforte portadi gxin, kaj en la cxefurbo neniu min konas.--Sed vi
gxin portadas ankaux hejme.--Nu, kial ne? hejme ja cxiu min konas.
[P. Lengyel.]
_Kurioza trompo_. Tri sinjoroj, elegante vestitaj, venis en hotelon,
prezentante sin kiel komisaroj Amerikaj de la ekspozicio Antverpena,
kaj ekvivis tie tiel lukse, ke ilia kalkulo en la dauxro de tri tagoj
kreskis gxis kelkaj centoj da frankoj. En vespero de la tria tago
antaux la komencigxo de la hotela tagmangxo aperis en la hotelo kvara
gasto, kiu legitimigxis cxe la mastro kiel kriminala policisto el
Parizo, sciigante, ke li intencas sercxi tri dangxerajn krimulojn. Dume
li montris al la mastro fotografajxojn de tri personoj, en kiuj oni
tuj ekkonis la tri komisarojn Amerikajn. Nun la kriminala policisto
proponis la sekvantan planon al la mastro kun la peto helpi al li
en la plenumo de gxi : la mastro zorgu, ke neniu el la tri personoj
malaperu el la domo. La policisto sidigxis al tablo kaj gxuis kun
granda apetito mangxojn kaj trinkojn. Kiam oni alportis la deserton,
la policisto sin levis kaj ordonis silenton, sciigante la alestantajn
terurigitajn gastojn, ke la tri kontrauxsidantaj sinjoroj estas tri
dangxeraj krimuloj, kiujn li devas aresti. La tri sinjoroj provis
forkuri, sed la mastro kune kun sia servantaro staris jam antaux la
pordo kontraux ili. Laux la ordono de la policisto alveturis drosxko
en kiun sidigxis cxiuj kvar sinjoroj.--Cxu la trompistoj pagis sian
kalkulon? demandas la policisto la mastron.--Ne.--Kiom ili sxuldas?
--295 frankojn.--Bone! Ni trasercxos ilin en la polico kaj pagos vian
kalkulon per la trovita mono. Mian kalkulon vi povas ankaux sendi tien.
Kaj nun, veturigisto, antauxen, al la polico! Sed la mastro vidis gxis
hodiaux nek la krimulojn nek la kriminalan policiston. [G. Dumpert.]
_Ruso kaj tataro._ Ruso kaj tataro veturis kune. En la vojo farigxis
nokto, kaj ili restis sur la kampo nokti. Ili disbruligis fajron, kuiris
kacxon kaj, mangxante la kacxon, komencis disputi pri tio, kiu el ili
devas gardi la cxevalojn. La ruso havis cxevalon malbonan kaj de koloro
blanka, la tataro havis bonan nigran cxevalon. La nokto estis nigra,
kaj jen la ruso diras al la tataro : mi ne havas bezonon gardi mian
cxevalon : mi mian cxevalon tuj ekvidos, kiam mi vekigxos, cxar gxi
estas blanka; sed vi ne devas dormi, sed, gardi vian nigran cxevalon.
La tataro ne havis grandan deziron maldormi pro la cxevalo, kaj li
faris kun la ruso intersxangxon kun la cxevaloj. La ruso prenis la
bonan cxevalon kaj, ridante je la tataro, diris al li :--Nun mi tute
ne gardos mian cxevalon, cxar sxtelisto en la nigra nokto ne ekvidos
mian nigran cxevalon, sed vian blankan li tuj ekvidos kaj sxtelos. La
tataro devis ne dormi, sed gardi sian cxevalon. La nokto pasis. La ruso
kaj tataro veturis plu. Por mangxi ili bavis nur unu kokinon. Por du
personoj gxi ne estis suficxa, kaj tial ili decidis, ke mangxos nur
unu--nome tiu, al kiu la sorto gxin decidos. La tataro diras :--Ni
endormigxu, kaj tiu, kiu vidos pli bonan songxon, mangxos la kokinon.
Ili kusxigxis. La tataro ne dormas, sed elpensas songxon, vekas la
ruson kaj demandas :--Kion vi vidis en songxo? La ruso postulas, ke
la tataro antauxe diru, kion li vidis en songxo. La tataro diras :--
Ha, ruso! bonan songxon mi vidis : oni prenis min en la cxielon; en la
cxielo mi vidis multajn spiritojn. . . . ha, kiel bone tie estis!--
Jes, diras la ruso, mi ankaux vidis, kiel oni prenis vin en la cxielon;
mi pensis, ke vi de tie jam ne revenos, kaj mi formangxis la kokinon. La
tataro restis tiel sen bona cxevalo kaj sen mangxo kaj ne volis jam pli
iradi iam kun ruso. [J. Polupanov.]
_Singardema komuniko._ Kiam nia mortinta jugxisto Begli glitigxis en
la jugxejo, falis de la sxtuparo kaj rompis al si la kolon, ni ekmeditis
pri grava demando, kiel komuniki tiun cxi malgxojan sciigon al lia
malfelicxa edzino. Fine ni decidis tiel : ni metis la korpon en la
veturilon de nia maljuna honesta veturigisto kaj ordonis al tiu cxi
lasta liveri la mortinton en la domon de sinjorino Begli, sed cxe tio
cxi agi kun granda takto kaj singardemo. Precipe ni turnis lian atenton
sur tion, ke li ne komuniku la okazintan malfelicxon al la maljunulino
subite, sed ke li antauxe preparu sxin al tio cxi. Alveturinte al la
loko de la difino, nia veturigisto komencis kriegi el la tuta gorgxo,
gxis sur la sojlo aperis la edzino de la jugxisto. Tiam li demandis
sxin :--Cxu tie cxi logxas la vidvino Begli?--Vidvino Begli? . . .
Ne sxi ne logxas tie cxi.--Kaj mi povas veti, ke sxi logxas tie
cxi! . . . Sed tio cxi ne estas grava. Diru, cxu tie cxi logxas la
jugxisto Begli?--Jes, li logxas tie cxi.--Kaj mi povas veti, ke li
ne logxas tie cxi. Cetere tio cxi ne estas grava. Mi ne disputos kun
vi. Diru, cxu li ne estas hejme?--Ne, li ne estas hejme.--Sed mi
povas veti, ke li estas hejme . . . Sinjorino, mi konsilas al vi apogi
vin al la muro, mi diros al vi ion tion, ke vi kredeble ne eltenos sur
la piedoj. Okazis malfelicxo! Jen en mia veturilo kusxas la maljuna
jugxisto. Ekrigardu lin, kaj vi vidos, ke li jam neniam sin levos.
[El Mark Twain. Tradukis S. Borovko.]
_Dupieda leono._ Juna kaj tre bela dresistino de leonoj permesis al
leono preni pecon da sukero el sxia busxo.--Tion povas ankaux mi fari,
diris unu rigardanto.--Kio, vi, malforta junulo? respondis la bela
dresistino.--Jes, egale bone kiel la leono. [O. J. Olson.]
* * * * *
IV
RAKONTOJ
* * * * *
NOKTO
(De Eube el Odeso.)
Trankvila stela nokto kaj trankvila senlima maro. Kun meza rapideco
sxovas sin sur la mara ebenajxo, unu post alia, tri hispanaj "karaveloj"
de la XV centjaro. Mizeraj, facile rompeblaj sxipoj; sxipanaron oni ne
vidas : gxi jam longe dormas; sur la ferdekoj oni vidas nur la senmovajn
gardstarantojn. Sed nur en la meza sxipo, kiu portas sur la rando la
surskribon "Santa Maria" kaj admiralan flagon sur la masto, en la
malvasta kajuto brulas lumo, kaj apud la tablo, kovrita de geografiaj
kartoj, sidas en profunda meditado la granda admiralo de Hispanujo,
Kristoforo Kolumbo. Dormo ne volas tusxi liajn okulojn. Jam la duan
nokton la admiralo ne kusxigas sin, la duan tagon turmentas lin unu sama
premanta penso. Ankoraux du tagoj--kaj, se li ne renkontos teron, la
sxipoj iros returne Hispanujon. Hieraux la sxipanaro arogante sciigis,
ke gxi ne volas iri plu, kaj kun granda malfacileco la admiralo elpetis
de gxi limtempon de tri tagoj. La suno mallevigxis kaj denove levigxis,
--antaux li etendis sin tiu sama senlima ebenajxo da trankvila mistera
akvo. Estas vero, ke hodiaux la maro alportis du verdajn brancxetojn,
ian pikan arbetajxon, tabulon kaj rabotitan bastoneton--sendubajn
signojn de proksimeco de tero. Ankaux sen tio cxi li scias, ke tero
sin trovas antaux li, ke tiu cxi tero estas proksima, sed cxu li havos
tempon veni al gxi en tiuj cxi du tagoj? Gxuste antaux unu monato li
renkontis ion similan je rompita masto : la mara fluo forportis gxin
malproksimen; post kelkaj tagoj--akvokreskajxon kaj unu ecx kun
viva kankro, kaj birdojn oni vidis ankoraux antaux du semajnoj. La
tero, kompreneble, estas proksima, eble en la interspaco de nur kelkaj
tagoj da vojo, sed kie preni tiujn cxi kelkajn tagojn? Kaj ankoraux
antaux tri horoj la admiralo kaj kontrolisto de la ekspedicio, Rodrigo
Sanchez, vidis sur la maro iajn briletantajn lumetojn, sed la sxipoj,
kompreneble, venis jam al tiu loko, kie la lumoj estis viditaj,--kaj
cxiam ankoraux oni ne vidas la atendatan bordon. Suficxe da eraroj : jam
du fojojn, la 25-an de Septembro kaj la 7-an de Oktobro, ili eraris,
vidante imagatan teron, kaj ambaux fojojn tiuj cxi eraroj terure influis
la sxipanaron. Hodiaux la tutan tagon la admiralo estis forte ekscitita,
kaj nur la fiereco ne permesis al li pasigi la tutan tagon sur la
ferdeko, avide celante la rigardon en la puran horizonton. Kaj antaux
unu horo, jxetinte la lastan rigardon, plenan de muta malespero, sur
la malluman mason da akvo, li kun kasxita turmentigxo deiris en sian
kajuton. Ankoraux 48 horoj--kaj cxio estas perdita!
Jes, cxio estas perdita. Rompita, neniigita, polvigita estas la
granda celo de lia vaga vivo. Oni ne povas iri, se la piedoj estas
ligitaj, oni ne povas batali, se oni elsxiras el la manoj la lastan
batalilon. La cxielon kaj la homojn li povas voki kiel atestantojn, ke
li faris cxion, kion li povis kaj devis fari. Kiam en lia kapo plene
formigxis la plano de lia entrepreno, li estis vigla, plena de fortoj
kvardek-ok-jara viro,--kaj nur nun, kiam grizeco dense argxentigis
liajn harojn, kiam li havas jam la agxon de 66 jaroj, nur nun li ricevis
la eblon alpasxi al la efektivigo de tiu cxi plano. Tutan serion da
jaroj li sendeklinigxe iris al la elektita celo, kaj ne estis tago,
en kiu li ne pensus pri gxi, kaj ne estis ofero, kiun li ne alportus
por gxi. Li venkis cxiujn malhelpojn, kiujn tiel malavare prezentis al
li la kruela sorto, li venkis ecx la tempon mem. Preskaux sepdekjara
maljunulo, li enportis en sian aferon fresxecon de la plej bonaj jaroj
de juneco, kaj kun heroa trankvileco li komencis la ekspedicion, kiu
ektimigis ecx la kuragxajn maristojn de Palos. Li faris cxion de sia
flanko, kaj nun li estas preta pensi, ke super li pendas ia malbeno.
Travivi tion, kion li travivis, penante pri la efektivigo de siaj planoj
--estis jam tro multe; sed esti sur la vojo al ilia efektivigo, trairi
naux dekonojn de tiu cxi vojo kaj ekiri returnen, nenion farinte--
tio cxi estis tro multe ecx por liaj fortoj! Tio cxi estis neauxdita,
nekredebla moko de la sorto, tio cxi estis bato, kiu estis kapabla rompi
ecx lin!
Kaj en la malvasta kajuto de "Santa Maria" en tiu cxi turmenta nokto
la admiralo en pensoj travivis sian tutan pasintan vivon. Oni diras,
ke se homo komencas rememori sian tutan travivitajxon, tio cxi estas
signo de lia proksima morto. Al li ankaux minacas morto, se ne fizika,
tiam ankoraux pli terura--morala. Povas esti, ke pro tio cxi li
senvole turnas sin antauxen. Jen li, plej maljuna el la kvar infanoj
de Dominiko Kolumbo, itala komercisto de drapoj, estante ankoraux
preskaux infano, la unuan fojon iras en la maron. Li jxus forlasis la
universitaton, li, dekkvarjara gracia bela knabo. Li veturas sur italaj
sxipoj en Malgrand-Azion, Anglujon, Portugalujon, al la bordo de Gvineo.
La vojagxoj disvolvas lian fortan naturan sagxon kaj kun la jaroj
ellaboras el li bravan mariston. La Genua respubliko konas lin, kiel
bonan mariston, kaj en la milito kun Venecio gxi faras lin komandanto
de galeroj. Lia nomo estas suficxe konata en Italujo, kaj la Neapola
regxo faras lin estro de la ekspedicio kontraux la piratoj de Tuniso.
Kun sia kutima kuragxo li kondukas siajn sxipojn kontraux la sovagxaj
korsaroj. Sed la sxipanaro montrigxas ne inda je sia estro : gxi timas
la rabistojn, kaj jam antaux la bordo de Berberujo gxi faras ribelon.
La sxipanoj postulas, ke oni iru returnen. La estro de la ekspedicio
konsentas plenumi ilian postulon; li levas la velojn; la sxipanoj,
konvinkitaj, ke ili iras returnen, trankviligxas, kaj la sekvantan
matenon ili kun miro ekvidas la bordon de Afriko. Tiel pasas dudek
jaroj, plenaj de vojagxoj, ventegoj, renkontoj, aventuroj,--pasas
preskaux nerimarkite. Havante la agxon de tridek kvar jaroj, en la tuta
floro de siaj fortoj, li venas Lisabonon. Tie li laboras super kartoj
kaj globoj geografiaj, kiuj turnas sur sin la atenton de la instruita
mondo, korespondas kun instruituloj. Poste li denove estas sur la maro :
li nagxas al la malproksimaj bordoj de Islando. Reveninte Lisabonon, li
diras al frauxlino Felipa Perestrello tion, kion li jam longe sentas,
kiam li sxin renkontas : ke li sxin amas. Frauxlino Felipa sentas tion
saman : la majesta figuro de la kuragxa maristo, lia nekasxita rigardo,
kiu brilas per tia mirinda fajro, lia nobla elokventeco--cxio en tiu
cxi neordinara persono de longe profunde frapis sxian imagon. Kaj sxi
farigxas lia edzino. En tiu tempo jam en lia kapo komencas formigxi la
plano de lia granda entrepreno. La patrino de lia edzino transdonas
al li la kartojn kaj tagolibrojn de sia mortinta edzo, Bartolomeo
Munhiz Perestrello, gubernatoro de la insulo Porto-Santo, kaj sxi ne
povas kompreni tiun gxojon, kiun kauxzas al sxia bofilo la amaso da
flavigxintaj paperoj. Kaj dume por li tio cxi estas tuta trezoro, kaj
li tutajn tagojn sidas super ili kaj kun gxojo trovas en ili jesigon
de liaj teoriaj supozoj. En tiu cxi sama tempo li dauxrigas labori
super siaj kartoj, partoprenas en la portugalaj ekspedicioj al la
bordo de Gvineo, cxion auxskultas, cxiujn eldemandas, korespondas kun
sia instruita amiko Pauxlo Toscanelli, al kies leteroj li tiom multe
dankas. Poste la malgranda familio forlasas Lisabonon kaj translogxigxas
sur la insulon Porto-Santo. Tie cxi li konstante renkontigxas kun
vojagxantoj, kiuj veturas al la bordo de Gvineo aux revenas de gxi, kaj
iliaj komunikoj, la interparoloj kun ili cxiam pli kaj pli ekflamigas
lin. Lia multjare ellaborita projekto jam ricevis precizajn, difinitajn
formojn : siajn supozojn, naskitajn per la legado de Aristotelo, Plinio,
Strabono, li fortigis per multo da faktoj, kiujn li kolektis; la karto
de Toscanelli, kiun tiu cxi alsendis al li, tute konsentas kun liaj
konkludoj. Cxio estas klara kiel tago : kiu havos suficxe da kuragxo,
por tratrancxi la misteran maron, kiu etendas sin post la Gibraltara
pordego, tiu trovos la sercxatan plej proksiman vojon al Hindujo. Li
havos por tio cxi suficxe da kuragxo, sed li ne havas la materialajn
rimedojn. Oni devas trovi tiujn cxi rimedojn, oni devas trovi fortan
manon, kiu povus subteni lin. Jen kial li denove venas Lisabonon,--kaj
de tiu cxi minuto komencigxas la granda dramo, kiu dauxras tutan serion
da jaroj.
Jen li, modeste vestita alilandulo, metas sian projekton al la
favora trarigardo de lia regxa mosxto, la regxo de Portugalujo. Tio cxi
estas lia unua pasxo sur tiu pikajxa vojo, sur kiun kondukis lin la
malfelicxo esti naskita neordinara homo. La sorto volas, ke li, kiu tiel
bone ellernis la maron kun gxiaj ondegoj kaj ventegoj, akiru ankoraux
pli gravan scion--scion de la homoj. Lia regxa mosxto, Johanno II de
Portugalujo, ekinteresigxis je la propono de la malricxa Genuano kaj
difinas komision por trarigardo de tia neauxdita projekto. Forta eraro :
kion povas kompreni en tio cxi tiu cxi komisio? Gxi estas dispremita
de gxia grandeco, kaj al la regxo oni raportas, ke la projekto de la
Genuano Kristoforo Kolumbo estas sensenca kaj meritas nenian atenton.
Kun tio cxi li povas ankoraux pacigxi : li laboris super sia projekto
ne kun la celo konvinki pri gxia efektivigebleco malsagxulojn. Sed kiam
la regxo, ne metinte atenton sur la raporton de la komisio, malaltigxas
al sxtelado, kiam li, postulinte liajn paperojn kvazaux por persona
trarigardo, sekrete, sen lia scio preparas ekspedicion,--li estas
profunde indignigita. Nur unu fojon la sorto batalas por li : ventego
apenaux ne dronigis la sxipojn, kiuj volis sxteli lian gloron, kaj la
timema ekspedicio venas returnen. Lia indigno estas senlima; neniam
lia kredo je homoj, je ilia honesteco ricevis tian fortan frapon.
Kaj kiam la regxo, komprenanta, kiu staras antaux li, proponas al li
denove komenci traktadon, li fiere rifuzas cxiajn komunikigxojn kun tia
regxo. Ne, jam pli bona estas malricxegeco kaj nekonateco, ol esti tiel
malhoneste trompata ankoraux dek fojojn. Li rifuzas, kaj se ne venus
la morto de la edzino, kiu lasas al li malgrandan filon, li trankvile
pacigxus kun tiu cxi unua malsukceso. Sed ankaux tiun cxi baton li
elportas kun tia sama vireco, kun kia li renkontadis kaj elportadis
la marajn ventegojn. Tiam li rememoras, ke li estas Genuano, kaj li
forlasas Portugalujon, por proponi la efektivigon de sia granda plano al
tiu, kiu la plej multe tion cxi meritas--al sia patrujo.
Kaj jen li denove estas en la patrujo. Multo da jaroj pasis de la
tempo, kiam li forlasis la patran urbon, kaj kun forta espero li nun
eniras en gxin. Kvankam li estas malricxe vestita, kvankam li estas
preskaux almozulo, sed li alportas al la urbo regxan donacon : li
proponas al gxi sian projekton. Sed la patrujo tute ne povas nun pensi
pri li. La urbon Kaffa en Krimo okupis la turkoj kaj al la Genua sxiparo
minacas ekstermo. Krom tio la projekto estas tute fantazia kaj meritas
nenian atenton. Kaj se en Portugalujo oni volis cxirkauxsxteli lin, en
la patrujo la renkonto montrigxas ankoraux pli malbona : tie almenaux
trovigxis homoj, kiuj povis lin kompreni,--tie cxi lia propono estas
renkontita per malsagxa mokado. La espero distrigxis, kiel fumo, kaj
montrigxas, ke li absolute ne havas, kion fari en la patrujo. Kaj kun
maldolcxo en la koro li forlasas Genuon por nova migrado kaj novaj
provoj.
Cxiuj konas la malgxojan historion de tiuj cxi provoj, sed kiu scias,
kion li travivis en la tempo de ili? Li estas en Hispanujo, en la
cxirkauxajxoj de Palos. Laca kaj cxirkauxsxirita, preskaux duonnuda, li
vagas kun la malgranda filo sur la brakoj kaj kun brulanta turmentigxo
auxdas, kiel la infano, premata de malsato kaj soifo, balbutas pri pano
kaj akvo. Dank' al Dio, jen estas monahxejo de franciskanoj, kaj eble
tie li povos ion elpeti por la malfelicxa infaneto. Kaj li, kiu iam
komandis la sxipojn de la Genua respubliko, kiel almozulo haltas apud
la pordego de la monahxejo kaj pelas la pordiston pri krucxeto da akvo
kaj peco da pano por sia infano. En tiu cxi minuto preteriras la abato
de la monahxejo, la nobla Juan Perez de Marchena. Estu por cxiam benita
tiu cxi okaza renkonto, kiu donis al li la plej bonan amikon, sen kies
helpo li eble neniam ekvidus tiun cxi maron! Se li atingos sian celon
kaj plej mallonga vojo al Hindujo estos eltrovita, la mondo dankos tion
cxi tiom same al Perez de Marchena, kiom al li, Kristoforo Kolumbo. Ho,
li rekompencos inde tiun cxi luman noblan kapon! Jen li, frapita de la
majesta eksterajxo de la cxirkauxsxirita migranto, haltas kaj demandas
lin, kiu li estas. Kaj la migranto komencas rakonti pri sia malgxoja
migrado kaj ne sen miro trovas en la monahxo-franciskano homon, kiu
tute lin komprenas. Oni gastame invitas lin esti gasto en la monahxejo;
la abato sendas en la urbon Palos inviti sian amikon, la kuraciston
Fernandez, kaj en la modesta Andaluza monahxejo komencigxas varmaj
priparoladoj de lia projekto. Jes, tiuj cxi homoj komprenas lin, antaux
tiaj homoj estas inde paroli. Li entuziasmigas ilin per sia flameco kaj
elokventeco; ili kune pentras belajn pentrajxojn de la estonteco, kreita
per la efektivigo de lia ekspedicio, kaj Perez de Marchena direktas
lin al la regxa kortego. Lia filo restos tie cxi en la monahxejo por
edukado, kaj li kun la letero de la abato al Talabera, la konfesprenanto
de la regxino, devas veturi Kordovon. Talabera estas persono influa, kaj
la amikoj disiras, plenaj de la plej lumaj esperoj.
Li venas Kordovon kaj prezentas sin al Talabera. Neniam li forgesos,
per kia fiera rigardo renkontis lin la konfesprenanto de la regxino.
Li estas vestita malricxe kaj malbone; lia parolo tuj montras en li
alilandulon : sendube tio cxi estas unu el tiuj multegaj aventuristoj,
kiuj nur sercxas okazon kapti fisxojn en malklara akvo. Lia projekto?
Talabera bonkore auxskultas tiun cxi sensencajxon kaj li ne dubas, ke
la kreinto de la projekto mem ne povas kredi tian absurdon, t. e. ke
antaux li staras simple lerta cxarlatano. Sed li tro bone konas la
homan animon, por permesi, ke oni lin tiel senceremonie trompu. Ne,
li absolute per nenio povas servi al la petanto : la projekto estas
infane naiva, kaj li kompreneble ne povas raporti pri tiaj aferoj al la
regxaj mosxtoj. Cxu Juan Perez pensis pri tia akcepto, kiam li skribis
sian leteron al Talabera? Ankoraux unu fojon oni devas humiligxi al la
forto de la cirkonstancoj kaj al la forto de la malklereco kaj sercxi
aliajn vojojn al la regxa trono. La someron kaj auxtunon li logxas en
Kordovo, faras konatecojn kaj trovas ecx amikojn por sia afero : la
edukanton de la regxaj infanoj, lian fraton, la nuncion de la papo kaj
la regnan financestron de Kastilujo. Tiuj cxi personoj bone konas la
kortegon, cxiujn gxiajn enirojn kaj elirojn. Estas necese prezenti lin
al la cxefepiskopo de Toledo, Pedro Gonzalez de Mendoza, kies vorto cxe
la kortego havas pli grandan signifon, ol la opinioj de Talabera. La
geregxoj nenion entreprenas sen la konsilo de tiu cxi grava persono. Tio
cxi estas la plej certa vojo, kaj gxi efektivo alkondukas al la dezirita
celo : Mendoza arangxas por li auxdiencon.
Trankvile kaj fiere li aperas antaux la regxa paro. Li estas malricxe
vestita, sed lia parolo spiras konscion de sia propra indo, liaj certaj
klarigoj montras en li rimarkindan mariston, ecx instruitulon, kiu
longe kaj multe pensis pri tio, kion li parolas. Li nenion petas : li
faras al Kastilujo kaj Leonujo preskaux fabelan proponon--ricxigxi
per plej facila rimedo : per efektivigo de lia projekto. Oni donu al
li la eblon iri en la maron--kaj li solvos la eternan problemon, li
trovos tiun cxi novan filozofian sxtonon--la plej mallongan vojon al
Hindujo,--kaj Hispanujo farigxos la plej ricxa lando de la mondo.
Kaj tiu cxi propono estas farata tiel simple, tiel memfide, ke antaux
la geregxoj staras aux frenezulo, aux efektive eksterordinara homo.
Tiun cxi demandon devas decidi instruitaj homoj; Talabera devas kunvoki
komision, por prikonsiderado de tia neordinara propono kaj raporti al
la regxaj mosxtoj pri la rezultatoj de la konsiligxo. La plua iro do la
afero dependos de la respondo de la komisio.
Kaj jen en la monahxejo de la Sankta Stefano la komisio komencas
la esploradon de lia projekto. Dio vidas, ke li estas bona katoliko :
cxu li ne pensas pri konvertado de idolistoj al kristaneco? cxu li ne
revas alporti cxiujn siajn estontajn ricxecojn al ankoraux pli granda
celo--liberigo de la tombo de Dio? Sed la membroj de la komisio estas
profundaj malkleruloj. Ili citas Lactantius'on kaj diras, ke la projekto
kontrauxparolas al li, sekve gxi estas sensenca kaj ecx hereza. Jes,
Lactantius! Sendube li estis granda homo kaj bona kristano, sed tio
cxi ne malhelpis al li skribi malsagxajxojn pri la formo de la tero.
Li legis kaj relegadis tiun cxi malfelicxan lokon el la III libro de
la "Diaj instruoj"; per tiu cxi loko oni pikadis al li la okulojn, gxi
apenaux ne mortigis lian grandan entreprenon; li scias gxin parkere.
"Kiu estas tiom senprudenta, ke li povas kredi, ke ekzistas homoj, kiuj
iras kun la piedoj supre kaj tenas la kapon malsupren; ke cxio, kio tie
cxi kusxas, tie pendas, ke la herbo kaj arboj tie kreskas malsupren, ke
pluvo kaj hajlo falas tie de malsupre supren?" Kaj jen tiu cxi mizera
rimarko apenaux ne mortigis la celon de lia tuta vivo! Poste venas cito
el Auxgustinus : "instruo pri antipodoj estas nekonforma al la principoj
de la religio, cxar tio cxi signifus, ke ekzistas homoj, kiuj ne devenas
de Adamo, cxar estas neeble, ke ili estu transirintaj trans la oceanon,
kiu cxirkauxas la tutan teron!"
Poste venas jam simple malsagxajxoj, ekzemple de tia speco, ke
la ekspedicio ne povos veni returnen, cxar la sxipoj, dank' al la
elfleksiteco de la tero, devus nagxi de malsupre supren. Kaj li devis
disputi kun tiuj cxi sovagxaj malkleruloj kaj ankoraux danki Dion, ke
oni ne kulpigis lin je herezo kaj ke prosperis al li konvinki almenaux
kelkajn personojn. Sed la plej granda parto de la membroj de la komisio
firme decidas, ke la projekto senkondicxe estas absurda. Kaj dum dauxras
la disputoj inter ili, la geregxoj, okupitaj je milito, forveturas
Kordovon, kaj la konsiligxoj de la komisio cxesas.
Nun komencigxas la tagoj de liaj plej pezaj suferoj. Li sekvas post
la kortego. Denove li komencas eldonadon de kartoj, kaj jaro post jaro,
kvar malfacilajn jarojn, iel trabatas sin, ne forlasante sian celon,
atendante, kiel almozon, kiam al la regxaj mosxtoj placxos rememori
pri la malricxa Genuano. Jes, kvar senfinaj, teruraj jaroj, plenaj
de transiroj de espero al malespero, de revo pri estontaj ricxecoj
al malsato, al malfacila batalado pro peco da pano. Li sendas sian
fraton Anglujon, al la regxo Henriko VII, por fari en lia nomo proponon
elsercxi vojon al Hindujo. Sed la frato revenas kun malgxoja respondo.
Ankoraux unu bato kaj ankoraux unu fojon oni devas humiligxi. Grizeco,
kiu jam longe montrigxis en liaj haroj, cxiam pli kaj pli blankigas lian
noblan kapon, sed antaux lia energio estas senforta ecx la tempo mem. Li
havas jam la agxon de 65 jaroj, kiam la regxo denove kunvokas komision.
Kaj Talabera kun plena plezuro faras al la regxo raporton en gxia nomo :
la projekto de Kristoforo Kolumbo estas simple sensencajxo. Sed la
konvinkitaj de la membroj de la komisio fine elpasxas por li. Ili aperas
antaux la regxo kaj defendas lian planon, kaj eble nur dank' al tiu cxi
defendo la regxo promesas denove trarigardi lian proponon--post la
fino de la milito kun la Mauxroj.
Tio cxi estas super cxiuj homaj fortoj! Malespero lin atakas : oni
povas pensi, ke tiuj cxi sinjoroj esperas, ke li neniam mortos. Li
turnas sin al la ricxa grandsinjoro Medinaceli, sed tiu, kvankam ecx
kunsentas al li, ne povas armi ekspedicion : tio cxi estus konkuri kun
la regxo mem. Nur li kaj la cxielo scias, kion li travivis en la dauxro
de tiu tempo! Fine el tiu cxi mallumego ekbriletas radio da lumo : la
regxo de Francujo afable invitas lin al si. Lia energio denove vekigxas
en sia tuta forto. Sur hispanaj aux francaj sxipoj--li enpenetros en
tiun cxi kvazaux ensorcxitan por li maron! Li rapidas al Perez. Antaux
ses jaroj li forlasis la Palosan monahxejon, kaj forte maljunigxinta li
nun denove eniras en gxin. Granda estas la malgxojo de la nobla Perez,
kiam li auxdas la longan rakonton de sia amiko pri liaj malsukcesoj.
Cxu efektive lia patrujo montrigxos tiel blinda, cxu efektive gxi
permesos, ke alia nacio efektivigu la grandan planon de lia amiko? Tio
cxi ne devas esti! Kaj li petas Kolumbon atendi, gxis li faros la lastan
provon. Iam li estis konfesprenanto de la regxino, kaj nun li skribe
petas sxin permesi al li veni al la kortego por defendi la projekton
de sia amiko. Ne sen maltrankvilo la amikoj atendas la respondon de la
regxino. Fine gxi estas ricevita : al Perez de Marchena estas permesite
veni al la kortego kaj Kolumbon oni petas atendi iom kun sia forveturo.
Tiam Perez aperas antaux la regxino. Kun flama elokventeco li defendas
la planon de sia amiko. Li montras al la regxino la grandegajn sekvojn
de la malkovro de nova vojo; li antauxdiras al sxi, ke ondegoj da oro
enversxigxos Hispanujon; li prezentas al sxi, la pia regxino, pentrajxon
de vasta kristana predikado, parolas al sxi pri la milionoj da novaj
servantoj de Kristo kaj pri tio, ke la savo de tiuj cxi milionoj da
animoj apartenos antaux cxio al sxi kaj jam poste al Kristoforo Kolumbo,
kiu montros la vojon al tiuj cxi pereantaj animoj. Antaux tia pentrajxo
la regxino ne povas sin reteni, kaj sxi difinas komisiulojn por trakti
kun Kolumbo.
Pasis multe da tempo de la tago, kiam li respondis per fiera rifuzo
la proponon rekomenci traktadon kun la regxo de Portugalujo, sed, kiel
antauxe, antaux la komisiuloj nun aperas ne petanto, sed batalanto por
la majesteco de sia ideo. Li metas siajn kondicxojn : li, Kristoforo
Kolumbo, estos farita granda admiralo de Hispanujo, li estos farita
vicregxo de la nove malkovrotaj landoj, li ricevos la dekonon de cxiuj
multekostaj produktajxoj, kiuj estos akiritaj en tiuj cxi landoj.
La rajton por siaj postuloj li pagis per kara kosto, kaj vane la
indignigita Talabera krias pri avideco kaj aroganteco de la Genua
cxarlatano. Li ne miras Talaberan. Sed li estas frapita kaj profunde
indignigita, kiam oni raportas al li en la nomo de la regxino, ke
liaj postuloj estas iom tro grandaj kaj ke estus bone, ke li ilin
malgrandigu. La regxino, kiel sxajnas, pensas, ke antaux sxi staras
vendisto, kiu postulas tri fojojn pli multe, por ke li havu, de kio fari
rabaton. Sed li scias pli ol sxi, kion li povas postuli, kaj li petas
raporti al la regxino, ke li povas konsenti neniajn cedojn. Lia rifuzo
estas preskaux rifuzo de la celo de sia vivo; gxi estu tiel, sed li ne
konsentos malnoblan malaltigxon. Kaj li forveturas, kun firma decido
forlasi por cxiam tiun cxi sendankan landon.
Sed dum li, kun premanta malgxojo en la koro, veturas sur la vojo
al Grenado, en Santa Fe estas decidata lia sorto. La regna financestro
de Kastilugo kaj Sant-Angel, la kolektisto de la depagoj por pregxejoj
--du sagxaj homoj--decidas alpasxi al la lasta rimedo. Ili petas
auxdiencon cxe la regxino kaj petegas sxin ne rifuzi la postulojn de la
fiera Genuano. Ili estas financistoj, kaj neniu povas montri al Isabella
pli bone ol ili cxiujn profitojn de la efektivigo de lia projekto.
Kredeble iliaj paroloj estas konvinkaj, se la entuziasmigita regxino
ekkrias, ke sxi prodonos siajn briliantojn, por armi ekspedicion. Tiam
Sant-Angel respondas al sxi, ke tia ofero ne estas bezona, cxar li estas
preta doni al la regxino rimedojn prunte el la pregxejaj enspezoj. Kaj
el Santa Fe al Grenado jam rapidas kuriero, atingas la malricxe vestitan
vojagxanton apud Grenado kaj raportas al li, ke sxia mosxto la regxino
de Kastilujo petas lin reveni en Santa Fe. Denove la malvarma malespero
cedas lokon al ekbrilo de luma espero, kaj li turnas la cxevalon
returnen. Li estas en Santa Fe, li estas akceptita de la regxino; la
17-an de Aprilo de la jaro 1492 li subskribas la kontrakton. Nun li
estas sur la vojo al sia celo. Dum dauxras la preparoj al la ekspedicio,
li estas bona gasto cxe la geregxoj; kun plezuro ili auxskultas lin,
kiam li, plena de junula flameco, parolas al ili pri la konvertado de
la idolistoj de Azio al kristaneco kaj modeste komunikas al ili siajn
esperojn efektivigi ankoraux pli altan celon de sia vivo--oferi la
kolektotajn de li ricxecojn por la liberigo de la tombo de Kristo. La
pia regxino auxskultas kun profunda intereso sian noblan kunparolanton.
Tiuj cxi tagoj almenaux iom rekompencas lin por la malfacila pasintajxo.
Kaj fine venas la longe dezirita minuto : li kolektas en Palos bravulojn
por siaj tri karaveloj. Sed la bravaj maristoj de Palos estas timigitaj
de lia ekspedicio. Kun helpo al li venas la kuragxa maristo Marteno
Alonzo Pinzon; li entuziasmigas per sia ekzemplo la sxipanojn, kaj en
vendredo, la 3-an de Auxgusto, la tri karaveloj fine forpusxas sin
de la bordo, plenigita de popolo, kaj sub krioj de bondeziroj de la
rigardantoj ili kuragxe elveturas renkonten al la malluma estonteco.
Fine efektivigxis lia revo, fine li estas sur la maro! Sed ankaux sur
la maro, kiel sur la tero, la sorto dauxrigas metadi al li malhelpojn.
La direktilisto de "Pinta", subacxetita de gxia mastro, difektas la
direktilon, por ke la karavelo reiru Paloson. Kvar semajnoj pasas por
la bonigado de la karaveloj apud la Kanariaj insuloj; la sxipanoj
krias, ke tio cxi estas malbona antauxsigno. Cxio timigas tiujn cxi
malsagxulojn--ecx la vulkano Teneriffa. Ju pli profunde li penetras en
la oceanon, des pli granda cxiufoje estas la teruro de la sxipanoj. En
la interspaco de ducent mejloj de la insulo Ferro komencigxas deklinigxo
de la magneta montrilo--nova teruro por la sxipanoj. La admiralo devas
malaltigxi al la plej malagrabla ruzo : konduki du taglibrojn, unu--
veran--por la geregxoj, la duan--kun pli malgrandigitaj mezuroj de
la traveturita vojo--por la timema sxipanaro. La malkontenteco de
tiu cxi lasta kreskas kun cxiu tago, kaj jen hieraux gxi akceptis la
formon de nekasxita ribelo. Kion povas fari li sola kontraux cent dudek
homoj? Kiel dronanto kaptas pajleton, tiel li sercxas savon en tritaga
limtempo. Se en la dauxro de tiuj cxi 72 horoj li ne ekvidos teron--li
ekiros returnen. Cxio estas metita sur la karton : lia tuta vivo. Dek
ok jarojn li kun fera energio iradis al sia alta celo, dek ok jarojn,
plenigitajn de obstina laborado de la kapo, malsukcesoj, disrevigxoj,
malricxegeco kuj ecx mokoj kaj ofendoj. Jes, ecx ofendoj. Cxu en Genuo
kaj en Hispanujo oni ne nomadis lin revisto kaj frenezulo? Cxu ecx la
strataj buboj de Kordovo, renkontante lin, ne montradis sur sian kapon,
amuzigxante je li, kiel je frenezulo? La envio kaj senkauxza blinda
malamo de liaj malamikoj iris ankoraux pli malproksimen : lin, kiu
oferis sian tutan vivon al granda afero, lin oni malhonoris per la nomo
cxarlatano! Sed li cxion elportis, cxion! La malricxegeco, malsato,
fatalaj malsukcesoj, sovagxa malklereco, mokoj, kalumnioj--cxio tio
cxi estis venkita de la superhoma forto de lia persisteco, kaj fine
venis tiu granda tago, kiam li levis la velojn en la haveno de Palos.
Granda tago. Kaj jen nun, kiam cxiuj rigardoj estas direktitaj sur
lin, kiam la tuta mondo kun pasia scivoleco atendas la rezultaton de
la heroa entrepreno, kiam restas fari nur kelkajn pasxojn por pravigi
siajn esperojn kaj la esperojn de siaj nemultaj varmegaj amikoj, por
kroni tiujn cxi dek ok jarojn--nun li estos devigita ekiri returnen!
Kun honto kaj malhonoro li revenos Hispanujon, kie la ekflamema regxino
povas jxeti al li en la vizagxon la nomon de trompisto, kie la malamikoj
mokados lin, la mizeran aventuriston, kaj jam neniam, neniam li havos la
eblon efektivigi sian amatan revon! Malhonoro, malricxegeco kaj rompita
vivo--jen estas cxio, kio lin tie atendas,--kaj cxio tio cxi estas
nur tial, ke tiu cxi timema brutaro, kiu kusxas sur la ferdeko, estas
pli forta ol li sola, nur tial, ke en tiu cxi okazo maldelikata besta
forto havas pli grandan signifon, ol la spirita forto de genio! Se en
liaj manoj sin trovus la egido de Zeuxso, se per unu ekbato li povus
ekstermi tiun cxi tutan malkuragxan bestaron, li ekstermus gxin kaj li
sola irus antauxen. Sed la forto estas sur ilia flanko, kaj post du
tagoj la karaveloj ekiros returnen. La admiralo kun malespero apogis
la kapon sur la manojn, kaj la plauxdado de la akvo sur la flankojn de
"Santa Maria" sonis en liaj oreloj kiel funebra sonorado.
Jes, cxio, cxio pereis. La tuta vivo, cxiuj laboroj kaj esperoj--
cxio estas neniigita, kaj neniigita gxuste tiam, kiam cxio kunigxis, por
pravigi ilin, por elmontri la gxustecon de liaj supozoj! Serio da faktoj
pruvis, ke tero sin trovas en la okcidento, la transflugo de birdoj
klare parolas pri la proksimeco de tiu cxi tero, la hodiauxaj trovoj
povus konvinki ecx liajn plej obstinajn kontrauxulojn. Cxio diras, ke
li divenis la grandan sekreton de la oceano,--kaj en tiu cxi sama
tempo li, kiel ligita aglo, devas tordi sin en siaj ligiloj, ne povante
eksvingi la potencajn flugilojn, por jxeti sin renkonte al tiu cxi tero,
kiun oni forprenas de li! Cxu tiuj cxi malsagxuloj komprenas, kion ili
faras, cxu ili komprenas, ke returnigxo gxuste nun estas por li pli
malbona ol morto,--cxu ili povas tion cxi kompreni? Cxu ili povas lin
kompreni?! Sur la tuta tera globo lin komprenas nur kelkaj dekoj da
kapoj tiel penetremaj, kiel li, kaj ekster ili--seninterrompa muro da
malamikoj, enviantoj kaj malkleruloj, kiuj malamas cxiun provon eliri
al lumo el tiu sovagxa nokto, al kiu ili memvole sin kondamnis. Kiel
gxoje krios tiu cxi sovagxa amaso, kiam li malhonore venos returne, per
kiaj mokoj gxi superjxetos lin, kun kia triumfo gxi kriados, ke gxi
estis prava kaj ke li estas simple frenezulo! Sed ne grava ankoraux
estas tio, ke li estos premita en koton kaj neniigita : terura estas
tio, ke lia ideo, lia infano, elnutrita per lia sxvito kaj sango, devos
perei kaj perei gxuste tiam, kiam gxia praveco estas metita ekster cxian
dubon. Cxu efektive li devas eltrinki ankoraux tiun cxi kalikon? Cxu
estis ne suficxa tio, kion li elsuferis--kaj por kio elsuferis? por
ke en la antauxtago de granda venko fali kiel ofero de blinda besta
forto?! Cxu efektive estis absolute nenia senco en tiuj tentoj, tra kiuj
lin kondukis la enigma sorto, kaj vane li kondamnis sin al la suferoj
de vaga vivo, malricxegeco kaj mokado de malsagxuloj?! Ne povas esti!
Ankoraux restis du tagoj, ankoraux ne cxio pereis. Ankoraux kvardek ok
horoj restas gxis la fino de tiu cxi batalo kun la lin persekutanta
fato--kaj li batalos gxis la fino mem! La admiralo fiere sin
elrektigis . . . kaj subite li eksxanceligxis, kvazaux en la tablon,
apud kiu li sidis, ekbatus tondra sago. De la antauxa karavelo ektondris
pafego.
Tero!!!
Estis la dua horo je mateno, la 12-an de Oktobro de la jaro 1492. Sur
la ferdeko de "Santa Maria" oni ekauxdis pasxojn de homoj, vekigxintaj
el dormo, kaj subite sur cxiuj tri sxipoj ekbruis la gxoja krio : "Tero,
tero!"
Li venkis. La admiralo--kaj de tiu cxi minuto vicregxo--malrapide
falis sur la genuojn, kaj neniam en la vivo liaj lipoj murmuris tian
varmegan pregxon. "Tero! tero!" gxoje ripetadis dekoj da vocxoj. La
admiralo mallauxte pregxis. "Te Deum laudamus, Te Dominum confitemur",
murmuris la lipoj de la admiralo. "Salve Regina" hxore bruis la
sxipanaro. Kaj kiam, klara kaj majesta, la admiralo aperis sur la
ferdeko, la sxipanaro kun estimego liberigis al li vojon, la sxipanoj
salutis lin per entuziasmaj krioj kaj, falante antaux li sur la genuojn,
kisis liajn manojn. Kaj li staris inter ili, kiel duondio, lumigita de
la unuaj radioj de la levigxanta suno, salutante per trankvila rideto
"sian" teron, kaj en liaj okuloj brulis la fajro de genio, kiu venkis
sian sorton. La nokto de lia vivo finigxis, kaj komencigxis hela, solena
tago.
* * * * *
LA HEJMO DE LA METIISTO
(De Nov-Jorka kuracisto. Rerakontita de E. Weilshaeuser).
Unu vesperon, en la unua parto de la vintro, la sonorilo estis
forte ektirita, kaj la servantino, kiu malfermis la pordon, raportis
al mi, ke ia homo deziras paroli kun mi. Servanto faras certajn
diferencigojn inter "homo", "sinjoro" kaj "persono". La homo staris
en la antauxcxambro, sed mi miris, kial li ne estis raportita kiel
"sinjoro". Lia vesto estis tre pura, sed simpla, kaj el ne tre delikataj
sxtofoj. Lia supra cxemizo, tiu cxi signo de pli delikata stato, estis
blanka, en plena ordo kaj preskaux eleganta. Cxio en li montris certan
solidecon, sed nenio prezentis al mi klarigon pri lia situacio en la
vivo. Laux sia eksterajxo li sxajnis konvena homo. Lia parolado estis
simpla, klara, rekta kaj kun certa nuanco de memfideco, kion oni cxe
simpla homo ordinare tre malofte trovas.
--Sinjoro doktoro, li diris, mi volus vin peti veni al mia infano;
ni timas, ke al gxi minacas atako de krupo.
Mi prenis mian cxapelon kaj premis lin antauxen, cxar, se lia supozo
estus gxusta, oni tie cxi ne devis perdi tempon. Cxe tiu cxi malsano unu
horo povas decidi inter vivo kaj morto--Post minuto ni estis sur la
strato kaj pasxis rapide tra unu el niaj largxaj aleoj. La infano, li
diris, ludis antaux la pordo, mangxis kun apetito sian vespermangxon,
iris poste dormi, kaj antaux mallonge gxi vekigxis tre rauxka kaj kun
sufoka tusado. Tiu cxi okazo prezentis preskaux nenian dubon, kaj
mi rapidigis miajn pasxojn kaj post kelkaj minutoj mi atingis kun
mia akompananto la pordon de la domo. Ni levadis nin cxiam pli kaj
pli alte gxis la kvara etagxo. La lasta etagxo de la sxtuparo estis
kovrita per tapisxoj kaj de supre lumis al ni malgranda lampo. Antaux
la pordo kusxis bonega kaj tre fortika mato. Vi poste vidos, kial mi
turnas atenton sur tiujn cxi malgrandajn detalajxojn.--Mi eniris en
la malfermitan pordon kaj estis salutita de suficxe bela, pure kaj
orde vestita virino, kiu ne povis esti iu alia, ol la edzino de mia
akompananto.
--Mi gxojas, ke vi tiel baldaux venis, sxi salutis min kun mola,
pura akcento. Vilcxjo, kiel sxajnas, estas tiel elturmentita, ke li
apenaux povas spiri. Kaj post minuto, kiam ni aliris al lia lito, mi
auxdis la senduban sonon de krupo, kiu tute prave plenigis per tia timo
la korojn de la gepatroj.
--Cxu tio cxi estas krupo, sinjoro doktoro? demandis la patro kun
ekscitita vocxo, kiam mi klinis min super la infanon, belan trijaran
knabon.
--Sendube, tre serioza atako. De kiam la afero eksxajnis al vi
suspekta?
--Antaux cxirkaux unu horo, estis la respondo, en kiu sonis forteco
de karaktero. Mi ekrigardis la patrinon. Sxi estis tre pala, sed ne
kuragxis paroli.
--En tia okazo estas kredeble nur tre malmulte da dangxero, mi
diris, sed ni devas tamen ion fari. Cxu vi havas akvon en la domo?
La viro aliris al unu kabineto, malfermis du pordojn, kaj oni
povis nun vidi belan banan kuvon, parte plenigitan de akvo. Tio cxi
estis pli, ol mi kuragxis esperi, sed mi ne havis tempon, por miri.
La malgranda knabo estis en forta febro kaj malfacile bataladis pro
spiro. Mi elprenis lin el lia malvarma lito, en kiu li kusxis sur bela
hara matraco, je kiu nenia princo bezonus honti, senvestigis lin de
liaj noktaj vestoj, starigis lin en la kuvon kaj ordonis al lia patro
versxi tri sitelojn da malvarma akvo super lian kolon kaj bruston, dum
mi per mia mano energie lin frotadis. Poste ni lin sekigis kaj frotadis
tiel longe, gxis la tuta korpo farigxis flame rugxa. Poste mi eltordis
grandan visxilon, trempitan en malvarman akvon, metis gxin cxirkaux lian
kolon kaj envolvis lin en lanajn litkovrilojn. La malgranda brava knabo
cxion trankvile elportis, kvazaux li komprenus, ke en apudestado de lia
patro povus farigxi al li nenio malbona. Post dekkvin minutoj aperis
ricxa sxvitado, la infano falis en sanan dormon kaj povis denove libere
spiri. La dangxero pasis; tiel rapide pasas tiu cxi malsano kaj tiel
facile gxi estas kuracata.
La zorgoplena vizagxo de la patro beligxis, kaj super la vizagxon
de la patrino kuris radio da felicxo. Mi direktadis miajn rigardojn
de unu al la alia, kaj pli ol iam mi estis en dubo, kian pozicion en
la vivo ili povas okupi. Signoj de eminenta deveno aux pli alta eduko
ne estis videblaj; ili ne faris la impreson de bonklasaj homoj, kiuj
falis en malricxecon. Pli gxuste sxajnis, ke ni havas tie cxi okazon
kontrauxan : sxajnis pli gxuste, ke ili de pli malalta sxtupo de la vivo
levis sin al pli alta. Mi rigardis cxirkauxen en la cxambro, kiu okaze
estis la dormocxambro. Cxio estis en plej bona ordo. La litoj estis
puraj, sed simplaj, la blanka stebita litkovrilo ne povis kosti pli ol
10 sxilingojn, sed kiel bele gxi elrigardis! La blankaj flankkurtenoj
estis el malkara muslino, sed iliaj faldoj pendis tiel dense, kvazaux
ili estus el damasko--kaj kiel konvene ili elrigardis! La banan kuvon
kun la dense falditaj kurtenoj mi ne povis taksi pli ol 10 dolaroj.
La tualeta tablo de eleganta formo kaj tute kovrita estis sendube el
pina ligno kaj kostis duonon da dolaro. La pentrajxoj sur la muro estis
bone koloritaj litografajxoj--pli belaj, multe pli belaj, ol oleaj
pentrajxoj, kiujn mi vidis en domoj de milionuloj : ili povis kosti po
tri gxis kvin sxilingoj kaj la kadroj po unu dolaro. La planko estis
kovrita per belaj tapisxoj, kaj la muroj estis de hela koloro. Per unu
vorto, la cxambro estis tuta ornamujeto--en cxiuj partoj tiel en ordo,
kvazaux artisto gxin arangxis.
Lasante la knabon al trankvila dormado kaj donante la necesajn
klarigojn pri la bano post lia vekigxo, mi iris kun la gemastroj en
la duan cxambron, kiu posedis alian, sed egale belan arangxon. Oni
povus gxin preni por gastocxambro, por laborejo de artisto aux por
mangxocxambro. La muroj estis kovritaj per pentrajxoj--portretoj,
historiaj skizoj kaj pejzagxoj--cxio pentrajxoj, kiujn povis elekti
nur homo kun gusto cxe modestaj rimedoj, kiuj tamen havas tiom same
grandan indon, kiel bonaj libroj. Kaj parolante pri tiuj cxi lastaj, mi
devas tie cxi rimarki, ke apud la kameno pendis malgranda biblioteko,
kiu cxe la unua rigardo montris al mi, ke gxi enhavas la plej elektitajn
trezorojn de la angla literaturo.
La mastro iris al la skribotablo, malfermis unu fakon kaj elprenis
monon.--Kiom mi sxuldas al vi, sinjoro doktoro? li demandis, tenante
prete la monon.
Levante min sur la sxtuparon, mi pensis, ke mi devos atendi je mia
honorario, aux ke mi gxin neniam ricevos, sed nun cxio sxangxigxis.
Mi ne bezonis nun, kiel gxi ofte okazas, sciigxi pri la pli detalaj
cirkonstancoj kaj mezuri laux tio cxi mian postulon. La homo staris
antaux mi preta, por pagi; tamen videble li apartenis al la klaso de
laboristoj kaj estis tre malproksima de bonhaveco; mi tial povis difini
al li nur la plej malaltan sumon.
--Unu dolaro sxajnas al mi ne suficxa, li respondis. Vi havis pli
grandan laboron, ol la solan skribadon de recepto.
--Cxu vi laboras por via sintenado? mi demandis, esperante iom
malkovri la sekreton. Li ridetis kaj montris al mi sian manon, kiu
prezentis la signojn de honesta laborado. Vi estas metiisto, mi diris
kun la intenco sciigxi pli multe.
--Prenu tion cxi, li diris kaj metis kun nerifuzebla gesto dudolaran
banknoton en mian manon, kaj mi kontentigos vian scivolecon, cxar vi ja
ne povas kasxi, ke vi estas iom scivola.
En cxio tio cxi estis ia honesta, estiminda sincereco, kiu havis por
mi apartan cxarmon. Mi metis la banknoton en la posxon, dum la mastro
iris al la pordo, malfermis gxin kaj montris al mi kabineton de meza
grandeco, en kiu mi de la unua rigardo ekkonis metiejon de botisto.
--Vi estas kredeble eksterordinara laboristo, mi diris,
cxirkauxrigardante la cxambron, kiu sxajnis al mi preskaux lukse
meblita, dum cxe pli proksima observado de cxiu objekto farigxis al mi
klare, ke gxi ne povas multe kosti.
--Ne, vi eraras. Mi perlaboras nur iom pli ol unu dolaron en tago.
Mia edzino iom helpas. Krom la domaj laboroj kaj la zorgado pri la
infano sxi perlaboras tiom, ke nia semajna enspezo prezentas mezonombre
ok dolarojn. Ni komencis per nenio, kaj ni nun vivas tiel, kiel vi
vidas.
Tiu cxi komforto, tiu cxi konvena arangxo, kiu prezentis preskaux
lukson, cxio tio cxi por ok dolaroj semajne! Mi esprimis mian miregon.
--Mi estus en granda timo, se ni tiom devus elspezi, li rimarkis. Ni
kun tio cxi ne sole vivis gxis nun, sed ni havas ankaux jam ion en la
sxpara banko.--Cxu vi volos esti tiel bona kaj klarigi al mi, kiel vi
tion cxi faras? mi demandis, cxar mi efektive forte volis sciigxi, kiel
botisto kun edzino kaj infano, perlaborante ok dolarojn semajne, povas
vivi en komforto kaj eleganteco kaj ankoraux kolekti monon.
--Kun plezuro, li respondis, cxar eble vi aliajn, kiuj ne estas en
pli bona stato, ol mi, povos konvinki, ke ili faru al si sian situacion
kiel eble plej oportuna.
Mi prenis la donitan al mi segxon, kaj ni sidigxis, dum lia edzino,
auxskultinte la facilan kaj regulan spiradon de sia infano, sidigxis,
por kudri.
--Mia nomo estas William Carter, li diris. Mia patro mortis, kiam
mi estis ankoraux juna, kaj, posedante ordinaran lernejan sciadon, mi
estis donita al botisto, por lerni. Mi estis granda amanto de legado,
kaj mian liberan tempon mi pleje uzadis tiel, ke mi konatigxadis kun
la libroj el la biblioteko de la metiolernantoj. La plej multe placxis
al mi la plenaj je sagxo de la vivo verkoj de W. Cobbet. Mi decidis
sekvi lian ekzemplon kaj labori, kiom mi povas, por mia klerigxo, kaj
mi pensas, ke mi ne vane laboris. Sed la edukado de la homo dauxras la
tutan vivon, kaj ju pli mi lernas, des pli multe mi vidas, ke mi devas
aukoraux lerni.
Mi estis ankoraux de nelonge submajstro, kiam mi enamigxis en mian
Marion tie, kiun multaj nomas tre bela, kiun mi tamen ekkonis kiel tre
bonan.
Mario ekrigardis kun tia gaja, cxarma rideto, ke la opinio de multaj
sxajnis al mi tute prava.
--Laborinte unu jaron kiel submajstro kaj sxparinte kelkajn dolarojn
(mi havis gravan kauxzon por sxpari), mi edzigxis kun mia Mario. Mi
logxis cxe sxia patro, kaj sxi cxirkauxkudradis sxuojn por la magazeno,
por kiu mi laboradis. Tiel ni vivis kelkajn semajnojn en la domo de
sxiaj gepatroj, sed tio cxi ja ne estis nia propra hejmo, kaj tiel ni
decidis arangxi propran mastrajxon. Ni povis pensi nur pri modesta
logxejo, kaj mi tutan semajnon sercxis tian, cxar jen logxejo estis
por mi tro kara, jen tro mizera. Fine mi trovis tiun cxi logxejon.
Gxi estis nova kaj pura, alta kaj kun bona aero, kaj mi pensis, ke
estus oportune logxi en gxi. Mi luis gxin por kvindek dolaroj por jaro,
cxar kvankam la logxejoj cxirkaux ni cxiuj estas pli karaj, nia mastro
kontentigxas je tiu cxi sumo, cxar li estas kontenta je ni kiel luantoj.
La logxejo tiel jam estis, sed gxi estis malplena, kaj krom ni mem ni
havis nur tre malmulte por enporti, sed ni gaje komencis labori, ni
penadis perlaboradi kiel eble pli multe, ni sxparis, kiom ni povis,--
kaj vi vidas, kion ni atingis.
--Mi vidas, sed mi ne komprenas, mi diris kun la intenco auxdi ion
pri la mastrumado de tiu cxi modesta kaj bela hejmo.
--Nu, tio cxi estas suficxe simpla. Kiam mi kun mia edzino tie cxi
enlogxigxis kaj ni okupis nian logxejon kun unu tablo, du segxoj, unu
forno por kuirado, unu aux du patoj kaj unu mallargxa lito kun pajla
matraco, ni faris konsiligxon de milito. Nu, kara Mario, mi diris, ni
estas tie cxi; dume ni havas ankoraux nenion kaj devas cxion ankoraux
akiri, kaj por tio cxi ni povas kalkuli nur je niaj dek fingroj.
--Ni trovis, ke ni povas mezonombre perlabori ok dolarojn. Ni tial
decidis vivi tiel malkare, kiel nur eble, sxpari, kiom ni nur povos,
kaj kiom eble--cxion fari mem. Nia pago por la logxejo prezentis la
sumon de unu dolaro semajne, nia brula materialo, lumigo, uzado de
akvo kaj aliaj bagateloj ankoraux unu dolaron. Tian saman sumon ni
difinis por vestoj, kaj per tio, ke ni acxetas la plej bonajn sxtofojn
kaj penas konservi la vestojn, kiom ni nur povas, ni povas cxiam
esti bone vestitaj. Ecx mia edzino estas kontenta je sia vestaro kaj
trovas, ke kruda silko po 6 sxilingoj por ulno estas kompare kun la
tempo de uzado pli malkara, ol kalikoto po 1 sxilingo. Tio cxi faras 3
dolarojn semajne, kaj nun restas ankoraux la mangxajxoj. Por tio cxi
mi kalkulas por ni tri unu dolaron semajne.--Tio estas unu dolaron
por cxiu persono?--Ne, unu dolaron por ni cxiuj. Sxajnas, ke vi estas
surprizita, sed la kalkulo estas gxusta.
--En la komenco ni elspezadis por tio cxi pli multe, sed kun la
tempo ni lernis vivi pli bone kaj pli malkare, tiel ke post la pagado
de cxiuj elspezoj por logxejo, hejtado, lumigado, vestoj, akvo kaj
mangxajxo restas ankoraux pura superfluo de 4 dolaroj semajne. Mi ne
kalkulis kompreneble flankajn elspezojn, ekzemple se ni iam vizitas la
teatron aux koncerton, aux havas gastojn cxe ni.
Rimarkinte rideton sur miaj lipoj, li dauxrigis :--Jes, ni akceptas
ankaux gastojn kaj amuzas nin cxe tio cxi tre bone. Iafoje ni havas
dekon da gastoj, kaj ilia regalado per cxokolado, kukoj k. t. p. kostas
al ni ne pli ol 2 dolarojn; sed tio cxi ankaux ne tro ofte okazas. Tiel
al ni en cxia okazo restas ankoraux 200 dolaroj jare, por kiuj ni nin
arangxis, kiel vi vidas, kaj rezervis kapitaleton en la sxpara banko.
--Mi vidas cxion tion cxi, mi diris, nur ne kiel vi vivas. Multaj
metiistoj elspezas pli ol tion cxi por cigaroj, ne parolante jam pri
drinkoj. Mi petas vin, rakontu al mi, kiel vi vivas.--Kun plezuro. Mi
ne fumas cigarojn, ankaux ne macxas tabakon kaj nek mi nek mia edzino
flaras tabakon.
La edzino eniris kun agrabla rideto, sed ne interrompis nin, cxar sxi
pensis, kiel sxajnas, ke sxia edzo ja ankaux sen sxia helpo komprenas
paroli.
De la tago de mia edzigxo mi uzis nenian alkoholajxon, nur kvar
fojojn en jaro mi trinkas glaseton da vino, kaj nome : en la festo de
Kristonasko, en la Nova Jaro, la 4-an de Julio [Piednoto : La jartago de
la sendependigxo de la Nord-Amerikaj Sxtatoj.] kaj en la naskotago de
nia filo. Tiu cxi tago estas por ni aparta festo. Mi legis suficxe da
higienaj libroj kaj scias, ke teo kaj kafo estas narkotikaj trinkajxoj
sen nutra enhavo, kaj mi suficxe longe esploris la mangxon kreskajxan
kaj mi lernis dece estimi gxin; mi ekkonis gxian pli grandan indon en
komparo kun la dieto miksita kaj trovis, ke gxi pli bone servas al mi,
ol tiu cxi lasta, kaj cxar ni kune legas kaj eksperimentas, tial mia
edzino pensas tiel same, kiel mi.
--Sed kion do vi mangxas kaj trinkas? mi demandis scivole, por
sciigxi, kiel malproksime la memedukita filozofo progresis en la legxoj
de higieno.
--Venu, kaj mi montros al vi, li diris, prenante kandelon kaj
kondukante min en vastan provizejon. Jen vi vidas antaux cxio muelilon,
kiu kostas al mi 10 sxilingojn. Gxi muelas mian tutan grenon, donas al
mi la plej fresxan kaj belan farunon kaj sxparas al mi la monon por
muelado. Jen estas bareleto da tritiko. Mi acxetas la plej bonan, kaj mi
estas certa, ke gxi estas pura kaj bona. Gxi kostas malpli ol 3 cendoj
por funto, kaj funto da tritiko estas suficxa, kiel mi scias, por la
taga nutrado de homo. Ni preparas el gxi panon, kukon kaj kacxon. Jen
estas sako da terpomoj. Jen estas maizo. Jen estas faboj, kesto da rizo,
tapioko kaj makaronoj. Jen estas bareleto da plej bonaj pomoj. Jen
skatolo kun sukero kaj jen nia poto butera. Ni prenas cxiutage kvarton
da vilagxa lakto, kaj niajn ceterajn mangxajxojn mi acxetas tie, kie mi
ilin ricevas la plej bone kaj plej malkare. Se vi kalkulos, vi facile
trovos, ke unu dolaro semajne por tiaj rimedoj de nutrado ne sole estas
suficxa, sed ke al ni estas permesita cxe tio cxi sana kaj preskaux
luksa malsameco. Ekster tio cxi ni mangxas verdajn legomojn, fruktojn
kaj berojn, kiujn alportas cxiufoje la responda jartempo. En la somero
ni havas fragojn kaj persikojn, kiam ili estas maturaj kaj bonaj; el
cxiuj tiuj cxi simplaj materialoj mia edzino preparas mangxojn, kiujn mi
certe preferas al la mangxoj el la kuirejoj de la plej bonaj hoteloj.
Mi auxdis suficxe. Tie cxi mi trovis komforton, prudentecon, guston
kaj modestan lukson cxe simpla metiisto, kiu komprenis vivi kun
malgrandaj elspezoj. Kiom da senbezonaj plendoj povus esti evititaj,
kiom da cxagreno kaj suferoj povus esti forigitaj, se cxiuj laboristoj
vivus tiel prudente, kiel William Carter. Neniam mi premis al iu la
manon kun pli sincera estimo kaj koreco, ol tiam, kiam mi diris "bonan
nokton" al tiu cxi felicxa paro, kiu en tiu cxi kara urbo kun 8 dolaroj
de semajnaj enspezoj vivas lukse kaj ricxigxas kaj levas la benketon de
botisto al la indo de instrua segxo de praktika filozofo.
Leganto, se vi volas profiti de tiu cxi malgranda historio, sekvu nur
la vortojn de la Biblio : "iru kaj faru tion saman."
* * * * *
LA FORGESITA PIPO
Rakonto de A. EDELMANN.
Tradukis I. KAMINSKI.
En unu el la pluvaj tagoj de Marto per grandaj pasxoj iris sur la
kota strato de la vilagxo Vindirkovo unu vilagxano, havanta la agxon
de cxirkaux tridek jaroj; sed sxajnis, ke li estas multe pli maljuna.
Li portis dissxiritajn lankitelon kaj cxemizon, tra kiuj elrigardis
la malgrasa brusto; lia piedvesto ne estis pli bona--unu fliko sur
alia; el la truaj plandoj estis vidata la pajla substerno; sur la kapo
maldece sidis dissxirita, grasmakulita lana cxapo. Lia bruna senforma
malsobra vizagxo, sur kiu ankoraux restis signoj de antauxa beleco,
estis tuta kovrita per rugxaj sxvelaj aknoj; la okuloj estis rugxaj kaj
elstarantaj; la kapo jam brilis en kelkaj lokoj per grizajxo. . . . Per
unu vorto, jam laux la sola eksterajxo de la vilagxano oni povis jugxi
pri la dibocxa vivo, kiun li kondukis.
Kaj efektive, granda drinkanto estis tiu cxi vilagxano, Doroteo
Nilov. Jen pasis jam pli ol jaro, ke li komencis drinkadi; sed en tiu
cxi jaro li jam havis tempon fordrinki sian tutan havon kaj la havon de
sia edzino. Lian domon oni antaux nelonge vendis publike por depagaj
mankorestoj. Ne dezirante prilabori mem la pecon da tero, kiu restis cxe
li, li farmigis gxin, kaj la farman monon li fordrinkis en unu semajno.
De frua mateno gxis malfrua nokto li pasigadis la tempon en la
drinkejo, kaj cxion, kio enfalis en liajn manojn, li forportadis al la
drinkejmastro Vavilo Panfilovicx, kiu pro sia boneco ne abomenis ecx
cxifonon. Nia Doroteo Nilov ankaux estis malbona edzo kaj patro. Li
neniam pensis pri sia malsatanta familio, kaj lia kvieta, bona edzino
Malanja devis akiradi la mizeran cxiutagan nutrajxon por si, sia edzo
kaj infano--dujara bubeto--per kudrado, lavado aux ia alia laborado.
Sed Doroteo ne sole ne estis danka al sxi por tio, sed batadis sxin
preskaux cxiutage, revenante hejmen malsobre. Pri sia infano li tute ne
zorgis kaj, oni povas diri, tute gxin ne konis.
Ankoraux antaux nelonge Doroteo Nilov estis kalkulata la plej ricxa
mastro en Vindirkovo. Li havis vastan dometon, multon da tero, bruto kaj
cxia havo. Sian edzinon Malanja'n, kiu frauxline estis la plej ricxa
kaj plej bela fiancxino en la tula vilagxo, li amis pasie. Laborante
fervore, li vivis kviete kaj estis estimata de cxiuj Vindirkovanoj. Sed
"nek eterne dauxras la gxojoj, nek senfinaj estas la malgxojoj", diras
rusa proverbo. La gxojoj pasis ankaux cxe nia Doroteo, sed li mem estis
la kauxzo de tio cxi : li amikigxis kun malbonaj kolegoj kaj komencis
drinkadi, dibocxadi, kaj cxio transturnigxis la fundo supren. Post unu
jaro cxe Doroteo jam nenio restis--cxio transiris al la drinkejmastro
Vavilo.
Nun ni vidas Doroteon, sin direktantan al sia kaduka dometo,
kiu staris sur la rando mem de la vilagxo, modeste alpreminte sin
al la plektobaro. Lia vizagxo esprimis cxagrenon. Kaj efektive,
ekzistis kauxzo por cxagreno : li devis forlasi en la drinkejo la gajan
drinkantaron kaj foriri hejmen, por preni la pipon, kiun li tie forgesis
sur la breto. . . .
La dometo estis fine atingita, kaj li eniris. La mastrino forestis;
sxi foriris ien al najbaro, por preni prunte kelke da terpomoj por sia
infano.
La internajxo de la dometo konsistis el malgranda kaverno, kies tri
kvaronojn okupis granda rusa forno. Duo da makulitaj segxoj, tablo kun
diskrevinta tabulo, malgranda kesteto, en kiu estis konservata la tuta
havoresto de la malfelicxuloj, kaj tre malgranda malnova sanktfiguro--
jen estas la tuta ornamajxo de tiu cxi kaverno. Krom tio estis alligita
al la plafono lulilo, en kiu la infano de Doroteo ripozis per trankvila
dormo. Sur cxio kusxis la sigelo de malricxeco, tamen cxio estis pura
kaj bonorda kaj sur cxio estis vidata la mano de bona kaj zorgema
mastrino.
Enirante, Doroteo rekte sin direktis al la breto, prenis la pipon,
sed ankaux kunprenis la hakilon, por cxe la okazo forporti en la
drinkejon, kaj li estis jam kaptinta la fermilon de la pordo, por
eliri, sed en tiu cxi momento eksonis en la cxambro sonora infana
rido. Doroteo rapide sin returnis. . . . En la lulilo, eltirante la
manetojn, nur en cxemizo sole, staris blonda infano, vekita de la pezaj
pasxoj de la patro. Sur la malgrandegaj lipetoj ludis gxoja rideto,
kaj gaje balancante la vilan kapeton, la infano babiladis : "Patreto!
Pacxjo!". . . .
Io ekmovigxis en la malmola animo de Doroteo. Malrapide li aliris al
la lulilo, elprenis per siaj maldelikataj manoj la infanon kaj ekkisis
gxin. La infano cxirkauxprenis per siaj manetoj la kolon de la patro
kaj algluigxis al lia brusto, gaje krietante kaj sencxese babilante :
"Patreto! Pacxjo!", la solajn vortojn, kiujn gxi jam povis libere
elparoli. Doroteo ekkisis la infanon ankoraux unu fojon kaj volis
kusxigi gxin ree en la lulilon. Sed la infano ne deprenis siajn manetojn
kaj sendeturne rigardadis la patron per siaj klaraj nigraj okuletoj.
Denove io ekpikis la koron de Doroteo, kvazaux la rigardo de la senkulpa
infano trabruligus lin trae kaj disfluidigus la glacion, per kiu estis
kovrita lia koro. Al li sxajnis, ke la infano rigardas lin riprocxe kaj
ke gxi kvazaux volas diri per tiu cxi rigardo :--Patreto! vi volas
forlasi min, por foriri en la drinkejon, fordrinki la lastan hakilon,
tute ne zorgante pri la malfelicxa panjo, kiu nun malaltigas sin cxe la
najbaroj. . . . Kaj kion donas al vi la malbenita drinkado?
Li mem iel nevole ekrigardis en la okulojn de la infano . . .kaj
ektremis, kvazaux en tiu cxi spegulo de la senkulpeco kaj pureco li
ekvidis sian vivon en gxia tuta abomeninda nudeco.
Malvarma sxvito montris sin sur lia vizagxo; lia koro forte ekfrapis.
Li estis kiel en febro : la kapo al li brulis kaj tra la korpon
trakuris tremfrosto, liaj piedoj ne volis lin teni kaj la tero kvazaux
sxanceligxis sub ili. En tiu cxi minuto Doroteo sentis teruran internan
bataladon. Li deziregis denove foriri en la drinkejon, por dibocxi
kun siaj gajaj senzorgaj kolegoj, sed la konscienco, vekita de la
infana rigardo, kvazaux alforgxis lin al la tero, al la loko, kie
li haltis. . . . En tiu cxi minuto la pordo malfermigxis kaj eniris
Malanja, portante bastajxon kun terpomoj.
Kiam sxi ekvidis sian edzon, starantan kun la infano sur la manoj,
sxi pretervole haltis sur la sojlo, kiel alforgxita. Dume li pretervole
ekrigardis sxin kaj ekvidis tion, kion li antauxe tute ne rimarkadis,
tiel bone, tiel klare, kvazaux liaj okuloj subite malfermigxis. Li
ekvidis sxian delikatan, malgajan vizagxon, sxiajn grandajn, belajn
okulojn, sxiajn palajn, velkintajn lipojn kaj la vangojn, kiuj antaux
nelonge estis rugxaj kiel papava floro. Li ekvidis cxion cxi, kaj lia
vizagxo ekrugxigxis de honto. Sed de tiu cxi momento cxesigxis la
interna batalo en lia animo, li subite eksentis ian abomenon kontraux si
mem kaj iel instinkte komprenis, ke li nun por nenio en la mondo revenus
en la drinkejon. En atako de gxojo kaj konfuzo, kun koro trankvila, sed
konsumata de amo kaj kompato, li rigardis la elturmentitan vizagxon de
Malanja kaj ne sciis, kion diri.
--Bonan tagon, Malanjeto, kial vi ektimigxis? fine apenaux elparolis
Doroteo kaj cxe tiuj cxi vortoj ekrigardis la edzinon per tia rigardo,
kiu rememorigis al la malfelicxa virino la pasintan felicxan tempon. Sxi
komprenis, ke sxi nun ne devas lin timi; forte, sed gxoje ekfrapis sxia
koro, kaj klara rideto eklumigis sxian vizagxon.
Dume Doroteo aliris al sxi, ekkisis sxin kaj poste, montrante per la
okuloj la infanon, li ekmurmuris :
--Li estos bona bubo. Li ne ektimigxis antaux mi, Malanjeto. Li
estos bubo-bravulo! Kaj denove li cxirkauxprenis per la dekstra, libera
mano la edzinon, altiris sxin al si kaj mallauxte diris al sxi :
--Mi scias, Malanja, ke mi multe estas kulpa antaux vi . . . sed nun
estas fino al cxio, Malanja. . . . Neniam pli . . . Mi jxuras, ke mi pli
ne drinkos. . . . Cxu vi auxdas, Malanja . . . neniam, neniam. . . . La
infano estu atestanto, ke mi gxis la morto ne prenos en la busxon tiun
malbenitan trinkajxon. . . .
Sxi estis pala, kiel tolo, kaj ne povis elparoli ecx unu vorton; sxi
nur cxirkauxprenis Doroteon kaj forte, forte ekkisis lin.
--Mi estas peka antaux vi, Malanja; mi devas peti vin kaj stari sur
la genuoj antaux vi, cxar mi, malbenita, pereigis, tre malfelicxigis
vin. Kaj li efektive, ankoraux tenante la infanon, mallevis sin antaux
la edzino sur la genuojn kaj forte klinigxis antaux sxiaj piedoj. Kaj
li tiel longe ne levis sin, gxis sxi, lauxte ploregante, levis lin kaj
sidigis lin sur la benkon.
--Ha, mi malsagxulo . . . malhonorulo . . . granda malsobrulo . . .
parolis Doroteo, sidante sur la benko kaj direktinte siajn okulojn al
la planko. Jen kion kauxzis al mi la drinkado! Vi nur pardonu min, kaj
mi jxuras per Dio, mi cxesos drinki! Li, li estos atestanto! La lastajn
vortojn li elparolis, montrante per unu mano la infanon kaj la duan
manon kunpreminte en pugnon. Malanja ploris; sxi forte bedauxris sian
edzon.
--Mi pardonas vin, kara; Dio kaj la homoj ankaux vin pardonos. Nur
cxesu, Docxjo, drinki la malbenitan vinon; gxi ja pereigis vin!
--Ho, ho, mi, malfelicxulo, ne kvietigxis Doroteo. Kial mi vin
senkulpan pereigis! . . . Mi nun nenion havas, nek cxevalon, nek
bovinon . . . Kie estis mia konscienco!
Kaj Doroteo lauxte ekgxemis. Longe konsoladis lin Malanja, kiel sxi
povis. Sed li tute trankviligxis nur en la vespero.
Kaj longe ankoraux ili parolis inter si pri tio, kiel komenci
novan vivon, kaj nur tiam, kiam la vilagxa sonorilo malgaje eksonis
noktomezon, ili sin levis de apud la tablo. Varmege ili pregxis antaux
sia sanktfiguro, kaj kun felicxaj vizagxoj, sur kiuj estis esprimita ia
angxela kvieteco, ili iris dormi . . .
Tiel finigxis la felicxa tago de niaj malricxuloj.
*
* *
Pasis kelkaj jaroj. Sur tiu loko, kie staris antauxe la mizera dometo
de Doroteo, staris nun vasta pina domo kun peroneto. Apud la domo, gaje
babilante, ludis du malgrandaj infanoj, kaj sur la peroneto sidis,
okupita de kudrado, juna bela virino en rugxa sarafano. Estis malfacile
rekoni en sxi la antauxan malsaneman, palan Malanja'n. Gxi estis la
familio de Doroteo, kiu severe plenumis la donitan promeson kaj cxesigis
sian antauxan dibocxan vivon.
Kiel ofte rememoradis la geedzoj pri tiu felicxa tago, kiam Doroteo
forgesis en la domo la pipon kaj, por preni gxin, venis el la drinkejo,
por jam neniam tien reveni.
* * * * *
ARTURO
(Rakonto de V. DEVJATNIN.)
I
Sinjorino Anneto, kvankam suficxe matura en sia agxo (sxi havis
preskaux 50 jarojn), tre bone ankoraux sin konservis, almenaux laux
sxia ekstera vido oni ne povis sxin nomi maljunulino : la koloro de
sxia vizagxo estis cxiam tiel roza, la dentoj tiel blankaj kaj ebenaj,
ke iafoje ecx nevole naskigxadis tre ofenda por sxi suspekto. Sinjorino
Anneto, laux la volo de la sorto, gxis nun ankoraux estas frauxlino,
sed . . . sxi estas jam vidvino! . . . Sxi mem rakontis al mi (mi gxis
nun estas sxia amiko), ke sxi perdis sian junan belan edzon tuj post
la edzinigxo; apenaux la junaj geedzoj revenis el la pregxejo, sxia
edzo falis kaj mortis! Al li farigxis kredeble dissxiro de koro, tro
multe plenigita de amo. Dank' al tiu cxi okazo la malfelicxa sinjorino
restis vidvino, travivinte kun la edzo nur proksimume duonon da horo.
De tiu tempo pasis jam tridek jaroj, la amo de sinjorino Anneto havis
jam tempon tute malvarmigxi, sed edzinigxo entute tiom sxin timigis, ke
sxi decidis senrefare jam eterno resti frauxlino kaj ecx jxuris sankte
plenumi tiun cxi decidon. Sed la petolema sorto subite devigis sxin
ankoraux unu fojon facile tusxi la katenojn de Himeneo. Jen kio okazis.
II
Unu fojon sinjorino Anneto veturis sur fervojo, revenante el la
malgranda urbeto K. post enterigo de sia kuzo. Okupinte en la vagono tre
oportunan kanapeton, sxi volis ekdormi, dezirante almenaux per tio cxi
sin liberigi de sxin premanta sxargxa impreso de morto,--sed subite,
rigardinte okaze la plankon, sxi vidis ian libron, forgesitan kredeble
de elirinta veturanto. Sinjorino Anneto levis gxin kaj malfermis : tio
cxi estis franca tradukita romano sub la titolo : "Terura sekreto".
Sxi estis tre gxoja je tiu cxi neatendita trovajxo kaj komencis avide
legi pagxon post pagxo. La romano estis tre interesa : en gxi estis
teruraj mortigoj kaj sekretaj malaperoj kaj malfelicxa amo, per unu
vorto, en gxi estis cxio, kio devas esti en gxusta romano,--kaj
entute en la romano estis tia miksajxo, ke sinjorino Anneto nur kun
granda malfacileco povis kompreni kvankam malmulte tiun cxi mirindan
produktajxon de la genia auxtoro. Tiu cxi malfacila laborado de la kapo
lacigis la malfelicxan legantinon, kaj sxi ekdormis . . .
Jen sxi songxas, kvazaux sxi estas ankoraux tre juna knabino. Sxi
senfine amas lin kaj li, bela, flama junulo, varmege, pasie sxin amas.
Sed la kruela patro elektis por sxi malbelegan, maljunan, senharan
baronon, kiu scias ian teruran familian sekreton de sxia patro kaj
per tio cxi tenas lin en siaj manoj. La terura tempo proksimigxas :
jam estas difinita la tago de edzinigxo kun la barono . . . La patro
sxin ensxlosis en malgrandan cxambreton kaj alstarigis al sxi maljunan
diablistinon servantinon, kiu atente sxin gardas kaj ne permesas al
sxi ecx pasxon fari libere,--kaj sxi, malfelicxa ofero de la patra
krueleco kaj de la malbonega barona volupto, ne povas ecx sciigi lin,
sian amatan, pri sia terura situacio! . . . En malespero sxi sxiras
siajn harojn, sin jxetadas en la cxambro, kaj fine, tute frenezigxinte,
sxi saltas kun kapo malsupren el la fenestro sur la pavimon kaj . . . ho
mirindajxo! . . . sxi enfalis en la brakojn de sia amanto! Ili flugas,
flugas, flugas kun nekredebla rapideco en ia sorcxa kalesxo al la rando
de la mondo, al plej felicxa Arkadujo . . . Jen jam estas proksime, al
sxi jam blovetis felicxo . . . Sed subite post ili farigxis forta bruo.
Ili rigardas kaj . . . ho, teruro : persekuto! . . . Sur nigra flugila
cxevalo rapide flugas la barono! . . . Minace brilas liaj verdaj okuloj,
liaj haroj estas disblovitaj, liaj longaj malgrasaj manoj kun akraj
kurbaj ungegoj estas etenditaj antauxen . . . Lia forta cxevalo flugas
kun rapideco de sago, distrancxante kun fajfo la aeron per sia largxa
fortika brusto . . . Ankoraux unu momento, kaj la geamantoj nepre devas
perei! . . . La juna frauxlino pli proksime sin alpremis al sia karulo,
cxirkauxprenis lin, li forte, dolcxe sxin kisis kaj . . . sxi vekigxis.
En la preskaux tute malplena vagono estis mistera duonlumo : kelkaj
lanternoj estis estingitaj, kaj la ankoraux brulantaj estis kovritaj per
mallumaj verdaj kurtenetoj, tra kiuj ili apenaux cxirkauxlumis du aux
tri dormantajn veturantojn.
Sinjorino Anneto eksentis, ke iu delikate premas sxian manon, kaj nur
nun sxi ekvidis starantan antaux sxi sur genuoj ian nekonatan viron,
kiun sxi, mem ne komprenante per kia maniero, forte cxirkauxprenis
per la maldekstra libera mano . . . Sxi eksaltis, kvazaux pikita de
serpento, kaj kun teruro rigardis cxirkauxen : en la vagono estis tute
silente.
--Kion vi volas, sinjoro?
La nekonato malrapide sin levis kaj kun petego etendis al sxi la
manojn.
--Pardonu! li murmuretis : pardonu, se mi vin nevole ofendis . . .
Sed vi tiel afable respondadis miajn karesojn, ke mi pensis . . . Ho,
pardonu, pardonu min! . . .
Kaj li ree starigxis sur la genuoj, kaptis sxian manon kaj alpremis
gxin al siaj lipoj. Al sinjorino Anneto sxajnis, ke tio cxi estas
ankoraux songxo . . . Fine sxi mallauxte liberigis de li sian manon.
--Levu vin, pro Dio! kion vi faras? sxi diris al la nekonato : ni ja
povas farigxi objekto de atento por cxiuj veturantoj!
Li senvorte obeis. Sinjorino Anneto iom post iom komencis
trankviligxadi, kaj vidante, ke la stranga sinjoro tute ne estas por
sxi dangxera, sed, kontrauxe, li mem timas ion, sxi tute trankviligxis
kaj ecx ekinteresigxis je tiu cxi neatendita aventuro kaj ankaux je
la mistera nekonato, kiu silente sidis antaux sxi sur la kanapeto.
Sinjorino Anneto sin levis, forsxovis la kurteneton de la plej
proksima lanterno kaj, dank' al gxia lumo, ekvidis antaux si belan
kaj eksterordinare simpatian viron en la agxo de cxirkaux 35 jaroj.
Liaj densaj nigraj ondaj haroj kun intenca nezorgeco estis forjxetitaj
posten kaj bone ombris la agrablan palecon de la bela maldika vizagxo
kun malgranda barbeto; la vivaj esprimaj okuloj de ia nedifinita koloro
lumis de sento, kiun tuj oni ne povas kompreni,--sed tiu cxi sento
havis ian forlogantan forton . . . Sinjorino Anneto nun rememoris, ke
sxi suficxe ofte renkontadis tiun cxi belulon sur la strato en K.,--
kaj sekve li estas al sxi iom konata. Sxi decidis ekparoli kun li.
--Pardonu, sxi komencis, mian ne tute modestan demandon, sed mi tre
volas scii, kiu vi estas. Al mi sxajnas, ke mi vin renkontadis en K.,
kaj tial . . . tial via vizagxo estas al mi iom konata. De kie, kien kaj
pro kio vi veturas?
La nekonato ekgxemis.
--Tro malgaja kaj, la plej grava, tro longa estas la historio,
respondis li nevolonte : post duono da horo ni estos jam en K., kaj mi
ne havos suficxe da tempo, por kontentigi vian scivolecon,--sekve oni
ne devas ecx komenci. Mi diros nur sole, ke mi estas la plej malfelicxa
homo en la tuta mondo, mi estas de cxiuj pelata, de cxiuj malamata
kaj de neniu amata . . . Cxiujn viajn demandojn : de kie mi veturas,
kien kaj pro kio, mi nur povas respondi : mi ne scias, ne scias, ne
scias! . . . Kaj la nekonato, kasxinte la vizagxon per la manoj, restis
en profunda silento. La koro de sinjorino Anneto troplenigxis per
kompato al tiu cxi malfelicxa homo : sxi jam estis preta ekplori.
--Rakontu al mi vian malgxojon, sxi diris kore : per tio cxi vi eble
faciligos vian animon.
La nekonato levis la kapon, kaj liaj okuloj ekbrilis.
--Ho, kiel mi estas felicxa! li ekkriis kun profunda sento : Mi
auxdas kompatajn vortojn de virino, kiun mi tiel longe kaj tiel pasie
amas! kiun mi . . .
--Kion vi diras? interrompis lin sinjorino Anneto : rekonsciigxu!
rigardu min : cxu oni povas enamigxi en tielan maljunulinon?
--Mi ne diris, ke mi enamigxis, rediris la nekonato, denove prenante
sxian manon : ne, mi jam longe cxesis enamigxadi, sed mi ne perdis
ankoraux la kapablon de amo . . . Jes, sinjorino Anneto . . .
--De kie vi scias mian nomon? mirege ekkriis sinjorino Anneto : kiu
vi estas?
--Vi min ne konas kaj kredeble neniam auxdis mian nomon. Mi estas
Arturo de . . .
--Via nomo estas Arturo?! Dio! kia stranga okazo!
Sinjorino Anneto rememoris, ke la cxefa heroo de la romano, kiun sxi
trovis antaux nelonge tie cxi en la vagono, ankaux estas "Arturo". Sxi
kredis je diversaj antauxsignoj, kaj tiu cxi egaleco de la nomoj sxin
forte ekfrapis : sxi vidis en gxi ian antauxsignon de la cxielo mem.
--Jes, dauxrigis la nekonato, mi estas Arturo de Buler. Mi vin
ekkonis preskaux antaux du jaroj (per kia maniero--mi ne diros),
kaj de tiu sama tempo mi amas vin per cxiuj fortoj de mia animo! De
tiu tempo mi cxiam sercxis renkonti vin, kaj al tiu cxi celo mi tre
ofte veturadis en la urbon K. Dank' al multaj kauxzoj, pri kiuj mi ne
kuragxas paroli, mi ne volis konatigxi kun vi . . . Sed fine mi decidis
fari tiun cxi dangxeran por mi pasxon kaj . . . nun mi jam tute ne
bedauxras tion cxi, cxar mi estas multe rekompencita!
Arturo kun fajro kisis la manon de sinjorino Anneto, kiu kun tremanta
koro auxskultis liajn flamajn parolojn.
--Mi ne volas lacigi, li dauxrigis, vian atenton per rakontado pri
mia tuta malgaja vivo,--kaj tio cxi ecx ne estas necesa : nia okaza
konateco finigxos, kiam ni alveturos en K., kaj disiros en diversajn
flankojn, por eble neniam jam nin renkonti . . . Post kelkaj minutoj
estos jam K . . . Tial ne estas gxustatempe ecx komenci! . . .
--Ha, ne, pro Dio! vive rediris sinjorino Anneto : mi tiel multe
partoprenas en via sorto, tiel korege vin kompatas . . . Mi petas vin,
sinjoro, diru al mi vian malgxojon! . . .
En tiu sama minuto la vagonaro brue venis al la K-a stacidomo. Arturo
etendis al sxi la manon.--Adiaux! li diris kun tremo en la vocxo :
ankoraux unu fojon mi petas vin : pardonu kaj ne rememoru min malbone!
--Cxu efektive nia konateco nur per tio cxi finigxos? kun sincera
malgxojo demandis sinjorino Anneto, retenante kaj facile premante lian
manon.
--Tio cxi dependas de vi, respondis Arturo.
--Sed kion do mi devas fari? Mi ne logxas aparte en mia propra domo,
kaj sekve mi ne povas inviti vin rekte al mi . . .
--Tio cxi tute ne estas necesa, tiom pli ke mi kun la unua vagonaro
veturas reen en B., kie mi logxas. Sed se vi deziras fari min senfine
felicxa, donu al mi vorton respondadi miajn leterojn kaj iam min viziti
en mia malricxa hejmo : B. estas ja tiel proksima! . . .
Sinjorino Anneto kun plezuro plenumis lian modestan deziron,--sxi
donis al li sian adreson, prenis de li lian,--kaj ili disigxis amike.
III
Pasis semajno. Sinjorino Anneto preskaux forgesis sian vojan
aventuron, kaj ecx la vizagxo mem de sxia voja kolego komencis iel
mallumigxi en sxia memoro,--kaj jen subite sxi ricevis leteron. Sxian
koron kvazaux io pikis. Per manoj tremantaj de interna ekscitigxo sxi
dissxiris la koverton kaj rigardis la subskribon; jes, sxia antauxsento
ne trompis sxin : la letero estis de li! Sxi avidege komencis legi. Jen
kion skribis Arturo : "Kara mia Anneto! Pardonu al mi tiun cxi nevolan
senceremoniecon, sed la amo ne scias paroli alie. Vi tiel forte deziris
ekscii mian historion. Mi plenumas vian deziron, kiun mi estimas, kiel
plej sanktan legxon. Sed mi korege petas pardonon, mia angxelo, se tiu
cxi malgaja historio vin malgxojigos. Mi devas komenci de malproksime.
Mi naskigxis en la cxirkauxajxo de Moskvo en genta patra bieno. Mia
patro estis tre ricxa homo, natura aristokrato, bonege edukita, sed
bedauxrinde senkaraktera. Li estis vidvo, kaj mi--lia sola filo
kaj heredanto de lia tuta grandega ricxeco. Li ekiris vojagxadi kaj
prenis kun si ankaux min, tiam ankoraux dekkvinjaran knabon. Kiam ni
estis en Parizo, li enamigxis en unu belan kantistinon, edzigxis je
sxi kaj acxetis por sxi ricxan bienon en la cxirkauxajxoj de Parizo,
kie ni ankaux enlokigxis. Mia vivo en tiu tempo estis neelportebla :
mia duonpatrino jam de la unuaj tagoj de nia kuna logxado komencis
min malami kaj baldaux ekscitis kontraux min mian patron, kiu sxin
senfine amis kaj plenumadis cxiujn sxiajn kapricojn. Post duono da
jaro mia patro povis jam rimarki, ke lia edzino kondutis tiel same,
kiel sxi kondutis, estante ankoraux kantistino, en li do sxi vidis
ne edzon, sed simple homon, kiu devas sxin provizadi : sxi sencxese
postuladis de li monon, kiun sxi elspezadis eksterordinare rapide,
dank' al baloj, koncertoj, maskobaloj k. t. p. Sxi preskaux cxiutage
mendadis por si cxiam novajn ornamojn kaj cxiusemajne devigadis mian
patron pagi grandegajn kalkulojn de tajlorinoj, meblistoj, kalesxistoj,
orajxistoj. La patro kun teruro rimarkis, kiel rapide malaperis lia
ricxeco, sed li sin tenis, li silentis. Fine li tute perdis la paciencon
kaj decidis serioze interparoli kun la edzino,--sed sxi tiel bone
lin renkontis, ke li por cxiam forlasis la deziron interparoli kun
sxi kaj, eksilentinte tute, humiligxis al sia sorto. Per tia maniero
lia tuta ricxeco post unu kaj duono da jaro malaperis tute, kaj mia
malfelicxa patro flnis la vivon per memmortigo,--kaj lia edzino
farigxis kromvirino de iu bankiero.--Post la morto de la patro mi,
dank' al helpo de bonaj homoj, forveturis Rusujon, kie estis ankoraux
unu nia genta bieno, en kiu mi enlokigxis kaj komencis min okupi per
vilagxa mastrajxo. Tiel pasis du jaroj, en la dauxro de kiuj mi, tute
ne sciante mastrumi, tiel malbonigis cxiujn miajn aferojn, ke fine
mia bieno pro sxuldoj estis vendita per publika vendo, mi farigxis
preskaux almozulo, kaj nur kun helpo de unu mia parenco ricevis servon
sur fervojo. Nun mi venis al la plej terura momento de mia vivo! . . .
Kiam mi havis la agxon de dudek du jaroj, mi edzigxis je unu bela juna
frauxlino . . . Ho, kiel doloras mia malfelicxa koro cxe tiu cxi sxargxa
rememoro! Dio vidas, kiel multe mi amis mian edzinon! Sed kredeble ne
estis al mi sorto longe gxui tiun cxi felicxon . . . Post du monatoj de
nia edzigxo (per cxiuj fortoj de mia animo mi malbenas tiun cxi teruran
momenton!) mi tute okaze trovis mian edzinon en la brakoj de malnobla
amanto! . . . Ho, mia kara! En tiu cxi loko la plumo elfalas el miaj
manoj, mi ne havas forton dauxrigi kaj mi proponas, ke vi mem alplenigu
tiun cxi teruran pentrajxon . . . Mi devas nur diri, ke mi forkuris de
tiu cxi malnobla virino, kvazaux de pesto, kaj de tiu tempo mi jam sxin
ne renkontadis, sed proksimume post tri jaroj mi tute okaze eksciis, ke
sxi estis mortigita ie en Germanujo per la mano de sxia amanto, kiun sxi
trompis tiel same, kiel min! . . . Jen estas la malgaja rakonto de mia
disrompita vivo.--Pardonu, mia kara! Donu al vi la potenca Dio multe
da felicxo. Varmege vin amanta via Arturo."
Traleginte tiun cxi leteron, sinjorino Anneto eksentis ion tian,
kion sxi mem komence ne povis kompreni. Tiu cxi sento ne estis ordinara
partopreno en la sorto de proksimulo, gxi ne estis ankaux sento de
kompato al malfelicxa homo,--ne, gxi estis io multe pli forta : gxi
estis amo, jes, amo! . . . Sinjorino Anneto kontraux sia propra volo en
la profundajxo de la animo tion cxi konfesis. Sxi decidis tuj respondi
la leteron de Arturo, respondi en tia sama senco, kaj sendi al li pro
signo de sia amo antikvan diamantan ringon, kiun sxi ricevis, kiel
heredon, ankoraux de sia avino. Jen sxi en tiu sama tago vespere sin
ensxlosis en sia cxambro kaj tute plenskribis du grandajn foliojn da
posxta papero. Kiel Arturo, nur pli detale, sxi en la komenco priskribis
sian tutan vivon per tiel fortaj vortoj, ke ecx sxi mem ekploris,
tralegante la produkton de sia libera fantazio,--kaj poste jam sxi
alpasxis al vasta klarigo de sia amo, kiun sxi esprimis senfine pli
bone kaj elokvente, ol Arturo. La duan tagon la sigelita letero kaj
la atente cxirkauxkudrita multekosta sendajxo estis forportitaj en la
posxtan oficejon,--kaj post tri aux kvar tagoj matene sxi ricevis jam
de Arturo respondon : la tuta letero de la komenco gxis la fine estis
plenigita de signoj de ekkrio, de punktaroj, de signoj de demando kaj
ekkrio kune kaj simple de demandoj,--sed ordinaraj punktoj kaj komoj
preskaux tute forestis. Li petegis sinjorinon Anneton alveturi al li en
B-n, por "per sia apero cxirkauxlumigi kaj sanktigi la malluman neston
de malfelicxa ermito, kaj doni al li la eblon vidi sian diinon" . . .
Traleginte tiun cxi leteron, sxi decidis la sekvantan tagon kun la
matena vagonaro veturi en B-n, kaj per telegramo sxi sciigis pri tio
Arturon, por ke li povu sxin renkonti.
IV
Suferante de senpacienco, sxi pasigis la tagon kaj la sekvantan
nokton, kaj matene frue sxi alveturis al la stacidomo, kiam ankoraux
iris nenia vagonaro : timante malfrui, sxi atendis du horojn la tempon
de forveturo,--kaj, enirinte fine en la vagonon, sxi sidis kvazaux
sur pingloj, cxiuminute elrigardadis tra la fenestro kaj malbenadis la
neelporteble malrapidan, laux sxia opinio, iradon de la vagonaro kaj la
masxiniston kaj la konduktoron kaj entute cxiujn servantojn de fervojo,
forgesinte en sia malpacienco, ke sxia Arturo ankaux servas sur fervojo.
Fine la vagonaro haltis, kaj tra la malfermitaj fenestroj de la vagono
sxi ekauxdis la longe atendatan vokon de la konduktoro "stacio B., la
vagonaro staras dekkvin minutojn!" Kun eksterordinara viveco, kiun eble
envius ecx dekkvinjara knabino, sxi elsaltis el la vagono,--kaj sxi
tuj ekvidis Arturon, kiu ankaux sxin rimarkis kaj jam rapidis al sxi
renkonte. Li sxin cxirkauxprenis kaj karese kisis.
--Ho, mia kara, fine vi alveturis! li ekkriis gxoje. Sinjorino
Anneto de ekscito ne povis ecx paroli. Sxi auxtomate sin apogis sur la
brakon de Arturo, kaj ili eliris sur la veturilejon. Arturo zorge sxin
sidigis en malnovan disbatitan veturigistan kalesxon, li mem sidigxis
kaj delikate cxirkauxprenis sxian dikan rondan talion. Sinjorino Anneto
sentis kapturnon de ravo. La maljuna cxevalo uzis cxiujn siajn fortojn,
por kontentigi sian tro postulantan mastron, kiu cxiuminute batadis
gxiajn malgrasajn flankojn,--gxi svingadis la voston, spirblovadis
kaj, balancante la kapon, vane penis kuri pli rapide. La kalesxo kun
lauxta krakado ruligxadis sur la malbona pavimo kaj fine, laux la montro
de Arturo, haltis apud la pordego de malnova ligna dometo. Arturo helpis
al sinjorino Anneto elrampi el la kalesxo kaj kondukis sxin tra malpura
malgranda korteto, plenigita per iaj bareloj, al flankodomo, klarigante
al sxi, ke la cxefan parton de la domo oni en tiuj cxi tagoj komencos
rebonigi kaj ke, dank' al tiu cxi cirkonstanco, li devas dume "iel"
lokigxi en flankajxo.
--Por mi, diris Arturo, kiel por frauxlo, estas tute egale, kie ajn
mi logxas,--vi do min ne mallauxdos. Ili aliris al la pordo, kiu estis
fermita. Arturo ekfrapis. La pordon malfermis ia stranga ekzistajxo--
viro aux virino, tre malfacile estis ekkoni--malpurigita, cxifona.
Li trairis malbonodoran kuirejon kaj eniris en negrandan malaltan
cxambreton kun desxiritaj tapetoj kaj kun ne blankigitaj fornoj; tiu cxi
cxambreto prezentis kredeble la gastocxambron, cxar apud la muro inter
la fenestroj staris kanapo, kovrita per nigra sensxeligita vakstolo,
antaux la kanapo estis ronda tablo kaj apud gxi de unu flanko segxo tute
ligna, de la dua flanko--segxo kun leda kuseno; ankoraux unu segxo, en
kiu mankis unu piedo, staris apud la muro en angulo. Krom tiuj cxi en
la tuta cxambro estis nenia meblo. Sinjorino Anneto kun mirego rigardis
cxirkauxen.
--Vi ne atendis vidi min en tia malricxegeco? demandis Arturo.
--Malricxeco ne estas malvirto, respondis Anneto.
--Jes, sed gxi estas pli malbona, ol malvirto, kun gxemo diris
Arturo : almenaux mi plivolus esti ricxa. En la nuna materiala tempo
ricxeco estas unu el la plej necesaj kondicxoj de felicxo, cxar nur gxi
donas sendependan situacion, sen kiu tute ne estas ebla vera felicxo.
Sinjorino Anneto singardeme sidigxis sur la kanapon, kaj Arturo
eliris, por ordoni tagmangxon. Post kelkaj minutoj li revenis kaj
sidigxis apud sinjorino Anneto. Sxi karese prenis lian manon kaj diris
kun sincera partopreno :
--Mi bone prezentas al mi, kiel malfacile estis por vi, mia karulo,
post tiu lukso, al kiu vi alkutimis de infaneco, humiligxi al via nuna
sorto! . . .
--Jes, mia amikino, kun profunda gxemo respondis Arturo : komence
estis tre malfacile, sed poste nenio . . . mi alkutimis. Homo estas tia
ekzistajxo, ke sxajne ekzistas nenio, al kio li ne povus alkutimi :
mi mem tion cxi spertis. Nun mi tiel kunvivigxis kun mia situacio, ke
mia tuta pasinta vivo, al mi sxajnas, estis nur ia mirinda songxajxo,
sendita al mi de iu sorcxisto.
--Kaj cxu efektive vi neniam bedauxris tiun cxi songxajxon? Kaj
la ricxegeco, kiun posedis via patro, cxu efektive vi ecx gxin ne
bedauxris?
--Antauxe mi neniam pensis pri ricxeco, cxar gxi ne estis al mi
necesa. Sed nun . . . nun estas alia afero . . .
--Kial do nun estas alia afero?
--Arturo pasie cxirkauxprenis sinjorinon Anneton kaj komencis
senfine sxin kisi.
--Nun, ekkriis li kun fajro, nun mi havas celon en la vivo, celon,
kiun mi povas atingi nur ekricxigxinte,--tial mi nepre devas ricxigxi,
nepre, nepre! . . .
--Ho, mia kara, rediris sinjorino Anneto, karesante lin : per
honesta vivo estas tre malfacile ricxigxi.
--Sed mi volas kaj esperas per honesta vivo tion cxi atingi.
--Ne, mia amiko, tion cxi vi ne povos fari.
--Kaj mi pensas, ke mi povos, almenaux la espero min ne forlasas.
--Kion do vi volas entrepreni? demandis sinjorino Anneto multe
ekinteresite.
--Mi ecx jam entreprenis. Kaj se mi havus kvankam malmulte pli
bonajn monajn rimedojn, mia entrepreno sendube havus plenan sukceson.
--Sed kia do estas tiu cxi entrepreno.
--Vidu, mia kara, komencis Arturo : kiel vi jam scias, mi havis tre
bonan bienon, kiu estis vendita pro sxuldoj. Tiun cxi bienon acxetis unu
mia malproksima parenco, kiu, kiel mi antaux nelonge eksciis, pruntis
de mia patro kvindek mil rublojn laux kambioj. Tiujn cxi kambiojn mia
patro, ankoraux antaux sia forveturo Parizon, sendis por enkasigo al la
Moskva Granda Jugxejo, kiu decidis, ke tiu cxi enkasigo estis komencita
tute regule. Sed mia parenco petis mian patron, ke li permesu al li
pagi tiun cxi sxuldon post tri jaroj. La patro plenumis lian peton;
poste li baldaux forveturis el Rusujo kaj kredeble forgesis tiun cxi
sxuldon : almenaux al mi li nenion parolis pri gxi. Mi eksciis pri tio
cxi tute okaze : iu mia bondeziranto sciigis min per anonima letero,
ke tiu cxi afero gxis nun ankoraux trovigxas en la Moskva Jugxejo. Kaj
jen mi decidis relevi tiun cxi aferon. Sed jam cxe la unuaj pasxoj mi
renkontis preskaux nevenkeblan baron : mi devas dungi bonan advokaton
kaj mi tute ne havas monon . . . Mi volis prunti la necesan sumon, sed
al mi oni rifuzis, kaj nun mi estas en tia situacio. . . .
Arturo ne finis sian penson, cxar lin interrompis sinjorino Anneto,
fajre lin ekkisinte.
--Karulo mia, sxi diris : plenumu mian unuan peton!
--Ho, jam antauxe mi donas mian vorton de honoro! rapide respondis
Arturo : por vi mi estas preta cxion fari,--nur ordonu!
--Prenu de mi la necesan sumon da mono! . . . Mi ne estas ricxa,
sed mi gxoje, kun plezurego helpos al vi kvankam malmulte . . . kiom vi
bezonas?
Arturo ne respondis. Li videble ne atendis tian peton; sed, antauxe
doninte vorton, li sxajne ne sciis, kion li devas respondi.
--Ne, mia bona, mia kara, li diris fine : mi ne povas, mi ne havas
la rajton preni de vi monon . . . Vi postulas ion neeblan . . .
--Sed via vorto?
--Pardonu, mia amiko, mi donis gxin en rapideco, mi ecx ne povis
pensi, ke vi min petos pri tio cxi . . . Ne, ne, mi ne povas, tute ne
povas! . . .
--Arturo, amata mia, mia karulo, petegis sinjorino Anneto : se vi
min efektive amas, vi ne rifuzos al mi en tiaj bagateloj. Mi ja ne
donacas al vi tiun cxi monon, mi gxin pruntas. Cxu estas al vi pli
agrable kuradi al fremdaj homoj, de kiuj vi facile povas ricevi rifuzon?
Kaj fine--cxu povas esti inter ni iaj kalkuloj?! La afero, kiun vi
entreprenas, estas ja por mi tiel same interesa kaj grava, kiel ankaux
por vi mem,--tiu cxi afero estas ja nia komuna . . . Karulo mia, diru,
kiom vi bezonas?
Arturo ankoraux sxanceligxis, sed post kelka tempo, cedante al sxiaj
admonoj kaj petegoj, li diris, ke li bezonas mil rublojn. Sinjorino
Anneto kvankam ne atendis auxdi pri tia tre granda por sxi sumo, tamen,
vidante, ke sxia Arturo sendube gajnos la aferon, sxi tute ne domagxis
la monon,--kontrauxe, sxi estis ecx gxoja, ke sxi povas helpi al
Arturo, kiun sxi havis jam tempon senfine ekami. La tuta tago pasis
en viva gaja parolado pri la estonteco,--sed venis la vespero, kaj
sinjorino Anneto forveturis en K-n.
En tiu sama semajno Arturo ricevis per la posxto mil rublojn, kaj
de gxojo li ecx iom pli, ol ordinare, dibocxis en unu el la B-aj
restoracioj kun siaj bonaj kolegoj.
V
Pasis monato. Arturo nenion skribis. Sinjorino Anneto tute ne
provis kompreni la kauxzon de tiel longedauxra silento kaj forte
maltrankviligxis. Fine Arturo skribis al sxi longegan leteron, en kiu
li dankis por la sendita mono, kun kies helpo lia afero rapide ekiris
antauxen, kaj diris, ke nun li jam estas tute konvinkita pri plena
sukceso; poste li petis pardoni lian longan silenton, kiu okazis pro tiu
kauxzo, ke li devis persone veturi Moskvon kaj ne havis ecx unu minuton
liberan; poste li promesis post unu monato alveturi en K-n, por kunigi
eterne sian sorton kun la sorto de la amata virino. En la fino de la
letero li skribis, ke li jam elspezis la tutan monon, kiun li havis,
kaj petis sian "belan angxelon" alsendi al li ankoraux mil rublojn, por
ke li povu prepari diversan necesajxon por la edzigxo.--Sinjorino
Anneto estis tre kontenta, ke sxia honesta amiko estas tiel senceremonia
rilate sxin, kaj tuj sendis al li la deziritan sumon da mono, skribinte
kune kun tio cxi plej aman, plej karesan leteron,--kaj sxi mem solene
anoncis al cxiuj siaj parencoj kaj konatoj, ke sxi jam estas fiancxino.
Cxiuj sxin gratulis, cxiuj tre ekinteresigxis kaj demandis sxin, kiu
estas sxia fiancxo, kie sxi konatigxis kun li, kie li logxas k. t. p.
Cxiujn tiujn cxi demandojn sinjorino Anneto respondis, ke tio cxi estas
sxia sekreto, kaj nur kontente ridetis. Post kelkaj tagoj la felicxa,
gaja sinjorino Anneto komencis pretigxadi al la edzinigxo. Sxi kuradis
de unu magazeno al alia, sxi acxetadis sxtofon por vestoj, tolon; sxi
mendis edzigxofestan veston, acxetis edzigxofestajn kandelojn. Post du
semajnoj sxi jam cxion pretigis, kaj kun senfina malpacienco komencis
atendi sian fiancxon. Sed la stranga fiancxo denove nenion skribis.
Sinjorino Anneto en la komenco vidis en tio cxi nenian signifon,
pensante, ke li estas nun okupita. Sed pasis ankoraux unu monato, pasis
dua,--sinjorino Anneto skribis al li leteron post letero, li nenion
respondis. Sxi jam forte maltrankviligxis. En sxia imago sin prezentis
plej teruraj pentrajxoj : jen sxi vidis, ke sxia Arturo estas malsana
--eble ecx mortas, kaj apud li neniu alestas; jen sxi pensis, ke li
perfidis al sxi kaj ekamis alian virinon. Sxi per cxiuj fortoj penis
forpeli de si tiujn cxi mallumajn pensojn, kaj cxiam konsolis sin per
tio, ke Arturo kredeble en la klopodoj ne havas tempon, por skribi al
sxi, aux eble li denove forveturis Moskvon. Tiel en senfrukta turmenta
atendado pasis ankoraux du monatoj, en la dauxro de kiuj la malfelicxa
fiancxino ne havis ecx unu minuton trankvilan. Fine, tute perdinte la
paciencon, sxi mem forveturis en B-n.--Alveturinte tien, sxi venis
al la konata dometo. Kia do estis sxia mirego, kiam sxi ekvidis, ke la
fenestroj en tiu cxi dometo estis tute albatitaj per tabuloj kaj sur
la pordo estis malgranda tabuleto, sur kiu per grandaj literoj estis
skribita : "tiu cxi domo estas vendata". Sxi staris senmove kaj eble jam
centan fojon legis tiun cxi mallongan anoncon. Subite sxi ekauxdis ies
fortan malagrablan vocxon kun hebrea akcento :
--Eble vi volas acxeti tiun cxi dometon? Bone, tre bone, la dometo
estas inda, ke vi gxin acxetu.
Sinjorino Anneto ekrigardis returnen. Antaux sxi staris ia hebreo,
li ridetis kaj pincxis sian akran barbeton.--Cxu iu logxas en la
flankoparto? sxi demandis la hebreon.
--Ne, nun tie logxas nur la gardisto, sed antaux du aux tri monatoj
tie logxis unu sinjoro . . .
--Kie do estas nun tiu cxi sinjoro? kun viva malpacienco interrompis
lin sinjorino Anneto : kien li forveturis? . . .
--Fi! malestime diris la hebreo : Sinjoro! . . . Li ecx ne estas
sinjoro, sed fripono, sxtelisto! Dio lin malbenitan forbatu! . . .
Sinjorino Anneto ne kredis al siaj propraj oreloj. Sxi staris,
kvazaux frapita de tondro. Ne! ne povas esti! . . . Sxia Arturo . . .
Dio, Dio! . . . Sxi volis kredi, ke la hebreo parolas pri iu alia.
--Cxu vi povas al mi priskribi lian eksterajxon?
--Eksterajxon? Malbonan eksterajxon li havas, respondis la hebreo,
kaj li komencis plej detale pentri la portreton de la fripono kaj
sxtelisto, en kiu sinjorino Anneto tuj ekkonis sian Arturon! . . .
La hebreo rakontis al sxi, ke Arturon arestis la polico, ke li estis
du aux tri semajnojn en la malliberejo, el kiu li lerte forkuris kaj
malaperis, oni ne scias kien.
En tiu sama tago vespere sinjorino Anneto, malgaja, ofendita, kun
dispremita koro, revenis en K-n. Sxi multe kaj longe suferis : en la
dauxro de kelkaj monatoj sxi preskaux tute ne eliradis el sia cxambro,
malbenante la sorton, kiu tiel kruele mokis sxian amon, kaj bedauxrante
sian senrevene perditan monon.
*
* *
Pasis du jaroj. Sinjorino Anneto tre sxangxigxis : sxi farigxis pli
maljuna, sxia vizagxo flavigxis, kaj sur gxi aperis multaj maljunulaj
sulkoj; en la busxo mankis multaj dentoj; sxi gxibigxis; sxia kapo kaj
manoj cxiam tremadis, la okuloj malfortigxis. Du malgrandaj cxambraj
hundetoj farigxis la escepta objekto de sxia amo kaj aldoniteco.
Cxiutage post la tagmangxo sxi kondukadis siajn amatajn bestojn
promenadi.
Unu fojon sxi, promenante, renkontis okaze amason da arestitoj,
enforgxitaj per katenoj kaj cxirkauxitaj de forta grandanombra gardo.
Vidante en tiu cxi renkonto malbonan signon, sinjorino Anneto volis jam
reiri, kaj subite el la amaso da arestitoj sxi ekauxdis konatan mokan
vocxon :--Kiel vi fartas, sinjorino Anneto? Jam longe mi vin ne vidis.
Kiam do estos nia edzigxo? Sxi ekrigardis kaj kun plej granda teruro
ekvidis Arturon! . . .
Sin mem ne komprenante de tumulto, sxi alkuris hejmen, kaj de tiu
tempo sxi jam por cxiam cxesis promenadi, plivolante restadi dome kaj
amuzigxadi kun siaj kvarpiedaj amikoj.
* * * * *
LA NIGRA VIRINO
(El la lingvo sveda tradukis B. G. JONSON EL OESTERSUND)
En la vojagxo, kiun mi entreprenis antaux nelonge de Cxikago al
Nov-Jorko, mi trovis, kiam mi maldormigxis en la mateno, ke la vagonaro
haltis. La kelnero rakontis, ke gxi staras jam 1 1/2 horojn. Mi vestis
min, kaj elirinte eksteren, mi trovis, ke ni estas cxe malgranda stacio
sur la kampo. Mi eniris en la mangxosalonon kaj matenmangxis kaj poste
promenadis sur la perono.
Sur la lokomotivo la lokomotivestro sidis sola kaj atendis. Mi haltis
kaj babilis kun li kelkan tempon pri la masxino. Kiam mi proponis al li
cigaron, kiun li kun danko akceptis, li min petis eniri en la malgrandan
kaverneton de lia lokomotivo.
La estro, bela, granda viro en la agxo de 40 jaroj, klarigis al mi,
kiel oni uzas la apartajn partojn de la masxino. Cxio, kio nur povis
esti briligita, radiis kiel la suno; cxar la lokomotivestroj estas egale
fieraj, kiam iliaj masxinoj estas ornamitaj, kiel domestrino, kiam sxiaj
cxambroj estas ordigitaj.
--Kia ornamo tio cxi estas? mi demandis, montrante sur ion, kiu
estis simila je insekto kaj, enkadrigita en oran kadron, pendis sur la
mureto. La estro ridis. Gxi estas malpli ornamo ol memorajxo, li diris;
mi gxin pendigis tien cxi, cxar gxi savis mian vivon kaj la vivon de 250
aliaj homoj.
--Kiel do insekto povas savi la vivon de homoj? mi demandis.
--Mi gxin rakontos al vi. Ni havas multon da tempo antaux la
forvojagxo.
Mi sidigis min sur la lokon de la forestanta hejtisto kaj preparis
min al la auxskultado.
--Gxi okazis antaux nelonge, komencis la estro, antaux nur unu jaro,
en printempo. Mi vojagxis sur tiu samo vojo, kiel nun, kaj havis tiun
saman masxinon, kiel nun,--la karan 499. Mia hejtisto estis tiu sama,
kiun mi havas nun,--Jim Moode. Jim estas bonega knabo, sed tre ema
kredi spiritojn, songxojn kaj antauxsignojn. Komence mi ridadis je lia
malprudenteco, sed nun mi jam ne sxercas tiel multe pri li,--de tiu
tempo, kiam ni vidis la nigran virinon.
Mi devis forlasi M. cxirkaux la unua horo matene kaj esti en S. je
la sesa horo. En tiu nokto blovis terura ventego kaj la pluvo faladis
per riveroj jam de la komenco de la vespero. Kiam mi venis al la
lokomotivejo, la ventego blovis plej terure.
Kiam Jim kaj mi estis en la vojo al la stacio kun la lokomotivo, li
diris : Ni havos malgajan veturon, Frank; mi dezirus, ke ni estu jam
felicxe en S.
Mi ridis kaj demandis :--kio tiel malkuragxigas vin en tiu cxi
nokto?
--Mi sentas, ke io okazos, li diris.
Por diri la veron, mi ankaux sentis min iom malkuragxa mem.
La vagonaro, kiun mi devis konduki, estis longa, multepeza kaj
konsistis preskaux nur el personvagonoj. Mi farigxis nerva cxe la penso
havi sub mia flego kaj respondeco tiel multajn centojn da personoj.
Mi ridis je mi mem pro mia malkuragxo, kiam mi unuigis la lokomotivon
kun la vagonaro kaj poste esploris kaj trovis, ke cxio estas preta. La
signo eksonis, kaj ni ekvojagxis en la blovegadon. La mallumo estis
netrapenetrebla, nur de la lanterno sur la antauxajxo de la lokomotivo
estis distrata antauxen elektra lumo. Jim metadis diligente en la fajron
kaj subtenadis la plej altan premon de aero tiel, ke ni iris antauxen,
kiel furioj.
Apud la unua stacio, kio ni haltis, por preni akvon, mi ekzamenis
precize, cxu cxio estas en ordo, kaj Jim esploris la lanternon. Cxio
estis bona, kaj ni veturis pluen.
La mallumo farigxis, se estas eble, pli firma. La pluvo falis
ankoraux per riveroj. Subite mi vidis tra la pluvo kaj nebulo glitantan
antaux ni gigantan virinan figuron, envolvitan en longan nigran
mantelon, kiu flugis en la blovado. Sxi jxetis siajn brakojn posten kaj
antauxen, gxis sxi nevidebligxis.
Mi estis tute muta de miro kaj forgesis fari ian signon al Jim, kiu
staris antaux la forno. Kiam li ekrigardis returnen, li ekkriis : Halo,
Frank! kio estas? vi elrigardas, kiel vidinto de spiritoj!
Mi nenion respondis. Miaj pensoj estis okupitaj je la stranga figuro,
kiun mi vidis.
Nun ni estis proksime de Rock Creek, kie ponto kondukas super
profunda rivero.
Mi farigxis pli nerva ol antauxe. Ni veturis rapide, kaj signo estis
donita de la stacio de Rock Creek, kiu estas nur unu mejlon malproksima
de la ponto. Kiam ni pasis preter la stacio, mi auxdis, ke Jim ekkriis.
Mi kuris al li kaj vidis lin tremantan de teruro. Li montris eksteren en
la mallumon, kaj kiam mi ekrigardis, teruro atakis min mem.
Tie sur la reloj montrigxis tiu sama giganta virino, kiel antauxe,
jen trankvila, jen en la plej sovagxa danco.--Frank, murmuretis Jim
kun malfacileco, ne iru sur la ponton! Pro la cxielo, ne faru tion cxi!
Ne iru, antaux ol vi scias, ke cxio estas en ordo!
Mi ne povis kontrauxstari al la penso haltigi la vagonaron kaj
malfermis la ventolilon kiel eble plej forte. Apenaux ni haltis, mi
povis auxdi la akvon, kiu mugxis en Rock Creek rekte antaux ni. Kiam mi
eliris el la masxino, la konduktoro venis al mi renkonte.
--Kio estas? Kio estas? li demandis. Mi sentis min tre konfuzita.
Nun estis videbla jam nenia giganta virino. Ni ne povis vidi pli
malproksime ol unu metron aux du antauxen super la reloj. Mi nenion
vidis, sed diris :--Mi ne scias, kio estas, sed sxajnis al mi, ke mi
vidis grandan nigran spiriton, kiu etendis la brakojn kaj faris al mi
signon ne iri plu. La konduktoro rigardis min tute mirigita.--Cxu vi
estas freneza, Frank? li diris.--Oni gxin preskaux povus kredi. Sed ni
estas ja en la proksimeco de la rivero kaj ni povas esplori.
Ni prenis niajn lanternojn kaj iris antauxen. Jim ricevis la ordonon
gardi la masxinon. Sed apenaux ni faris kelkajn dekojn da pasxoj, ni
haltis, rigidigitaj de teruro. Antaux niaj piedoj estis profunda fauxko,
kie la rivero mugxis, sxveligita de la printempaj pluvoj. Kiam ni nin
returnis, ni vidis la nigran virinan figuron, kiu dancadis en sovagxaj
turnoj. La konduktoro rigardis antauxe la fauxkon, poste min.
--Cxu tion cxi vi vidis, kiam vi haltigis la vagonaron?
--Jes.--Io alia, ol felicxo, nin savis tiun cxi nokton.
Ni reiris malrapide al la vagonaro, plenaj de pensoj kaj kun malgaja
animo. Diversaj veturantoj venis renkonte al ni. Inter ili sin trovis
dekokjara junulo el Cxikago, kiu estis pli rapidepensanta, ol iu el
ni. Kiam li ekvidis la nigran virinon, li iris al la lokomotivo kaj
enrigardis en la lanternojn, kiuj staris tie.--Tie cxi estas nia
nigra virino! diris la Cxikaga junulo. Kaj tie estis efektive tiu
sama insekto, kiun vi vidas sub tiu cxi vitro. Kiam mi malfermis la
lanternon, gxi flugis kontraux la reflektoron.
Jen estas la tuta historio, mia sinjoro. Kiam la insekto flugis
antaux la elektra lumo, gxi jxetis ombron, kiu similis virinon,
svingantan la brakojn. Ni ne scias, kiel gxi eniris, sed kredeble gxi
eniris tiam, kiam Jim esploris la lanternon apud la akvostacio. Kiel
ajn gxi estis, gxi savis nian vivon per tio, ke gxi min timigis per tiu
nigra virino.
Jen estas la kauxzo, ke tiu cxi malgranda insekto estas sub vitro kaj
en kadro. Tio cxi estas, por min memorigi, kiel ni estis savitaj per
tiu cxi insekto. Jes, vi nomas gxin okazo,--mi kredas, ke gxi estis
sendajxo de Dio.
--Cxio en ordo! ekkriis la konduktoro, elirante el la telegrafa
stacio, portante paperon en la mano.
Jim, la hejtisto, venis en la masxinon kaj mi en mian vagonon.
* * * * *
LA KARAJ BRACELETOJ
Estis en la plej gloraj tagoj de la unua franca imperio. Parizo estis
tre gaja. Festoj kaj baloj sekvis unu post la alia, kaj sxajnis, ke la
stelo de la imperiestro brilas la plej hele, antaux ol gxi por cxiam
estingigxos. Cxio, kion Parizo havis en si da brilo kaj beleco, devis
hodiaux sin kolekti en la opero, cxar oni sciis, ke la imperiestro
intencas honori gxin hodiaux per sia alesto, kaj pro tio la opera teatro
estis plenigita de la plej brilanta Pariza societo.
La uverturo pasis; la imperiestro, akompanata de la imperiestrino
brilanta de beleco kaj diamantoj, jxus eniris en sian logxion; lia
sekvantaro en uniformoj de cxiuj koloroj de cxielarko staris en la
posto de la logxio. Post minuto la kurteno devis esti levita kaj la
opero komencigxi. Sed en tiu sama momento, kiam cxiu retenis la spiron
en atendado, oni ekauxdis la bruon de vesto; la dua logxio, dekstre
de la logxio imperiestra, malfermigxis, kaj eniris la belega edzino
de la ambasadoro N. Ne miro, ke neniu plu observadis la levadon de la
kurteno; ne miro, ke cxiu okulo kiel ensorcxita direktigxis sur la
virinon, kiu jxus okupis sian segxon kaj trankvile, kun aristokrata
malsxateco, rigardis cxirkauxen, cxar sur sxiaj brakoj, radiante kiel
fulmo, brilis braceletoj, pri kiuj Parizo jam tiom multe auxdis kaj
kiujn la imperiestro vane provis acxeti. Murmuro de admiro kuris tra
la teatro, kaj nur poste oni sin turnis al la agado sur la sceno. Kiam
la kurteno post la unua akto falis, unu servanto en imperiestra livreo
eniris en la logxion de la ambasadoro N.
--Sxia Imperiestra Mosxto rimarkis la braceletojn kaj estis frapita
de admiro; sxi demandas, cxu sinjorino la dukino volos havi la bonecon
permesi al la imperiestrino rigardi unu el ili de proksime?
En momento la bela brako estis nudigita de la multekostajxo, kaj
kun ekkrio de ravigxo la imperiestra servanto salutis kaj eliris el la
logxio, portante kun si la braceleton, kiu kostis pli ol milionon da
frankoj.
La kurteno falis post la tria akto, levigxis denove al la kvara,
kaj cxiam ankoraux la edzino de la ambasadoro kun boneduka gxentileco
atendis la redonon de siaj multekostaj juveloj. La kortego imperiestra
sin levis kaj foriris, kaj cxiam ankoraux la braceleto ne estis
redonita.
La duko fine farigxis malpacienca, veturis en la imperiestran palacon
kaj petis pri la redono de la diamantoj. La afero klarigxis, kaj la
duko konvinkigxis, ke la imperiestrino neniam sendis peti la braceleton
kaj ke la homo en la imperiestra livreo estis unu el la plej kuragxaj
sxtelistoj de la cxefurbo. Li ordonis al sia veturigisto veturi al la
estro de la polico, kaj, antaux ol la nokto pasis, centoj da plej lertaj
policaj oficistoj trasercxis la tutan Parizon pro la sxtelitaj juveloj.
La duko, plena de timo, dume restis en la polica oficejo, dum la dukino
en la domo maltrankvile atendis la reporton de sxia braceleto.
Jxus batis la sesa horo, kiam cxe la pordo de la palaco de la duko
forte eksonis la sonorilo kaj unu polica oficisto deziris paroli kun
la dukino. Profunde salutante, tiu cxi rakontis, ke oni kaptis la
sxteliston kaj trovis cxe li la braceleton. Sed la fripono persistas, ke
li ne estas sxtelisto, kaj la braceleto jam de multaj jaroj sin trovas
en posedo de lia familio. Tial la duko petas sinjorinon la dukinon, ke
sxi transsendu al li la duan braceleton, por ke oni povu kompari la
ambaux.
Ne dirante vorton, la dukino malfermis sian juvelujon kaj donis al la
policisto la duan braceleton. Tiu cxi kun profunda saluto forlasis la
cxambron, kaj la sinjorino iris dormi kaj songxi pri siaj braceletoj.
Kiam la horlogxo batis la nauxan horon, la ambasadoro, laca de
maldormo kaj en malbona humoro, venis en la cxambron de sia edzino kaj
jxetis sin malespere sur segxon. La sinjorino malfermis la okulojn kaj
kun gaja rideto demandis pri siaj braceletoj.
--Malbenita bando! ekkriis la duko, ni nenion povas sciigxi pri gxi.
--Kio! ekkriis la sinjorino, cxu vi gxin ne ricevis returne? La
oficisto, kiu prenis la duan braceleton, diris, ke la sxtelisto estas
kaptita kaj la braceleto trovita cxe li.
La duko eksaltis kun krio de teruro kaj petis sian edzinon kun rauxka
vocxo, ke sxi donu al li klarigon.
Sxi gxin faris, kaj gxemegante la duko falis sur la segxon.
--Mi cxion komprenas! li ekkriis. La friponoj sxtelis de vi ankaux
la duan braceleton, cxar ni neniun sendis tien cxi. La homo, al kiu vi
gxin donis, ne estis oficisto, sed ankoraux pli aroganta sxtelisto, ol
la unua.
Kaj tiel gxi efektive estis. La braceletoj neniam estis retrovitaj,
kaj nur per gxemo ofte la ambasadoro rememoradis la paradan operon,
kiu faris lin je kelkaj milionoj malpli ricxa, ol li estis, kiam li
sian belegan edzinon levis en la kalesxon kaj ordonis al la veturigisto
veturi al la opero.
* * * * *
NUR UNU VORTON!
(Noveleto de L. E. MEIER.)
Estis la mateno post dancado. Tio cxi dauxris gxis la kvara horo;
tiam ankoraux oni kunesidigxis, por trinki nigran kafon gxis cxirkaux la
kvina horo. Post tio cxi oni disiris hejmen.
Ho, kiel bela estis tiu dancado! Amuzoj ne mankis kaj, kontraux la
ordinaro, la nombro de la dancantoj estis granda; ecx suficxe maljunaj
sinjoroj estis ensxiritaj per la plezurego kaj alportis oferojn al la
diino de la dancado. Kiam matene oni reiradis hejmen, la plej junaj el
la mondo sinjora estis la gxentilaj akompanantoj de la sinjorinoj kaj
frauxlinoj. La maljunaj sinjoroj jam longan tempon estis dormintaj, cxar
la mateno cxiam apartenas al la junularo.
Tiel ankaux Ella, la belega filino de la komerca konsilano Balding,
felicxe venis al la pordo de la gepatra logxejo, kaj sxi estis kune kun
la patro kaj patrino, cxirkauxita de amaseto da junaj herooj de danco.
Oni sxercadis kaj ridadis dum la irado; la komerca konsilano estis gaja,
kaj la patrino havis sian "bonan tagon".
La disigxado iom longigxis : cxiu el la sinjoretoj penis diri ion
aparte agrablan, kaj cxiu el ili pensis, ke li ricevis de Ella premon de
mano aparte signifan,--cxiu kredis, ke li estas sole preferita.
Cxu cxiuj?
La plej poste tie restis unu juna sinjoro, kiu atendis gxis cxiuj
antauxirintoj ricevos sian "maneton"; tiam ankaux li mem povus diri
adiaux al Ella.
Tio estis la doktoro Gering, juna jugxisto. Li estis tre trankvila
kaj modesta. "Trankvilaj akvoj estas profundaj", diras proverbo germana,
kaj modesteco ofte kasxas firman certecon.
Kiam la lasta antauxstaranto diris adiaux--la konsilano kun lia
edzino jam staris en la nefermita pordo, kaj post ili servanto kun
brulanta kandelo--Gering iris antauxen, por komenci sian preparitan
parolon de adiaux. Sed en la minuto kiam li levis la manon por saluti
Ella'n, tiu cxi sin turnis al la amaseto de la foririntaj sinjoroj :
--Vi ne forgesu do, kion vi promesis, sinjoro de Stetten!
Kaj de tie voko eksonis :
--Certe ne, mia frauxlino, mi ne bezonas ja pli ol unu vorton!
--Ella, nun venu do! eksonis voko de en la pordo, kaj la sinjorino
konsilanedzino jam preninte la veston de sia filino altiris tiun cxi en
la domon.
--Bonan nokton! ankoraux ekkriis Ella. Bonan nokton! resonigis la
amaseto. Gering ankoraux staris kun levita mano--Ella jam eniris en
la domon, la pordo fermigxis--jen li staris sen "maneto" kaj sen
adiauxdiro, kaj la parolo restis neparolita!
Trankvile kaj modeste Gering reiris en sian logxejon.
Li iris tre meditante kaj tre malrapide. Cxiuj aliaj jam de longa
tempo estis foririntaj.
Veninte en sian logxejon, li fine memorigxis je si mem. Li ekgxemis
kaj parolis al si mem, kiel post la eldono de ia jugxo mortiga :
--Nur unu vorton--nur unu vorton se sxi dirus al mi! La jugxisto
Gering ankoraux la duan fojon ekgxemis kaj poste ekdormis en la veninta
mateno.
Estis luma tago, kiam Ella maldormigxinte vidis la sunon brilantan
tra la kurtenoj de la cxambro.
Sxi pripensis la faritajxojn de la tago pasinta kaj ridetis kontente.
Sed jen per unu fojo sxi malgajigxis. Jen unu rememoro malagrabla. Sxi
rememoris la disigxon, rememoris la jugxiston Gering, kiu estis la sola,
kiu ne diris al sxi ecx unu vorton! Cxiuj sinjoroj premis sxian manon,
cxiuj diris ion amindan, sed li sola silentis. Li ecx sxajne intence
restis poste!
--Mi tamen kredas, ke li estas senkulpa, diris sxia plej bona
amikino Mathilde, kiu, vizitinte Ella'n en la vespero, sidis kun sxi en
la cxambro de Ella, por paroleti pri la dancado pasinta.--Vi scias, ke
tro alproksimigxi estas tute kontraux la karaktero de Gering--kvankam
mi devas konfesi, ke tio cxi estas eco stranga cxe jugxisto; sed kiu
scias, cxu li ne estos tute alia en lia jugxa servado?
--Tro alproksimigxi? respondis Ella. Inter tro alproksimigxi kaj
_intence retirigxi_ estas ja granda diferenco!
--Certe! Sed . . .
--Kio povas lin fari tia? Certe li bone scias, ke mi lin amas. Cxu
mi ne kun li dancis la unuan valson? Cxu ne li sidis kune kun mi cxe la
vespermangxo? Kion pli mi povus fari? Cxu mi mem devas alforgxi lin per
ia aparta atento? Cxu ecx ne estas lia propra afero diri . . . kio devos
esti dirita? Ho! tia modesteco! Nur unu vorton li bezonas diri, kaj tiam
cxio estos farita. Sed neniel li diras tiun vorton!
--Kara mia Ella! Ne cxiuj homoj havas egalan karakteron! Ofte en ia
viro oni trovas ian econ, kiu konvenus multe pli bone al virino. Diru
mem : kio hodiaux pli multe devigas la virinojn plendi : la modesteco
aux la tro granda proksimigxado de la sinjora mondo? Certe! Gering estas
escepto el la regulo, kaj tio cxi distingas lin!
--Kaj kiel fine ni venos al la celo? mi ne povas rekte diri la
vorton liberigontan, kaj li mem--estas tro modesta!
Ella parolis iom kolere : sxiaj vangoj rugxigxis, kaj Mathilde vidis,
ke la okuloj de la amikino malsekigxis.
--Jen estas la tempo por agi, diris Mathilde interne kaj
pripensadis, kiel sxi mem povus helpi la aferon. Kun la tempo vi alvenos
al la celo, sxi konsolis la amikinon. Eble Walter iel povos helpi!
Tiuj cxi vortoj videble reanimis Ella'n.--Walter, sxi respondis,
jam promesis al mi sian helpon. Kiam ni hodiaux matene disigxis, mi
diris al li : "Sed ne forgesu, kion vi promesis!
--Kaj kion li diris?
--Certe ne! Mi bezonas nur unu vorton!
Walter de Stetten, oficiro husara, estis la fiancxo de Mathilde, kaj
pro tio li estis ankaux la konfidulo de la du amikinoj. Li konigxis
kun la jugxisto, kiam ili estis kolegoj-studentoj, kaj li nun volonte
akceptis la laboreton, kiun Ella al li transdonis sxi mem kaj per sia
amikino : certigxi, cxu Gering efektive amas Ella'n.
Post tagmangxo, kiun Stetten kaj Gering kutime prenadis kune en
restoracio, la oficiro--fidela al sia principo ne longe pripensi, sed
rekte aliri al la celo--komencis sen ia antauxparolo pri Ella.
Stetten estis rekte la kontrauxajxo de sia amiko. Dum tiu cxi pro
multa pripensado kaj granda modesteco sxanceligxadis frapi al la pordo
de sia sanktejo, Stetten iam estis preta enbati tiun cxi pordon.
--Kiam do estos via fiancxigxo? li demandis la amikon.
Gering lin miregante ekrigardis; li intencis respondi, sed ne povis.
--Sen ia sxerco, jen estas la tempo por fine konfesi vian intencon!
La tuta urbo parolas pri vi du kiel pri estontaj geedzoj. Nun aliru al
la celo! Vi estas enamita en Ella'n--vi mem min tion sciigis. Sxi
ankaux amas vin. Tion mi scias, kaj vi gxin scias ankoraux pli bone!
Gering lin auxskultadis ne ferminte la busxon.
--Ho! ne rigardu min do tiel miregante! parolu fine!--Stranga
jugxisto vi estas--al vi mankas la parolo por defendigxi! Cxiam nur
ian unuan vorton vi bezonas por komenci!
--Jes, la unuan vorton! diris Gering malgaje. Kial sxi ne decidigxas
paroli?
--Jen! diris nun kvazaux miregante Stetten, la unuan parolon cxiam
devas diri vi! Cxu la frauxlino eble devus sin turni al vi : Sinjoro
jugxisto, mi intencas havi vin,--cxu vi volas, jes aux ne!
--Tion mi ne pensas, ne!
--Kion do?--Mi vin ne komprenas : Nun vi du jam unu kun la dua
konigxis antaux kelkaj monatoj; cxiu homo ellegas el viaj vizagxoj, ke
vi amas unu la duan--sed nek vi nek sxi decidigxas gxin konfesi! Vi
mem ankoraux pli malmulte ol Ella--kvankam vi estas viro! Mi estas
tute certa, ke vi ne ricevos rifuzon--kaj vi mem gxin scias pli bone
ankoraux.
--Mi?--Ho, se mi gxin scius! Vi mem diru : kian certecon mi havas
por gxi? Cxu Ella parolis nur unu solan fojon ecx plej malgrandan
vorteton, kiu min certe esperigus? Ecx ne unu solan vorton! Kaj mi timas
esti rifuzita!
--Grandegan estimon mi sentas por jugxisto, kiu tiel malmulte konas
la pruvojn efektivajn!--Ni ne sxercu, Herman,--la afero devas
esti finita. Kian pruvon vi atendas de Ella por fari vin certa je via
felicxo?
--Nur unu vorton!
--Tion saman Ella atendas de vi!
--Ho!
--Mi certigas vin per mia honoro!
--Ej! Tiam . . .
--Tiam via sorto dependas de tiu, kiu el vi du diros la unuan
vorton? aux pli bone vi ambaux devos diri unu vorton--tio estas tiel
komprenebla, kiel unuoble unu estas unu!
Gering restis pripensanta : jen li staras antaux tiu foso, kiun li
devus transsalti! Lia malgaja vizagxo ridigis lian amikon.--Mi nun
bone komprenas, ke mi mem devos helpi la aferon, diris Stetten.
--Vi? demandis mirante Gering, kaj en tiu sama minuto la espero
reanimis lian vizagxon.
--Jes, respondis Stetten, mi mem estos sekundanto por vi, kaj
Mathilde por Ella. Ho, la duelo estos gajega! Mi estas sciema, kiu el vi
unue vundos la duan! Sed mi estas certa, ke la frapo estos sen malbona
rezultato, de kiu ajn flanko gxi venos!
Gering ne multe esperis de la provo, sed ridetis.
Stetten sin levis kaj kune kun Gering foriris el la mangxejo.
--Mi vin sciigos pri la sekvantajxo, estu certa! diris Stetten,
premante la manon de Gering kaj disigxante kun li.
Stetten iris al sia militistejo, Gering iris al sia jugxejo. Li
tiam skribis parolon defendan, kaj kiu el liaj konatoj legus la lertan
parolon, kiun Gering skribis, tiu neniel kredus, ke la skribanto tiel
vane sercxis nur unu vorton!--
Post kelkaj tagoj--estis la lasta semajno de la monato Majo, kaj la
vetero estis plej bela--Herman Gering sidis antaux siaj skribajxoj.
Estis cxirkaux la sepa horo de vespero, kaj la jugxisto sin preparis
eliri. Tiam la skribisto de Gering venis en la cxambron kaj donis al
Gering ian leteron. Tiu cxi letero venis de Stetten, kiu per gxi invitis
sian amikon fari kun li promenon en la morgauxa dimancxo. La lastaj
vortoj de tiu letero estis la jenaj :
--Diru al la transdonanto nur unu vorton : "jes" aux "ne" estos
suficxe.
Gering komisiis la skribiston diri al la alportinto nur "Jes", kaj li
eliris el la jugxejo.
Je la mateno de la veninta dimancxo la du amikoj kune promenis tra
la kampoj en la cxirkauxajxo de la urbo kaj eniris en belegan arbaron.
La tago estis belega, aero kaj lumo plenaj je gajeco kaj fresxeco.
Stetten mem estis aparte gaja kaj tiel li faris sian amikon Gering
ankaux gajeta. La du amikoj iradis, parolante pri diversaj objektoj.
Stetten parolis pri multaj objektoj, sed ne tusxis ecx per unu vorto
la aferon de kelkaj tagoj antauxe.
--Stranga gxi estas, interne pensis Gering; li do komencu!
Gering de tempo al tempo penis igi la amikon tusxi la aferon, sed
Stetten sxajnis ne kompreni kaj intence parolis pri aliaj objektoj.
Tiel ili ambaux fine venis al loko, kie la arbaro estis iom
travidebla. Preterirante, Gering rimarkis ne malproksime antaux ili du
sinjorinojn, kiuj nerapide iradis antauxen. Li ne povis ilin rekoni, sed
io nekonata faris pli rapide bati lian koron.
Stetten ne diris ecx unu vorton, sxajnis, ke li ne vidas la virinojn.
Gering intence silentis. Post kelkaj pasxoj la sinjorinoj ne estis
pli videblaj. La parolado estis finita, kaj Gering meditante iradis
sur la nelargxa vojo post sia amiko, kiu, dissxovante ie kaj ie la
brancxojn, nelauxte kantadis la kanton de Heine : "Mi ne scias, kion
signifas . . ."
Fine Gering rekomencis paroli :
--Tie cxi estas pli kaj pli interese. Ni iras tra efektiva densajxo
antauxmonda!
--Jes, respondis Stetten, estos ankoraux pli interese, kiam fine la
arbaro finigxos. Estis beleta vojo, certe!
La arbaro iom post iom maldensigxis, kaj kiam Stetten dissxovis la
lastajn brancxojn, montrigxis herba loko cxirkauxita de la arbaro, kaj
en la fino de tiu loko estis bela dometo arbarista.
--Cxu tie cxi ne estas belege? demandis Stetten.
--Belege, certe! respondis Gering; sed Stetten aldonis :
--Mi diras al vi, amiko, ni trovos ankoraux ion pli belegan!
--Kion do li intencas? sin demandis Gering.
La du amikoj aliris al la dometo. En la mezo de la vojo Stetten sin
turnis al la dekstra flanko.
--Ni eniros en la dometon per poste, li diris. Ili tiel cxirkauxiris
la dometon tra la arbaro kaj proksimigxis al gxardeno. Stetten estis
kelkan pecon pli antauxe.
Jen du sinjorinoj elirintaj el la pordo alvenis al la du amikoj.
--Ho! kontrauxvole ekkriis Gering, cxar li rekonis la samajn du
virinojn, kiujn li antauxe vidis en la arbaro.
Kiam la du sinjorinoj eliris el la gxardeno, Stetten rapide
alproksimigxis al ili, salutinte ilin gxentile.
Gxi estis Mathilde kun Ella.
Stetten mallauxte diris al Ella kelkajn vortojn, kaj tiam tiu cxi
rugxigxis.--Certe! diris Stetten lauxte, demandu do lin vi mem!
Gering dume alvenis. Antaux ol li povis saluti la sinjorinojn, Ella
alpasxis al li kaj diris :
--Cxu tio estas efektive vera, kion sinjoro de Stetten min sciigis?
--Jes aux ne! rapide ekkriis Stetten al Gering. Nur unu vorton--
jes aux ne! Kaj li rigardis sian amikon kiel sciante, ke tiu cxi ne
povus respondi ion alian krom "jes".
La rigardo de Ella nun ekbrilis. Gxi estis tia rigardo, ke Gering
gxin sentis en sia koro--tiel magnete Ella nenie ankoraux lin
rigardis! Sxi atendis la respondon; sxajnis al li, ke li vidas kaj
sentas, ke sxi atendas nur la unu vorton : "jes". Kaj tamen li ne sciis,
pri kio propre sxi lin demandas. Sed en la demando estis io, kion li
komprenis tre bone; sxi gxin elparolis per sia malseka rigardo; sxia
brusto sin levadis kaj mallevadis, kaj jen sxia mano estis donita al li.
--Cxu estas vere, Herman? ekparolis sxi nun tiel karese kaj plene je
amo, ke Gering tute forgesis la cxirkauxajxon. Li vidis pli nenion krom
sxi, li auxdis nur sxian vocxon; la tuta mondo sxajnis foresti. Li nun
sentis felicxon, tiu cxi sento lin venkis, li prenis sxian manon. Tiel
varme kiel nenie ankoraux li ekparolis al sxi, li respondis :
--Jes, Ella, jes!
Kaj la du amantoj sin cxirkauxprenis.--Jen! ekkriis Stetten. Cxu mi
ne plenumis mian promeson? Mi plenumis ecx pli ol tion, cxar mi promesis
nur unu vorton, sed Gering nun elparolis ecx tri vortojn!
Kiam la sekvantan tagon Stetten venis en la logxejon de sia amiko,
li mirante lin vidis vestitan en nigra surtuto kun kravato kaj gantoj
blankaj.
Stetten ne bezonis longe demandi.
--Cxu vi iras al la komerca konsilano Balding?
--Jes.
--Kaj kion vi respondos, kiam tiu cxi vin demandos sinjoro jugxisto,
kion vi deziras?
--Nur unu vorton, Stetten!
--Kaj tiu cxi vorto estos?
--Ella'n!
* * * * *
LA PORCIO DA GLACIAJXO
(Rakonto de L. DILLING,
tradukita de EDUARD HALL el JOENSUU (Finnlando)).
Estis tre agrable en la buduareto de sinjorino Breine. La meblaj
kovriloj estis el blua atlaso, kaj la lignajxo de la segxoj estis
origita. Tie sin trovis ankaux multaj etagxaretoj, egale kovritaj per
blua sxtofo kaj ornamitaj per bluaj frangxoj, kiujn najletoj origitaj
firme tenis. Cxirkauxe en la cxambro estis distrita ankoraux multo da
sendifinaj puf-segxoj, aux kiel ili estas nomataj, tiuj remburitaj,
rondaj, kvarangulaj kaj ovalaj objektoj kun bluaj atlasaj kovriloj kaj
amaso da nekompreneblaj lacxajxoj kaj penikajxoj. En unu angulo de la
buduaro, apud la fenestro, staris pianeto kun la postflanko turnita al
la interno de la cxambro. Kiam oni sidigxis al la piano, oni sidis tie
efektive kasxita, cxar grandaj foliokreskajxoj sur la ambaux flankoj de
la instrumento formigis vere tropikan lauxbon en tiu cxi malgranda Edeno
de la sinjorino.
Estis trankvile kaj pace en la buduareto, cxar neniu tie sin trovis;
kaj duonhela kvieta lumo sin vastigis tra la tuta cxambro. Vere, la
origita lampo, pendanta de la plafono, brulis, sed tiel super gxi, kiel
ankaux super la kandeloj sur la skribotablo estis koketaj sxirmiloj. La
blua silka pordokurteno estis tirita antaux la pordo, sed el la flankaj
cxambroj estis auxdata dancmuziko kaj viva interparolado; cxar tiun cxi
vesperon estis balo cxe la komercegisto Breine, la sinjoro de la domo.
La muziko silentigxis momente, la pordokurteno ekjxetigxis flanken,
kaj sur la sojlo de la pordo sin montris alta, gracia virina figuro.
Kelkaj frake vestitaj sinjoroj, kun la haroj kombitaj sur la frunto
kaj la klakcxapelo sub la brako, cxirkauxis sxin; sed sxi forigis
ilin kun mieno de regxino, antauxtiris rapide la kurtenon antaux la
pordo kaj falis poste laca sur unu el la silkokovritaj kanapoj. Sxia
vizagxo estis tre delikate formita kaj pala, la okuloj mallumaj,
grandaj kaj radiantaj, kaj la nigraj haroj, frizitaj a la Titus,
portis neniajn aliajn ornamojn, ol paro da diamantaj steloj. Sxia tre
dekoltita vesto, el salmokolora atlaso kaj brodita silko, estis unu
el tiuj nepriskribeblaj, majstraj tualetoj el Parizo, kie puntoj kaj
bantrozetoj, faldoj kaj festonoj sin kunigxis en mirinda bonordita
senordeco, dum kelkaj grandegaj girlandoj da artaj rozoj faris surprize
belan efikon, precipe tial, ke ili estis metitaj en la plej neimageblaj
lokoj.
Sxi estis bela, kiel sxi kusxis tie, lace etendita sur la kanapo,
ludante kun monstra ventumilo; kaj pli bela ankoraux sxi estus, se sxia
vizagxo ne havus tiun malsxateman fieran esprimon. Sxi estis laca de la
bala muziko kaj vanila glaciajxo, de amindumaj rigardoj kaj sengusta
flatajxo de la frake vestitaj sinjoroj kaj nauxzaj salonparfumoj.
Sxi estis fiera, cxar sxi estis cxiam kutiminta, ke oni sxin starigu
sur piedestalon, cxirkauxatan de genufleksantaj kavaliroj; sed sxi nun
estis jam tute laca de tiu cxi adorado, sxi estis laca esti diino de
balo. Vere, sxi bone sciis, ke sxi prezentis tre belan figuron sur la
piedestalo, cxar sxi estis bela statuo; sed sxi sciis ankaux, ke oni
admiradis la statuon pleje tial . . . ke gxi havis veran origajxon.
Stella Adler--tia estis sxia nomo--restis ne longe ne malhelpata.
La pordokurteno kraketis, Stella levis senpacience siajn lacajn okulojn,
sed kiam sxi ekvidis, kiu envenis, gxoja rideto eklumis sur sxia bela
vizagxo. La eniranto estis belega sinjorino de cxirkaux tridek jaroj,
kun plena figuro kaj floranta gajema vizagxo. Sxiaj nigraj haroj estis
kunvolvitaj en pezaj plektoj super la kapo kaj ornamitaj per kufeto da
blankaj plumoj kaj rugxaj rozoj. Sxi havis sur si veston el vinrugxa
veluro kaj atlaso kun ricxa garnituro da kremkoloraj puntoj. Sxi estis
sinjorino. Breine, la edzino de la komercegisto Breine kaj la regantino
de tiu cxi eleganta domo.
--Mi sciis bone, ke mi vin tie cxi trovos, diris sinjorino Breine,
sin sidigante apud sia amikino. Kiel mi gxojas, ke mi vidas vin cxe mi
tiun cxi vesperon. Pensu nur, ke ni du ne parolis jam unu kun la dua de
unu tuta longa jaro! Kaj tio estis en la bona urbo Parizo, kiam mi, post
mia edzinigxo, vojagxis tien kun mia kara edzo, kaj vi estis ankoraux en
pensio. Nun ni havos ree agrablan horon por babili.
--Se ni nur ne faras maljustajxon al viaj aliaj gastoj, Fanny.
--Ne, nun mi estas absolute ekster dangxero, cxar nun la tuta
bestaro estas en la mangxejo por sin nutri, aux pli delikate esprimite,
por vespermangxi. Kiam ni laste estis kune en Parizo, tio estis ankaux
sur balo, cxu vi tion memoras? Tion devus patreto Breine scii, ke lia
edzino veturis al opera maskobalo, dum li estis en la kolektigxo nacia
kaj kusxis en Versailles! Kaj cxu vi ankoraux memoras, ke ni perdis unu
la duan en la premado kaj devis reveni hejmen cxiu aparte?
Stella ekgxemis kaj murmuretis duone por si mem :--Ha, jes! tiun
maskobalon mi ne facile forgesos!
--Sed vi ne volus iom mangxi, Stella?
--Ne, mi dankas, mi ne estas malsata.
--Jes, malkasxe dirate, vi ne multon perdas per tio cxi, cxar tie
estas nek birdo, nek fisxo, aux pli gxuste, estas de la ambaux specoj.
Kiel tiuj bufedoj estas tamen bonega elpensajxo! Oni pakas kune cxiujn
eblajn kaj neeblajn homojn en la plej malgranda loko, oni sxargxas el
cxiuj eblaj kaj neeblaj pladoj sur unu kaj tiu sama telero, kaj tiam oni
tion mangxas en la plej maloportuna situacio! Sed unu glason da vino vi
povas tamen trinki?
--Ne, mi estas tiel laca, mi bezonas nur iom ripozi.
--Sur viaj lauxroj, jes! Ha, kian felicxon, aux pli gxuste
malfelicxon, vi faris en la bala salono! Sur la tuta planko estas
disjxetitaj koroj, kiujn la malfelicxaj sinjoroj perdis! Mi devos lasi
ilin elbalai, antaux ol ni komencos danci, cxar alie oni povas faleti
sur ili! La sinjoroj flugetis ja cxirkaux vi . . .
--Jes, kiel musxoj cxirkaux sukero aux teologo cxirkaux parohxo!
diris Stella kun malsxatema trajto cxirkaux sia bela busxo. La vivopano,
mia kara, estas por ili la grava demando. Sed la edzigxocxasantaj
sinjoroj faras laboron vane! Mi volas esti amata pro mi mem kaj ne pro
mia mono!
--Malsagxulineto! diris Fanny, donante al sia amikino nefortan
frapon per la ventumilo; cxu vi estas do tiel malbela, aux cxu vi
pensas, ke la sinjoroj estas tute blindaj? mi opinias cxiam, ke juvelo
estas duoble pli bela, kiam gxi estas enkadrigita en oro.
--Ili estas por mi tute indiferentaj.
--Ha, mi komencas kompreni. Via koro ne estas plu libera.
--Jes, sincere dirate, kara Fanny, mi estas efektive enamita; kaj
kiam oni havas unu en la koro, oni ne havas lokon tie por multaj.
--Tio dependas de la konstruo de la koro. Estas koroj, kiuj estas
tiel elastaj, ke en ili dudek trovus bone lokon! Sed kiel la felicxa
homo sin nomas? Cxu mi lin konas?
Stella mallevis la kapon.
--Mi lin ne konas mem! mi ne scias lian nomon, kaj eble mi lin
revidos neniam!
--Kiaj sentimentaj kapricoj tio estas? demandis sinjorino Breine kaj
skuis la kapon. Sed oni devigas sin cxiam havi ion por sin turmenti! Se
oni ne havas zorgojn pro pano, oni tiam faras al si zorgojn de amo! Sed
cxu vi permesos al mi demandi. . . .
La sinjorinoj estis interrompitaj de frizita kelnero, kiu eniris
dancante sur la pintoj de la piedoj. Kelnero Olsen estis cxiam
melankolia. Li suferis konstante doloron de kapo kaj de malfelicxa amo,
kaj ambaux doloroj naskigxis de lia penema partoprenado en la societa
vivo; cxar li trinkadis cxiam grandan kvanton da restoj de vino en la
nokto, kaj tio cxi malsanigis lian kapon, kaj li vidadis multon da
belaj sinjorinoj, kaj tio cxi malsanigis lian koron. La lastajn estis
permesate al li nur rigardi, sed ne tusxi, kaj tion li nomis "vandalaj
turmentoj", volante diri "Tantalaj turmentoj".
--Cxu mi povas servi per io al la sinjorinoj? demandis Olsen kun
malgaja rideto, dum liaj akvobluaj okuloj glitis super la rondaj
sxultroj de sinjorino Breine.
--Alportu al mi porcion da glaciajxo, diris Fanny.
--Post kvin minutoj mi gxin metos cxe viaj piedoj, sinjorino.
--Mi preferas, ke vi gxin metu tie cxi, sur la tablon!
--Tuj, sinjorino, tuj.
Li fordancis. Fanny rigardis post lin kun rideto.
--La interkomunikigxo estas infekta, sxi diris. Nun la kelneroj ecx
volas esti kavaliroj.
--Tio estas ja tute natura, respondis Stella, kiam cxiuj miaj
kavaliroj volas esti kelneroj por mi!
Sxi levis la brovojn kaj apogis sian Titus-kapon al la klarebluaj
silkaj kusenoj. En tiu cxi sama minuto la pordokurteno estis jxetita
flanken, kaj la komercegisto eniris en la buduareton.
La komercegisto Breine estis malgranda, grasa sinjoro kun maldikaj
lume-brunaj haroj kaj lume-bruna vangbarbo iom griza. La komercegisto,
kiel sxajnis, ne estis en bona humoro.
--Kiel vi fartas, sinjorinoj? li demandis, penante doni al sia
vizagxo komplezan esprimon.
--Ho, bonege! respondis Stella.
--Estas por mi plezuro vidi, ke vi nun iom ripozas, li diris al sia
edzino. Vi kredeble sentas vin jam tre laca esti tiel jxetata el la
brakoj de unu sinjoro al la brakoj de alia!
La sinjorino ludis kun sia ventumilo kaj kantetis valson.
--Vi estas, kiel sxajnas, en tre bona humoro, diris Breine ofendite.
--Tion oni vere ne povas diri pri vi, sinjoro Breine, rimarkis
Stella ridetante.
--Kontrauxe, mi estas en la plej brilanta humoro . . .
--Ne kredu al li, Stella, diris la sinjorino. Mi vidas laux lia
nazo, ke li estas forte atakema. Li venis tien cxi nur por arangxi
disputojn.
--Tiam estas plej bone sin savi per forkuro.
--Vi ja komprenas, ke mia edzino nur sxercas?
--Mi devas tamen iri en la salonon. Mi sxuldas, jes, la dioj scias,
kiel multajn dancojn, kaj se mi ne pagos miajn sxuldojn tiel baldaux
kiel eble, mi timas, ke miaj kreditoroj min trenos tien per forto.
Sxi foriris ridetante, lasante la edzan paron sola.
--Estu tiel bona, komencu, ju pli frue, des pli bone! Ne gxenu vin!
Mi estas preparita por la plej malbona.
--Sed, Fanny kara, mi ne diris ecx unu vorton.
--Ne, sed vi estas kolerega. Tio estas ja tute videbla laux via
nazo, kiu estas pli staranta, ol ordinare.
--Fanny!
--Mi estas tro bela tiun cxi vesperon, ne vere?
--Vi estas jam tro modesta!
--Mi koketis tro multe kun la junaj sinjoroj, ne vere? mi estis tro
jxetata el la brakoj de unu sinjoro en la brakojn de alia, kiel vi vin
tiel bonguste esprimis!
--La tuta nia edzeco estis neinterrompita dancado.
--Mi certe ne povas diri, ke mi dancis super rozoj.
--Ha, Fanny, se vi nur scius, kia turmentigxo estas vidi sian
edzinon, prematan al la brusto de alia, cxirkauxprenatan de lia brako,
sin ruli en kapturnanta valso. Ho, tiuj baloj, tiuj baloj!
--Sendanka! kaj tamen gxi estis sur unu el tiuj cxi baloj, ke vi
trovis vian felicxon! Cxu vi memoras? Tio estis ne pli ol unu kaj duono
jaro antauxe. Tiam vi sidis tie kun bela meblita logxejo kaj tamen sen
la plej belega meblo en domo--juna edzino; kaj tiam vi komencis trovi,
ke esti tute sola en ok cxambroj kaj kuirejo ne estas tute sane por la
homo. Kie tio cxi estis tiam, kiam ni renkontis unu la duan?
--Jes, estis sur balo.
--Kaj kie gxi estis, ke vi petis mian manon?
--Ankaux sur balo.
--Tial vi havas nenian kauxzon plendi. Ni vivas bone kune.
--Ho, oni vivas tre bone, kiam oni cxiam veturas al baloj!
--Mi estas laborema edzino.
--Jes, vi mangxas vian panon en la sxvito de via frunto sur cxiuj
baloj de la urbo.
--Sxercu nur! Vi pentos iam vian konduton, kiam mi estos for!
--Mi jam tute kutimis vidi vin forkuradi al baloj, diris la
komercegisto, nerve ludante kun la ventumilo de sia edzino, kiun sxi
estis metinta sur la tablon.
--Hodiaux vere vi superas vin mem, diris Fanny, sin levante
ofendite. La komercegisto sin levis ankaux.
--Jes, mi ne povas plu tion suferi. Tie cxi devos farigxi alia
danco! Li prenis la ventumilon en ambaux manojn kaj disrompis gxin en du
pecojn.
--Vi farigxas cxiam pli kaj pli bona, mia amiko. Nun mi ne mirus, se
vi komencus disrompi spegulojn kaj vitrojn de fenestroj.
--Mi estus suficxe inklina por tio cxi.
--Ne gxenu vin, mi petas. Mi volonte helpos al vi. Jen estas forna
fero! vi povas ja komenci rompi la spegulojn, dum mi ekspedos la
porcelanajn vazojn kaj la malgrandajxojn!
Hontigita kaj duone disarmita per la trankvileco de sia edzino,
la komercegisto forjxetis la rompitan ventumilon sur la tablon kaj
volis eliri, kiam la kelnero Olsen en tiu sama minuto enkondukis en la
kabineton junan sinjoron.
--Estu tiel bona, la gesinjoroj estas tie cxi.
Li estis altkreska, bela frauxlo kun kuragxa, fiera vizagxo, buklaj
lumaj haroj kaj paro da dikaj blondaj lipharoj kun al tiuj aligxanta
pinta barbo.
--Mi ne malhelpas?
Breine sin returnis vive.
--Georgo, vi, mia amiko? Neniel, neniel! Mia edzino kaj mi estis
nur okupitaj je kelkaj mastrumajxoj. Lasu, mi vin prezentos, mia plej
bona amiko, leuxtenanto Georgo Felsen, jxus reveninta hejmen el la
eksterlando--Fanny, mia edzino.
--Mia edzo tiel ofte parolis pri vi, ke mi vin jam tute konas.
--Estas por mi ankaux plezuro farigxi via konato, mia sinjorino!
--Mi auxdis, ke vi revenis, kaj mi tiam tuj sendis al vi inviton.
En ia alia vespero vi kredeble ne renkontus mian edzinon; sed tiun cxi
vesperon sxi estas okaze hejme, cxar sxi donas mem balon.
--Ne auxskultu lin, sinjoro leuxtenanto, li estas nur tiel malica.
--Mi lin bone konas, mia sinjorino. Tia li estis jam antaux mia
veturo Parizon.
--Parizon? ekkriis Breine. Mi pensis, ke vi estis en Italujo;
mirinde, ke ni ne renkontis unu la duan en Parizo. Tie mi estis en la
antauxa jaro.
--En tiel grandega urbo ne estas mirinde.
--Ni forveturis kelkajn tagojn post la granda opera maskobalo, diris
Fanny.
Georgo sin returnis vive.
--Vi estis en la opera balo, sinjorino?
--Ne, kial . . . kial vi povas tion supozi?
--Tiu maskobalo, kiel sxajnas, faris eksterordinaran impreson sur
vin, diris Breine.
--Sinjoro Felsen estas tiel flamigxema.
--Tio . . . tio estis nenio!
--Ne, nun mi devas fari viziton en la salono kaj ne pli longe
malsxati miajn aliajn gastojn . . .
--Faru al mi la honoron, danci kun mi, sinjorino.
--Malfelicxe mi jam estas invitita; sed mi provos elzorgi por vi
frauxlinon, kaj mi pensas, ke vi ne perdos per la sxangxo. Sxi estas
juna, bela, kaj ricxa. La lasta eco estas ja tio, kion la plej multaj
sinjoroj estimas pleje. Mi revenos baldaux.
Felsen apenaux auxdis sxiajn lastajn vortojn. Li staris en profundaj
pensoj kaj vekigxis el sia revado nur tiam, kiam lia amiko lin frapis
sur la sxultron kaj lin premis malsupren sur la sofon.
La komercegisto, metinte siajn ambaux manojn sur la sxultrojn de la
leuxtenanto, rigardis al li rekte en la okulojn.
--Kio estas al vi? Kiajn rememorojn vekis tiu opera balo cxe vi,
kiam vi farigxis tiel ekscitita?
--Mi havis tie la plej mirindan aventuron de mia vivo. Mi tiel bone
kiel fiancxigxis kun frauxlino, ne vidinte ecx sxian vizagxon.
--Kion vi babilas! Kiel tio povis okazi?
--Dum mi promenadis cxirkauxe en la premado de la maskoj, mi
ekauxdis frauxlinan vocxon post mi, dirantan en pura norvega lingvo :
--Dio, kion mi faros! Mi min returnis kaj ekvidis gracian virinan
figuron en nigra domeno kun nigra masko antaux la vizagxo. Ke sxi estis
juna kaj bela, pri tio mi estis tute konvinkita. La rondaj brakoj, la
marmorblanka kolo, la purpuraj lipoj, kiuj vidigxis inter la puntoj
de la masko, kaj la brilantaj okuloj--cxiuj tiuj malgrandaj cxarmaj
detaloj estis suficxaj por mi, por autauxsenti ravantan tutajxon.
Mi iris kuragxe antauxen kaj, prezentinte min mem kiel samlandulo,
proponis, ke mi estos sxia kavaliro. Sxi akceptis kun danko mian
brakon : mi estis ja senmaska. Eble sxi konis min el Kristianio. Mian
nomon sxi ne demandis. Ni iradis cxirkauxe, por retrovi sxian amikinon,
kiun sxi estis perdinta en la premado. Ili ambaux havis nigrajn domenojn
sen iaj signoj, kaj tie nature sin trovis amaso da tiaj nigraj domenoj.
Sekve ni promenadis longan tempon kune kaj prenis lokon en logxio. Sxi
estis sprita, edukita kaj aminda; mi estis duone malsobrigita de amo,
cxampano kaj dancmuziko; kaj ni ambaux enspiradis per plenaj pulmoj la
aromon de romaneco, kiu trovigxis en nia tuta aventuro. Mi prenis sxian
manon en mian kaj petegis sxin levi la maskon, sed sxi estis nemovebla.
--Ne dissxiru la misteran vualon, kiu estis jxetita sur nian renkonton
kaj kiu aldonis al gxi gxian cxarmon. Ni renkontigxos en Kristianio la
venontan vintron, sxi diris.--Lasu min nun iri, akompanu min nur al
veturilo kaj ne penu scii, kiu mi estas, aux sekvi min. Mi konfidas al
via kavalireco. Mi prenis diamantan ringon de mia malgranda fingro kaj
metis gxin sur sxian manon.--Per tiu cxi ringo mi vin katenas, mi
diris; kiam mi vin revidos, ni disigxos neniam. Cxu vi volas gxin porti?
--Jes, cxiam! sxi respondis. Kiam sxi estis en la veturilo, sxi sin
klinis super min kaj kisis min sur la frunto.--Ni renkontos nin en
Kristiano, estis sxiaj lastaj vortoj. Kaj nun mi tien cxi venis. Mi iros
en teatron kaj al koncertoj, al baloj kaj vespermangxoj, kaj la diamanta
ringo sur sxia mano estos la stelo, kiu montros al mi la vojon al la
Bethlehemo de la amo."
--Tion oni povas nomi romano, diris la komercegisto, sin levante.
Oni povus pensi, ke vi estas naskita en la kavalira tempo. Sed kien la
sinjorinoj foriris? Cxu ni ne iros al ili?
--Mi preferus resti en paco tie cxi. Estas tiel agrable en tiu cxi
buduaro.
--Bone, tiam mi sendos la sinjorinojn al vi. Tie cxi estas la
plejsanktejo de Fanny, tien cxi venas nur la endedicxitaj!
Kiam la komercegisto foriris, Felsen sin amuzis per rigardado de
cxiuj belaj malgrandajxoj kaj floroj, kiuj estis dismetitaj cxirkauxe en
la plej bongusta senordeco. Oni rimarkis tuj en cxiuj tiuj elegantaj,
kokete distritaj luksajxoj la delikatan manon de edukita virino. Li
haltis antaux la piano.
--Kia bongusta arangxo, li murmuretis. La piano en la angulo estas
cxirkauxata de tropikaj kreskajxoj.
Li sidigxis sur la segxo antaux la piano kaj komencis transturnadi la
foliojn en la notolibro.
Li ne rimarkis, ke Fanny kaj Stella eniris.
--Tie cxi estas ja neniu, diris Stella. Des pli bone.
--Mi estas certa, ke li placxos al vi, diris Fanny vive. Li estas
juna, bela, edukita kaj eleganta. Li vivis multajn jarojn en la
alilando.
--Li kredeble vivis tie tiel multe, ke li nun revenis hejmen, por
trovi ion, per kio li povus dauxrigi vivi! Li farigxos kredeble unu el
miaj plej varmaj adorantoj!
--Kia senhonteco! murmuris Felsen.
--Ho, li havas tamen ion alian, per kio li povas vivi krom vi, diris
Fanny incitita.
--Tio estas la plej bona vojo, kiun li povus elekti. Dudek mil
kronoj da procentoj en jaro kaj nenion alian fari, ol esti la edzo de
sia edzino!
--Fi, Stella!
Felsen levigxis, pala, kun kunpremitaj dentoj.
--Nu, diris Stella, irante al la tablo, elsercxu la pekulon, konduku
lin tien cxi kaj starigu lin en la vicon de miaj adorantoj. Li estas ja
leuxtenanto. Eble mi povos lin uzi, por komandi la aliajn!
Felsen elpasxis.
--Mi estas jam tie cxi kaj tuj, kiam mi estos prezentita, farigxos
por mi plezuro, akcepti la deciditan por mi lokon.
Cxe la sono de lia vocxo Stella turnis la kapon. Sxi estis mortpala
kaj apogis sin konvulsie al la marmora tablo. Gxi estis li, la idealo
de sxia vivo, sxia sekreta fiancxo, kiun sxi nun tiel dolore insultis
kaj por cxiam forpusxis! Sxi rigardis mehxanike sian manon. Felicxe sxi
portis gantojn kun sep butonoj, tiel la ringo estis bone kasxita.
--Pardonu, se mi vin ektimigis, miaj sinjorinoj, diris Georgo, Sed
mi sidis tiel absorbita per la notoj, ke mi ne rimarkis vian eniron.
Sinjorino Breine sagxe decidis rigardi la tutan aferon kiel sxercon.
--La situacio estas vere malagrabla, sxi diris ridetante. Nun estas
jam tro malfrue, por sveni. Mi faras, kiel mia amikino, kaj sercxas mian
rifugxon en la ventumilo. Kiam gxi estas malfermita, gxi faras la servon
de kurteno, kiu estas antauxtirita, dum la vizagxo faras tualeton. Nu,
nun mi pensas, ke gxi pli-malpi rehavas la gxustan esprimon! Lasu min
prezenti : leuxtenanto Felsen--frauxlino Adler . . . Sed, kara Stella,
vi tiel tremas . . . Sidigxu!
--Tio baldaux pasos. Mi estas iom nerva.
--Mi bedauxras, diris Georgo, ke mi estas la kauxzo . . .
--Nu, interrompis lin Fanny, pro puno mi vin kondamnas resti tie
cxi kaj flegi la frauxlinon, gxis vi povos konduki sxin, perfekte
refortigitan, en la salonon. Mi devas forlasi vin. Miaj sxuldoj de
mastrino min vokas.
Fanny foriris. Stella sidis kun mallevitaj okuloj, Felsen staris
malvarmega kaj apogis sin al la dorso de unu segxo. Stella levis la
kapon kaj diris kun devigita trankvileco :
--Sidigu vin, sinjoro Felsen.
--Mi dankas.
--Diru al mi, cxu ni parolos pri la vetero kaj blovo, aux cxu ni
estos sinceraj?
--Kiel al vi placxos.
--Nu, lasu nin esti sinceraj. Vi min abomenas, ne vere?
--Lasu nin unue konsenti, ke mi vin ne adoras, mia frauxlino. Se
mi vin komprenis gxuste, vi timas min pli kiel adoranton, ol kiel
malamikon.
--Sed tiam mi jugxis ne konante. Nun, kontrauxe . . .
kontrauxe . . .
--Nun, vi min konas egale malbone.
--Jes, vere, sed . . .
--Sed?
--Sed . . .
--Cxu vi estos efektive sincera, frauxlino?
--Mi deziras nenion pli volonte.
--Sed, trovinte, ke mi estas suficxe malhonta ne tuje fali sur miajn
genuojn, vi eble havus la deziron meti min venkitan cxe viaj piedoj, por
poste havi la plezuron--min forpusxi.
--Sinjoro leuxtenanto! ekkriis Stella vive kaj levis sin de sia
segxo.
--Cxu la gesinjoroj ion deziras? eksonis murmuretanta vocxo post
sxi. Gxi estis la melankolia kelnero Olsen, kiu, enirinte senbrue, nun
staris tie kun kapo klinita kaj kun porcio da glaciajxo en la mano.
Stella rejxetis sin sur la segxon kaj kasxis sian vizagxon en la
manoj.
--Ne, iru nur!
--Mi alportis nur tiun cxi glaciajxon al sinjorino Breine.
--Metu gxin tie cxi sur la tablon kaj alportu al mi ankaux unu
porcion, diris Georgo senpacience. Mi bczonas min iom malvarmetigi, li
murmuretis al si mem.
--Tuj, sinjoro, tuj! Nenion alian, sinjoro?
--Ne.
Stella sidis dauxrige kun sia buklita Titus-kapo en la manoj, sxia
blanka kolo estis fleksita, kaj parto de la delikate formita orelo
rigardetis el la grandaj salmokoloraj rozoj, kiuj estis alfortikigitaj
sur sxia sxultro. Georgo sentis, ke li estis tro kruda.
--Frauxlino!
Sxi relevis la kapon kun la malnova fiera esprimo en la mallumaj
okuloj.
--Cxu vi havas ankoraux ion nediritan?
--Mi estis tro ekflamigxa, mi estis rapidema, mi volus nur . . .
--Vi volus nur pagi mokon per moko kaj min humiligi. Gratulu vin
mem, leuxtenanto Felsen, vi atingis perfekte vian celon!
--Frauxlino!
--Mi kuragxis preni vin por cxasisto de edzigxo, vi kuragxis jxeti
en mian vizagxon, ke mi estas senkora koketulino, kiu sin amuzas per
enjungado de malfelicxaj amantoj al sia veturilo de triumfo. Cxu ni nun
estas kvitaj?
--Mi povas nenion diri por mia pravigo.
--Mi povus eble diri multe por la mia, sed mi ne scias vere, kiel ni
tiun cxi interparolon komencis, kaj mi scias ankoraux pli malmulte, kial
ni gxin . . . dauxrigus.
--Jes, vi estas prava, frauxlino. Mia efektiva intenco estis inviti
vin por la sekvanta danco.
--Mi dankas. En tiu cxi minuto mi estas tiel laca, ke mi devas iom
ripozi.
--Tiam mi vin ne pli longe maloportunos.
Li salutis malvarme kaj eniris rapide en la salonon.
Stella levigxis. Kiam li estis ekster la pordo sxi falis sur la
sofon, jxetis sin en unu angulon kaj kasxis la kapon en la klarbluaj
silkaj kusenoj.
Multaj kaj doloraj pensoj trairis la kapon de Stella, dum sxi kusxis
tie kun la vizagxo enpremita en la silkaj kusenoj. Tio estis do la unua
renkonto, kiun sxi en sia fantazio tiel bele elpentris al si mem, kaj
tamen--la sxuldo estis ja sxia propra. Sed eble li ecx ne memoris
ilian malgrandan aventuron,--kaj sxi, kiu konsideradis tiun cxi
ringon, kiun li metis sur sxian fingron, kiel ringon de fiancxigxo,
sxi, kiu tiel ame flegis la puran floron de sia unua amo kaj gxin
nutris per sia revado . . . kia malsagxulino sxi estis! Kaj sxi povis
vere kredi, ke en nia proza tempo iom da poezio ankoraux povus ekzisti!
Sxi levigxis, kaj, detirinte la gantojn, sxi longan tempon rigardis la
ringon. Sxia amo estis profunda kaj pura, kiel tiu cxi diamanto. En ties
kvieta fajro kusxis mira sorcxo, cxar gxi pruntis sian brilon el la
poezio de la animo. Tiun cxi vesperon gxi ne brilis kiel kutime. Eble la
roso en sxiaj okuloj kauxzis, ke gxia brilo perdigxis. Nun gxi estis nur
la lasta larmo sur la tombo de sxia amo!
--Sed li neniam scios, ke mi estas tiu, kiun li renkontis en la
balo, sxi murmuretis. Sxi ja tenis en sia mano la sxlosilon de la
enigmo, sxlosilon, pri kiu sxi kredis, ke gxi malfermos al sxi la teran
paradizon. Neniu gxin vidis, des pli bone, ecx ne Fanny.
--For, for!
Sxi kuris al la fenestro, por jxeti la ringon sur la straton, sed
sxi sin detenis. La malgranda vipero tiel fortike enmordigxis en sxian
koron, ke sxi ne povis suferi, ke gxi estu dispremata sub la piedoj de
la preterirantoj. Kiam sxi revenis de la fenestro, sxia rigardo falis
okaze sur la porcion da glaciajxo, kiu staris sur la tablo, kaj tiam
subite venis al sxi ideo. Li petis ja la kelneron alporti al li porcion
da glaciajxo; sxi lasos lin ricevi gxin--kune kun la ringo. Sxi sin
sidigis apud la skribotablo kaj iom pensinte, sxi skribis la sekvantajn
liniojn :
Tiun signon portu
Sur mano via!
En mistero restu
La nomo mia!
Kunvolvinte la papereton, sxi sxovis la ringon super gxin kaj
enpremis gxin en la glaciajxon. Sxi lasis la telereton stari sur la
tablo kaj eniris en la salonon, por elsercxi la kelneron.
Momenton post la eliro de Stella Fanny eniris en la kabineton, pri
kiu la kelnero Olsen diris al sxi, ke tie la glaciajxo staras sur la
tablo. Jxus kiam sxi volis porti la kuleron al sia busxo, sxi rimarkis
la papereton kun la ringo, elprenis gxin el la glaciajxo kaj legis la
versajxon. Traleginte gxin multajn fojojn, pensinte pri la afero kaj
skuinte konfuzite la kapon, sinjorino Breine metis la ringon sur sian
fingron, prenis la glaciajxan telereton en la manon kaj iris en la
mangxejon al la kelnero.
--Kiu donis al vi tiun cxi glaciajxon?
--La kuiristino, li respondis kun sia kutima melankolia rideto.
--Ne, li scias nenion, pensis Fanny. Cxu gxi staras longan tempon en
la kabineto?
--Mallonge, sinjorino. La bela leuxtenanto--mi pensas, ke li estas
nomata Felsen--petis min gxin meti tien. Li tiel fervoris, ke mi
foriru, kaj sendis min sercxi por li mem porcion da glaciajxo; sed jam
nenio restis.
--Li povas ricevi tiun cxi.
--Cxu mi gxin devas porti al li?
--Ne, mi gxin faros mem. Servu vi la limonadon al la gastoj.
--Nu, pensis Fannv, donaco de Felsen! Delikata gxentileco! Sed post
tiel mallonga konateco! Gxi estas nature pro mia edzo. Mi eniros, por
lin danki en ia delikata maniero, kaj mi ne metos la ganton, por ke li
vidu, ke mi ricevis la ringon.
Sxi eniris en la salonon kaj alproksimigxis al Felsen, kiu staris
sola en unu angulo de la cxambro.
--Vi deziris glaciajxon, diris la kelnero. Permesu al via humila
servantino doni gxin propramane al vi.
--Vi estas tro bonega!
Sxi antauxportis al li kokete la glaciajxon kaj lasis samtempe la
diamanton ekbrili. Li ektremis kaj preskaux faligis la telereton, dum
liaj okuloj ripozis sur la ekbrilinta sxtono. Neniaj duboj plu! Li
trovis la ringon; sed la posedantino, la sekreta adoratino de liaj
revoj, estas la edzino de lia plej bona amiko! Ho, tio estis terura!
--Vi rigardas mian ringon, diris Fanny kun fripona rideto. Gxi estas
bela, ne vere?
--Jes . . . jes . . . gxi estas . . . tre bela.
--Gxi estas memoro de unu amiko, kiu estas al mi tre kara, kvankam
mi lin konas nur mallongan tempon. Mi konservos cxiam tiun cxi
memorajxon kaj mi cxiam gxin alte sxatos, sxi diris, forirante kun
koketa klineto de la kapo.
Felsen staris tute surdigita kun la telereto en la mano.
Dume Stella estis irinta al la kelnero kaj petinta lin doni la
glaciajxon al Felsen.
--Li gxin jam ricevis, diris Olsen. Li staras kun gxi en la mano.
Jen li estas.
Li estis prava. Felsen tenis la telereton en la mano kaj sxajnis esti
ekscitita. Fanny staris apude kaj parolis vive kun li. Io brilis forte
sur sxia mano. Sxi portis ordinare nur sian fiancxigxan ringon. Kion tio
signifas?
Nun sxi forlasis lin kaj iris al la buduaro. Sxi estis haltigita sur
la vojo de paro da kavaliroj. Stella preterglitis tien nerimarkita kaj
lokis sin post la piano, kie sxi sidis, kasxata de la cxirkauxstarantaj
grupoj da kreskajxoj. Momenton post tio eniris Fanny, kaj, starante
sub la lustro, sxi lasis la ringon ekbrili kaj admiradis gxin. Stella
rigardadis sxin tra la kreskajxoj.
Jes, estis tute certe. Gxi estas sxia ringo; sed kiel Fanny gxin
ricevis? Cxu li vere gxin senpere fordonacis, kiel senvaloran objekton?
Fanny estis tiel profundigita en la konsideradon de la ringo, ke sxi ne
rimarkis la eniron de sia edzo.
--Nu, Fanjo, cxu vi estas tute sola? diris la komercegisto. Cxu vi
estas aukoraux kolera?
Li prenis sxian manon, kiun sxi penis fortiri.
--Vi ja scias, ke se mi estas ankaux iafoje iom viva kaj jxaluza,
tio estas cxar mi vin tiel amas kaj cxar mi timas, mi maljuna urso, ke
mi ne povas fari vin tiel felicxa, kiel vi meritas.
Li karesis sxian manon, sed subite ektremis.
--Kia . . . kia ringo estas tio?
--Gxi . . . gxi estas anonima donaco, respondis Fanny iom konfuzite.
--Kiu gxin donis al vi?
--Oni ne povas koni la donanton de anonimaj donacoj, diris Fanny
petole.
--Sed mi lin konas. Cxu diri al vi tiun nomon?
--Vi scias do?
--Gxi estas Georgo Felsen. Mi scias cxion.
Stella sidis, kiel falinta el nuboj. Cxu Felsen vere estas enamita en
Fanny'n, kaj cxu li, ne oferante ecx unu solan penson al ilia renkonto,
ne penante elsercxi, el kie la ringo venis, senpere gxin metis sur
sxian fingron? Aux cxu Fanny trovis la ringon kaj metis gxin sur la
fingron, por pensigi lin, ke sxi estas la elektita? Sed ne, tio cxi
estis malsagxa penso. Fanny nenion sciis pri la historio de la ringo,
sxi neniam gxin vidis. Oni povus frenezigxi.
La komercegisto falis malespere sur segxon.
--Kaj gxi estas mia plej bona amiko kaj mia propra edzino, kiuj min
trompas!
--Jes, la edzinoj de aliaj homoj tute ja ne povas havi intereson vin
trompi! diris Fanny trankvile.
--Ne elturnu vin per malkaraj sxercoj! mi scias nun cxiujn viajn
sekretojn. Vi volas eble nei, ke vi estis sen mia scio en la opera balo
en Parizo?
--Ha, Stella babilis?
--Stella nenion diris, sed tiu cxi malfelicxa ringo malfermis miajn
okulojn kaj montris al mi, kiel facilanime kaj mensoge vi agis.
--Diru al mi, kara Breine, cxu vi efektive ne trinkis tro multe post
la mangxo?
--Ho, Fanny, Fanny, kiel vi povas esti tiel kruela?
--Pro Dio, Breine, mi ne bone komprenas, kion mi faris. Ni devas
trovi sinjoron Felsen, li klarigos al ni cxion.
En tiu minuto envenis la kelnero Olsen, por sciigi, ke la dancado
komencigxis kaj ke oni demandas pri la gemastroj.
--Cxu sinjoro Felsen estas tie?
--Ne, li prenis sian superveston kaj forlasis la balon antaux kelkaj
minutoj, diris Olsen.
--Ne dirinte adiaux al mi! Sed kion do signifas cxio cxi? murmuris
Fanny.
La interparolado estis interrompita de bela kavaliro, al kiu la
sinjorino estis promesinta la unuan dancon post la vespermangxo. Fanny
prenis lian brakon kaj eniris en la salonon.
La komercegisto ripozis, tute dispremita, en sia apoga segxo. Stella
sidis post la piano kaj ploris. El la salono sonis danca muziko, ridado
kaj sxovado de piedoj.
--Jes, gxi estas efektive animita balo kaj luksa vespermangxo, kiujn
komercegisto Breine donas tiun cxi vesperon, li gxemis. Tiel vigla
dancado dauxrigxas tie interne, kaj tamen la komercegisto mem sidas tie
cxi sur la ruinoj de sia felicxo!
Li kasxis la vizagxon en siajn manojn.
--Cxu ekzistas en la mondo pli malfelicxa homo ol mi? li gxemis
lauxte.
Mola mano estis metita sur lian sxultron. Stella staris apud lia
flanko.
--Ekzistas ankoraux unu alia, sxi diris.
--Cxu vi estas ankaux malfelicxa, frauxlino?
--Ho, jes!
--Sed vi ne havas edzinon, kiu vin trompas.
--Ne, sed unu kaj tiu sama homo estas la kauxzo de nia malfelicxo.
--Felsen?
--Jes. Mi lin amis tiel profunde, tiel kore, kaj nun li min
forpusxis kaj forgesis pro Fanny, kaj cxio tio post konateco de nur
duono da horo. Cxio estas tiel freneze malsagxa, ke mia kapo preskaux
turnigxas.
--Ili konas unu la duan jam pli ol unu jaron. Mi estas certa pri
tio.
--Edzinigita virino--kia senfunda maltauxgeco!
--Gxi estas la francaj ideoj. Sed kion vi pensas fari?
--Mi? mi almenaux neniam edzinigxos!
--Mi ankaux neniam faros gxin plu, diris la komercegisto. Mi petos
eksedzigxon.
--Sed eble Fanny estas senkulpa?
--Ne, mi scias, kiel facilanime sxi komencis tiun cxi rilaton, kaj
mi neniam povas havi plu konfidon al sxi.
--Cxio povos farigxi ankoraux bona, sinjoro.
--Neniam, neniam.
Li donis al sxi signon, ke sxi sidigxu. Sxi sin sidigis kontraux li.
--Diru al mi, cxu mi ne estas suficxe maljuna, por povi esti via
patro?
--Mi vin ne komprenas . . .
--Mi opinias, ke ni ambaux staras tute sole en la mondo. Vi ne havas
plu gepatrojn. Cxu vi ne volus farigxi mia adopta filino?
--Tiu cxi propono estas tiel subita, ke mi trovas, ke ni ambaux
devas precize pripensi gxin.
Sinjorino Breine dume venis el la salono kaj, vidante sian edzon kaj
Stella'n en viva kaj konfida interparolado, starigxis en la mezo de la
cxambro.
--Vidu, dauxrigis la komercegisto, kiam la eksedzigxo kun Fanny
estos atingita, mi sentos min mem tiel sola.
--Cxu ni nun eksedzigxos! pensis Fanny.
--Kiel felicxa mi estus tiam, se amika angxelo volus vivigi mian
malplenan hejmon kaj flegi min en la maljunaj tagoj.
Fanny staris kolere kaj ludis kun sia ventumilo.
--Nun ili do kune vivos!
Stella donis al li sian manon.
--Estos cxiam agrable al mi, se mi iel povos helpi al via felicxo,
sed . . .
--Ho, ne faru al vi penojn, diris Fanny, rapide aperante. Mi liveros
mem al li la felicxon, kiun li bezonas.
Fanny sin turnis vive kaj kolere al sia amikino :
--Vi, Stella, vi estis do la serpento en mia edzeca paradizo? Gxi
estas tial vi, kiu elpensis mi ne scias kiel malhonoran historion pri
mi kaj Felsen, kiun mi tamen tiun cxi vesperon vidas la unuan fojon
antaux miaj okuloj! Kaj kun kia intenco vi gxin faris? Pro malamo al mi
gxi ne povas esti, cxar mi neniam faris malbonajxon al vi; kaj pro amo
al Breine gxi ankaux ne povas esti, sxi dauxrigis preskaux plorante,
cxar cxu iu alia ol mi mem povus esti suficxe malprudenta, por ami tian
sovagxan beston, kiel mia edzo?"
--Fanny, auxskultu min, diris Stella.
--Sed nek al vi, nek al alia prosperos forsxiri lin de mi,--mi
amas lin tro forte, sxi diris kaj jxetis la brakojn cxirkaux lian kolon.
--Lasu min, mi volas disigxi!
--Jes, sed mi ne volas!
En tiu minuto eniris Georgo Felsen.
--Pardonu al mi, se mi malhelpas; sed mi estos mallonga. Mi intencis
komence skribi al vi, sed mi komprenis, ke mi pli bone povos doni al vi
busxan klarigon.
--Mi foriros, diris Stella.
--Ne, mia frauxlino, kion mi diros, vi povas libere auxskulti. Gxi
eble klarigos mian konduton kontraux vi. Cxar kiam mi nun ree forlasos
mian patrujon, kaj kredeble por cxiam, mi ne dezirus, ke vi pensu pri mi
kun tro granda maldolcxeco.
--Vi forveturos? demandis Fanny.
--Jes, sinjorino; post tio, kio okazis inter ni, mi ne volas resti
pli longe tie cxi.
--Kio okazis inter ni . . .?
--Mi konas la tutan historion de la diamanta ringo, diris Breine.
--Tiu historio ne estas tamen tiel dangxera, respondis Fanny
trankvile.
--Estas eble, ke vi, sinjorino, prenas nian aventuron kiel sxercon,
diris Georgo. Mi rigardas gxin tute alie. Mi estis tusxita de la
romaneco kaj pikanteco en la situacio, mi kreis al mi mem figurajxon de
vi en mia fantazio, kaj, ne konante la originalon, mi adoris tiun cxi
fantazian portreton.
Stella ektremis, komencante kompreni, ke tie cxi estis ia
malkomprenigxo kaj ke sxi estis maljusta kontraux ambaux, Georgo kaj
Fanny. La trankvileco de la lasta ne povis esti sxajniga.
--Sed, granda Dio, kio min tusxas viaj fantaziaj portretoj? ekkriis
Fanny surprize.
--Sxajnas, ke vi cxion forgesis, diris Georgo. Nun, de la momento,
kiam mi vidis, ke la edzino de mia amiko portas tiun cxi fatalan ringon,
mi decidis ankaux forgesi cxion kaj mi komencis kompreni, ke mia amo
estis nur romanaj kapricoj kaj ke mi efektive vin neniam amis.
--Ho, kiel eksterordinare malgxoje! ekkriis Fanny, ridegante. Jes,
ke Breine perdis la malgrandan porcion da prudento, kiun li posedis, tio
estas jam longe klara al mi, sed nun mi vere komencas kredi, sinjoro
Felson, ke via supra etagxo ankaux estas iom en malordo.
--Sed cxu vi povas nei, ekkriis Breine, ke tiu cxi diamanta
ringo . . .
--Jes, tiu cxi malfelicxa ringo estas la kulpo de cxio, diris Fanny.
Estu tiel bona, sinjoro Felsen, jen mi gxin redonas al Vi. Mi gxin
ricevis en porcio da glaciajxo kune kun versajxo. Mi metis la ringon
sur la fingron, kaj de tiu cxi momento cxio estas freneza. Breine estas
freneza, Stella estas freneza, Felsen estas freneza, kaj nun mi mem
farigxos baldaux ankaux freneza, tio estas kredeble la plej prudenta,
kion mi povas fari.
--Mi neniam sendis al vi ian glaciajxon aux ian versajxon. Vi scias
tamen, ke mi metis la ringon sur vian fingron antaux unu jaro.
--Ne, nun estas jam tro freneze, ekkriis Fanny.
Stella elpasxis pli proksime.
--Permesu al mi enporti kelkan klarigon en tiun cxi senordigitan
aferon. Mi estas tiu, kiu ricevis de vi la ringon en la opera balo.
--Vi?
--Jes, kaj mi ne hontas konfesi, ke mi gxin rigardadis kun tiaj
samaj profundaj sentoj, kiel vi. Poste ni nin rerenkontis en kolero, kaj
mi decidis, ke vi neniam sciu, kiu mi estas. Mi metis la ringon en la
vanilan glaciajxon, kaj gxi nun erare venis en la manojn de Fanny.
--Tiel, tamen . . . Ha, frauxlino, kiel vi min faras felicxa!
--Sed kia operbala historio tio estas? demandis Fanny.
Tion mi rakontos al vi poste, diris la komercegisto. Ni iru en la
balan salonon kaj ne plu malsxatu niajn gastojn. Georgo estos jam tiel
bona amuzi frauxlinon Stella dume . . .
Kaj tiel bona estis sinjoro Felsen volonte. La interparolado estis
kredeble tre viva kaj interesa, cxar kiam la gastoj cxiuj jam estis for
kaj Breine kaj la sinjorino post unu horo tien eniris, Georgo kaj Stella
sidis ankoraux en animita interparolado. Ili sidis sur la klarblua silka
kanapo--tute proksime, tiel proksime, ke la kolosaj salmokoloraj rozoj
sur la sxultro de Stella estis tute depremitaj. La diamanta ringo estis
nun ree sur la fingro de Stella, sed oni ne povis gxin vidi, cxar Felsen
tenis sxian manon en la ambaux siaj.
--Nu, diris Breine, sxajnas, ke ni povas gratuli.
--Jes, nun estas cxio en ordo.
--Kaj la gastoj foriris, diris la komercegisto kaj frotis kontente
la manojn, tial nun ni estas la mastroj en la domo, kaj nun ni havos
ekstran festenon.
Li vokis Olsen'on, kiu estingadis la lumojn en la salono.
--Alportu al ni botelon da cxampano.
--Kun glacio?
--Ne, mi dankas. Mi kredas, ke ni cxiuj ricevis jam suficxe de tiu
cxi artikolo. Tiu lasta glaciajxo estis tiel bruliga!
La cxampano estis alportita, la glasoj plenigitaj kaj la sano de la
novaj gefiancxoj trinkita.
--Mi petas ankaux la permeson tre humile gratuli, diris la kelnero
Olsen; mi estas ankaux fiancxigita!
--Ho, kun kiu?
--Kun la vidvino Kaspersen, la kuiristino.
--Kiam tio farigxis?
--Antaux kelkaj minutoj, sed ni konatigxis unu kun la dua jam antaux
longe, cxar en la lastaj tempoj ni estis tiel ofte kune cxe invitajxoj.
--Sed tiun cxi vesperon vi vin klarigis? demandis Stella.
--Jes, sxi staris en la kuirejo, kaj sxi estis tiel dolcxa, kaj tiam
mi diris, ke mi sxin amas, kaj tiam sxi min cxirkauxprenis, kaj tiam mi
tiel blankigxis, cxar sxi estis faruna, kaj tiam ni kisis unu la duan.
Ho, estis tiel Die bonege!
Olsen mallevis la okulojn kun dolcxa melankolia rideto kaj flugetis
en la salonon, por estingi la lastajn lumojn.
Kiam Felsen kondukis sian amatinon al la veturilo, li premis kison
sur sxian manon kun la brilanta sxtono, kiu nun farigxis la stelo de lia
felicxo.
Nia reala, proza tempo eble skuos malestime la sxultrojn pro la
romanaj fantazioj de la juna paro; sed tiel longe, kiel amo ekzistos
en la mondo--kaj gxi ekzistos tie gxis la mondo pereos--tiel longe
ankaux la romaneco vivos.
* * * * *
V
EL LA VIVO KAJ SCIENCOJ
* * * * *
BAGATELOJ
_Rimarkinda horlogxo_. Per kia originala maniero en Hxinujo malricxaj
homoj, kiuj ne posedas horlogxon, difinas la tempon, pri tio la franca
vojagxanto Le Hube rakontas sekvantan okazon : "Unu tagon, kiam ni
volis viziti niajn hxinojn, kiuj antaux nelonge akceptis la kristan
religion, ni envoje renkontis knabon, kiu pasxtis bovon. Preterirante,
ni demandis lin, cxu jam estas la 12-a horo. La knabo rigardis al la
suno, sed gxi estis kasxita post densaj nuboj, tiel ke li ne povis
konsiligxi kun tiu cxi horlogxo.--La cxielo estas kovrita tro plene
per nuboj, li diris, sed atendu unu momenton! Li kuris en la plej
proksiman korton de vilagxano kaj post unu minuto revenis kun kato sur
la brako.--Rigardu, li diris, ankoraux ne estas la 12-a horo, kaj
samtempe li montris al ni la okulojn de la kato, suprensxovante gxiajn
palpebrojn. Ni kun mirego rigardis la knabon, sed lia eksterajxo estis
tute serioza, kaj la kato, kvankam la operacio sxajne ne tre placxis al
gxi, tamen videble kutiminta al gxi, tenis sin tre trankvile, kvazaux
gxia speciala okupigxo konsistus en tio, esti horlogxo. Ni diris : Tre
bone, mia knabo, plej bonan dankon! Kaj ni hontis, ricevinte instruon
de la knabo. Kiam ni trovis niajn amikojn, nia unua afero estis sciigxi
pri tiu kata orakolo. Ili tre miris pro nia malscio kaj rapide kolektis
kelkajn dekojn da katoj el la tuta najbarajxo, por montri al ni, ke la
horlogxoj en iliaj okuloj cxiuj iras regule. La pupiloj de la okuloj
de la katoj gxis tagmezo iom post iom malgrandigxas kaj tiam atingas
sian plej mallargxan kuntirigxon en formo de maldika streko, metita,
kiel hareto, perpendikulare sur la mezon de la okulo. Poste la pupiloj
iom post iom ree etendigxas, gxis ili je noktomezo ricevas la formon de
rondo. Oni nin certigis, ke cxiu infano en mallonga tempo akiras grandan
lertecon kaj akuratecon en la montrado de la tempo el kataj okuloj. Ni
konvinkigxis tre baldaux, ke tiuj cxi horlogxoj iras tute regule kaj
cxiuj en preciza konsento."
[K. Huebert.]
_La homa vocxo_. D-ro Delaunay en antaux nelonge publikigita laboro
pri la homa vocxo esprimas la konvinkon, ke la antikvaj logxantoj de
Euxropo estis tenoroj. La nunaj iliaj posteuloj estas baritonoj, iliaj
nepoj posedos vocxon basan. La racoj pli malaltaj, kiel ekzemple negroj
k. t. p., havas vocxon pli altan, ol la blankaj. La homa vocxo kun
la tempo cxiam farigxas pli malalta; tiel ekzemple tenoro deksesjara
povas en la dudekkvina jaro de la vivo farigxi baritono kaj en la
tridekkvina--baso. La blonduloj havas vocxon pli altan, ol homoj kun
haroj mallumaj; la unuaj havas ordinare vocxon sopranan kaj tenoron,
la lastaj--kontralton kaj bason. La tenoroj estas pli maldikaj, la
basuloj pli largxaj kaj fortaj. Homoj pensantaj kaj inteligentaj havas
pleje vocxon malaltan, sed malmulte pensantaj kaj suprajxemaj--altan.
La vocxo antaux la tagmangxo estas pli alta, ol post la tagmangxo.
Singardaj kaj prudentaj kantistoj evitas, kiel oni scias, trinkojn
alkoholajn, precipe la tenoroj; basuloj povas ilin gxui, kiom ili
volas. Tenorojn oni pli renkontas en la landoj sudaj, kaj en la nordo
--pli da basoj; tiel ekzemple laux la vortoj de Delaunay cxiuj gloraj
francaj tenoroj elvenis el la suda Francujo, dum cxiuj basuloj--el la
departementoj nordaj.
_Maso por kungluado de marmoro, gipso, porcelano k. t. p._ Preni
da estingita kalko pulvorigita 100 gramojn, da ovoblanko bone batita
10 gramojn kaj da aluno pulvorigita 12 gramojn; miksi gxin, bone
disfrotante, kaj ricevinte specon de nedensa pasto, sxmiri per gxi
la randojn, kiujn oni volas kunglui, kunpremi ilin forte kaj lasi
tiel en la dauxro de 48 horoj. Aldoninte al tiu cxi miksajxo pli da
ovoblanko aux da gluo solvita en nafto, por gxin pli maldensigi, oni
povas gxin uzi por laki vazojn kaj diversajn objektojn, por fari ilin
netramalsekigxaj. Kartono, tiel lakita, farigxas malmola, kiel ligno.
Sxipetoj, lakitaj per tiu cxi maso, estas belaj kaj fortikaj; tiel same
ankaux kuvoj kaj aliaj lignaj vazoj kaj ankaux vazoj argilaj, uzataj por
konservado de grasoj kaj fluidajxoj.
_Cxu lakto estas kun akvo_, oni povas sciigxi en la sekvanta
maniero : bone poluritan trikilon (trikkudrilon) oni trempas en
profundan vazon da lakto, tuj gxin elprenas returne kaj tenas gxin rekte
malsupren. Se la lakto estas pura, tiam guto da lakto restos pendanta
sur gxi; sed se ecx tre malgranda kvanto da akvo estis versxita en la
lakton, tiam nenia guto pendos sur la trikilo.
_Sercxistoj de postesignoj_ en Hindujo formas apartan kaston. En
kelkaj lokoj de la orienta Hindujo, precipe super la bordoj do Gango
kaj Hindo, la bruto prezentas la cxefan ricxecon de la logxantoj;
tial ankaux sxtelado de cxevaloj kaj bovoj estas tie tre ofta. Sed
tie al la posedantoj de brutaroj alportas helpon la sercxistoj de
postesignoj. Kiel preskaux cxiuj okupoj en Hindujo, tiel la specialeco
de postesignistoj transiras de patro al filo; la "khojoj"--tiel
en la lingvo hinda sin nomas la postesignistoj--de frua infaneco
sin ekzercas en sia metio. Bona "khojo" sciigxas facile, per kie la
sxtelinto forkondukis la bruton, kiel longe li haltis por nokti, aux
por ripozi en tago, kion li kondukis kun si k. t. p. Unu el la anglaj
vojagxantoj rakontas, ke unu fojon oni sxtelis al li tolajxon kaj
vestojn; li tial sin turnis al sercxisto de postesignoj, kiu post
unuhora sercxado trovis la postesignon de la sxtelintoj kaj post dutaga
persekutado alkondukis la vojagxanton al la loko, kie la sxtelintoj
ripozis post la migrado, jam tute certaj ke ili ne estos punataj.
La postesignisto klarigis al si diversajn detalajxojn, kiuj por la
euxropanoj estis absolute nerimarkeblaj. Tiel ekzemple en unu loko, kie
la vojo disiris en kelkaj direktoj, la hindo per cxifitaj folioj sur
la apudvojaj arboj rimarkis, ke per tie cxi kaj ne per alia vojo la
sxtelistoj forkuris. La kronikoj de jugxo montras fakton, ke unu khojo
iris laux la postesignoj de unu mortiginto 300 kilometrojn, gxis li fine
trovis lin en la malliberejo de provinca urbeto, kien la krimulo estis
metita por ia malgranda sxtelo, plenumita antaux kelkaj tagoj. Alian
fojon postesignisto, ricevinte la komision trovi sxteliston, kiu sxtelis
juvelojn el la trezorejo de la maharagxi, iris laux la postesignoj de la
krimulo gxis la rivero Bias. Tie li perdis la postesignon, cxar antaux
unu horo trans la riveron iris tacxmento da soldatoj el 200 personoj.
Sxajnis tute neeble, ke la hindo inter la enpremoj de la piedoj de 200
homoj povus eltrovi la bezonatan postesignon. Sed la khojoj ne perdas
la kuragxon antaux malfacilajxoj. Tiel ankaux nun la postesignisto
iris returne kelkajn kilometrojn kaj tiel bone konatigis sin kun la
postesigno de la sxtelisto, ke li helpis al si ecx inter la postesignoj
de ducent homoj, kaj transirinte la riveron, li trovis la sxteliston.
Kompreneble la rezultatoj de tia sperto estas atingeblaj nur por la
kasto de khojoj kaj estas tenataj en plej granda sekreto antaux la
profanoj. La metio de postesignistoj tute ne estas sendangxera, cxar la
krimuloj uzas cxiun okazon, por liberigi sin de la homoj dangxeraj por
ili per helpo de veneno aux ponardo.
_En la Malviva Maro_, kiel oni almenaux pensis gxis nun, nenia viva
organa kreitajxo povas ekzisti. La senvivecon de tiu cxi maro oni
klarigadis al si per tio, ke la supraj partoj de la akvo enhavas gxis
25% da salo, tiel ke homo povas tie cxi nagxi sen movado de la manoj kaj
piedoj, kaj la malsupraj partoj estas en tre granda amaso sorbigitaj
de bromo, kio ankaux malhelpas la vivon en la Malviva Maro. Dume la
esploroj de la germana instruitulo Cortet montris, ke malgraux tiaj
malfavoraj kondicxoj en la sal-broma akvo de la Malviva Maro ekzistas
vivaj kreitajxoj, kiuj, estas vero, apartenas al la organismoj de la
plej malalta grado.
_Esploroj de la maro._ Profesoro Agassiz publikigis la rezultatojn
de siaj esploroj pri la floro kaj fauxno de la Silenta Oceano. Kiel oni
vidas el la raporto, vivaj kreitajxoj ekzistas en la maro nur gxis certa
profundeco, nome ne pli malsupre ol 171 klaftoj sub la suprajxo de la
akvo. Pli malsupre komencigxas jam la regno de absoluta morto, kiu sin
etendas gxis la spaco trovanta sin en malproksimeco de 5O-60 klaftoj de
la fundo de la maro. Tie cxi denove komencas montrigxi vivaj kreitajxoj.
Kompreneble, la konstruo de tiuj cxi bestoj kaj maraj kreskajxoj estas
konformigita al la grandega pezo de la akvo, kiun tiuj cxi kreitajxoj
devas porti sur si.
_Lumantaj briliantoj._ Jam en la jaro 1663 la siatempe glora
instruitulo, Robert Boyl, montris, ke ekzistas diamantoj, kiuj havas
la kapablon lumi en mallumo. Nun, kiel certigas la jxurnalo "Nature",
dedicxita al sciencoj naturaj, la hxemiisto Kunz konfirmas la supozojn
de Boyl. Kunz elmetis diamantojn por la dauxro de pli aux malpli granda
tempo al la efikado de la radioj de la suno, post kio la briliantoj
lumis en mallumo kun pli aux malpli granda forto. Tiun cxi saman aperon
la dirita hxemiisto konstatis, kiam li la esploratajn diamantojn
frotadis sur ligno, drapo aux metalo. La cirkonstanco, ke la kapablon
lumi la diamantoj ricevas per frotado sur metaloj, pruvas, ke la lumo,
kiun ili ricevas, ne havas naturon elektran. La eco de la diamantoj,
montrita de Kunz, povas doni utilan pruvilon cxe diferencigado de
briliantoj veraj de malveraj.
_La fino de la mondo._ La penso pri fino de la mondo turmentis la
homojn jam longe kaj trovis esprimon en granda serio da antauxdiroj.
Ne parolante jam pri la kredo je "millenium", t. e. ekzistado de la
mondo nur en la dauxro de mil jaroj post Kristo (kredo fondita kvazaux
sur kelkaj esprimoj de la Biblio), ni trovas en la mezaj centjaroj
tre oftajn antauxdirojn de tiu cxi speco. Bernardo el Turingujo en
la jaro 960 antauxdiris proksiman finon de la mondo, li ecx difinis
la tempon, nome, kiam la festo de Anunciacio falos sur la Grandan
Vendredon. Tia fakto havis lokon en la jaro 992, sed tiu cxi jaro
pasis, kaj la mondo ne esprimis ecx la plej malgrandan intencon perei.
En la dauxro de la X-a centjaro cxiuj regxaj decidoj komencigxadis
per la vortoj : "Cxar la fino de la mondo estas jam proksima . . ."
En la jaro 1186 la astrologoj ektimigis la popolojn per antauxdiro,
ke baldaux farigxos kunigxo de cxiuj planedoj. En la komenco de la
XIV-a centjaro la alhxemiisto Villeneuve anoncis, ke en la jaro 1335
venos la Antikristo. La glora hispana predikisto, Vincento Ferrier,
certigis, ke la mondo ekzistos nur tiom da jaroj, kiom da versoj sin
trovas en la Psalmoj, t. e. cxirkaux 2537 jaroj. La fino de la mondo
estis decidita por la jaro 1832, pri tio cxi restis ecx signo en la
kanteto de Beranger : "Finissons-en, le monde est assez vieux". La
antauxdiro por la jaro 1840 faris grandegan impreson. La finigxo de la
monda vivo devis havi lokon la 6-an de Januaro. Miloj da homoj finis
la aferojn terajn kaj atendis rezignacie la morton. Ni tamen scias, ke
ankaux tiu cxi antauxdiro montrigxis ne tiel dangxera. Ni preterlasas
multajn aliajn astrologiajn kaj kabalajn antauxdirojn kaj transiras al
pririgardo de la teorioj, sur kiuj liaj antauxdiroj estis fondataj. La
glora naturisto Buffon elkalkulis, ke la tero iom post iom malvarmigxas,
sed la homaro povos vivi sur gxi ankoraux 93 291 jarojn, gxis la sxelo
de la tero tiel forte malvarmigxos, ke cxia vivo sur gxi malaperos. Sed
de la tempo, kiam oni elmontris, ke la interna varmo de la tero ne havas
influon sur gxian suprajxon kaj ke la vivo sur gxi dependas sole de la
suno, tiu cxi hipotezo havas jam signifon nur historian. Alia teorio,
kreita ankoraux en tempoj antikvaj, diras, ke la internajxo de la tero
konsistas el fajra fandita maso kaj, se la vulkanoj, tiuj cxi klapoj de
sendangxereco de la tera globo, sxtopigxos, la tero krevos, kaj gxiaj
partetoj malaperos en la universo. Per tia maniero ni devus perei ne
de malvarmo, sed de fajro. Ekzistas ankoraux unu teorio, laux kiu la
mondo mortos malrapide kaj trankvile, en sekvo de ebenigxo de la tera
suprajxo. La ventoj kaj pluvoj deportados la suprojn de la montoj en
la valojn, kaj la tero per la riveroj kaj riveretoj estos iom post iom
forportita en la maron. La neebenajxoj de la tera suprajxo glatigxos,
la maro cxiam pli superversxos la bordojn, kaj kiam gxi kovros la
tutan suprajxon de la tero, la tuta vivo cxesigxos. Laux la teorio de
Adhemar la fino de la mondo povas esti kauxzita de superakvego, elvokata
de sxangxo de la centro de pezo de la tero kaj per tio cxi ankaux de
transnagxo de la glacio kaj akvo de la suda poluso al la norda. Tia
fakto havis lokon antaux 2020 jaroj kaj denove venos post 6307 jaroj.
Ekzistas aliaj instruituloj, kiuj diras, ke ni povas perei en la okazo,
se ia el la kometoj kunpusxigxos kun la tero. En tiu cxi okazo ne la
ekbato estus terura, sed la hxemia kunigxo de la densigita vosto de la
kometo kun la oksigeno de nia atmosfero. Tiam sur milionojn da mejloj
en la spacego eksplodus belega bengala fajro, kaj en tiu cxi grandioza
iluminacio estingigxus en unu momento la tuta tera vivo. Fine en la
sekvanta formo la glora franca astronomo Kamilo Flammarion, pentras al
ni la lastajn tagojn de la tero : La suno estas stelo, kiu ne restas
sen sxangxoj. Jam nun sur gxia suprajxo montras sin multaj makuloj;
ili sencxese pligrandigxas, kaj la suno malvarmigxas. Fortrenante kun
si la teron kaj planedojn tra la frostaj dezertoj de la universo, gxi
perdas sian varmon kaj lumon, kaj venos tempo, kiam gxia malvarmigxinta
suprajxo ne radios pli lumon nek varmon, kiuj donas vivon al la naturo.
Sed la homaro ne alvivos gxis tiu tempo kaj ne rigardos la lastajn
radiojn de la estingigxanta suno. En sekvo de malgrandigxo de la varmo
de la suno cxiam pli vastigxados la regionoj glaciaj; la maroj kaj la
teroj de tiuj cxi regionoj ne povos reteni vivon, kiu malrapide iom post
iom koncentrigxos en la regionoj subekvatoraj, kie la lastaj infanoj de
la tero kondukos la lastan batalon kun la morto. Fine la tero, senforta,
sekigxinta kaj dezerta, prezentos unu grandegan tombejon. La suno
farigxos rugxa, poste nigra, kaj nia tuta planeda sistemo transformigxos
en kolekton da nigraj masoj, turnantaj sin cxirkaux tia sama nigra
globego. Tia estas la hipotezo de Flammarion.
_El Hxinujo._ Trairante tra la plej cxefaj stratoj de Pekino,
oni povas ofte en la loko de krucigxo de du stratoj trovi grandegan
kovrilon, kiu sin etendas tra la tuta largxo de la strato, sur du altaj
kolonoj. Tiaj kovriloj estas metataj antaux detruitaj sanktejoj aux
en la lokoj de ia katastrofo, sed ordinare oni ilin metas, kiam la
regnestro devas traveturi. En tiaj okazoj kurieroj anoncas al la popolo
pri la proksimigxo de la monarhxo kaj la urbanoj rapide sin kasxas en
la domoj kaj kasxitaj anguloj. La hxina regnestro estas la sola persono
en Hxinujo, kiu ne scias, kiel elrigardas hxinoj, cxar liaj korteganoj
ne estas reprezentantoj de tiu cxi popolo. Oni diras, ke ankaux la plej
altaj provincestroj nenion scias pri la logxantoj kaj rilatoj de la
regionoj konfiditaj al ili.--Neniu el la hxinoj savas iam dronanton.
Cxar en Hxinujo oni kredas, ke la malbona spirito de dronanto vagas
super la suprajxo de la akvo, atendante novan oferon, kaj ke tio cxi
estas la sola momento, kiam la demono havas nenian servon. Tial neniu
volas savi dronantan homon, el timo, ke la kolerigita diablo vengxos por
la forsxirita de li certa akiro.
_Jubileo de tabako._ La kvarcenta jubileo de la eltrovo de Ameriko
prezentas ankaux tian saman jubileon de la eltrovo de la tabako.
Kristoforo Kolumbo en siaj memorajxoj lasis detalan sciigon, en kia
maniero la homoj konatigxis kun tiu cxi kreskajxo. La glora maristo
alvenis kun sia sxiparo al la bordoj de Kubo. La hindoj, ekvidinte de
malproksime blankajn homojn, forkuris. Tiam Kolumbo sendis post ili du
sxipanojn, kiuj, veninte en la hindan vilagxon, ekvidis multajn hindojn,
kiuj tenis en la busxo iajn torditajn kaj ekbruligitajn foliojn, kies
fumon ili elspiradis. En tia maniero estas eltrovita la tabako, kiu de
tiu tempo ricevis multajn amikojn kaj kontrauxulojn. Ankoraux Las Casas
predikis kontraux la moro de fumado, kiun oni heredis de la kolonianoj,
sed la tuta elokventeco de la glora misiisto restis senfrukta. La unua
en Euxropo kontrauxulo de fumado de tabako, Jakobo I, sin esprimis : "La
pasio fumi tabakon estas abomena kaj dangxera tiel por la kapo, kiel
ankaux por la pulmoj." En Hispanujo la granda inkvizitoro Bartolomeo
en la jaro 1659 malpermesis al la pastroj fumi tabakon en la dauxro de
unu horo antaux la Diservo kaj du horoj post la Diservo, kaj sub minaco
de ekskomuniko kaj de la plej severaj punoj malpermesis al cxiuj flari
tabakon en la dauxro de la Diservo. La papoj Urbano VIII kaj Innocento
IV eldonis bullojn malpermesantajn la fumadon, kaj en tiuj cxi bulloj
la busxo de persono fumanta estis komparata kun forno de diablo. La
Sorbono, invitita doni sian opinion, ne donis respondon decidan, kaj la
jezuitoj permesis fumi kaj flari tabakon tiom, kiom gxi servas al la
digestado kaj al la sano. Ludoviko XIV estis granda malamiko de tabako
kaj malpermesis uzi gxin cxe la kortego. La sultano Murado IV punadis la
fumantojn per morto. En Persujo oni la fumantojn batadis sur stangon.
Tamen cxiuj tiuj cxi malpermesoj neniom helpis kaj la pasio fumi tabakon
disvolvigxis cxiam pli multe. Richelieu, kiu pasie amis flari tabakon,
la unua metis sur tabakon depagon en la alteco de 2 frankoj por cxiuj
100 funtoj. En tia maniero la tabako de la jaro 1674 farigxis fonto de
enspezoj por la regno kaj alportis al la regna kaso milionojn.
_Kio estas vegetarismo?_ La vegetarismo, t. e. vivado per la
produktajxoj de la regno kreskajxa kun escepto de cxiuj mangxoj,
akirataj per difektado aux detruado de besta vivo, ricevas en la lasta
tempo cxiam pli da partianoj. En Londono sin trovas jam cxirkaux 40
restoracioj, en kiuj oni donas nur mangxon kreskajxan kaj kie cxiutage
cxirkaux 30 000 personoj akceptas malkaran kaj fortigan tagmangxon. En
Berlino en Januaro de 1893 jam ankaux ekzistis cxirkaux 20 restoracioj,
kaj en cxiuj pli grandaj urboj de Anglujo, Ameriko kaj Germanujo
ekzistas por personoj solestarantaj la okazo vivi vegetare, ne parolante
pri la multegaj, distritaj en la tuta mondo familioj, kiuj elstrekis
la viandon el sia tabelo de mangxoj. Granda nombro da societoj kaj
gazetoj penas konatigi kun la afero de sensanga nutrigxado pli grandajn
rondojn da homoj, kaj tiuj cxi penoj estas forte subtenataj de la cxiam
pli vastigxanta senmedikamenta kuracado de malsanoj aux la sistemoj
naturkuracaj de diversaj direktoj, kiuj preskaux cxiuj faris el la
forjxeto de mangxado de viando la unuan kondicxon cxe siaj malsanuloj.
Estus tial utile esplori pli proksime la motivojn de la vegetarismo.
Ni vidas, ke cxe cxiu viva estajxo, de la plej malgranda fungo gxis
la plej disvolvita besto laktosucxanta, la partoj de la korpo, kiuj
estas difinitaj por la nutro, estas tute precize arangxitaj por la
prilaborado de la respondaj mangxoj : la dentoj, stomako, intestaro de
la viandomangxanta leono estas esence malegalaj je la samaj organoj
de la kreskajxomangxanta elefanto, de la cxiomangxanta urso aux de la
insektomangxantaj birdoj. Ne povas esti alie ankaux kun la homo, kiu
laux la arangxo de sia korpo havas la plej grandan similecon je la
fruktomangxanta simio kaj sekve jam laux sia deveno devus ankaux esti
fruktomangxanto. Ni vidas tamen, ke la nuntempa kultura homo kontrauxe
preskaux nur en esceptaj okazoj vivas de fruktoj kaj ordinare uzas
mangxon miksitan, konsistantan el viando kaj kreskajxoj, kaj tamen povas
vivi kaj gxis certa grado esti sana. Sed tio cxi montras nur, ke la
naturo zorgis pri tio, ke ne tuj pereu cxiu ekzistajxo, kiu vivas ne
precize laux gxiaj reguloj. Sed difekto longe ne povas forresti, kaj la
cxiam pli grandigxanta malsanemeco kaj korpa degenerado de nia gento,
kiu parte certe dependas ankaux de aliaj malgxustaj kondicxoj de vivo,
montras kun timiga klareco, ke la miksita mangxo tamen ne povas esti la
gxusta. Kio do estas pli proksima, ol la reiro al la maniero de vivado,
dezirita de la naturo, t. e. al la vegetarismo? Preskaux cxiuj bucxataj
bestoj estas malsanaj, la grasigado estas fondita sur agado malsaniga
(manko de sango kaj grasa degenero), la viando sekve estas preskaux
cxiam malsana kaj malbonigita; krom tio komencigxas gxia putrado, kiam
la vivo forlasis la korpon. La homo kultura sekve en efektivo nutras sin
per mortintajxo. Dume la mangxajxo de la vegetarano estas ankoraux plena
de vivo. Se oni fruktojn kaj grenon elmetas al respondaj influoj, tiam
nova vivo naskigxas el ili. Kaj al ni sxajnas, ke por la konservado de
nia vivo, la plej bone tauxgas nur tia mangxo, en kiu ne mortis ankoraux
la gxermo de vivo. Nur tiam, kiam fruktoj kaj greno farigxas putraj, ili
trovas sin en tia stato, en kia la viando sin trovas jam tuj post la
bucxo! Cxu estas tial miro, ke la gazetoj konstante alportas sciigojn
pri venenigxo de viando, kiu sekvigas aux malfacilajn malsanojn, aux la
morton?! Kontrauxe, cxe mangxo kreskajxa tiu cxi dangxero estas preskaux
absolute esceptita, kaj se nur la ceteraj kondicxoj de la vivo estas
iom konformaj al la naturo, la vegetarano gxuas pli bonan sanon, ne
estas tiel forte elmetita al malsanoj aux elportas tiujn cxi multe pli
bone, ol la viandomangxanto. Nemezurebla estus la rekompenco, se mangxo
kreskajxa okupus la lokon de viando. Nun la vilagxano estas sklavo
de sia bruto. La dekono de la nun bezonata tero estus suficxa por la
nutrado de lia familio, se li plantus sur gxi fruktojn kaj legomojn. Al
tio cxi lia laborado estus pli pura, pli facila kaj pli interesa, ol
cxe la malnova mastrumado bruta kaj kampa, kie la plejmulto da laboro
devas esti uzata por produktado de mangxo por la bruto. Kun plantado de
fruktoj ankaux la homo klera volonte sin okupados, cxar gxi postulas
lian tutan spriton, lasas lin cxiam pensi pri la estonteco kaj per la
originaleco de la laboroj ligas la printempon kun la auxtuno, la someron
kun la vintro kaj en tia maniero faras el lia agado cxiam laboron sub
espero. Tutan homan vivon, ecx centjarojn dauxras la fruktoj de laborado
de fruktoplantisto kaj ofte nur la infanoj atingas plenan gxuon de la
plantoj, kiujn iliaj patroj faris. Nenie la nun tiel ofta, nur por la
momento kalkulita kaj sekve nemorala raba prilaborado havas pli malmulte
lokon, ol cxe plantado de fruktoj. Tial la fruktoplantado devas influi
noblige sur tiujn, kiuj sin okupas je gxi. Pli grandaj ankoraux estas
la moralaj rezultatoj de la forjxetado de mangxo vianda, kiu estas
ja la unua kondicxo por la disvolvigxo de la plantado de fruktoj kaj
legomoj, dank' al la per tio cxi forte pligrandigita bezono de nutrajxo
kreskajxa. La akirado de viando estas neebla sen barbareco; gxi povas
esti farata nur per mortigado de vivaj, sentantaj ekzistajxoj, kiuj
estis kreitaj por vivo, ne por morto. En cxiu senpartia, sentanta homo
vivas abomeno al detruado de vivo, kaj nur la kutimo povas silentigi la
internan vocxon, kiu krias al ni : "ne mortigu!" Multaj tabloj restus
sen viando, se la mastrino de la domo devus mem mortigi barbare la
beston. En neklara konscio de la nemoraleco de la busxado oni ja sen tio
forpelis jam en malproksimigitajn bucxejojn la scenojn de mortigado de
bestoj, kiuj ne estas eblaj sen fluoj de sango, sen kompatinda kriado
kaj agonio de la mortantaj bestoj, sen sangitaj vestoj kaj manoj de la
bucxistoj. Riveroj da sango, kriado de mortantaj, odoro de putrado--
kia kontrasto al la korgxojiga vido kaj bonodoro de sxargxita fruktarbo
aux de pure arangxitaj magazenoj de fruktoj! La ankoraux ne malbonigita
instinkto de la infanoj ne dubas, kion gxi devas elekti--sangan
cxifonon de mortinta besta korpo aux ridantan pomon, bongustan vinberon.
Per la cxeso de grasigado kaj bucxado tiel delikatigxo de moroj estus
necesa sekvo de la vastigxo de la vegetarismo. Ke la bestoj nin mangxos,
se ni ilin ne mangxus (la ordinara rediro de la nevegetaranoj), ni ne
devas timi; oni ja nur ekmemoru la grandan penon, kiun la brutedukisto
havas kun la edukado de bucxaj bestoj. Baldaux ekzistus nenia bruto,
se neniu plu zorgus pri tio cxi. Kaj la laborado de la bestoj ja sen
tio cxiam pli kaj pli estas anstatauxata per forto de masxinoj, kaj
anstataux la bucxado la homoj baldaux fordonus sin al la pli sana
profesio de gxardenisto, kiam ili vidus, ke tio cxi donas pli grandan
profiton. Ke la homo tre bone povas ekzisti kaj esti tre forta de mangxo
kreskajxa, ecx se gxi estas kunmetita tre unuforme, tion cxi pruvas
la milionoj da vilagxanoj, kiuj nur malofte ricevas sur sian tablon
peceton da viando kaj el kies mezo ja cxiam nova fresxa sango venas en
la malsanemajn, sangomankajn familiojn de la urbo. La vilagxanoj sekve
senkonscie estas praktikaj vegetaranoj. Sed kiel ricxe oni povas kunmeti
sian tabelon de mangxoj, oni vidas el la sekvanta tabelo de kreskajxaj
nutrajxoj, kiuj per ricxeco de sia enhavo ne lasas ion por deziri : 1)
Fruktoj : kun kernoj, kun ostetoj, kun sxeloj, nuksoj, beroj, sudaj
fruktoj; fruktajxoj, kiel ekzemple fruktoj sekigitaj, fruktaj gelatenoj,
marmeladoj, konfitajxoj, fruktaj sukoj; oleo de olivoj, de nuksoj, de
migdaloj, butero de kokosoj. 2) Grenoj : tritiko, sekalo, hordeo, aveno,
rizo, maizo, poligono, spelto, milio k. t. p. en iliaj prilaborajxoj
en formo de faruno, grio, makaronoj, vermicxeloj, pano, bakajxo kaj
farunajxo de diversaj specoj. 3). Fruktoj sxeletaj : faboj, pizoj,
lentoj, kiel ankaux la faruno el ili. 4). Legomoj : radikaj, foliaj,
trunketaj, floraj kaj fruktaj; fungoj, salatoj kaj supaj herboj. Fine
oni devas ankoraux montri, ke la kuirejo de vegetaranino estas esence
pli simpla, ol la kuirejo vianda. En cxiuj tempoj memstaraj pensantoj
levadis sian vocxon kontraux la mortigado de bestoj por la celoj de nia
nutrado; ecx tutaj popoloj, kiel ekzemple la pli altaj kastoj de la
hindoj-buddistoj, uzas pro motivoj religiaj nur mangxon kreskajxan. Ke
por la sindefendo la mortigo de al ni malutila besto estas permesata,
ecx sxuldo, tion ankaux la vegetarano ne neas; en tiaj okazoj estajxo
pli malalta devas cedi al estajxo pli alte organizita. Ni devus tro
multe paroli, se ni volus priskribi pli detale la cxiuflankan efikadon
de la vegetarismo. Ni devas nin kontentigi je la supre donitaj mallongaj
rimarkoj kaj sendi la dezirantojn al la tre ricxa literaturo, kiu aperis
rilate tiun cxi objekton. Kiu deziras ekkoni la objekton pli proksime,
tiu povas venigi per ia librejo la katalogon de Max Breitkreuz en
Berlino, de Theod. Grieben (L. Fernau) en Lejpcigo, do Hartung et Sohn
en Rudolstatt, aux li turnu sin al ia el la kluboj vegetaranaj, kiuj
ekzistas en cxiuj pli grandaj urboj.
_La lingvo de Hxinujo_. En Euxropo oni ordinare pensas, ke en la
tuta Hxinujo oni parolas nur unu lingvon--la hxinan. Estas vero, ke
la logxantoj de Pekino, kiel ankaux la logxantoj de Kantono, Sxanhxajo,
Futsxano aux Amojo parolas hxine, sed de la dua flanko estas ankaux
vero, ke la plej granda parto de la logxantoj de unu el la diritaj urboj
povus kompreni la logxanton de alia urbo ne pli bone, ol ekzemple la
Berlinano la Londonanon aux la Parizano la Holandanon. La naturo de la
diversaj dialektoj de Hxinujo havas nenion komunan kun la "patois" aux
la simpla "dialekto de la ordinara vivo" : ili estas parolataj de la
plej altaj statoj, kiel ankaux de la simpla popolo, de la instruituloj,
kiel ankaux de la malklera amaso, de la oficisto, kiel ankaux de la
"kuli". La dialekto estas aparta lingvo, unu el la multaj kaj tre
malsamaj inter si lingvoj, kiujn oni trovas en Hxinujo. Estas vero,
ke ili estas parencaj inter si kaj trovas sin inter si reciproke en
tia sama rilato, kiel ekzemple la araba al la hebrea, sira kaj aliaj
semitaj lingvoj, aux kiel la germana al la angla, holanda, dana, sveda
k. t. p. Tiujn cxi multegajn "dialektojn" oni povus laux la "Orient-Azia
Blojdo" dividi en la sekvantajn ok cxefajn klasojn : la Kantona, Hakka,
Amoja, Svatana, Sxanhxaja, Ningpoa, Hajnana kaj Mandarina. El tiuj
cxi lingvoj la lasta estas la plej juna; tio cxi renversas la tre
vastigitan opinion, ke la Mandarina dialekto estas la lingvo de Hxinujo
kaj ke la ceteraj lingvoj estas nur dialektoj. La Kantona lingvo pli
ol la Mandarina estas simila al la antikva lingvo de Hxinujo, kiu
estis parolata antaux cxirkaux 3000 jaroj. La plej multe vastigita
lingvo estas la Mandarina, kiu en tia aux alia formo estas parolata
en dek kvar aux dek kvin el la dek naux provincoj, en kiujn Hxinujo
estas dividita. Malgraux la diversaj dialektoj oni povas per la lingvo
Mandarina komprenigi sin cxie, kie tiu cxi lingvo estas parolata. Se
oni kalkulos, ke la logxantaro de Hxinujo estas 360 000 000, oni povas
diri, ke cxirkaux 300 000 000 el ili parolas la lingvon Mandarinan.
Cxiuj mandarinoj devas koni tiun cxi lingvon, kaj cxiuj, kiuj gxin
ankoraux ne parolas, devas gxin lerni. La aliaj lingvoj de Hxinujo estas
parolataj de pli malgranda nombro da homoj, tamen en cxia okazo tiu cxi
nombro estas ankoraux suficxe granda. Tiel ekzemple cxirkaux 20 milionoj
parolas la lingvon Kantonan en tiu aux alia formo. La enkonduko de
unuforma lingvo en Hxinujo anstataux la multegaj tiel nomataj dialektoj
estas, almenaux por la plej proksima tempo, ankoraux nur revo. Antaux
cxirkaux 200 jaroj la imperiestro Kang-Hi ordonis arangxi por tiu cxi
celo en diversaj partoj de la regno lernejojn, tamen la plano donis
nenian rezultaton. Ke Hxinujo en la estonteco havos ian unuforman
lingvon, estas tamen tre kredeble, kaj la lingvo Mandarina kredeble fine
farigxos la regna kaj nacia lingvo de la tuta Cxiela Imperio.
_Kiel elrigardas la norda poluso?_ La Amerika astronomo Jonson,
supozante, ke la ekspedicio de Nansen havos sukceson, priskribas la
aperojn, kiujn vidos la esplorantoj sur la norda poluso. Tiel, ekzemple,
la taga lumo dauxros sen interrompo de la 21 de Marto gxis la 22 de
Septembro, la tuta resta parto de la jaro konsistos el malluma nokto,
simila al niaj auxtunaj noktoj. La steloj estos vidataj, sed Nansen ne
vidos ilian levigxon nek mallevigxon. Cxirkauxe regos silento premanta.
Poste en tiu cxi maro glacia komencigxos ventegoj kaj huraganoj. Inter
senlima mallumo oni auxdos la bruadon de ventegoj, gxemojn, plorojn,
kvazaux en la mondon ensxirigxis cxiuj fortoj de la infero, kaj al
cxio tio cxi la nokto mallumega, nigra, senfina . . . Sur la malfortan
sxipon premas de cxiuj flankoj montoj da glacio, sube estas maro kaj
nenio pli. La ventegoj bruas kaj fajfas, la sxipo krakas terure. Poste
Nansen ekvidos naskigxantan lumon, flaman brilon de matena cxielrugxo,
anoncanta la venon de la suno. La cxielo kovrigxos per ora koloro kaj
en la dauxro de tri monatoj iom post iom levigxados la suno, kaj en
la dauxro de la tri sekvantaj monatoj gxi mallevigxados. Sed en la
tuta dauxro de tiuj cxi ses monatoj estos konstante lume. Poste denove
farigxos mallumo kaj nokto.
_Rimedo kontraux ondegoj_. En unu el la lastaj kunsidoj de la
franca societo de savado de dronantoj estis montrita nova aparato, kiu
kvietigas la ondegojn kaj konsistas el reto, plektita el facila sed
fortika materialo. Tiu cxi reto efikas kiel oleo, kiu, kiel oni scias,
havas la kapablon kvietigi la forton de la ondoj. La provoj, kiujn oni
faris kun tiu cxi reto sub Quiberon, sur la spaco de 800 kvadrataj
metroj, donis rezultajxojn tiel bonajn, ke la franca ministro de maro
difinis specialan komision, por esplori la efikadon de la reto sur la
ondojn de maro.
_El la historio de la grafologio._ Jam longe oni antauxvidis la eblon
diveni la karakteron de la persono el la karaktero de gxia skribado.
En la jaro 1602 la itala instruitulo Bilbo publikigis verkon : "Pri la
rimedo ekkoni la morojn kaj la ecojn de skribanto laux lia skribado".
Lavater okupadis sin je tiu cxi sama objekto, sed nur en la komenco de
tiu cxi centjaro (1806) la franco Johanno Hipolito Michon alkondukis
tiun cxi arton, aux kiel aliaj diras, "sciencon" al suficxa grado da
perfekteco, donis al gxi certan formon kaj metodon. Nun ekzistas en
Parizo Societo Grafologia (strato de Bonaparte N-ro 62); en la nombro
de gxiaj honoraj prezidantoj sin trovas : Aleksandro Dumas (filo) kaj
Mgr. Barbier de Montant; sub la redakcio de Varinard la societo eldonas
monatan gazeton "La Graphologie", kiu inter aliaj donas "portretojn
grafologiajn". Antaux nelonge la Luksemburga jugxistaro oficiale
konfesis la ekzistadon de la grafologio, turnante sin al la redaktoro
de la dirita gazeto en unu jugxa afero, en kiu ordinaraj kaligrafoj ne
povis helpi. S-ro Varinard solvis bone la problemon. De tiu tempo la
jugxo Luksemburga farigxis eterna abonanto de la "Graphologie". Krom
tiu cxi servo publika, la redakcio faras multajn servojn privatajn,
divenante ekzemple al enamitoj pri la karaktero de iliaj idealoj, al
bankieroj pri iliaj kontoranoj k. t. p.
_Higieno de longevivado._ D-ro Javal dissendis antaux nelonge
serion da demandoj al multaj centjaraj maljunuloj, dezirante el iliaj
respondoj kunmeti regulojn, kion oni devas fari, por longe vivi.
Cxirkaux 50 personoj sendis al li respondojn. Ilia esenco estas la
sekvanta : Mangxado simpla kaj suficxa; precipe kreskajxa; la plejparto
de la centjaruloj tute ne uzadis alkoholon, kelkaj trinkis vinon.
Cxe la mangxado esti varme vestita; tabakon ne fumi. Estas strange,
ke preskaux cxiuj ili amas frandajxojn, ekzemple sukeron. Fine cxiuj
senescepte sciigis, ke ili tra la tuta vivo kiel eble plej pene evitadis
ekscitigxojn.
_El Kalifornio._ Kiel oni scias, Kalifornio apartenas al la lokoj
tre ricxaj kiel per mineraloj, tiel ankaux per produktajxoj de la regno
kreskajxa. La kreskajxoj tie ofte distingas sin per tiaj grandegaj
mezuroj, ke ni, euxropanoj, tute ne povus gxin kredi. Tuj cxe la eniro
en la montojn, en la loko Kalaveraso, sur la alteco de 1400 metroj super
la nivelo de la maro, trovigxas angulo de arbaro, en kiu kolektigxis
tuta familio da grandeguloj el la speco de la tiel nomataj "mamontaj
arboj". Grizaj, maljunaj, ornamitaj per nudaj brancxoj nur sur la
pintoj, ili staras jam ne la unuan miljaron kaj estas cxirkauxkreskitaj
de densa musko. Flamaj floroj nestigxas en la fendoj de iliaj radikoj
kaj sur la sulkita sxelo. La fresxa muska suprajxo de la tero estas tre
mola sub ili. Iliaj folietoj estas tre malgrandaj, kaj ilia korpo--la
ligno--estas malmola, de rugxeta koloro, sed tre rapide nigrigxas de
la tempo. La plej granda el la Kalaverasa familio de tiuj cxi arboj, sub
la nomo "Maljuna arbo", jam pli ne ekzistas. Kiam gxi ankoraux vivis,
gxi havis la alton de 90 metroj kaj cxirkaux 10 metrojn en la diametro.
Antaux 40 aux 60 jaroj la euxropaj enmigrintoj-kolonianoj ekvolis faligi
tiun cxi arbon. Cxu gxi malhepis al la konstruo de kolonio aux al
trameto de vojo, cxu oni simple bezonis tiun arbegon por iaj laboroj,
ekzemple por fari el gxi trabojn aux tabulojn,--fakto estas, ke la
kolonianoj komencis gxin elhaki. Trasegi aux trahaki grandegulon, kiu
havas 10 metrojn en la diametro, estas afero ne facila. Kian grandegan
multegon da ekbatoj devis fari la malgrandaj hakiloj de la laborantoj
gxis la atingo de la internajxo! Ili submordetus gxin tiel same, kiel
mordetas la arbaraj skaraboj niajn betulojn, alnojn kaj pinojn. Sed
la laboro de la kolonianoj iris pli rapide. Per grandegaj boriloj ili
traboris la arbon en multaj lokoj, hakadis en la dauxro de ses semajnoj
kaj fine gxin faligis. La arbo falis, kaj sur la suprajxo de la fresxa
sxtipo, kiun oni purigis kaj glatigis, estis konstruita--areno por
dancoj! La agxon de la arbo oni difinis per la nombro de la tavoloj sur
la sxtipo, kaj oni trovis, ke la arbo havis la agxon de 3000 jaroj! En
la dauxro de tri semajnoj oni desxiradis de la subhakita grandegulo la
sxelon; la sxelo havis la dikecon de 2/3 da metro kaj estis sendita al
la ekspozicio en San Francisko. Ni montros ankoraux unu ekzemplon de
arbara grandegulo. Tio cxi estas la tiel nomata "Cxevala arbo", kiu mem
falis kaj kusxas jam kelkajn centjarojn. Gxia grandega trunko havas
inter la radikoj, kiuj estas elturnitaj eksteren, cxirkaux 40 metrojn en
la diametro, kaj en la malplena internajxo, en la spaco de 30 metroj,
rajdanto sur cxevalo povas tute libere traveturi la tutan arbon trae!
Kia nevidebla forto, kia ventego aux tertremo povis elsxiri el la tero
tian grandegulon, kies agxo dank' al la putreco kaj neklareco de la
tavoloj ne povas esti difinita ecx proksimume! Pri aliaj arboj de tiu
loko ni diros nur kelkajn vortojn. Grandeguloj en tiu loko ekzistas
multaj ankoraux nun, kaj oni nomas ilin cxiun per propra nomo. Inter ili
estas : "Tri fratinoj", cxiu po 90 metroj de alto; "Geedzoj", malmulte
pli malgrandaj ol la "Fratinoj". Ekzistas tuta "familio", konsistanta el
26 arboj-kolosoj; la plej maljuna el ili--la patro--havis la alton
de cxirkaux 150 metroj; subputrinte kaj falinte, gxi rompigxis sur unu
el siaj najbaroj en du partojn, kaj la pli malgranda el ili, havanta la
longon de 90 metroj, kusxas sur la tero en nia tempo. [N. Kusxnir.]
_Nova nutra kreskajxo._ Sur unu el la insuloj de Japanujo oni okaze
eltrovis novan nutran kreskajxon, al kiu oni donis la nomon "Polygonum
Saghalae" de la nomo de la insulo Sagalo, sur kiu oni gxin eltrovis. Gxi
distingigxas per kreskado tiel rapida, ke en la dauxro de tri gxis kvar
monatoj gxi atingas la altecon de 2 metroj kaj kovrigxas per grandegaj
folioj, kiuj prezentas bonegan mangxon por la bruto. Unu arbetajxo de
tiu cxi kreskajxo ombras la spacon de tri kvadrataj metroj, kaj la tuta
maso da folioj de unu arbetajxo pezas 30 kilogramojn. La trunko kaj
cxiuj aliaj partoj de la kreskajxo enhavas en si multe da amelo kaj
aliaj nutraj sxtofoj. Tiu cxi kreskajxo, kiel montris la unuaj provoj,
ne postulas penan edukadon. Antaux nelonge kelkaj arbetajxoj estas
elsenditaj Francujon, kie oni intencas fari provojn de gxia plantado en
granda mezuro.
_Konservado de vivaj fisxoj._ Oni scias, ke kelkaj specoj da fisxoj
enfosas sin por la vintro en sxlimon kaj restas en gxi en la stato de
plena rigidigxo. La hxinoj turnis atenton sur tiun cxi fakton kaj,
apogante sin sur gxin, elpensis spritan rimedon por konservado de vivaj
fisxoj. La kaptitan fisxon ili tuj cxirkauxkovras per malseka argilo
kaj kasxas gxin en glaciejo. Post kelkaj, ecx post dek monatoj la tiel
konservita fisxo, enlasita en akvon, revivigxas. En tia maniero la pli
ricxaj hxinoj konservas en siaj glaciejoj grandajn provizojn da vivaj
fisxoj. Tamen ne cxiujn specojn da fisxoj oni povas konservi en tia
maniero.
_Kolonio komunista_ de Auxstraliaj elmigrantoj estas nun fondata en
Paragvajo. Multaj personoj kune kun siaj familioj forlasis sian landon
kaj formigris en la novan patrujon. La Belga konsulo en Buenos-Ayres
sendis al sia registaro la sekvantajn sciigojn pri tiu cxi kolonio : La
registaro de Paragvajo fordonis al la kolonianoj por cxiam spacon da
tero, kiu okupas 40 mejlojn kvadratajn kaj kusxas sur la norda bordo de
la rivero Tebikuara, en la interspaco de 6 mejloj de la fervojo Villa
Rica. Gxis la jaro 1894 devas logxigxi tie 400 familioj en la nombro de
2000 personoj. La profitoj, kiuj estos atingataj per komuna laborado,
devas cxiujare esti dividataj inter cxiuj plenagxaj personoj, tiel
viroj, kiel ankaux virinoj. La kolonio estos regata de direktoro kaj de
aldonitaj al li konsilanoj. Cxiuj plenagxaj logxantoj de ambaux seksoj
havas la rajton de vocxdonado. La lernejoj kaj malsanejoj estos tenataj
je la kalkulo de la komunumo. Cxiuj religioj havas egalajn rajtojn, kaj
cxiu familio povas havi religion, kiun gxi volas. La societo posedas
suficxajn rimedojn, por atendi 1 l/2 jarojn la unuan rikolton de la
kampoj. La spaco da tero, donita de la Paragvaja registaro estas tre
fruktoporta, sed arbara kaj postulanta multe da prepara laborado.
_La deveno de la kiso._ La konata itala instruitulo Lombroso
publikigis en la "Nouvelle Revue" artikolon pri la deveno de la kiso.
Laux lia opinio cxiuj popoloj sovagxaj kaj ecx duone-civilizitaj,
enkalkulinte ankaux la Japanojn, ne vidas en la kiso simbolon de amo.
Tiel same ankaux la Novo-Zelandanoj, Somalisoj, Eskimosoj k. t. p. Inter
kelkaj popoloj oni ne diras : "kisu min", sed "flaru min". Lombroso
diras, ke la kiso naskigxis iom post iom kaj havas sian komencon en la
akto patrina, t. e. en la nutrado de la brustaj infanoj de ilia patrino.
Gxis nun kelkaj virinoj-patrinoj en tia maniero dorlotas siajn infanojn.
Tiu cxi moro estas precipe disvastigita inter la logxantoj de la insuloj
Fidgxi. Ili ne havas vazojn por trinki, kaj la homoj trankviligas tie
sian soifon rekte el la rivereto, per helpo de tubeto, kaj la infanoj
tie mortus de soifo, se la patrinoj ne trinkigadus ilin per enversxado
al ili akvon en la busxon el sia propra busxo. En la poemoj de Homero
kaj Heziodo ne estas dirita ecx unu vorto pri la busxo nek pri la kiso
en senco de seksa amo, tie estas parolate pri ili nur kiel pri kareso
patrina. Tiel ekzemple Hektoro en la sceno kun Andromahxo tute ne kisas
sian edzinon, sed nur karesas sxin per la mano. Nenio ankaux estas
dirita pri kiso en la rakontoj pri Venero kaj Marso, pri Uliso kaj
Kalipso, Uliso kaj Circeo, Pariso kaj Heleno aux Hero en la XIV kanto de
Iliado. Ne ekzistas tie ecx unu epiteto, kiu karakterizus la busxon de
Heleno, Andromahxo, Brizeido, Kalipso aux Circeo. En la antikvaj Hindaj
poemoj Lombroso ne trovis ecx postesignon de kiso erotika. Cxio tio cxi
montras, ke en tiuj tempoj gxi ne ekzistis, sed naskigxis nur en la
tempo de pli granda disvolvigxo de la civilizacio.
_Memvola vivisekcio_. Du Amerikaj kuracistoj antaux nelonge
publikigis en la gazeto "New-York Herald" originalan anoncon, en kiu ili
proponas 5000 dolarojn da rekompenco al la persono, kiu konsentus, ke
oni faru al gxi operacion, konsistantan en farado de truo en la stomako
kaj fermado gxin poste per vitro, por farado de esploroj super la
funkciado de la stomako. Al tiu cxi propono alsendis sian konsenton 142
homoj, precipe laboristoj. La "felicxa elektito" farigxis unu atleto,
kiu ne havis sukceson en la cirkoj.
_Sekigado de marcxoj_. Malgraux la grandegaj spacoj da ankoraux
ne okupita prilaborebla tero, la Amerikanoj jam frutempe pensas pri
akirado de novaj pecoj da tero. En la sxtato Georgio oni komencis la
sekigadon de grandegaj marcxoj, kiuj gxis nun estis nur la loko de
logxado de aligatoroj kaj aliaj akvaj bestoj. Unu cxefa kanalo kaj multo
da kanaloj paralelaj flankaj liberigos de sub la akvo spacon da 250 000
hektaroj da tero. Ekster tio cxi funkciados, kiel ordinare en Ameriko,
masxinoj vaporaj, pumpantaj la akvon en la kvanto de 135 000 litroj en
minuto. Sub la tavolo da sxlimo kaj sur la nemultaj insuletoj de la
marcxo oni jam trovis sendubajn postesignojn de ekzistado de la antikvaj
logxantoj de Ameriko en tiu cxi loko. La arhxeologoj promesas al si
ricxan rikolton, kiam la ingxenieroj finos la laborojn senakvigajn.
_Nova diamanto_. La gloro de la Kohi-Noor, Regento, Orlovo kaj aliaj
eksterordinare belaj kaj grandaj diamantoj devas nun paligxi antaux
la diamanto-grandegulo, kiun oni antaux nelonge trovis en la suda
Afriko, en la libera regno Orangxo, en la loko Jagersfontein. La 30-an
de Junio de la jaro 1893 unu kafro, interparolante kun la observanto
de laboro, rimarkis, ke proksime io lumas sur la tero. Li kovris la
lumantan objekton per la piedo, kaj kiam la observanto foriris li
elfosis grandegan sxtonon, havantan la alton de cxirkaux 8 centimetroj
kaj la largxon de cxirkaux 5 centimetroj. Gxia pezo estas 971 karatoj.
Gxia prezo superas cxion, kion oni gxis nun pagadis por diamantoj. La
kafro poste mem fordonis gxin al la entreprenanto; li ricevis por gxi
150 funtojn da sterlingoj, cxevalon kaj selon kaj revenis hejmen forte
felicxa. Estas interese, ke ia societo farmis la tiean fosejon kun la
rajto acxetadi laux pezo en karatoj cxiajn sxtonojn, suprajn, malsuprajn
kaj indiferentajn; la kontrakto finigxis la 30-an de Junio de tiu cxi
jaro, kaj tiu grandega diamanto estis preskaux la lasta sxtono, kiun
oni trovis en tiu cxi tago. Al la posedantoj oni proponis jam por gxi
1 500 000 frankojn, sed kelkaj pensas, ke la prezo atingos la sumon de
15 000 000. La sxtono havas koloron blanka-bluan kaj estas preskaux tute
pura. Sur gxi trovigxas malgranda nigra makuleto, pri kiu oni pensas, ke
gxi malaperos post la facetado. Nun la sxtono sin trovas en Londono.
_Timo._ En unu el la Amerikaj bestejoj oni faris antaux nelonge
provojn, por konvinkigxi, en kia grado estas vera la proverba timo de
leonoj, tigroj, elefantoj kaj aliaj grandaj bestoj antaux simpla muso.
Antauxe oni enlasis muson en la kagxon, en kiu sin trovis du grandegaj
leonoj; tiuj cxi forsaltis kun timego, terure kriante kaj penante eligxi
el la kagxo. Iom post iom ili trankviligxis tiom, ke ili cxirkauxflaris
la gaston kaj poste jam turnis sur lin nenian atenton. Tiel same tenis
sin granda regxa tigro. Elefanto tremis de teruro kaj maltrankvile
movadis la rostron; sed lia dresita kolego kun plej malvarma sango
dispremis la gaston per la piedego. Hienoj kaj lupoj, rigardante la
aferon pli praktike, sufokis tuj la ratojn kaj musojn, kiujn oni enlasis
al ili en la kagxon.
_Viroj kaj virinoj._ Profesoro Bucher el Lejpcigo elkalkulis la
rilatan nombron de la viroj kaj virinoj en Euxropo. Montrigxas, ke,
esceptinte Grekujon, Italujon kaj la regnojn Danubajn, inter la 300
milionoj da logxantaro en Euxropo sin trovas 4 1/2 milionoj pli da
virinoj, ol da viroj. La plinombreco de la virinoj estas la plej forte
disvolvita en la agxo, kiu estas la plej responda por edzigxo, nome en
la agxo de 20 gxis 30 jaroj; la plej rimarkebla gxi estas en la urboj,
precipe en tiuj urboj, kie staras tre malgrandaj garnizonoj, ekzemple
en Svisujo aux Skandinavujo. En Portugalujo kontraux 1 000 viroj estas
1 091 virinoj, en Norvegujo 1 090, en Polujo 1 076, en Anglujo 1 060.
Berlino havas kontraux cxiuj 1 000 viroj 1 080 virinojn, Dresdeno 1 113,
Frankfurto sur Majno 1 123. La kauxzo de tiu cxi plinombreco estas la
pli granda mortado de knaboj en la agxoj sucxula kaj infana.
_Internacia universitato por memlernuloj._ En la Amerika sxtato
Nov-Jorko, sur la bordo de la lago Chautauque, trovigxas la universitato
por memlernuloj, konata en Ameriko sub la nomo C. L. S. C. (Chautauque
Literary and Scientific Circle). Tiu cxi universitato estis fondita
en la jaro 1867 de la Amerikano D-ro Vincent. La unua penso de la
organizatoro estis : doni la eblon al pli maljunaj homoj plenigi la
mankojn, devenantajn de nepreciza lerneja edukado aux de tro frua
cxesigxo de tiu cxi edukado, sed en tia maniero, ke la lernado ne
alportu malhelpon al la cxiutagaj devoj kaj okupoj de la lernantaj
homoj. La por tiu cxi celo fondita rondo estas gxis nun la cxefa akso
de la societo C. L. S. C. Organizata memlernado sxajne estas ideo ne
nova, sed nova estas la sistemo de d-ro Vincent de popularigado de
sciencoj inter personoj pli maljunaj kaj logxantaj malproksime de centro
de civilizacio. En Bostono ekzistas jam rilate de longe societo sub la
nomo "Study at Home Society", kiu por du dolaroj jare alsendadas al la
interesatoj instrukciojn kaj bonegajn konsilojn tusxante la metodon
de memedukado per legado; sxajnus, ke tia societo respondas tute al
sia celo; sed "Study at Home Society" havis en la jaro 1886 nur 2 000
membrojn, dum C. L. S. C. posedis ilin 60 000!
D-ro Vincent mem estis devigita de diversaj malfelicxaj cirkonstancoj
forlasi en la agxo de 20 jaroj la kolegion kaj farigxi Metodista
predikisto; tial, sciante, per kia malfacila maniero oni akiras en pli
malfrua agxo la necesajn sciajxojn, li el la tuta koro bedauxris tiujn,
kiuj iras sur tiu vojo; la penson helpi al ili li portadis en si tra
25 jaroj, kaj nur en la jaro 1867, trovinte en la persono de L. Miller
efikan kunlaboranton, li sian penson transformis en fakton. La pretan
materialon la organizatoroj trovis en la societo "Teachers Retreat",
kiu gxis nun ekzistas en Chautauque. La membroj de la dirita societo,
instruistoj de dimancxaj lernejoj de Metodistoj, kunvenas en Chautauque
en somero por trisemajna kunestado, por priparoli siajn demandojn
kaj trovi novajn rimedojn, por ricxigi siajn sciojn. Uzinte tiun cxi
materialon, d-ro Vincent kaj Miller kreis la universitaton en la plej
simpla formo, intencante perfektigadi gxin laux alvenontaj bezonoj kaj
demandoj. La sukceso estis tre granda. La nova plano de universitato
estis publikigita en la jaro 1878, kaj tuj aligxis al la societo 700
personoj. La kredo je luma estonteco estis granda kaj la entuziasmo
eksterordinara : kiam la membroj revenis el Chautauque hejmen kaj
rakontis al la amikoj kaj konatoj pri la nova entrepreno, sxutigxis tuj
petoj pri akcepto en la societon de plej diversaj flankoj de la lando.
Tiel en la fino de la jaro 1878 la societo posedis jam 8 000 membrojn,
en 1885 la nombro de la membroj estis 35 000, kaj kun cxiu jaro la
nombro de la membroj rapide kreskas. La membroj estas disjxetitaj
en urboj, urbetoj kaj vilagxoj de la Unuigitaj Sxtatoj, Kanadujo,
Meksikujo, Anglujo, Svisujo, Italujo, Hindujo kaj aliaj landoj.
Por farigxi membro de C. L. S. C. estas nur necese sciigi pri sia
deziro per letero la sekretarion de la societo, kun aldono de 50
centimoj en signoj de posxto; tiu cxi malgranda sumo, alportita de la
membro unu fojon por jaro, servas jam por elspezoj de korespondado,
sendado de programoj, tabeloj da demandoj k. t. p. La sekretario,
ricevinte la leteron de kandidato, sendas al li presitan tabelon
da demandoj, petante efektive veran respondon. La demandoj estas
sekvantaj : 1) kia estas via nomo; 2) adreso; 3) cxu vi estas frauxlo,
frauxlino aux edzigita; 4) via agxo; 5) se vi estas edzigita, kiom da
vivantaj infanoj vi havas; 6) je kio vi vin okupas; 7) kia estas via
religio; 8) cxu vi estas decidita oferi 4 jarojn, por trairi la kurson
de lernado; 9) cxu vi promesas oferadi 4 horojn cxiusemajne por legado
de rekomendotaj al vi libroj; 10) cxu vi povas aldoni al tiuj cxi 4
horoj ankoraux iom da tempo, kaj kiom nome? Profesoroj, esplorinte la
respondojn de la interesato, sendas al li katalogon de libroj, kiujn li
devas legi en la dauxro de unu jaro. La nombro kaj enhavo de la libroj
estas tia, ke oni povas ilin tralegi en unu jaro, uzinte por tio cxi
cxirkaux 40 minutojn cxiutage. Por la rekomendataj libroj ne ekzistas ia
gradigado, tiel ke studanto de la unua kaj kvara jaroj legas ofte tiujn
samajn verkojn. Ekzemple por la jaro 1884/5 la universitato rekomendis
la sekvantajn kelkajn verkojn : "Historio de Grekujo" de Burns; "Arto
de elokventeco" de Toundsend; "Historio de la reformacio" de Heret;
"Ciro kaj Aleksandro de Macedonujo" de Abbot; "La karaktero de Jezo"
de Beschnel; "Hxemio" de prof. Apilton; "Facilaj lecionoj de biologio
de la bestoj" de Uyeyt; "Esploroj pri la kulinara scienco kaj arto",
"Priskribo de la antikva greka vivo", "Mitologio greka" kaj diversajn
aliajn librojn kaj gazetajn artikolojn. Sxajne tia sistemo ne havas
sencon, cxar al persono, kiu komencas legi, ne sole estas malfacile
bone konatigxi kun la legita objekto, sed li devas ankoraux antaux cxio
lerni legi la pli gravajn verkojn. Sed tiun cxi sistemon oni klarigas
per tio, ke ekster la komuna kurso la plimulto da membroj, pasinte la
unuan aux duan jaron, ordinare jam ricevas deziron studi ian specialan
brancxon de scienco. Tre multaj membroj studas samtempe la specialan
kurson de seminario por instruistoj. Al cxiu membro la sekretario de la
universitato sendas cxiujare krom la katalogo de komuna kurso ankaux la
katalogojn de specialaj verkoj, senpagan gazeton "Alma mater" kaj multon
da diversaj gravaj kaj interesaj katalogoj, brosxuroj kaj dokumentoj.
La libroj, kiuj konsistigas la instruan materialon, kostas por jaro
cxirkaux 7 dolarojn (en librejoj 15 dolarojn). La malkarecon de la
libroj d-ro Vincent atingas per la sekvanta rimedo : li turnas sin al
libreja firmo kun la demando, cxu gxi ne donus rabaton, se gxi por tio
cxi ricevos la garantion, ke gxi disvendos la donitajn librojn en la
nombro de 20-30 miloj da ekzempleroj; kompreneble la firmo konsentas,
cxar gxia profito estas tiam tre granda; ecx ne-membroj, sciigxinte,
kiujn verkojn la universitato rekomendis, acxetas ilin en granda nombro.
Por la specialaj verkoj la membroj devas ankaux elspezi 6-8 dolarojn
cxiujare, sed tiujn cxi ili ricevas ankaux por rabatita kosto. La
plimulto da membroj, logxantaj profunde en la provinco, estas devigitaj
acxetadi cxiujn verkojn kaj lerni mem, dum aliaj, logxantaj en urboj,
pruntas la necesajn librojn el bibliotekoj, aux unu de alia, kaj ofte
ili kreas specialajn klubojn, kie ili kunvenas, por priparoladi kaj
klarigadi la legitan objekton. Membroj, kiuj distingas sin per scienco
aux specialeco, ekzemple ingxenieroj, instruistoj, kuracistoj, pastroj
k. c. donas senpage la respondajn klarigojn kaj konsilojn al la membroj,
kiuj lernas ilian specialecon.
En la fino de lerna jaro cxiu membro ricevas longan tabelon da
demandoj, kiujn li devas respondi, se li deziras posedi ateston de
C. L. S. C. La demandoj, malgraux la sxajna komplikiteco, ne prezentas
tamen ian malfacilecon, se la studanto efektive atente legis la donitan
verkon. Bonaj 85 por 100 respondoj suficxas, por elteni la ekzamenon
kaj ricevi ateston. Tia ekzameno ne estas ekzameno en la propra senco;
al la membroj ecx estas permesite la pli malfacilajn respondojn cxerpi
el libroj; sed ili devas esti esprimitaj per propraj pensoj kaj vortoj
de la studanto. La societo opinias : nia celo estas posedi la eble plej
grandan nombron da membroj, sed ne doni kauxzon por malpliigxado de ili;
severaj do ekzamenoj timigas nur tiujn membrojn, kiuj pleje nian helpon
bezonas; cetere regulaj ekzamenoj estas ecx neeblaj pro tiu kauxzo, ke
multaj membroj trovigxas malproksime kaj alveni ne povas. Tamen ekzistas
en Chautauque tiel nomata "somera popola universitato". Tiu cxi nomo ne
estas preciza, cxar la lerna jaro limas sin per 10 monatoj kaj la somera
kunveno sur la bordo de la lago Chautauque servas sole kaj propre por
spirita ripozo, ferioj, plu por finado de la lerna jaro kaj por disdono
de diplomoj al tiuj membroj, kiuj trovas eblon alveni en Chautauque.
Tiel la nombro de cxiuj finintaj la kurson ne prezentas sin tie en plena
kompleto. Ekzemple en la jaro 1885 finis la kurson 1 600 personoj, tamen
alvenis en Chautauque nur 600. Sed la nombro de la personoj flankaj,
kiuj en 1885 vizitis en somero Chautauque'on estis 75 000!
La lago Chautauque, havanta longon de 20 anglaj mejloj, kusxas sur
la alteco de 1 400 futoj super la nivelo de la Atlanta Oceano, en
malproksimeco de 9 mejloj de la lago Erie, kaj estas cxirkauxita de
arbaroj, montoj, kun pura, fresxa aero. En la jaro 1878, kiam d-ro
Vincent fondis la someran universitaton, Chautauque okupis 150 akrojn da
bela tero, sed trovis sin en tre praa stato. La alvenintaj membroj devis
logxi en transportaj tendoj. Post 4 jaroj Chautauque posedis jam hotelon
por 500 personoj kaj multegon da domoj. En la dauxro de la supre diritaj
du someraj monatoj en Chautauque estas granda movado. Per vaporsxipoj
kaj fervojoj alvenas sencxese novaj homoj el plej diversaj punktoj de
la Unuigitaj Sxtatoj kaj Kanado. Krom la membroj alveturas multego da
gastoj. La vizito en Chautauque apartenas jam al la bona tono. Tiel
en la jaro 1880 estis tie Garfield, la universitaton vizitis ankaux
generalo Grandt, kaj laux lia ekzemplo sekvis generalo Lohan en 1885,
tiam ankoraux kandidato por vic-prezidanto.
Por akiri prozelitojn, la societo faras, kion gxi povas, ligante
utilajxon kun diversaj agrablajxoj. En la dauxro de la tutaj 2 monatoj,
kelkajn fojojn en tago, oni povas tie auxdi diversajn publikajn parolojn
kaj lecionojn. Cxiu povas havi vocxon; en la intertempo inter la paroloj
oni produktas artajn fajrojn, iluminajxojn. Artistoj ludas koncertojn,
oni donas spektaklojn, oni entreprenas procesiojn, promenadojn sur la
lago per en vespero lumigitaj sxipetoj, k. t. p. Precipe la publikaj
paroloj havas altirantan forton. La societo por tio cxi invitas
parolantojn kun nacia aux internacia gloro; la plejmulto de tiuj cxi
talentaj publikaj paroloj havas por objekto Euxropon, Azion kaj Afrikon.
En la jaro 1885 inter aliaj objektoj la sekvantaj personoj parolis pri
la sekvantaj objektoj : Syman Abbot parolis pri la homa naturo; d-ro
S. J. M. Eaton--pri la planoj de konstruo de la piramidoj de Egiptujo;
A. M. Fairbaern, prezidanto de la Airedale College en Anglujo--pri la
historio de la filozofio, pri John Locke, pri H. Spencer, pri J. Bright,
pri Comte kaj la pozitivistoj; d-ro Finch--pri la uzado de brando;
Julius N. Seelye, prezidanto de la Amherst College--pri la potenco
de la ideo, k. t. p. En la jaro 1886 grandan rolon tie cxi ludis la
oriento, pri kiu parolis : Babn Keshub Chandra, Ram Chandra Bose kaj Sau
Ah Brah.
La specialajn sciencojn kaj artojn oni povas studi en la dauxro de
la 4-jara komuna kurso aux poste. Tamen en la jaro 1884 la societo
organizis la unuan specialan fakultaton, konsistantan el profesoroj,
kiuj guvernas per korespondado; la profesoroj plenumas siajn devojn
en la loko de ilia logxado, kaj unu fojon en jaro ili alveturas en
lokon difinitan por ekzamenoj; la studantoj do cxerpas klarigojn kaj
sciencan helpon cxe specialistoj, kiuj trovigxas tie, kie la studantoj
logxas. La sekvanta eltiro el la cirkulero de la profesoroj klarigos la
celon de tiu cxi universitato : "Oni kreas universitaton, por doni la
eblon atingi pli altan kaj praktikan edukigxon al tiaj junaj homoj de
ambaux seksoj, kiuj ne povas forlasi la domon, por vizitadi kolegion,
kiuj estis devigitaj forlasi universitaton, aux kiuj deziras plenigi
siajn sciencajn mankojn. La progresoj en la lernado kaj la grado de la
akiritaj scioj estos metitaj al severa esploro per skriba ekzameno cxe
alesto de senpartiaj kaj konformaj atestantoj."
En la jaro 1886 la universitato posedis jam 9 specialajn
fakultatojn : akademion de la greka kaj latina lingvoj, kolegion de
novaj lingvoj, fakultaton de matematiko, de historio, de literaturo,
kurson de mikroskopio, kurson teologian, kurson de retoriko kaj de
hxemio. En la jaro 1887 oni malfermis : fakultaton de fiziko kaj
natur-historio, fakultaton de filozofio kaj logiko, instituton de
orientaj lingvoj, lernejon de industriaj sciencoj, kiu enhavas en si
telegrafiadon, konstruadon kaj diversajn fabrikadojn, lernejon de
komerco kaj de praktikaj aferoj (Business and practical affairs),
lernejon de agronomio, de belaj artoj, de aferoj ekleziaj, muzikan
kolegion, instituton de ingxenieroj de montolaboroj, pontoj kaj vojoj,
antropologian fakultaton por anatomio, flziologio, higieno, psihxologio
kaj sociologio.
Persono, kiu deziras esti akceptita en la nombron de la studantoj,
enportas krom 5 dolaroj de enskribigxo ankoraux 10 dolarojn por la
universitato kaj 3 dolarojn kiel aldono, se li deziras studi kune du
specialajn sciencojn. Oni supozas, ke studanto povas lerni la kurson de
latina kaj greka lingvoj, uzante en la dauxro de 4 jaroj po unu horo
cxiutage, sed ankoraux li povas unu horon oferi por studadi samtempe la
matematikon. Cxiuj temoj kaj ekzercoj estas korektataj de la profesoroj
kaj resendataj al la studantoj.
Mi finis. Imagu al vi, kara leganto, ke la dirita universitato
posedas tian ilon, kia estas la lingvo Esperanto . . . La komentarioj ne
estas necesaj.
Jan JANOWSKI
* * * * *
FINGRA KALENDARO
Originale verkita de J. GROHN, privata instruisto.
Rigardu tiun cxi figuron, kiu prezentas la montran fingron de la
maldekstra mano,
[Ilustrajxo: fingroj.png]
(la literoj estas konektitaj per strekoj lauxalfabete)
B C
fingro-pintoj: A D
F E
fingro-artikoj: G
sur kiu la lokoj de fleksoj kaj la fineto de la fingro estas signitaj
per sep literoj A, B, C, D, E, F, G. Tiuj cxi sep punktoj prezentas la
sep tagojn de semajno. Cxiu devas sur sia propra fingro signi tiujn cxi
punktojn en penso per tiuj cxi sep literoj kaj en tiu sama ordo, kiel ni
vidas sur la figuro.
Antaux ol ni iros pli malproksimen, ni devas bone lerni parkere
la sekvantan frazon sisteman, sen kiu oni ne povas uzi nian fingran
kalendaron :
Alta Dia Dono,
Granda Ben', Espero!
Gvidu CXion Firme
Al Dezira Fino.
Tiu cxi frazo estas kunmetita el dekdu vortoj, kies unuaj literoj
montras al ni, de kiu punkto sur la fingro cxiu monato komencas kalkuli
siajn tagojn.
Jen estas la sistemo monata :
1a monato (Januaro) -- A (Alta)
2a -- (Februaro) -- D (Dia)
3a -- (Marto) -- D (dono)
4a -- (Aprilo) -- G (granda)
5a -- (Majo) -- B (ben')
6a -- (Junio) komencas de E (Espero)
7a -- (Julio) la punkto G (gvidu)
8a -- (Auxgusto) -- C (cxion)
9a -- (Septembro) -- F (firme)
10a -- (Oktobro) -- A (al)
11a -- (Novembro) -- D (dezira)
12a -- (Decembro) -- F (fino).
Se vi volas scii, kial la sistemo monata devas esti difinita tiel
kaj ne alie, kalkulu sur la punktoj de la fingro kaj vi vidos, ke se la
monato Januaro, havanta 31 tagojn, komencigxas de la punkto A (Alta),
gxi finigxas sur la punkto C; la dua monato, Februaro, havanta 28 tagojn
(en jaro simpla) komencigxas de la punkto D (cxar la 31a de Januaro
estis c) kaj finigxas sur C; la tria monato, Marto, komencas kalkuli
siajn tagojn de la punkto D, k. c. (Pri superjaro, t. e. jaro 366-taga
ni parolos poste.)
Rimarko. Cxe kalkulado cxirkaux la fingro oni povas facile vidi, ke
la datoj 8, 15, 22 kaj 29 de cxiu monato cxiam falas sur tiun saman
punkton, de kiu la monato komencigxas.
Ekzemplo 1. De kiu punkto komencigxas Aprilo?--Solvo : Aprilo, la
kvara monato, komencigxas de la punkto, kiu estas signata per la unua
litero de la kvara vorto de la frazo (G).
Ekzemplo 2. Sur kiu punkto sin trovas la 5 de Novembro?
--Solvo : Al Novembro, la dekunua monato, respondas la dekunua vorto
de la frazo (Dezira) kaj tiel la punkto D estas la unua, E la dua, F la
tria, G la kvara kaj A estas la kvina tago de Novembro.
Ekzemplo 3. Sur kiu punkto sin trovas la 23 de Junio?--Solvo : Al
Junio, la sesa monato, respondas la sesa vorto de la frazo (Espero) kaj
tiel la punkto E estas la 1, 8, 15 kaj 22 kaj F estas la 23 tago de la
monato Junio.
Nun ni vidos, kiun nomon de tago semajna cxiu punkto de la fingro
devas havi :
Ekzemplo 4. Ni elsercxu la punkton de la hodiauxa tago, supozante, ke
hodiaux estas jxauxdo la 8 de Majo de la jaro 1890. (Rimarko. Kiu lernas
tiun cxi kalendaron, ne devas sin teni je nia supozita tago, nombro
kaj monato, cxar estos pli klare kaj pli kompreneble, se li prenos por
ekzemplo la daton kaj la nomon de tiu tago, en kiu li lernas, kaj solvos
sian ekzemplon konforme je la sekvanta solvo).--Solvo : Al Majo, la
kvina monato, respondas la kvina vorto de la frazo (Ben'), kaj tiel la
punkto B estas la 1 kaj la 8 de Majo; kaj cxar ni scias, ke tiu cxi tago
estas jxauxdo, ni facile konkludas, ke la punkto B estas jxauxdo, C--
vendredo, D--sabato, E--dimancxo, F--lundo, G--mardo kaj A--
merkredo. Tiuj cxi nomoj de tagoj restas por la punktoj por tiu cxi tuta
jaro 1890.
Rimarko. Por ne sxargxi la memoron, estas suficxe nur memori la
punkton de dimancxo, kaj el la antauxiranta solvo ni vidas, ke por tiu
cxi jaro (1890) la punkto E estas la dimancxo.
En la sekvanta jaro la nomoj de la tagoj transiras sur la
antauxirantajn punktojn, kaj gxi farigxas pro jena kauxzo : se la simpla
jaro havus nur precize 52 semajnojn, gxi komencigxus de la punkto A
(en nia jaro--merkredo) kaj finigxus sur la punkto G (mardo), kaj la
estonta jaro komencigxus ree de A kaj la tagoj por la punktoj restus
tiuj samaj sen sxangxo; sed bedauxrinde la jaro ekster 52 plenaj
semajnoj havas ankoraux unu superfluan tagon, sekve gxi ne povas
finigxi sur la punkto G (mardo), sed gxia fino estos A (merkredo) kaj
la estonta jaro devas komencigxi de la sekvanta tago (jxauxdo), sed ne
de la sekvanta punkto B, cxar la sistemo monata postulas por la monato
Januaro la punkton A (Alta). Por konsentigi tiujn cxi du postulojn (ke
la estonta jaro komencigxu de la punkto A kaj de jxauxdo), oni devas
diri, ke kun la komenco de nova jaro la ordo de la nomoj de tagoj por la
punktoj de la fingro cxesigxas kaj komencigxas nova ordo, tio estas : la
punkto A akceptas la nomon de la tago, kiun la punkto B gxis tiu tempo
havis. Sekve, vidante ke en tiu cxi jaro 1890 B estas jxauxdo, ni scias,
ke kun la komenco de la estonta jaro A estos jxauxdo kaj la punkto
dimancxa anstataux E en la estonta jaro estos D.
Nun estas ankaux facile kompreni, ke por la 29a tago de Februaro
en superjaro devas veni tia sama sxangxo de la nomoj de tagoj por
la punktoj de la fingro. Nia sistemo kalendara estas verkita por
jaro simpla, en kiu la monato Februaro havas nur 28 tagojn kaj tiel,
komencigxante sur la punkto D, tiu cxi monato finigxas sur C kaj la
sekvanta monato Marto komencigxas de la punkto D. Sed cxar en superjaro
Februaro havas ankoraux unu tagon, sekve gxi ne povas finigxi sur C,
sed devas finigxi sur D kaj la sekvanta monato devas komencigxi de la
sekvanta tago, sed ne de la sekvanta punkto E, cxar la sistemo monata
postulas por la monato Marto la punkton D. Sekve ni vidas, ke por
konsentigi tiujn cxi 2 postulojn (ke la monato Marto komencigxu de la
punkto D kaj de la sekvanta tago), ni devas diri, ke en la komenco de
Marto la antauxa ordo de la nomoj de tagoj por la punktoj sur la fingro
cxesigxas kaj en la komenco de Marto en superjaro la punkto D akceptas
la nomon de la tago, kiun la punkto E gxis tiu tempo havis. Sekve,
transirante de jaro simpla en sekvantan superjaron, ni havas 2 sxangxojn
de la nomoj de tagoj por la punktoj : unu fojon por Januaro kaj Februaro
kaj la duan fojon por la lastaj 10 monatoj. Tiel en tiu cxi jaro 1890 la
dimancxo estas sur la punkto E, en la estonta jaro 1891 gxi estos sur D
kaj en la superjaro 1892 la dimancxo estos sur C por la unuaj du monatoj
kaj sur B por la lastaj dek; tio estas : la nomoj de tagoj sin sxovas
posten en returnita ordo de la alfabeto.
Rimarko. El tiu cxi klarigo estas facile kompreni, ke se oni volas
sercxi ian tagon en pasinta tempo, oni devas sxovi la nomojn de tagoj
por cxiu jaro en rekta alfabeta ordo : tio estas, se en tiu cxi jaro
1890 la punkto dimancxa estas E, sekve en la pasinta jaro 1889 gxi estis
F kaj en 1888 (superjaro) la punkto dimancxa estis G por la lastaj dek
monatoj kaj A por la unuaj du monatoj k. c.
Cxiuj gxis nun donitaj reguloj montras al ni, kiel trovi la tagon,
se oni scias la nombron en la monato (la daton); nun kiel oni trovos
la daton, se oni scias la tagon? Ekzemple : hodiaux estas vendredo en
Oktobro,--kian daton ni donos al tiu cxi vendredo, sciante, ke cxiu
tago ripetigxas kvar aux kvin fojojn en la monato?
Tiel sciu : se iu en la dauxro de longa tempo ne rigardis la daton,
tiu ankaux el presita kalendaro ne scios la daton por la demandata tago,
cxar la kalendaro al ni ne povas diri, kiu vendredo en Oktobro gxi
estas; sed se li memoras, ke en unu el la lastaj tagoj ni havis ekzemple
la nauxan de Oktobro, tiam al li estos facile resercxi tiun cxi daton
sur la fingro kaj poste trovi la plej proksiman vendredon. En tia okazo
ni divas : Oktobro, la deka monato, komencigxas sur la punkto, kiu estas
signata per la unua litero de la deka vorto de nia frazo (Al), t. e. : A
estas la 1 kaj 8, B--la 9 de Oktobro; kaj cxar E en tiu cxi jaro 1890
estas dimancxo, tial B aux la 9 de Oktobro estos jxauxdo kaj la sekvanta
vendredo estos la 10.
Okazas iafoje, ke oni volas difini la tagon por ia dato en
malproksima jaro, por kiu difini la punkton de dimancxo estas ne facile
kaj ecx lacige. En tia okazo (konsiderante, ke cxiu simpla jaro havas
unu superfluan tagon super la nombro de semajnoj kaj la superjaro havas
ilin du) ni devas la nombron de cxiuj tiuj cxi superfluaj tagoj, kiuj
sin trovas en la intertempo inter la kuranta jaro kaj la sercxata,
dividi je sep, t. e. tiujn cxi tagojn turni en x semajnojn, kaj la resto
al ni montros, je kiom punktoj ni devas sxovi la punkton dimancxan (laux
ordo alfabeta). Se la divido farigxis sen resto, tiam la punkto dimancxa
en la sercxata jaro estas tiu sama, kiel en ia kuranta jaro.
Rimarko 1-a. Rilate la lastan regulon por difini la tagon en
malproksima jaro (cxe kiu ni diris, ke ni devas dividi je sep la
nombron de la superfluaj tagoj, kiuj sin trovas en la intertempo
inter la kuranta jaro kaj la sercxata) ni devas fari la rimarkon, ke
se ni trovigxas en la lastaj dek monatoj de superjaro, ni devas, cxe
la elkalkulado de la superfluaj tagoj, aldoni ankoraux unu tagon por
la 29-a Februaro de la kuranta jaro. Tiel same oni devas agi, se la
sercxata dato trovigxas en Januaro aux Februaro de ia superjaro.
Rimarko 2-a. Sercxante ian daton en pasintaj centjaroj, ni devas
meti atenton sur la lastan jaron de la centjaro, kiu, malgraux ke la
nombro de la jaro estas dividebla je 4, nur tiam estas superjaro, kiam
la nombro de la centjaro dividas sin je 4. Sekve la jarojn 1700, 1800
kaj 1900 ni devas kalkuli al la jaroj simplaj kaj ne al superjaroj, cxar
la nombro 17, 18 kaj 19 ne estas divideblaj je 4.
Cxiuj reguloj de nia fingra kalendaro povas esti uzataj tiel same por
la Julia kalendaro (malnova stilo), nur kun tiu diferenco, ke la punkto
de dimancxo falas cxiam sur la duan sekvantan punkton post tiu, kiu en
la kalendaro Gregoria (nova stilo) signifas la dimancxon; se tiel laux
la kalendaro Gregoria D signifas la dimancxon por la kuranta jaro 1891,
la dimancxo laux la malnova stilo estos sur la punkto F. Sed ni devas
sciigi niajn karajn legantojn, ke la lasta rimarko (pri la lastaj jaroj
de centjaroj) tie cxi ne povas havi lokon.
Nun, estimataj amikoj de nia lingvo, se vi komprenas cxiujn regulojn
de nia kalendaro, tiam ne estos al vi malfacile solvi la sekvantajn du
temojn :
1-a Difinu la tagon de la morto de Koperniko, kiu mortis la 12an de
Februaro de la jaro 1473.
2-a Trovu, en kiu tago naskigxis Kristo?
Rimarko. Cxe la ambaux temoj devas esti uzata la kalendaro Julia,
cxar la Gregoria komencigxis de la jaro 1583.
* * * * *
EL LA POSXTO
La Bremena vaporsxipo "Lloyd" staras en la haveno de Nov-Jorko, preta
al forveturo; jam la duan fojon estas donita la signalo per la sonorilo,
kiu admonas cxiujn personojn, kiuj ne veturas, forlasi la sxipon. La
kaldronoj de la sxipo kun mugxo kaj bruo ellasas vaporon, la piloto
estas sur la sxipo, la amerika havena komisio jxus per la transjxetita
ponto forlasas la sxipon, trovinte cxiujn paperojn en ordo kaj doninte
la permeson por elveturo el la haveno.
Jen supre sur la bordo de la haveno en la lasta minuto rapide
alkuras ankoraux kelkaj kalesxoj. Sakoj de diversa grandeco estas
rapide jxetataj malsupren kaj poste kun granda rapideco portataj sur la
sxipon kaj internen, kaj post kelkaj minutoj la sxipo en plena veturado
forkuras de la havena ponto kaj, lasante la grandegan monumenton de
la libereco sur la insulo Bedloe dekstre, elveturas el la golfo de
Nov-Jorko.
Tiu lasta pakajxo, kiu venis ankoraux en la lasta minuto sur la
sxipon, estis la posxto. La vaporsxipo portas sur la posta flanko la
germanan standardon, nigra-blanka-rugxan, sur la antauxa masto la
standardon de Bremeno, blanka-rugxan, sur la meza masto la standardon de
la Nord-Germana Lloyd, bluan ankron kaj bluan sxlosilon krucigxantajn
sur blanka kampo, kaj sur la krucmasto la standardon de la germana
posxto, tute similan al la standardo de la milita sxiparo, nur havantan
en la maldekstra malsupra kampo flavan kornon de posxto.
Se ni sekvos post la posxta pakajxo, kiu tra la malfermoj estis
transportita en la malsupran parton de la sxipo, ni venos en suficxe
grandan salonon, kiu estas arangxita tiel same elegante, kiel la unua
kaj dua kajutoj de cxiuj Lloyd'aj vaporsxipoj. Granda, per verda drapo
kovrita tablo kun multaj fakoj super la skriba platajxo, apud kiu
oportune povas labori kvar homoj, prezentas la cxefan meblon de tiu
cxi salono, almenaux la moveblan. Unu el la muroj lauxlongaj estas
okupita de polurita masiva breto, kiu enhavas grandegajn fakojn, kies
fundoj cxiuj estas klinitaj malrekte al la muro. Kelkaj sxranketoj por
konservado de formularoj, stampiloj, kolorigajxo, fadenoj, sxnuretoj,
sigelvakso k. t. p. plenigas la meblaron de tiu cxi nagxanta posxta
oficejo. Sxova pordo kondukas en grandegan cxambron najbaran, kiu tuta
estas plenigita de paketoj; tiuj cxi lastaj estas tiel firme kunmetitaj
kaj tiel lerte pakitaj unuj sur la aliaj, ke ili cxe cxiu movo de la
sxipo ne ruligxas tien kaj reen, sed ecx en granda ventego, kiam la
sxipo saltas kaj batas, ili ne tre multe dissxutigxas; en alia okazo ne
multaj el ili venus Euxropon.
Se ni eliros en la koridoron, ni venos en elegante arangxitan
cxambron kun du litoj unu super la dua kaj alia meblajxo, simila al tiu,
kiun havas la vojagxantoj de la dua klaso. La cxambro estas difinita por
la du posxtaj oficistoj, la germana kaj amerika. Malpli eleganta, sed
tre praktike meblita apudcxambro estas difinita por la du suboficistoj,
la germana kaj amerika.
De la komenco de la jaro 1891, post longaj kaj detalaj traktadoj
inter Nord-Ameriko kaj Germanujo, oni fine decidis, ke cxiu vaporsxipo
devas esti akompanata de amerika kaj germana posxta oficisto kaj po
unu helpanto pro cxiu el ili, por ke oni povu ankoraux en la dauxro
de la septaga transveturo tiel prepari la posxton, ke gxi, veninte
Bremenon aux Nov-Jorkon, povu tuj esti dissendata pluen, sen perdo
de duontago aux de tuta tago por la specigado. Antauxe la sxipestro
aux la unua oficiro akceptadis la posxton; sub lia observo gxi estis
enportata de la amerikanoj, poste la cxambroj estis sxlosataj kaj la
sxipestro prenadis la sxlosilon, kiun li transdonadis poste nur al
la germana posxta estraro en Bremeno aux en Nov-Jorko al la amerikaj
posxtaj oficistoj.
Per tiu cxi plej nova posxta progreso, la arangxo de nagxantaj
posxtaj oficejoj kun germana kaj amerika oficisto, oni atingas en
la dissendado de la posxtajxoj plifruigon de preskaux tuta tago. La
oficistoj kaj suboficistoj, tiel la amerikaj kiel ankaux la germanaj,
estas "borduloj", t. e. homoj, kiuj konas la marajn cirkonstancojn,
faris marajn veturojn kaj estas suficxe harditaj kontraux la mara
malsano. Tiu cxi cirkonstanco estas tre grava, cxar en auxtuno kaj
vintro la transveturo de la vaporsxipo estas ofte tiel malkvieta, ke
kredeble la tuta posxto restus nepreparita, se la posxtaj oficistoj
estus atakitaj de mara malsano.
La oficistoj ricevas tablon oficiran, kompreneble je la kostoj de
Germanujo kaj de la Unuigitaj Sxtatoj de Ameriko, kaj mangxas kune kun
certa grupo da sxipaj oficiroj. La suboficistoj en rilato de tenado kaj
mangxado estas kalkulataj en tiu sama rango, kiel la maatoj, t. e. homoj
starantaj en rango inter sxipsoldatoj kaj sxipoficiroj.
En la veturo al Germanujo, sekve en tiu, en kiu ni en spirito
partoprenas, la amerika oficisto estas la kondukanto. La posxto, kiu
estas transveturigata, estas ja amerika proprajxo gxis la momento,
en kiu gxi en Bremeno estas transdonata al la germana regna posxto;
kontrauxe, en la veturo al Nov-Jorko la germana oficisto estas la
kondukanto kaj komandanto en la oficejo.
Ni rigardu iom pli proksime la posxton, kiu estas transportata
de Nov-Jorko al Bremeno. Gxi enhavas antaux cxio la tutan posxton,
kiu kolektigxis en Nov-Jorko kaj en gxia cxirkauxajxo, kaj tio cxi
estas ne malgranda, cxar inter Nov-Jorko kaj Germanujo estas komercaj
komunikigxoj, kiuj prezentas la spezon de centoj da milionoj markoj
cxiujare. Al tio cxi venas la tuta posxto de la okcidentaj Unuigitaj
Sxtatoj gxis San-Francisko kaj plu ankoraux parto de la posxto Azia kaj
Auxstralia, kiu tra la Granda Oceano venas per sxipoj al San-Francisko,
de tie cxi iras en la dauxro de kelkaj tagoj per la fervojoj al
Nov-Jorko kaj tie estas sxargxata sur la vaporsxipojn, por esti
transveturigita tra la Atlantan Oceanon. Se oni konsideros, kiel granda
estas la komerca komunikigxo de Germanujo kun la Unuigitaj Sxtatoj
de Ameriko, kiom multaj centoj da miloj da elmigrantoj cxiujare iras
Amerikon, restante ja cxiam en rilatoj kun sia patrujo, kun siaj
parencoj, kiom multe da germanoj vivas en Ameriko, tiam oni facile
komprenos, ke la posxta komunikigxo estas grandega kaj ke gxi konstante
kreskas.
Sed tiu cxi posxto alportas objektojn ne sole por Germanujo, sed
ankaux transire por Polujo, Rusujo, Auxstro-Hungarujo, Turkujo,
Svedo-Norvegujo, ecx por la norda Italujo. Precipe grandega nombro da
gazetoj estas sendataj sub banderolo el Ameriko Euxropon, ne alportante
grandan gxojon al la germanaj posxtaj oficistoj, kiuj nomas tiujn cxi
gazetajn sendajxojn "bastonoj". La amerikanoj ordinare ne faldas la
gazetojn kvarangule, kiel la euxropanoj, sed kunrulas ilin kaj poste
cxirkauxigas ilin per papera strio kun la adreso. Tiuj cxi rulitaj,
rondaj, bastonformaj posxtajxoj estas pli facile pakeblaj, sed la
adresoj estas legataj cxe la specigado tre malfacile, kaj sperta
oficisto specigas egalan nombron da "bastonoj", t. e. amerikaj rulitaj
gazetoj, trioble pli malrapide, ol leterojn ecx kun suficxe malklaraj
adresoj.
Krom leteroj, banderoloj kaj jxus nomitaj posxtaj paketoj, oni devas
ankoraux prilabori la leterojn rekomenditajn, t. e. enskribitajn, kaj
leterojn sxargxitajn, t. e. enhavantajn monon kaj kostajxojn. Cxiuj
pecoj kune, kiujn unu sola nagxanta posxto transportas, prezentas la
nombron de cxirkaux 400 000 posxtajxoj de diversaj specoj; sed ofte tiu
cxi nombro altigxas gxis pli ol miliono da pecoj. La devo de la posxtaj
oficistoj, kiuj veturas kun la sxipo, estas dividi la posxtajxojn laux
la apartaj posxtaj kursoj. La objektoj, kiuj estas difinitaj por la
trairo transite, estas metataj en unu el la fakoj de la grandaj bretoj,
kaj kiam la sxipo estas en movo, tiam oni vidas, kial la fundo de la
apartaj fakoj en la grandegaj bretoj iras tiel malrekte malsupren. Se la
fundo estus plata, tiam cxe cxiu levigxo de la sxipo cxiuj posxtajxoj
elfalus, el la diversaj fakoj la objektoj denove miksigxus inter si, kaj
la tuta laboro estus vana.
Krom la transira komunikigxo, kiu iras tra Berlino, se la afero
ne tusxas Holandon aux Svedo-Norvegujon, devas ja antauxe jam esti
pakitaj la kursoj, kiuj iras el Bremeno. Cxefa diskrucigxejo por la
norda, orienta kaj suda Germanujo estas Hannovero. La transoceana
posxto venas el Bremeno Hannoveron, kaj tie cxi en la dauxro de kelkaj
minutoj, dum la krucigxo de la vagonaroj, la grandegaj sakoj kun la
amerikaj posxtajxoj devas esti disdividitaj en la posxtajn vagonojn de
la fervojoj, por ke tuj poste, en la tempo de la plua veturado, oni povu
specigi ilin laux la diversaj stacioj. La specigantaj oficistoj devas
scii preskaux pri cxiu loko en Germanujo, kie gxi sin trovas kaj al kiu
posxta kurso gxi apartenas. Sako post sako el la amerikaj posxtajxoj
estas malfermata, la enhavo estas sxutata en korbojn kaj nun dividata
en la diversajn fakojn. Kiam unu fako estas tute aux duone plena, tiam
oni pakas la leterojn, posxtajn kartojn, posxtajn asignojn, banderolojn
k. t. p. en sakojn kun diversaj surskriboj, kaj la rekomenditajn kaj
monajn sendajxojn denove en aliajn sakojn, kiuj ankaux portas sur si la
surskribojn de la respondaj posxtaj kursoj.
Aparta ekzerciteco estas necesa, por legi la amerikajn adresojn. La
amerikano ekzemple havas la kutimon meti tuj sub la nomo de la adresato
la straton kaj numeron, dum ni gxin skribas ordinare sub la nomo de la
urbo. Al tio cxi gxuste la amerikaj leteroj, kiujn la elmigrintoj sendas
hejmen, estas pleje skribitaj de homoj, kiuj ne bone posedas la plumon
kaj nur malofte okupas sin per skribado de leteroj. Sur tia letero la
diversaj partoj de la adreso kuras unu sur alian, duone germane, duone
angle, kaj la amerika kolego, kiu estas kompetenta en tiaj aferoj, devas
tiam helpi en la decxifrado de la adresoj, tiel same kiel ankaux la
enportadon de la rekomenditaj kaj monaj leteroj en la registrojn li
faras kune kun la germana kolego.
Se la vetero estas bona kaj la preparado de la posxto iras bone, tiam
la posxtaj oficistoj ofte havas ankaux tempon, por iri sur la ferdekon
kaj gxui la belegan maran aeron; sed ordinare restas al ili tempo nur
por la mangxado, dormado kaj por la plej necesa ripozo vespere en la
oficira salono aux en la fuma salono de la dua kajuto. Ili devas forte
labori, se ili volas veni al fino kun sia laboro. Kiam la oceano estas
traveturita kaj oni alproksimigxas al la kanalo, tiam parto de la posxto
devas esti tute preta, cxar ja ankaux anglaj posxtajxoj por Southampton
estas alportitaj el Ameriko.
En la lastaj horoj komencigxas la fermado de la sakoj da leteroj.
Cxiuj amerikaj sakoj estas jam malplenigitaj, kaj la specigita enhavo
migris en la sakojn germanajn. Cxiu sako estas fermita per sxnuro,
kiun oni povas kuntiri. La finojn de tiu cxi suficxe dika sxnuro oni
tratiras tra du truoj en la fundo de lada pladeto, kiu havas pli-malpli
la grandecon de monero dumarka. Sur la fundo de tiu cxi pladeto staras
la surskribo "U. S. Mail", t. e. posxto de la Unuigitaj Sxtatoj. La
finojn de la sxnuro oni ligas, kaj en la kavon de la pladeto oni nun
fandas sigelvakson, kiu tute kovras la sxnuron, kaj poste oni premas
sur gxin la amerikan sigelon, kiu portas sur si la surskribon : "U. S.
German Sea Post" (Mara posxto de la Unuigitaj Sxtatoj al Germanujo).
Nun la posxtajxoj estas kvankam jam specigitaj laux la germanaj
kursoj, sed ili cxiam ankoraux estas amerika proprajxo kaj la Unuigitaj
Sxtatoj de Ameriko estas respondaj por tiuj cxi objektoj.
La fajra sxipo en la Weser farigxas videbla. La vaporsxipo
alproksimigxas al la hejma haveno. Jam prete pakitaj estas cxiuj
sakoj, ankaux la paketojn oni en la lastaj tagoj elprenis el la kestoj
kaj specigis ilin laux la kursoj kaj lokoj de difino. La lumturo
de Rothesand estas preterveturita, pli malrapide veturas la Lloyda
vaporsxipo laux la Weser, gxis gxi venas al la granda alvetura ponto
de Nordenham. Kun bruo la ankroj estas delasitaj, la estraro venas sur
la sxipon, kaj kun ili la reprezentantoj de la germana imperia posxto,
kiuj tuj iras en la sxipan oficejon, kaj tie cxi en la apudesto de
la ambaux germanaj oficistoj, kiuj kunvenis de trans la oceano, ili
transprenas de la amerikaj oficistoj la sendajxon. La diversaj pozicioj
en la formularoj estas komparataj, oni kvitancas, rapidaj manoj portas
trans la havena ponto la posxtajn sakojn el la sxipo sur la bordon,
kie jam staras la grandaj flavaj kalesxoj por la akceptado de la
sakoj kaj paketoj, kaj rapide oni veturas aux al la posxta oficejo en
Nordenham, aux al la stacidomo de la fervojo, kie en la vagonaron estas
enarangxitaj apartaj posxtaj vagonoj, kiuj la tutan transmaran posxton
portas al Bremeno. Tie cxi oni disapartigas la posxtajn kursojn, kaj
parton de la paketoj kaj sakoj oni lasas. Sed la plej granda parto
iras senpere kun la kuriera vagonaro, kiu aligxas en Bremeno, pluen al
Hannovero, kie cxe la alveno de la transmara posxto denove disvolvigxas
viva posxta movado. El la Bremenaj posxtaj vagonoj elflugas la sakoj
kaj paketoj, ili estas sxargxataj en la posxtajn vagonojn de la aliaj
vagonaroj, kiuj staras sur la diversaj relaj vojoj, kaj post kelkaj
minutoj elveturas preskaux laux cxiuj direktoj la posxtaj vagonaroj,
kiuj disportas la transmaran posxton por Germanujo kaj la alilando.
La Berlina posxto sendas cxiutage Hannoveron specigistojn, por ke
ili la leterojn difinitajn por Berlino tuj specigu laux la posxtaj
oficejoj. En la tagoj, kiam venas la transmara posxto--kaj tio cxi
nun havas lokon kelkajn fojojn en la semajno--tiuj cxi specigistoj
ricevas helpantojn, kaj dum la vagonaro kuras de Hannovero Berlinon,
ili uzas sian tutan forton kaj sian mirindan sciadon de la Berlinaj
stratoj kaj domoj, por tiel pretigi la posxtajxojn, ke ili en Berlino
jam de la stacidomo povas esti disdividitaj per kalesxetoj al la apartaj
posxtaj oficejoj, kie tuj post la alveno komencigxas la disportado de
la posxtajxoj. La posxtajxoj, kiujn oni ne havis tempon pretigi, kiel
ankaux la posxtajxoj difinitaj por la eksterlando kaj por transita
trairo, per la grandaj kalesxoj de la stacidomo estas alportataj rekte
al la Berlina cxefa urba posxtejo en la Regxa Strato, tie cxi ili estas
specigataj kaj iras kun la plej proksimaj kurieraj vagonaroj pluen al la
orienta kaj suda Germanujo.
En tia maniero estas eble, ke letero, kiu en Nov-Jorko estis donita
sur la posxton en la tago de forveturo de Lloyda vaporsxipo, la plej
malfrue post ok tagoj trovas sin jam en la manoj de la adresato ecx en
la plej malproksima anguleto de Germanujo. Se oni al tio cxi konsideros
la malkaran posxtan pagon de dudek pfenigoj, tiam oni efektive devas
miregi pro la progresoj de la posxtaj aferoj, precipe se oni ekmemoros,
ke ankoraux antaux cxirkaux sesdekjaroj letero el la suda Germanujo
al la orienta Prusujo iris tiom same longe, kiel hodiaux letero el
Nov-Jorko gxis cxia urbeto en Germanujo, ke tia letero tiam kostis
cxirkaux unu talero kaj ke ordinare nur unu fojon en semajno iris
posxto, kiu prenis kun si leterojn, tiel ke la respondo povis veni ne
pli frue ol post dek kvar tagoj.
La komunikigxoj inter la Unuigitaj Sxtatoj de Nord-Ameriko kaj
Euxropo, precipe Germanujo, kreskas kun cxiu tago, tiel ke jam nun
farigxas malfacile pretigxi kun la posxta komunikigxo. Baldaux oni
devos pensi enporti ankoraux plibonigojn, kaj kredeble la tutmonda
ekspozicio en Cxikago helpos al tio, ke novaj faciligoj kaj rapidigoj
estos enkondukitaj por la transsendado de la posxtajxoj inter Ameriko
kaj Euxropo. [El "Das Buch fuer Alle".]
* * * * *
LA LOGXEJOJ DE LA TERMITOJ
La diversaj specoj de termitoj (ekzistas multaj specoj) konstruas
nestojn de tre diversa formo. Kelkaj konstruas tureton el tero, de
alteco iom pli ol 50 centimetroj, cxirkauxitan de elstaranta konusa
tegmento, tiel ke la konstruo estas tre simila je fungo; interne sin
trovas multego da cxeloj de diversa formo kaj grandeco. Aliaj preferas
staton pli altan kaj konstruas siajn nestojn, kiuj havas diversan
grandecon, de la grandeco de cxapelo gxis la grandeco de barelo de
sukero, kaj konsistas el kungluitaj pecetoj da ligno--en brancxoj
de arboj, ofte en la alteco de 20-25 metroj. Sed senkompare la plej
rimarkindaj logxejoj estas tiuj, kiujn konstruas la "Termes fatalis",
speco, vivanta en Gvineo kaj aliaj partoj de la Afrikaj bordoj de maro
kaj pri kies nestoj skribas Smeathman en la 71 volumo de la "Phisos.
Transactions". Tiuj cxi nestoj estas farataj tute el tero, havas
ordinare la altecon de 3-4 metroj kaj respondan largxecon, tiel ke, se
amaso da tiaj nestoj sin trovas kune, kio ofte havas lokon, oni povas
gxin preni por vilagxo de la sovagxuloj; kaj efektive tiuj cxi nestoj
ofte estas pli grandaj, ol la dometoj de la tieaj homoj. En la komenco
ili konstruas du aux tri turetojn el tero, havantajn la altecon de
preskaux 30 centimetroj kaj la formon de konuso da sukero. Tiuj cxi
prezentas la trabaron de la estonta konstruo, ili baldaux farigxas pli
multaj kaj pli altaj, poste oni ilin malsupre pli largxigas, supre
ligas en kupolon, cxirkauxe fortikigas per dika muro el tero, kaj tiel
ili prezentas logxejon de la grandeco kaj formo de amaso da fojno, je
kiu ili en kelka malproksimeco estas tre similaj, kiam ili kovrigxas
per herbo, kio baldaux farigxas. Kiam la konstruo ricevis tiun cxi
lastan formon, tiam la internaj turetoj, esceptinte la suprojn, kiuj
en diversaj lokoj elstaras kiel cxambretoj, estas forigataj kaj la
tero estas uzata por aliaj celoj. Nur la malsupra parto de la konstruo
estas okupata de la logxantoj. La supra parto aux la kupolo, kiu estas
tre dika kaj fortika, restas malplena kaj servas precipe kiel defendo
kontraux la sxangxoj de la vetero kaj kontraux la atakoj de naturaj
kaj okazaj malamikoj, kiel ankaux por konservi al la malsupra parto
la necesan varmecon kaj malsekecon por la disvolvigxo de la ovoj kaj
por la flegado de la idoj. La parto logxata enhavas la palacon regxan
aux la logxejon de la regxo kaj regxino, la nutrejon por la idoj, la
provizejon aux konservejon de la mangxajxo kaj sennombrajn irojn, pasojn
kaj malplenajn lokojn, arangxitajn laux la sekvanta plano. En la mezo
de la konstruo, rekte sub la supro kaj pli-malpli sur egala alteco kun
la tero, sin trovas la regxa cxambro, arkajxo de duone ovala formo aux
simila je forno de bakado. Gxi estas ne pli longa, ol du centimetroj,
sed oni gxin pligrandigas gxis dekkvin centimetroj kaj pli multe, kiam
la regxino farigxas pli dika. En tiu cxi cxambro logxas la regxo kaj
la regxino konstante, kaj pro la malvasteco de la eniroj, kiuj apenaux
suficxas por tralasi la plej malgrandajn regatojn, le geregxoj neniel
povas eliri; tiel ili, simile je multaj niaj potenculoj, kare pagas
por la regxado per la perdo de la libereco. Tuj apud la cxambro de la
geregxoj, cxirkauxe de cxiuj flankoj en la spaco de tridek centimetroj
aux pli multe, sin trovas la cxambroj de la regxa kortego, konfuzita
labirinto da sennombraj cxambroj de diversa formo kaj grandeco, el kiuj
cxiu sin malfermas en alian kaj estas arangxita por oportuneco de la
soldatoj kaj servantoj, de kiuj cxiam kelkaj miloj atendas la ordonojn
de sia regxo kaj regxino. Post la cxambroj de la regxa kortego iras
nutrejoj kaj provizejoj; la unuaj cxiam estas plenaj de ovoj kaj idoj,
kaj en la komenco de la konstruado ili sin trovas tuj apud la regxa
cxambro; sed kiam la kreskanta grandeco de la regxino postulas pli
grandan cxambron kaj la apudaj cxambroj por la pligrandigita nombro da
servantoj postulas la forigon de la ovoj, tiam la malgrandaj cxambroj de
nutrado estas detruataj, kaj en kelka malproksimeco estas konstruataj
aliaj, iom pli grandaj kaj ankaux en pli granda nombro. Per sia sxtofo
ili diferencas de cxiuj aliaj cxambroj : ili estas konstruitaj el
pecetoj da ligno, kiuj estas gluitaj inter si kredeble per rezino. Amaso
da tiuj densaj, neregulaj kaj malgrandaj lignaj cxambretoj, el kiuj
neniu atingas la largecon de du centimetroj, estas de sia flanko fermita
en komuna tera cxambro, kiu ofte estas pli granda, ol kapo de infano. La
provizejoj sin trovas intermiksite kun la nutrejoj kaj prezentas cxiam
terajn cxambrojn plenajn de provizoj. La provizoj konsistas el pecetoj
da ligno kaj el densigitaj sukoj de kreskajxoj. Tiuj cxi provizejoj kaj
nutrejoj estas apartigitaj unuj de la aliaj por malgrandaj malplenaj
cxambretoj kaj pasoj, kiuj komunikigxas inter si aux iras cxirkauxe,
apartigitaj unuj de la aliaj, havas de cxiuj flankoj sian dauxrajxon en
la ekstera muro de la konstruo kaj atingas tie gxis du trionoj aux tri
kvaronoj de la alteco. Tamen ili ne okupas la tutan malsupran parton
de la monteto, sed trovas sin nur en la flankoj, kaj en la mezo sub la
kupolo ili lasas liberan kampon, kiu estas tre simila je la mezospaco
de malnova pregxejo; gxia tegmento sin apogas sur tri aux kvar grandaj
gotaj arkajxoj, el kiuj tiu, kiu sin trovas en la mezo de la kampo,
ofte havas la altecon de unu metro kaj la aliaj de cxiu flanko estas
cxiam pli malataj, kiel serio da arkajxoj en perspektivo. La cxambroj,
nutrejoj k. t. p. estas kovritaj de plata sentrua tegmento, por reteni
la malsekecon en la okazo, se la kupolo estus difektita; kaj la libera
kampo, kiu estas iom pli alta, ol la cxambro de la regxo, havas ankaux
netraflueblan plankon kaj estas tiel arangxita, ke la tutan pluvon, kiu
povus enpenetri, gxi forkondukas en la subterajn irojn. Tiuj cxi iroj
estas tre grandaj, kelkaj havas tridek centimetrojn en la diametro, tute
cilindraj, kaj servas en komenco, simile al la katakumboj de Parizo,
kiel la rompejoj, el kiuj estas prenataj la materialoj konstruaj, kaj
poste ili servas kiel grandaj eliroj, tra kiuj la termitoj faras iliajn
rabojn, kiujn ili entreprenas en kelka malproksimo de sia logxejo.
Ili iras en malrekta direkto sub la fundamento de la monteto en la
profundecon de cxirkaux unu metro, brancxigxas poste en cxiun flankon
kaj tiras sin sub la suprajxo de la tero tre malproksime. Cxe ilia eniro
en la internajxon ili komunikigxas kun aliaj pli malgrandaj iroj, kiuj
sin levas spirale en la interna parto de la ekstera kovro, iras ronde
cxirkaux la logxejo gxis la supro, cxe kio ili tratrancxas unu la alian
sur diversaj vojoj, kaj cxiu en diversaj lokoj sin malfermas senpere en
la kupolon kaj en la malsupran parton de la konstruo aux komunikigxas
kun cxiu parto de tiu cxi lasta per aliaj, pli malgrandaj, rondaj aux
ovalaj iroj de diversaj diametroj. Ke la subteraj cxefaj iroj devas
esti tiel grandegaj, venas kredeble de tio, ke ili estas la grandaj
traveturejoj, per kiuj la logxantoj enkondukas sian teron, lignon, akvon
aux provizojn, kaj ilia spirala aux sxtupara levigxo esta necesa por
oportuna aliro de la termitoj, kiuj nur kun granda malfacileco povas
sin levadi vertikale. Por eviti tiun cxi malfacilecon en la internaj
vertikalaj partoj de la konstruo, ili ofte faras vojeton de centimetro
de largxeco, kiu sin levas sxtupare, kiel monta vojo, kaj per tio cxi
ili tre facile sin levas sur altajxojn, kiujn ili sen tio ne povus
atingi. La sprita penado mallongigi sian vojon elvokis, kiel sxajnas,
ankoraux pli eksterordinaran elpenson. Tio cxi estas speco de ponto
kun grandega arkajxo, kiu iras de la planko de la kampo al la supraj
cxambroj en la flanko de la domo, respondas al la celoj de sxtuparo kaj
mallongigas la interspacon cxe la forportado de la ovoj el la regxaj
cxambroj al la supraj teraj cxambroj, kiuj en kelkaj montetoj sin trovas
unuj de la aliaj en malproksimeco de 1--1 1/2 metroj, kalkulante la
vojon plej rektan, kaj ankoraux multe pli malproksime, se ni kalkulos
per la kurbaj kaj turnitaj iroj, kiuj kondukas tra la internaj cxambroj.
Smeathman mezuris unu el tiaj pontoj; gxi havis la largxecon de unu
centimetro, la dikecon de duono da centimetro, la longecon de dudek
centimetroj, kaj prezentis la flankon de elipsa arko de responda
grandeco, tiel ke oni devas miri, ke gxi ne rompigxis per sia propra
pezo, antaux ol gxi estis ligita kun la supre staranta kolono. Cxe la
fundamento gxi estis fortigita per malgranda arko kaj havis lauxlonge
de sia supra platajxo sulkon, aux arangxitan intence por pli granda
sendangxereco de la irantoj, aux per si mem elbatitan per la tro ofta
irado. Rilate tiun cxi ponton grandan miron meritas tiu cirkonstanco,
ke la gotajn arkajxojn kaj entute cxiujn arkajxojn de la diversaj iroj
kaj cxambroj la termitoj ne kavernigas, sed dissxiras. Por krei tiujn
cxi efektive gigantajn konstruojn, tiuj cxi malgrandaj bestetoj devas
uzi la plej nekredeblan diligentecon, la plej sencxesan laboradon kaj la
plej senlacan lertecon. Ke tiaj malgrandaj insektoj, kiuj havas apenaux
la longecon de duono da centimetro, povas en tri aux kvar jaroj pretigi
konstruon de kvar metroj de alteco kaj de responda dikeco, ornamitan per
multego da turetoj, kun miriadoj da cxambroj de diversa grandeco kaj el
diversaj materialoj, konstruitaj sub gxiaj grandegaj arkajxoj; ke ili en
diversaj direktoj kaj diversa profundeco elfosas sennombrajn subterajn
vojojn, el kiuj multaj havas dudek kvin centimetrojn en la diametro,
aux dissxiras arkajxon el sxtono super aliaj vojoj, kiuj kondukas de
la cxefurbo en la malproksimecon de kelkaj centoj da metroj; ke ili
arangxas en la cxirkauxajxo kaj en la internajxo grandegajn sxtuparojn
aux pontojn, kaj fine, ke la milionoj, kiuj estas necesaj por tiaj
herkulesaj laboroj kaj sencxese iras kaj reiras en diversaj direktoj,
neniam malhelpas unu al la alia,--estas mirindajxo de la naturo, aux
pli gxuste de la Kreinto de la naturo, kiu multe superas la plej glorajn
kreitajxojn kaj konstruojn de la homo; cxar se tiuj cxi bestetoj estus
egale grandaj, kiel li, kaj konservus sian ordinaran instinkton kaj
laboremecon, tiam iliaj konstruoj atingus la miregindan altecon de tuta
kilometro, iliaj trakondukoj prezentus belegan cilindron kun diametro
de cent metroj, per kio la piramidoj de Egiptujo kaj la akvokondukoj de
Romo perdus sian tutan gloron kaj farigxus nuloj. La plej alta piramido
ne havas pli ol ducent metrojn, kio, se ni kalkulos, ke la homo havas
la altecon de nur 1 1/2 metroj, prezentos nur 133 fojojn la altecon
de la homo. Dume la nesto de la termitoj havas la altecon de almenaux
kvar metroj kaj tiuj cxi insektoj mem la altecon de ne pli ol duono da
centimetro, la logxejo sekve estas okcent fojojn pli alta, ol gxiaj
konstruantoj.
* * * * *
KORESPONDADO KOMERCA
(de L. de BEAUFRONT)
Sinjoro M . . ., en Briancon.
Kun la rekomendo de honorinda negocisto de via regiono, mi permesas
al mi adresi al vi mian prezaron gxeneralan kaj samtempe kelkajn
specimenojn de la vendobjektoj paperaj kaj kartonaj, kiujn mi havas
ordinare en mia magazeno. Mi esperas, ke vi sxatos la kvaliton tute
rimarkindan de la komercajxoj, kiujn mi proponas al vi, kaj ke la
kondicxoj profitaj, en kiuj mi povas liveri ilin al vi, decidigos vin
doni al mi viajn mendojn.
Vi povos ankaux vidi en mia katalogo, ke, krom la paperoj, mi
ankaux makleras pri cxiuj komercajxoj de la urbo Roubaix, speciale
pri la drapoj kaj teksajxoj cxiuspecaj. Miaj malnovaj kaj konstantaj
interrilatoj kun cxiuj firmoj cxi-tieaj donas al mi la eblon trakti la
negocojn de miaj mendantoj kun la tuta kompetento dezirinda kaj per tia
maniero, ke ili estu plene kontentaj.
Esperante, ke vi favoros min per viaj mendoj, mi petas, Sinjoro, ke
vi akceptu mian sinceran saluton. R.
Sinjoro R . . ., en Roubaix.
Mi ricevis vian leteron de la 10-a de la kuranta monato kun viaj
proponoj pri liveroj kaj la anonco pri viaj specimenoj, kiuj ankaux bone
alvenis al mi. En aliaj cirkonstancoj fari uzon el tio estus malfacile
por mi, cxar mi ne havas motivon por forlasi miajn kutimajn liverantojn,
kiuj kontentigas min. Tamen, cxar la prezoj, kiujn vi prezentas al mi,
estas iom pli malkaraj, mi mendas de vi, por provo, cent rismojn da
papero konforma je specimeno n-ro 1, kaj tiom same da n-ro 2.
Se viaj liveroj estos kontentigaj, kiel mi esperas, mi sendos al vi
pli grandajn mendojn.
Por la pago volu prezentigi kambion al mia kaso, post tridek tagoj,
kun 2 0/0 da diskonto, konforme je viaj kondicxoj.
Koncerne vian proponon pri drapoj, mi bedauxras, ke mi ne povas
profiti gxin, cxar mi tute ne okupas min je tiuj komercajxoj.
Atendante vian raporton pri la ekspedo, mi prezentas al vi, Sinjoro,
mian sinceran saluton. M.
Sinjoro H . . ., en Marseille.
Ni havas la honoron sciigi vin, ke ni ekspedas al vi hodiaux,
malrapidire, keston enhavantan 60 botelojn da vinoj diversaj, konforme
je la mendo, kiun vi donis al nia vojagxisto, S-ro L. Vi trovos tie
cxi enfermitan la detalan fakturon. Volu akcepti gxin kiel gxustan kaj
enskribi la sumon en nian krediton.
Cxiam sindonemaj por viaj mendoj, ni petas vin, k. t. p.
Sinjoro K . . ., en Parizo.
Ni sendas al vi tie cxi aldonite la staton de via kalkulo fermita cxe
la fino de decembro. Ni petas, ke vi ekzamenu gxin kaj diru al ni, cxu
ni konsentas.
Sinjoro B . . ., en Lille.
Mi rapidas respondi je via letero kaj doni al vi la petitan informon
pri la firmo N. Gxi gxuas tie cxi la plej bonan reputacion. Mi pensas,
ke vi povas liveri al gxi en plena trankvilo. Sen garantio nek
respondeco, kiel kutime.
Tre sincere via. . . .
KVITANCO
(Mi certigas per tio cxi, ke) mi ricevis de Sinjoro R. la sumon
de mil frankoj, kiujn al li mi pruntis por unu jaro en la dato 1a de
januaro 1900, kune la sumon de dudek kvin frankoj kiel la procentojn po
5 0/0 de la dirita sumo dum la dua duonjaro.
Aprobante por mil dudek kvin frankoj.
Parizo, la l-an de januaro 1901.
* * * * *
KRONIKA KATARA KONJUNKTIVITO
(el la libro de profesoro E. FUCHS).
_Simptomoj._ Cxe la kronika kataro de la konjunktivo la objektive
trovataj sxangxoj estas entute malmulte signifaj. Estas modera rugxeco
de la konjunktivo, aux nur super la tarso, aux ankaux en la parto
transira. La konjunktivo estas glata kaj ne sxvelinta; nur en malnovaj
okazoj aperas hipertrofio de la konjunktivo kun gxia dikigxo kaj
velursimila karaktero. La sekrecio estas malgranda kaj montras sin
precipe per kungluiteco de la palpebroj matene. La blanketa sxauxmo,
kiun oni ofte trovas en la anguloj de la palpebroj, venas de tio,
ke en sekvo de ofta palpebrumado la larma fluidajxo kun la eligajxo
de la Meibomaj glandetoj per batigxado farigxas speco de sxauxma
emulsio. La konstanta malsekigxado de la hauxto en la anguloj de la
palpebroj kondukas al la formigxado de ekskoriacioj. En kelkaj okazoj
la sekrecio, anstataux esti pliigita, sxajnas ecx malpliigita. Pro
la tre malgranda aux ecx tute mankanta pliigxo de la sekrecio kelkaj
auxtoroj difinas multajn okazojn de kronika kataro ne kiel tian, sed
kiel hiperemion de la konjunktivo. Cxe la sensignifeco de la simptomoj
objektive rimarkeblaj, tiom pli granda atento devas esti turnata al
la plendoj de la paciento. Efektive la _subjektivaj simptomoj_ pleje
estas tiel karakteraj, ke el ili oni facile povas meti la diagnozon de
kronika kataro de la konjunktivo. La plendoj ordinare estas la plej
grandaj vespere. La pezeco de la palpebroj, tage apenaux rimarkebla,
vespere estas tiel granda, ke al la pacientoj estas tre malfacile teni
la okulojn nefermitaj; ili havas la senton, kvazaux ili volus dormi.
Per la nemulta eligajxo, kiu en formo de mukaj fadenoj restas en la
konjunktiva sako, naskigxas teda sento de fremda korpo, kvazaux en la
okulo estus polvero; kiam tiaj mukaj fadenoj metigxas sur la korneon,
tiam la vidado malklarigxas aux tiam cxirkaux la flamo de kandelo
montrigxas cxielarkaj koloroj; krom tio la pacientoj rakontas pri
malagrablaj sentoj de diversaj specoj, nome pri brulado kaj jukado, pri
blinduligxado per lumo, rapida lacigxado de la okuloj cxe la laborado,
ofta palpebrumado k. t. p. Matene la okuloj estas iom kungluitaj aux
iom da flava sekigxinta eligajxo trovas sin en la interna angulo de la
okulo. En aliaj okazoj ekzistas turmenta sento de sekeco kaj la okuloj
povas esti malfermataj nur kun malfacileco, kaj la paciento havas la
senton kvazaux la palpebroj pro manko de malsekeco estas algluitaj al
la okulpomo (kataro seka).--Tiuj cxi tiel diversaspecaj plendoj tute
ne trovas sin en difinita interrilato al la objektiva stato. Cxe multaj
homoj oni vidas la konjunktivon suficxe forte rugxigxinta kaj tamen ili
plendas pri nenio ecx plej malgranda, dum cxe aliaj, kiuj la kuraciston
simple elturmentas per siaj piendoj, oni ofte apenaux rimarkas iajn
sxangxetojn en la konjunktivo.
_Irado de la malsano._ La kronika kataro de konjunktivo estas unu
el la plej oftaj malsanoj de la okuloj, kiu estas renkontata precipe
cxe personoj grandagxaj kaj nome pli maljunaj. Cxe maljunuloj gxi estas
preskaux regulo, ke ni trovas facilan gradon da kronika konjunktivito,
kiun oni nomas kataro maljunula. La dauxrado de la konjunktivito
estas ordinare longa; multaj homoj suferas je gxi grandan parton de
sia vivo. La malsano povas konduki al komplikajxoj, kiuj parte donas
nerebonigeblajn sxangxojn. Al la plej oftaj komplikajxoj apartenas
la brulumo de la palpebra rando--blefarito--sekve de la ofta
malsekigxado de la randoj de la palpebroj per la pli ricxe eligataj
larmoj. Ankaux sekve de la malsekigxado per la larmoj la hauxto de la
malsupra palpebro estas atakata de ekzemo, aux gxi farigxas rigida kaj
mallongigxas, tiel ke la libera rando jam ne perfekte almetigxas al la
okulpomo. Sekve de tio la larma punkto jam ne trempigxas en la larman
lagon, per kio la forkondukado de la larmoj en la larman sakon estas
malhelpata, la fluado de la larmoj estas pligrandigata kaj tio cxi
denove efikas malutile sur la staton de la hauxto. Tiamaniere formigxas
rondo da eraroj, kiu kondukas al cxiam plua mallevigxo de la malsupra
palpebro, al la ektropio. Tiu cxi eliro estas ankoraux akcelata per
tio, ke la pacientoj ofte devisxas la defluantajn larmojn kaj cxe tio
pasigas la tukon de supre malsupren, per kio la malsupra palpebro estas
tirata malsupren. Se la mallongigxo de la palpebra hauxto, malsekigata
de larmoj, aperigas sin pli en direkto horizontala, tiam naskigxas
blefarofimozo. Fine la kataro ofte kauxzas ulceretojn de la korneo.
_Etiologio._ La kauxzoj de la kronika kataro estas : 1. Antauxirinta
kataro akra, kiu, anstataux plene sanigxi, transiris en la stadion
kronikan. 2. Komunaj malutilajxoj de diversaj specoj. Al ili apartenas
antaux cxio malbona aero, difektita per fumo, polvo, varmego, kunestado
de multe da homoj k. t. p. La laboristoj en fabrikoj, kie estas multe
da polvo, la kelneroj en la fumoplenaj restoracioj k. t. p. suferas
tre ofte je kronika konjunktivito. Al tio disponas ankaux malfrua
irado dormi, nokta maldormado, troa gxuado de alkoholaj trinkajxoj.
Cxe personoj, kiuj jam suferas je kronika konjunktivito, gxi multe
malbonigxas post cxia tiaspeca malutilajxo, ekzemple post vespero
pasigita en teatro aux en fumoplenaj cxambroj. La dauxra efikado de
vento kaj malbona vetero kauxzas cxe la vilagxanoj, veturilistoj k. s.
tiel oftan kataron. Pro tiu sama kauxzo ankaux okuloj forte elstarantaj,
aux kies palpebroj estas mallongigitaj (lagoftalmo), estas atakataj
de kataro, cxar ili tro malmulte estas defenditaj kontraux la aero.
La efiko, kiun faras sur la konjunktivon la konstanta kuntusxigxado
kun la aero, montrigxas la plej bone cxe la ektropio, cxe kiu la
nekasxita konjunktivo de la tarso farigxas forte rugxa kaj dika,
velursimila aux ecx tuberplena. Tiom same malbone kiel longedauxran
kuntusxigxadon kun la aero, la konjunktivo elportas ankaux la konstantan
foreston de tiu cxi lasta, tial cxe longe dauxranta cxirkauxligo de la
okulo ankaux aperas kronika kataro. 3. Troa strecxado de la okuloj,
precipe cxe personoj hipermetropiaj kaj astigmatismaj, povas kauxzi
kronikan kataron. 4. Lokaj malutilajxoj. Al ili apartenas incitado de
la konjunktivo per fremdaj korpoj, kiuj restas en la konjunktiva sako;
al tiaj fremdaj korpoj oni devas alkalkuli en pli vasta senco de la
vorto ankaux okulharojn, kiuj estas turnitaj kontraux la okulpomo. En
la plimulto da okazoj la loka malutilajxo konsistas en ia alia malsano
de la okulo, kiu aperigas post si la kataron kiel suferon sekvan, kiel
ekzemple blefarito aux infarktoj en la glandetoj Meibomaj. Retenigxo
de larmoj en sekvo de blenoreo de la larma sako aux de nesuficxa
trempigxado de la larmaj punktoj en la larman lagon estas ofta kauxzo de
la kataro, tial oni neniam devas forgesi cxe unuflanka kataro esplori,
cxu ne ekzistas ia sufero de la larmaj vojoj. La kataroj kauxzitaj de
cirkonstancoj lokaj distingigxas de la kataroj kauxzitaj de malutilajxoj
komunaj per tio, ke ili tre ofte estas unuflankaj, dum en la lasta okazo
laux la naturo de la afero pleje suferas ambaux okuloj.
_Terapio._ Estas kompreneble, ke la kuracado devas antaux cxio turni
atenton al la kauxza momento, per konforma reguligo de la komunaj
kondicxoj de la vivo, kiom tion cxi permesas la profesio de la paciento,
per forigo de ekzistantaj lokaj kauxzoj de la kataro k. t. p. Por la
kuracado de la konjunktivo mem ni antaux cxio, kiel cxe la kataro akra,
havas por nia dispono la nitran argxenton, kiun oni uzas por sxmirado
per peniko (en solvo 2 p. 100) aux por engutado (en solvo 1/4--1/2
p. 100). Oni uzas gxin nur en tiuj okazoj, en kiuj la kataro estas
akompanata de pli forta sekrecio kaj do malfirmigxo de la konjunktivo,
cxar tiaj periodoj de akra malsanigxo ofte okazas en la dauxro de cxiu
kronika kataro, kaj ankaux tiam, kiam ekzistas jam hipertrofio de la
konjunktivo. En la ceteraj okazoj suficxas adstringaj gutoj (okulakvoj),
kiujn la paciento mem povas al si engutadi. La plej uzataj el tiuj
cxi okulakvoj estas : flava adstringa okulakvo (collyrium adstringens
luteum), aux safrana tinkturo de opio (tinctura opii crocata), ambaux
ordinare estas porskribataj ne pure, sed miksite kun egala kvanto da
akvo; kupro aluna, zinko sulfura, ambaux en 1/2-1 p. 100 solvo; plue
aluno, tanino, bora acido kaj aliaj adstringantajxoj.
La vica ordo, en kiu tiuj cxi okulakvoj estas cititaj, respondas
proksimume al ilia lauxgradeco, de la plej fortaj gxis la plej
delikataj. Ili devas esti engutataj cxiutage unu aux du fojojn, sed ne
vespere. Ni elkalkulis tiom da ili, cxar estas bone havi pli grandan
elekton el ili, cxar cxe la longa dauxrado de la kataro oni ofte devas
sxangxi la rimedojn. Cxiu rimedo, uzata tro longe, perdas sian efikecon,
cxar la konjunktivo al gxi alkutimigxas. Kontraux la kungluigxado de
la palpebroj, kiel ankaux kontraux ekzistantaj ekskoriacioj oni igas
vespere antaux la endormigxo froti sur la fermitaj palpebroj sxmirajxon
kun blanka hidrarga precipitato (1/2-1 p. 100).
[Piednoto: Tiu cxi okulakvo, nomata ankaux okulakvo de Horst, nun
en la plimulto da landoj jam plu ne estas oficinala; tamen gxi faras
bonegajn servojn kaj en kelkaj okazoj oni povas gxin anstatauxigi per
neniu alia] rimedo. Laux la nova Auxstruja farmakopeo gxi devas esti
preparata en la sekvanta maniero
Rp. Amonio klora . . . . . . . . . . 0,5
Zinko sulfura. . . . . . . . . . 1,25
Solve en :
Akvo distilita . . . . . . . . . 200,0
Aldonu :
Kamforo. . . . . . . . . . . . . 0,4
Solvita en :
Spirito vina dissolvita. . . . . 20,0
Aldonu :
Safrano. . . . . . . . . . . . . 0,1
Tenu 24 horojn ofte skuante, filtru.
La okulakvo de Romershausen, kiu ankaux estas multe uzata cxe
kronika kataro de la okuloj, konsistas el miksajxo do fenkola
tinkturo kaj fenkola akvo.]
* * * * *
LA SUNHORLOGXO EN DIJON
(El la Revue Bourguignonne, publikigata de la Universitato de Dijon).
Multaj homoj en cxiu lando laboras nun por la propagando de la bela
lingvo internacia. La junaj frauxloj aux frauxlinoj sin gxoje amuzas,
skribante, legante, parolante pri cxiuj objektoj de la mondo, precipe
pri la plej konformaj al sia felicxa agxo. Ili tiel pruvas, pli kaj pli,
la mirindan kapablon de Esperanto esprimi tute la delikatajxojn de la
spirito kaj de la koro. La maljunaj, miaj egalagxuloj, aliflanke, povas
pruvi, ke tiu kapablo ne estas malpli mirinda por skribi, legi, paroli
pri cxiuj objektoj sciencaj.
Hodiaux mi do volas, malgraux malfortigxo pro laceco kaj klopodoj, en
la kelkaj sekvontaj linioj, doni rapide la priskribon kaj teorion de la
sunhorlogxo, kusxanta en la fundo de la cxarma Parko de Dijon, sur la
bordo de la beleta rivero nomata Ouche.
[Ilustrajxo: sundial1.png]
Sur la tero horizonta estas desegnitaj la du linioj NS (nordo-sudo)
kaj EO (oriento-okcidento) sin krucigxantaj rektangule en I. Du dekduoj
da markoj sxtonaj estas plantitaj, cxirkaux I, laux la fig. 1. Sur
sxtono lauxlonge de la linio SN estas markitaj punktoj kun la signoj de
la zodiako, de kankro al kapro, sur unu flanko de SN, kaj de kapro al
kankro sur la alia flanko. Cxiu promenanto tra la Parko, kiu volas scii
la horon, iru stari rekte sur la punkto zodiaka respondanta al la tago
de lia promenado kaj li vidos sian ombron direktatan al la punkto sxtona
markita per la horo sercxata.
Oni vidas ke en tiu cxi horlogxo :
1) La ombrojxetilo estas movebla, sed cxiam vertikala, kaj staranta
sur NS, en iu punkto A, kies interspaco d al I estas funkcio nur de la
deklinigxo D de la suno;
2) La koordinatoj x, y de cxiu marko sxtona M estas funkcioj nur de
la horo h, videble skribita sur M.
Komparante la sunhorlogxon kun bona posxhorlogxo, oni certigxos pri
la gxusteco de la unua.
Mi scias nek la epokon nek la uzitan manieron de la konstruo de
tiu cxi sunhorlogxo; kaj mi ne konas, alian ekzempleron de tia en iaj
urboj aux libroj. Sed tion cxi nia eminenta kolego Charles Meray povus,
sendube, al ni sciigi; mi do petas lin ke li volu skribi la historion de
tiu malofta horlogxo en Esperanto, lingvo, en kiu li estas tiel majstro
kiel en matematiko.
Atendante tiun historion, oni vidos facile la eblon konstrui gxuste
tian sunhorlogxon, se oni sercxos la formulojn liverantajn x, y kaj d.
Oni nomu :
d = la kolatitudon de la loko.
a = la azimuton de la suno.
D = gxian deklinigxon.
h = gxian angulon horan aux la horon veran.
Oni scias, ke la triangulo formita, sur la sfero cxiela, per la polo,
la zenito kaj la suno donas :
kos f kos h - sin f tg D
(1) kot a = ------------------------
sin h
[Ilustrajxo: sundial2.png]
Por ke la ombro de ombrojxetilo, vertikale metila en A, pasu tra la
punkto M (x, y) respondanta al h, estas necesa la rilato
(2) d = y - x kot a
evidenta per la fig. 2 : Sed devas dependi x, y nur de h, kaj d nur
de D; oni do havas
df
--= 0
dh
aux
dy d kot a dx
(3)--= x-------+--kot a
dh dh dh
Sekve, metinte anstataux (kot a) kaj (d kot a)/dh iliajn valorojn
eltiritajn el la formulo (1), oni havas
dy
4) --=
dh
sin f ( dx ) kos f ( dx )
-----tg D ( (x kot h---) --------( x---sin h kos h )
sin h ( dh ) sin^2 h ( dh )
Por ke y dependu nur de h, estas necese nuligi la koeficienton de tg
D, aux skribi
x
- = kot h. dh
d
de kie
x = C sin h
C estante konstanto arbitra. Sekve (4) donas
dy kos f
--= C-----( -1 + kos^2 h ) = C kos f sin h,
dh sin h
de kie
y = C kos f kos h + C';
tie cxi C' estas alia konstanto arbitra. Fine (2) liveros :
d = C kos f kos h + C' - C ( kos f kos h - sin f tg D )
= C sin f tg D + C'.
Resume, oni vidas ke :
1) La sxtonaj markoj estas trovitaj per
x = C sin h, y = C kos f kos h + C'
kaj metitaj sur la elipso
x^2 (y-C')^2
---+----------- = 1.
C^2 C^2 kos^2 f
2) La zodiakaj punktoj estas trovitaj per
d = C sin f tg D + C'.
La konstruinto de la horlogxo Dijona elektis C' = 0 pro simpleco, kaj
C de longeco agrabla rilate al la largxeco de la vojo kondukanta al tiu
horlogxo tiel stranga kaj interesa.
Nuligante C', oni havas :
(5) x = C sin h; y = C kos h kos f
(6) d = C tg D sin f.
La formuloj (5) montras, videble, ke M estas la projekcio horizonta
de la punkto m, kiu respondas al la horo h sur la rondo tagnoktegaliga,
farita per la radio C priskribita.
La formulo (6) montras, same videble, ke d estas la projekcio
horizonta de la longo C tg D, metita sur la polusojlinio de la centro I
de la sfero cxiela al la nordo aux la sudo, laux tio ke D estas norda
aux suda.
Se do oni konsideras sunhorlogxon tagnoktegaligan, kies ombrojxetilo
estas de longeco C tg D, sxangxanta lauxtage, oni povas diri :
La sunhorlogxo Dijona estas la projekcio horizonta de la sunhorlogxo
tagnoktegaliga.
Tiu tre simpla rezultato estas videbla geometrie, en la sekvanta
maniero.
[Ilustrajxo: sundial3.png]
Sur la sfero cxiela havanta I kiel centron, C sek D kiel radion, ni
konsideru, en la horo h, la punkton m', rekte kontrauxan al la situacio
sfera de la suno.
Dum unu tago suna, m' lauxkuras rondeton B' m', kies radio I' m'
estas C sek D kos D aux la konstanto C.
Oni povas rigardi la rondeton B' m' kiel sunhorlogxon
tagnoktegaligan, kies I'P estas ombrojxetilo kaj m' punkto hora
respondanta al h.
La projekcio horizonta de tiu cxi rondo B' m' estas la elipso BM,
kies aksoj, direktataj laux NS kaj EO, estas de longecoj konstantaj C
cos f kaj C; sed kies centro I", projekcio de I', estas en nekonstanta
malproksimeco de I, egala al la projekcio d de II'. Oni do havas por d
dependanta nur de D,
d = C sek D sin D sin f = C tg D sin f.
Aliparte, la ombro horizonta de la ombrojxetilo IZ trairas la elipson
en la punkto M, projekcio de m' kaj dependanta nur de h.
Fine, se oni translacie movigas laux interspaco de grandeco egala,
paralela sed kontrauxa al d, t. e. paralela al--d, la rondon B' m',
la elipson BM, la ombrojxetilon IZ, samtempe, kiel solidon, oni havas,
videble, la sunhorlogxon Dijonan kun gxia pure geometria klarigo, tiel
simpla kiel la teorio de la tagnoktegaliga sunhorlogxo.
L.-J. GRUEY,
Direktoro de la Observatorio de Besancon.
* * * * *
VI
ARTIKOLOJ PRI ESPERANTO
* * * * *
EL LA UNUA LIBRO DE LA LINGVO
ESPERANTO
La nun proponatan brosxuron la leganto kredeble prenos en la manojn
kun malkonfido, kun antauxe preta penso, ke al li estos proponata ia
neefektivigebla utopio; mi devas tial antaux cxio peti la leganton, ke
li formetu tiun cxi antauxjugxon kaj ke li pripensu serioze kaj kritike
la proponatan aferon.
Mi ne parolos tie cxi vaste pri tio, kian grandegan signifon havus
por la homaro la enkonduko de unu komune akceptita lingvo internacia,
kiu prezentus egalrajtan proprajxon de la tuta mondo, apartenante
speciale al neniu el la ekzistantaj nacioj. Kiom da tempo kaj laboroj
estas perdata por la ellernado de fremdaj lingvoj, kaj malgraux cxio,
elveturante el la limoj de nia patrujo, ni ordinare ne havas la eblon
komprenigxadi kun similaj al ni homoj. Kiom da tempo, laboroj kaj
materialaj rimedoj estas perdata por tio, ke la produktoj de unu
literaturo estu aligitaj al cxiuj aliaj literaturoj, kaj en la fino cxiu
el ni povas per tradukoj konatigxi nur kun la plej sensignifa parto
de fremdaj literaturoj; sed cxe ekzistado de lingvo internacia cxiuj
tradukoj estus farataj nur en tiun cxi lastan, kiel neuxtralan, al
cxiuj kompreneblan, kaj la verkoj, kiuj havas karakteron internacian,
estus eble skribataj rekte en gxi. Falus la hxinaj muroj inter la homaj
literaturoj; la literaturaj produktoj de aliaj popoloj farigxus por ni
tiel same atingeblaj, kiel la verkoj de nia propra popolo; la legatajxo
farigxus komuna por cxiuj homoj, kaj kune kun gxi ankaux la edukado,
idealoj, konvinkoj, celado,--kaj la popoloj interproksimigxus kiel
unu familio. Devigataj dividi nian tempon inter diversaj lingvoj, ni
ne havas la eblon dece fordoni nin ecx al unu el ili, kaj tial de unu
flanko tre malofte iu el ni posedas perfekte ecx sian patran lingvon,
kaj de la dua flanko la lingvoj mem ne povas dece ellaborigxi, kaj,
parolante en nia patra lingvo, ni ofte estas devigataj aux preni vortojn
kaj esprimojn de fremdaj popoloj, aux esprimi nin neprecize kaj ecx
pensi lame dank' al la nesuficxeco de la lingvo. Alia afero estus, se
cxiu el ni havus nur du lingvojn,--tiam ni pli bone ilin posedus kaj
tiuj cxi lingvoj mem povus pli ellaborigxadi kaj perfektigxadi kaj
starus multe pli alte, ol cxiu el ili staras nun. Kaj la lingvo ja
estas la cxefa motoro de la civilizacio : dank' al la lingvo ni tiel
altigxis super la bestoj, kaj ju pli alte staras la lingvo, des pli
rapide progresas la popolo. La diferenco de la lingvoj prezentas la
esencon de la diferenco kaj reciproka malamikeco de la nacioj, cxar tio
cxi antaux cxio falas en la okulojn cxe renkonto de homoj : la homoj
ne komprenas unu la alian kaj tial ili tenas sin fremde unu kontraux
la alia. Renkontigxante kun homoj, ni ne demandas, kiajn politikajn
konvinkojn ili havas, sur kiu parto de la tera globo ili naskigxis,
kie logxis iliaj prapatroj antaux kelke da miljaroj : sed tiuj cxi
homoj ekparolas, kaj cxiu sono de ilia parolo memorigas nin, ke ili
estas fremdaj por ni. Kiu unu fojon provis logxi en urbo, en kiu logas
homoj de diversaj reciproke batalantaj nacioj, tiu eksentis sendube,
kian grandegan utilon alportus al la homaro lingvo internacia, kiu,
_ne entrudigxante en la doman vivon de la popoloj_, povus, almenaux
en landoj kun diverslingva logxantaro, esti lingvo regna kaj societa.
Kian, fine, grandegan signifon lingvo internacia havus por la scienco,
komerco--per unu vorto, sur cxiu pasxo--pri tio mi ne bezonas vaste
paroli. Kiu almenaux unu fojon serioze ekmeditis pri tiu cxi demando,
tiu konsentos, ke nenia ofero estus tro granda, se ni povus per gxi
akiri al ni lingvon komunehoman. Tial cxiu ecx la plej malforta provo
en tiu cxi direkto meritas atenton. Al la afero, kiun mi nun proponas
al la leganta publiko, mi oferis miajn plej bonajn arojn; mi esperas,
ke ankaux la leganto, pro la graveco de la afero, volonte oferos al gxi
iom da pacienco kaj atente tralegos la nun proponatan brosxuron gxis la
fino.
Mi ne analizos tie cxi la diversajn provojn, faritajn kun la celo
krei lingvon internacian. Mi turnos nur la atenton de la legantoj
al tio, ke cxiuj tiuj cxi provoj aux prezentis per si sistemon da
signoj por mallonga interkomunikigxo en okazo de granda bezono, aux
kontentigxis je plej natura simpligo de la gramatiko kaj je anstatauxigo
de la vortoj ekzistantaj en la lingvoj per vortoj aliaj, arbitre
elpensitaj. La provoj de la unua kategorio estis tiel komplikitaj
kaj tiel nepraktikaj, ke cxiu el ili mortis tuj post la naskigxo; la
provoj de la dua kategorio jam prezentis per si _lingvojn_, sed da
_internacia_ ili havis en si _nenion_. La auxtoroj ial nomis siajn
lingvojn "tutmondaj", eble nur pro tio, ke en la tuta mondo estis neniu
persono, kun kiu oni povus komprenigxi per tiuj cxi lingvoj! Se por la
tutmondeco de ia lingvo estas suficxe, ke unu persono gxin nomu tia, en
tia okazo cxiu el la ekzistantaj lingvoj povas farigxi tutmonda laux
la deziro de cxiu aparta persono. Cxar tiuj cxi provoj estis fonditaj
sur la naiva espero, ke la mondo renkontos ilin kun gxojo kaj unuanime
donos al ili sankcion, kaj tiu cxi unuanima konsento gxuste estas la
plej neebla parto de la afero, pro la natura indiferenteco de la mondo
por kabinetaj provoj, kiuj ne alportas al gxi senkondicxan utilon,
sed kalkulas je gxia preteco pionire oferi sian tempon,--tial estas
kompreneble, kial tiuj cxi provoj renkontis plenan fiaskon; cxar la
plej granda parto de la mondo tute ne interesis sin je tiuj cxi provoj,
kaj tiuj, kiuj sin interesis, konsideris, ke ne estas inde perdi tempon
por la lernado de lingvo, en kiu neniu nin komprenos krom la auxtoro;
"antauxe la mondo", ili diris, "aux kelkaj milionoj da homoj ellernu
tiun cxi lingvon, tiam mi ankaux gxin lernos". Kaj la afero, kiu povus
alporti utilon al cxiu aparta adepto nur tiam, se antauxe jam ekzistus
multego da aliaj adeptoj, trovis nenian akceptanton kaj montrigxis
malvive naskita. Kaj se unu el la lastaj provoj, "Volapuek", akiris,
kiel oni diras, certan nombron da adeptoj, tio cxi estas nur tial, ke
la ideo mem de lingvo "tutmonda" estas tiel alta kaj alloga, ke homoj,
kiuj havas la inklinon entuziasmigxi kaj dedicxi sin al pionireco,
oferas sian tempon en la espero, ke _eble_ la afero sukcesos. Sed la
nombro de la entuziasmuloj atingos certan ciferon kaj haltos, kaj la
malvarma indiferenta mondo ne volos oferi sian tempon por tio, ke gxi
povu komunikigxadi kun tiuj cxi nemultaj,--kaj tiu cxi lingvo, simile
al la antauxaj provoj, mortos, alportinte absolute nenian utilon.
[Piednoto: Tiuj cxi vortoj estis skribitaj en la komenco de la jaro
1887, kiam Volapuek havis en la tuta mondo grandegan gloron kaj rapidege
progresadis! La tempo baldaux montris, ke la antauxdiro de la auxtoro de
Esperanto ne estis erara.]
La demando pri lingvo internacia okupadis min jam longe; sed sentante
min nek pli talenta, nek pli energia, ol la auxtoroj de cxiuj senfrukte
pereintaj provoj, mi longan tempon limigadis min nur per revado kaj
nevola meditado super tiu cxi afero. Sed kelke da felicxaj ideoj, kiuj
aperis kiel frukto de tiu cxi nevola meditado, kuragxigis min por plua
laborado kaj igis min ekprovi, cxu ne prosperos al mi sisteme venki
cxiujn barojn por la kreo kaj enkonduko en uzadon de racia lingvo
internacia.
Sxajnas al mi, ke tiu cxi afero iom prosperis al mi, kaj tiun cxi
frukton de longatempaj persistaj laboroj mi proponas nun al la prijugxo
de la leganta mondo.
La plej cxefaj problemoj, kiujn estis necese solvi, estis la
sekvantaj :
I) Ke la lingvo estu eksterordinare facila, tiel ke oni povu ellerni
gxin ludante.
II) Ke cxiu, kiu ellernis tiun cxi lingvon, povu tuj gxin uzi por
la komprenigxado kun homoj de diversaj nacioj, tute egale cxu tiu cxi
lingvo estos akceptita de la mondo kaj trovos multe da adeptoj aux ne,
--t.e. ke la lingvo jam de la komenco mem kaj dank' al sia propra
konstruo povu servi kiel efektiva rimedo por internaciaj komunikigxoj.
III) Trovi rimedojn por venki la indiferentecon de la mondo kaj
igi gxin kiel eble plej baldaux kaj amase komenci uzadi la proponatan
lingvon kiel lingvon vivan,--ne kun sxlosilo en la manoj kaj en okazoj
de ekstrema bezono.
El cxiuj projektoj, kiuj en diversaj tempoj estis proponitaj al
la mondo, ofte sub la lauxta, per nenio pravigita nomo de "lingvo
tutmonda", neniu solvis pli ol _unu_ el la diritaj problemoj, kaj ecx
tiun cxi nur _parte_. Krom la supre montritaj tri cxefaj problemoj, mi
devis, kompreneble, solvi ankoraux multajn aliajn, sed pri ili, cxar ili
estas ne esencaj, mi ne parolos tie cxi. Antaux ol mi transiros al la
klarigo de tio, kiel mi solvis la supre diritajn problemojn, mi devas
peti la leganton mediti iom pri la signifo de tiuj cxi problemoj kaj ne
preni tro facile miajn rimedojn de solvo sole nur tial, cxar ili aperos
al li eble kiel tro simplaj. Mi petas tion cxi tial, cxar mi scias la
inklinon de la plimulto da homoj rigardi aferon kun des pli da estimego,
ju pli gxi estas komplikita, ampleksa kaj malfacile-digestebla. Tiaj
personoj, ekvidinte la malgrandegan lernolibron kun plej simplaj kaj por
cxiu plej kompreneblaj reguloj, povas preni la aferon kun ia malestima
malsxato, dum gxuste la atingo de tiu cxi simpleco kaj mallongeco,
la alkonduko de cxiu objekto el la formoj komplikitaj, el kiuj ili
naskigxis, al la formoj plej facilaj--prezentis la plej malfacilan
parton de la laboro.
I
La unuan problemon mi solvis en la sekvanta maniero :
a) Mi simpligis gxis nekredebleco la gramatikon, kaj al tio de unu
flanko en la spirito de la ekzistantaj vivaj lingvoj, por ke gxi povu
facile eniri en la memoron, kaj de la dua flanko--neniom deprenante
per tio cxi de la lingvo la klarecon, precizecon kaj flekseblecon. _La
tutan gramatikon de mia lingvo oni povas bonege ellerni en la dauxro
de unu horo._ La grandega faciligo, kiun la lingvo ricevas de tia
gramatiko, estas klara por cxiu.
b) Mi kreis regulojn por _vortofarado_ kaj per tio cxi mi enportis
grandegan ekonomion rilate la nombron de la vortoj ellernotaj, ne sole
ne deprenante per tio cxi de la lingvo gxian ricxecon, sed kontrauxe,
farante la lingvon--dank' al la eblo krei el unu vorto multajn aliajn
kaj esprimi cxiujn eblajn nuancojn de la penso--pli ricxa ol la plej
ricxaj naturaj lingvoj. Tion cxi mi atingis per la enkonduko de diversaj
prefiksoj kaj sufiksoj, per kies helpo cxiu povas el unu vorto formi
diversajn aliajn vortojn, ne bezonante ilin lerni. (Pro oportuneco al
tiuj cxi prefiksoj kaj sufiksoj estas donita la signifo de memstaraj
vortoj, kaj kiel tiaj ili estas lokitaj en la vortaro.) Ekzemple :
1) La prefikso "mal" signifas rektan kontrauxajxon de la ideo;
sekve, sciante la vorton "bona", ni jam mem povas formi la vorton
"malbona", kaj la ekzistado de aparta vorto por la ideo "malbona" estas
jam superflua; alta--malalta; estimi--malestimi k. t. p. Sekve,
ellerninte unu vorton "mal", ni jam estas liberigitaj de la lernado de
grandega serio da vortoj, kiel ekzemple "malmola" (sciante "mola"),
malvarma, malnova, malpura, malproksima, malricxa, mallumo, malhonoro,
malsupre, malami, malbeni k. t. p., k. t. p.
2) La sufikso "in" signifas la virinan sekson : sekve, sciante
"frato", ni jam mem povas formi "fratino", patro--patrino. Sekve
superfluaj jam estas la vortoj "avino, filino, fiancxino, knabino,
kokino, bovino" k. t. p.
3) La sufikso "il" signifas instrumenton por la donita farado.
Ekzemple trancxi--trancxilo; superfluaj estas : "kombilo, hakilo,
sonorilo, plugilo, glitilo" k. t. p. Kaj similaj aliaj prefiksoj kaj
sufiksoj.
Krom tio mi donis komunan regulon, ke cxiuj vortoj, kiuj jam farigxis
internaciaj (la tiel nomataj "fremdaj vortoj"), restas en la lingvo
internacia nesxangxataj, akceptante nur la internacian ortografion;
tiamaniere grandega nombro da vortoj farigxas superfluaj por la lernado;
ekzemple : lokomotivo, redakcio, telegrafo, nervo, temperaturo, centro,
formo, publiko, platino, botaniko, figuro, vagono, komedio, ekspluati,
deklami, advokato, doktoro, teatro k. t. p., k. t. p.
Dank' al la supre montritaj reguloj kaj ankoraux al kelkaj flankoj de
la lingvo, pri kiuj mi trovas superflue tie cxi detale paroli, la lingvo
farigxas eksterordinare facila, kaj la tuta laboro de gxia ellernado
konsistas nur en la ellernado de tre malgranda nombro da vortoj, el
kiuj laux difinitaj reguloj, sen apartaj kapabloj kaj strecxado de
la kapo, oni povas formi cxiujn vortojn, esprimojn kaj frazojn, kiuj
estas necesaj. Cetere ecx tiu cxi malgranda nombro da vortoj, kiel oni
vidos malsupre, estas tiel elektita, ke ilia ellernado por homo iomete
klera estas afero eksterordinare facila. La ellernado de tiu cxi lingvo
sonora, ricxa kaj por cxiuj komprenebla (la kauxzojn vidu malsupre)
postulas sekve ne tutan serion da jaroj, kiel cxe la aliaj lingvoj,--
por gxia ellernado suficxas _kelke da tagoj_. Pri tio cxi cxiu povas
konvinkigxi, cxar al la nuna brosxuro estas aldonita _plena lernolibro_.
[Piednoto: En la originalo de la unua libro pri Esperanto en la fino
estis presita la tuta gramatiko kaj vortaro el cxirkaux mil vortoj.]
II
La duan problemon mi solvis en la sekvanta maniero :
a) Mi arangxis plenan _dismembrigon_ de la ideoj en memstarajn
vortojn, tiel ke la tuta lingvo, anstataux vortoj en diversaj gramatikaj
formoj, konsistas sole nur el _sensxangxaj_ vortoj. Se vi prenos verkon,
skribitan en mia lingvo, vi trovos, ke tie cxiu vorto sin trovas _cxiam_
kaj _sole_ en unu konstanta formo, nome en tiu formo, en kiu gxi estas
presita en la vortaro. Kaj la diversaj formoj gramatikaj, la reciprokaj
rilatoj inter la vortoj k. t. p. estas esprimataj per la kunigo de
sensxangxaj vortoj. Sed cxar simila konstruo de lingvo estas tute
fremda por la Euxropaj popoloj kaj alkutimigxi al gxi estus por ili
afero malfacila, tial mi tute alkonformigis tiun cxi dismembrigxon de
la lingvo al la spirito de la lingvoj Euxropaj, tiel ke se iu lernas
mian lingvon laux lernolibro, ne traleginte antauxe la antauxparolon
(kiu por la lernanto estas tute senbezona),--li ecx ne supozos, ke
la konstruo de tiu cxi lingvo per io diferencas de la konstruo de lia
patra lingvo. Tiel ekzemple la devenon de la vorto "fratino", kiu en
efektiveco konsistas el tri vortoj : _frat_ (frato), _in_ (virino),
_o_ (kio estas, ekzistas) (--kio estas frato-virino = fratino),--la
lernolibro klarigas en la sekvanta maniero : frato = _frat_; sed cxar
cxiu substantivo en la nominativo _finigxas_ per "o"--sekve _frat'o_;
por la formado de la sekso virina de tiu sama ideo, oni enmetas la
vorteton "in"; sekve fratino--_frat'in'o_; kaj la signetoj estas
skribataj tial, cxar la gramatiko postulas ilian metadon inter la
apartaj konsistaj partoj de la vortoj. En tia maniero la dismembrigxo de
la lingvo neniom embarasas la lernanton; li ecx ne suspektas, ke tio,
kion li nomas finigxo aux prefikso aux sufikso, estas tute memstara
vorto, kiu cxiam konservas egalan signifon, tute egale, cxu gxi estos
uzata en la fino aux en la komenco de alia vorto aux memstare, ke cxiu
vorto kun egala rajto povas esti uzata kiel vorto radika aux kiel
gramatika parteto. Kaj tamen la rezultato de tiu cxi konstruo de la
lingvo estas tia, ke cxion, kion vi skribos en la lingvo internacia, tuj
kaj kun plena precizeco (per sxlosilo aux ecx sen gxi) komprenos cxiu,
kiu ne sole ne ellernis antauxe la gramatikon de la lingvo, sed ecx
neniam auxdis pri gxia ekzistado.
Mi klarigos tion cxi per ekzemplo :
Mi trovigxis en Rusujo, ne sciante ecx unu vorton rusan; mi bezonas
turni min al iu, kaj mi skribas al li sur papereto en libera lingvo
internacia ekzemple la jenon :
"Mi ne sci'as, kie mi las'is mi'a'n baston'o'n; cxu vi gxi'n ne
vid'is?"
Mi proponas al mia interparolanto vortaron internacia-rusan kaj mi
montras al li la komencon, kie per grandaj literoj estas presita la
sekvanta frazo : _Cxion, kio estas skribita en la lingvo internacia,
oni povas kompreni per helpo de tiu cxi vortaro. Vortoj, kiuj prezentas
kune unu ideon, estas skribataj kune, sed dividataj unu de la alia per
signeto; tiel ekzemple la vorto frat'in'o, prezentante unu ideon, estas
kunmetita el tri vortoj, el kiuj cxiun oni devas sercxi aparte._
Se mia interparolanto neniam auxdis pri la lingvo internacia, li
komence rigardos min tre mirigite, sed li prenos mian papereton, sercxos
en la montrita maniero en la vortaro kaj trovos jenon :
_Mi_ Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . ja
_ne_ nje, njet. . . . . . . . . . . . . . nje
_sci_ znatj. . . . . . . . . . . . . . . . )
_as_ oznacxajet nastojasxcxeje. . . . . . ) znaju
vremja glagola. . . . . . . )
_kie_ gdje . . . . . . . . . . . . . . . . gdje
_mi_ ja . . . . . . . . . . . . . . . . . ja
_las_ ostavljatj . . . . . . . . . . . . . ) ostavil
_is_ oznacxajet prosxedsxeje vremja . . . )
_mi_ ja . . . . . . . . . . . . . . . . . )
_a_ oznacxajet prilagatelnoje. . . . . . ) (moj) moju
_n_ oznacxajet vinitelnij padejx . . . . )
_baston_ palka. . . . . . . . . . . . . . . . )
_o_ oznacxajet susxcxestvitelnoje. . . . ) palku
_n_ oznacxajet vinitelnij padejx . . . . )
_cxu_ li . . . . . . . . . . . . . . . . . li
_vi_ vi, ti . . . . . . . . . . . . . . . vi
_gxi_ ono. . . . . . . . . . . . . . . . . ) (jego) jejo
_n_ oznacxajet vinitelnij padejx . . . . )
_ne_ nje. . . . . . . . . . . . . . . . . nje
_vid_ vidjetj. . . . . . . . . . . . . . . ) vidjel (i)
_is_ oznacxajet prosxedsxeje vremja . . . )
En tia maniero la ruso klare komprenos, kion mi de li deziras. Se li
volos respondi al mi, mi montras al li la vortaron rusa-internacian, en
kies komenco estas presite : _Se vi deziras esprimi ion en la lingvo
internacia, uzu tiun cxi vortaron, sercxante la vortojn en la vortaro
mem kaj la finigxojn por la gramatikaj formoj en la gramatika aldono,
en la paragrafo de la responda parto de parolo._ Cxar en tiu aldono,
kiel oni vidas en la lernolibro, la plena gramatiko de cxiu parto de
parolo okupas ne pli ol kelke da linioj, tial la trovado de la finigxo
por la esprimo de responda gramatika formo okupos ne pli da tempo, ol la
trovado de vorto en la vortaro.
Mi turnas la atenton de la leganto al la klarigita punkto, kiu
sxajne estas tre simpla, sed havas grandegan praktikan signifon. Estas
superflue diri, ke en alia lingvo vi kun persono, ne posedanta tiun
cxi lingvon, ne havas la eblon komprenigxadi ecx per la helpo de la
plej bona vortaro, cxar, por povi fari uzon el la vortaro de ia el la
ekzistantaj lingvoj, oni devas antauxe pli aux malpli scii tiun cxi
lingvon. Por povi trovi en la vortaro la donitan vorton, oni devas
scii gxian fundamentan formon, dum en la interligita parolado cxiu
vorto ordinare estas uzita en ia gramatika sxangxo, kiu ofte estas
neniom simila je la fundamenta formo, en kunigo kun diversaj prefiksoj,
sufiksoj k. t. p.; tial, se vi antauxe ne konas la lingvon, vi preskaux
neniun vorton trovos en la vortaro, kaj ecx tiuj vortoj, kiujn vi
trovos, donos al vi nenian komprenon pri la signifo de la frazo. Tiel
ekzemple, se mi la supre donitan frazon skribus germane (Ich weiss nicht
wo ich meinen Stock gelassen habe; haben sie ihn nicht gesehen), tiam
persono, ne scianta la lingvon germanan, trovos en la vortaro la jenon :
"Mi--blanka--ne--kie--mi--pensi--bastono aux etagxo--
kvieta--havo--havi--sxi--?--ne--?--".
Mi ne parolas jam pri tio, ke la vortaro de cxiu el la ekzistantaj
lingvoj estas treege vasta kaj sercxi en gxi 2-3 vortojn unu post alia
jam lacigas, dum la vortaro internacia, dank' al la dismembra konstruo
de la lingvo, estas tre malgranda kaj oportuna; mi ne parolas jam ankaux
pri tio, ke en cxiu lingvo cxiu vorto havas en la vortaro multe da
signifoj, el kiuj oni devas divenprove elekti la gxustan. Kaj se vi
ecx imagos al vi lingvon kun la plej ideala simpligita gramatiko, kun
konstanta difinita signifo por cxiu vorto,--en cxiu okazo, por ke la
adresito per helpo de la vortaro komprenu vian skribon, estus necese,
ke li antauxe ne sole ellernu la gramatikon, sed ke li ankaux akiru en
gxi suficxan spertecon, por facile helpi al si, distingi vorton radikan
de vorto gramatike sxangxita, devena aux kunmetita k. t. p.,--t. e.
la utilo de la lingvo denove dependus de la nombro da adeptoj, kaj cxe
manko de la lastaj gxi prezentus nulon. Cxar, sidante ekzemple en vagono
kaj dezirante demandi vian najbaron, "kiel longe ni atendos en N.", vi
ja ne proponos al li antauxe ellerni la gramatikon de la lingvo! Sed
en la lingvo internacia vi povas esti tuj komprenita de membro de cxia
nacio, se li ne sole ne posedas tiun cxi lingvon, sed ecx neniam auxdis
pri gxi. Cxiun libron, verkitan en la lingvo internacia, libere povas,
kun vortaro en la mano, legi cxiu, sen ia antauxpreparigxo kaj ecx sen
bezono antauxe tralegi ian antauxparolon, klarigantan la uzadon de la
vortaro; kaj homo klera, kiel oni vidos malsupre, ecx la vortaron devas
uzi tre malmulte.
Se vi deziras skribi, ekzemple, al iu hispano Madridon, sed nek vi
scias lian lingvon, nek li vian, kaj vi dubas, cxu li scias la lingvon
internacian aux cxu li ecx auxdis pri gxi,--vi povas tamen kuragxe
skribi al li, kun la plena certeco, ke li vin komprenos! Cxar, dank'
al la dismembra konstruo de la lingvo internacia, la tuta vortaro,
kiu estas necesa por la ordinara vivo, okupas, kiel oni vidas el la
almetita ekzemplero, ne pli ol malgrandan folieton, eniras oportune
en la plej malgrandan koverton kaj povas esti ricevita por kelke da
centimoj en kia ajn lingvo,--tial vi bezonas nur skribi leteron en
la lingvo internacia, enmeti en la leteron hispanan ekzempleron de la
vortareto,--kaj la adresito vin jam komprenos, cxar tiu cxi vortareto
ne sole prezentas oportunan plenan sxlosilon por la letero, sed gxi
mem jam klarigas sian difinon kaj manieron de uzado. Dank' al la plej
vasta reciproka kunigebleco de la vortoj, oni povas per helpo de tiu
cxi malgranda vortaro esprimi cxion, kio estas necesa en la ordinara
vivo; sed, kompreneble, vortoj renkontataj malofte, vortoj tehxnikaj
(kaj ankaux vortoj "fremdaj", supozeble konataj al cxiuj, ekzemple
"tabako", "teatro", "fabriko" k. t. p.) en gxi ne estas troveblaj;
tial se vi bezonas nepre uzi tiajn vortojn kaj anstatauxigi ilin per
aliaj vortoj aux tutaj esprimoj estas neeble, tiam vi devos jam uzi
vortaron _plenan_, kiun vi tamen ne bezonas transsendi al la adresato :
vi povas nur apud la diritaj vortoj skribi en krampoj ilian tradukon en
la lingvon de la adresato.
b). Sekve, dank' al la supre montrita konstruo de la lingvo, mi povas
komprenigxadi per gxi kun kiu mi volas. La sola maloportuneco (gxis la
komuna enkonduko de la lingvo) estos nur tio, ke mi bezonos cxiufoje
atendi, gxis mia interparolanto analizos miajn pensojn. Por forigi
kiom eble ankaux tiun cxi maloportunecon (almenaux cxe komunikigxado
kun homoj kleraj), mi agis en la sekvanta maniero : la vortaron mi
kreis ne arbitre, sed kiom eble el vortoj konataj al la tuta klera
mondo. Tiel ekzemple la vortojn, kiuj estas egale uzataj en cxiuj
civilizitaj lingvoj (la tiel nomatajn "fremdajn" kaj "tehxnikajn"),
mi lasis tute sen ia sxangxo; el la vortoj, kiuj en malsamaj lingvoj
sonas malegale, mi prenis aux tiujn, kiuj estas komunaj al du tri plej
cxefaj Euxropaj lingvoj, aux tiujn, kiuj apartenas nur al unu lingvo,
sed estas popularaj ankaux cxe la aliaj popoloj; en tiuj okazoj, kiam
la donita vorto en cxiu lingvo sonas alie, mi penis trovi vorton,
kiu havus eble nur signifon proksimuman aux uzon pli maloftan, sed
estus konata al la plej cxefaj nacioj (ekzemple la vorto "proksima" en
cxiu lingvo sonas alie; sed se ni prenos la latinan "plej proksima"
(_proximus_), tiam ni vidos, ke gxi, en diversaj sxangxoj, estas uzata
en cxiuj plej cxefaj lingvoj; sekve se mi la vorton "proksima" nomos
_proksim_, mi estos pli aux malpli komprenata de cxiu klera homo); en
la ceteraj okazoj mi prenadis ordinare el la lingvo latina, kiel lingvo
duone-internacia. (Mi flankigxadis de tiuj cxi reguloj nur tie, kie tion
cxi postulis apartaj cirkonstancoj, kiel ekzemple la evito de homonimoj,
la simpleco de la ortografio k. t. p.). Tiamaniere cxe korespondado kun
meze-klera Euxropano, kiu tute ne lernis la lingvon internacian, mi
povas esti certa, ke li ne sole min komprenos, sed ecx sen bezono tro
multe sercxadi en la vortaro, kiun li uzos nur cxe vortoj dubaj.
* * * * *
PLENA GRAMATIKO DE ESPERANTO
A. Alfabeto.
Aa, Bb, Cc, Cxcx, Dd, Ee, Ff, Gg, Gxgx, Hh, Hxhx, Ii, Jj, Jxjx, Kk,
Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Sxsx, Tt, Uu, Uxux, Vv, Zz.
Rimarko. Presejoj, kiuj ne posedas la literojn cx, gx, hx, jx, sx,
ux, povas anstataux ili uzi ch, gh, hh, jh, sh, u.
B. Reguloj.
1) _Artikolo_ nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita
(la), egala por cxiuj seksoj, kazoj kaj nombroj.
Rimarko. La uzado de la artikolo estas tia sama, kiel en la aliaj
lingvoj. La personoj, por kiuj la uzado de la artikolo prezentas
malfacilajxon, povas en la unua tempo tute gxin ne uzi.
2) La substantivoj havas la finigxon "o". Por la formado de la
multenombro oni aldonas la finigxon "j". Kazoj ekzistas nur du :
nominativo kaj akuzativo; la lasta estas ricevata el la nominativo per
la aldono de la finigxo "n". La ceteraj kazoj estas esprimataj per helpo
de prepozicioj (la genitivo per "de", la dativo per "al", la ablativo
per "per" aux aliaj prepozicioj laux la senco).
3) La adjektivo finigxas per "a". Kazoj kaj nombroj kiel cxe la
substantivo. La komparativo estas farata per la vorto "pli", la
superlativo per "plej"; cxe la komparativo oni uzas la prepozicion "ol".
4) La numeraloj fundamentaj (ne estas deklinaciataj) estas : unu,
du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naux, dek, cent, mil. La dekoj
kaj centoj estas formataj per simpla kunigo de la numeraloj. Por la
signado de numeraloj ordaj oni aldonas la finigxon de la adjektivo; por
la multoblaj--la sufikson "obl", por la nombronaj--"on", por la
kolektaj--"op", por la disdividaj--la vorton "po". Krom tio povas
esti uzataj numeraloj substantivaj kaj adverbaj.
5) Pronomoj personaj : mi, vi, li, sxi, gxi (pri objekto aux besto),
si, ni, vi, ili, oni; la pronomoj posedaj estas formataj per la aldono
de la finigxo adjektiva. La deklinacio estas kiel cxe la substantivoj.
6) La verbo ne estas sxangxata laux personoj nek nombroj. Formoj
de la verbo : la tempo estanta akceptas la finigxon "-as"; la tempo
estinta "-is"; la tempo estonta "-os"; la modo kondicxa "-us"; la modo
ordona "-u"; la modo sendifina "-i". Participoj (kun senco adjektiva aux
adverba) : aktiva estanta "-ant"; aktiva estinta "-int"; aktiva estonta
"-ont"; pasiva estanta "-at"; pasiva estinta "-it"; pasiva estonta
"-ot". Cxiuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda
formo de la verbo "esti" kaj participo pasiva de la bezonata verbo; la
prepozicio cxe la pasivo estas "de".
7) La adverboj finigxas per "e"; gradoj de komparado kiel cxe la
adjektivoj.
8) Cxiuj prepozicioj postulas la nominativon.
9) Cxiu vorto estas legata, kiel gxi estas skribita.
10) La akcento estas cxiam sur la antauxlasta silabo.
11) Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj
(la cxefa vorto staras en la fino); la gramatikaj finigxoj estas
rigardataj ankaux kiel memstaraj vortoj.
12) Cxe alia nea vorto la vorto ne estas forlasata.
13) Por montri direkton, la vortoj ricevas la finigxon de la
akuzativo.
14) Cxiu prepozicio havas difinitan kaj konstantan signifon; sed se
ni devas uzi ian prepozicion kaj la rekta senco ne montras al ni, kian
nome prepozicion ni devas preni, tiam ni uzas la prepozicion "je", kiu
memstaran signifon ne havas. Anstataux la prepozicio "je" oni povas
ankaux uzi la akuzativon sen prepozicio.
15) La tiel nomataj vortoj "fremdaj", t. e. tiuj, kiujn la plimulto
de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto
sen sxangxo, ricevante nur la ortografion de tiu cxi lingvo; sed cxe
diversaj vortoj de unu radiko estas pli bone uzi sensxangxe nur la
vorton fundamentan kaj la ceterajn formi el tiu cxi lasta laux la
reguloj de la lingvo Esperanto.
16) La fina vokalo de la substantivo kaj de la artikolo povas esti
forlasata kaj anstatauxigata de apostrofo.
* * * * *
AL LA HISTORIO DE LA PROVOJ DE
LINGVOJ TUTMONDAJ DE LEIBNITZ GXIS LA
NUNA TEMPO
Publika parolado, havita en la Nurnberga klubo de instruistoj
la 11 de Novembro 1884 do L. EINSTEIN. (El la "Bayerische Lehrer-
Zeitung" No. 11 kaj 12 1885.)
Jam de 200 jaroj kun rilate malgrandaj interrompoj estis farataj
provoj krei lingvon internacian, kaj la deziro de komuna lingvo por
cxiuj homoj estis esprimita ecx jam antaux pli ol 2000 jaroj de la
profeto Zefaniah. Tiu cxi deziro havas ankaux tre gravan fundamenton;
cxar de cxiam la babilona konfuzo de lingvoj estis granda malhelpo
al la spirita komunikigxo inter la nacioj. En nia tempo, kiam la
interkomunikigxo de la popoloj per la telegrafoj, vaporsxipoj kaj
fervojoj grandigxis en maniero neniam supozita, ankaux la ellernado de
la lingvoj de cxiuj tiuj cxi popoloj farigxis bezono de la bone edukitaj
kaj precipe de la komercistoj; sed tiu cxi lernado estas tiel malfacila
kaj tempon deprenanta, ke gxi pleje devas esti farata kun perdo por la
aliaj regionoj de scienco, kaj tial la postulado de unu lingvo komuna,
akceptita de cxiuj edukitaj homoj, anstatauxanta cxiujn aliajn fremdajn
lingvojn, montras sin des pli pravigita. Oni povus tial atendi, ke tia
elpenso estos de la homaro akceptita kun la plej granda plezuro! Sed tiu
cxi ideo entute en la publiko ne estas tiel hejme, kiel gxi devus esti,
kontrauxe, ni renkontas, ecx en sferoj, kie ni devus gxin atendi la plej
malmulte, antaux cxio la antauxjugxon, ke enkonduki unu lingvon por
cxiuj homoj estas simple afero ne ebla. Tamen la argumentoj, per kiuj
oni kontraux tio cxi batalas, estas aluzeblaj nur por lingvoj naturaj
kaj neniel por lingvo arta, kiun oni devas rigardi nur kiel arte laux
la modeloj de la lingvoj naturaj kreitan "elekton de la plej bona".
Cetere mi trovis, ke vera kompreno de tiu cxi objekto nur tiam povas
esti atingita kun utilo, kiam ni antauxe okupos nin iom je la preparaj
laboroj, kiuj antauxiris al la nuna sistemo de lingvo tutmonda.
Tie cxi ne estas al mi eble doni detalan priskribon de tiuj cxi
cxirkaux 60 provoj; estas suficxe, se ni nur enkomune vidos, kio cxio
estis farita en tiu cxi rilato, kaj kiajn rimedojn oni cxiufoje volis
uzi, por cxiujn homojn lingve unuigi. Dume el cxiuj tiuj cxi penoj
montrigxas la instruo, kiu ankaux en aliaj aferoj pruvigxas, ke la
grandajn verojn oni atingas ne per tre malgranda kosto, sed ke al tio,
kion oni fine konfesas kiel "mirinde simpla", oni proksimigxis cxiam per
malrapidaj kaj malfacilaj flankaj vojoj nur iom post iom kaj pasxo post
pasxo.
Oni vidas ordinare en Leibnitz la patron de la "ideo de lingvo
tutmonda"; tiu cxi publikigis sian ideon pri la "Pazigrafio aux la arto
fari sin komprenebla per komunaj skribaj signoj al cxiuj nacioj de
la tero, en kiaj ajn malegalaj lingvoj ili parolas, se ili nur konas
tiujn cxi komunajn signojn" la unuan fojon en la jaro 1666 en latina
disertacio (Dissertatio de arte combinatoria, Lipsiae 1666). Tiu cxi
ideo ankaux okupis la grandan pensanton gxis la fino de lia vivo,
kvankam li en tio cxi venis al nenio, krom senfruktaj iniciatoj. Tamen
oni povas jam la hieroglifojn rigardi kiel specon de pazigrafio, kiel
ankaux la hxinajn signojn de skribado, kiujn uzas pli ol triono de la
tuta homaro, malgraux iliaj preskaux nevenkeblaj malfacilajxoj. Cxar tiu
cxi idea skribado, konsistanta el cxirkaux 40 000 signoj, en kiu per unu
komuna simbola signo estas esprimata tiu sama penso aux komprenajxo,
kiu, estante elparolata, en cxiu lingvo sonus alie, povas tial esti
legata en cxiu lingvo, kaj la Hxino tial ankaux legas siajn skribajn
signojn cxiam en sia dialekto, kaj la aliaj popoloj de Azio legas tiujn
samajn signojn en ilia lingvo. Tiuj cxi popoloj reciproke sin tiel ne
komprenas per sia lingvo, sed komprenas sin per sia skribado, oni povus
diri, per la Azia pazigrafio. [Piednoto: V. D-ro Albert Wild : "Ueber
Geschichte der Pasigraphie und ihre Fortschritte in der Neuzeit".
Muenchen 1861. (Aparta represo el la "Chronik der Gegenwart".)]
Tiaj kredeble estis la konsideroj, kiuj jam en la jaro 1668 igis la
episkopon John Wilkins eldoni sian grandiozan pazigrafian provon, kiun
prezentas al ni en bonega maniero Max Mueller en la 2a volumo de siaj
"Lekcioj pri la scienco de la lingvo", el kiuj ni vidas, ke tie la ideoj
kun siaj signoj estis orditaj laux specoj kaj dividitaj en klasojn, tiel
ke de la komuna oni venadis al la aparta kaj de tie cxi per cxiam pli
precizaj specialigadoj oni venadis fine al la plej speciala, kion oni
volis esprimi en tia maniero. [Piednoto: John Wilkins, An Essay towards
a real character and philosophical language, 1898.]
Sed jam Leibnitz esprimas sin malfavore pri gxi pro la multego da
signoj kaj pro la malfacileco de ilia uzado por la intencita celo, kaj
Max Mueller mem montras al ni, kiel Wilkins fine, kvazaux kondukita de
natura instinkto, venis al la vera, nome al "lingvo vorta", kaj tiun cxi
vojon oni devus nur iri plu, por sxpari al la homaro ducentjaran vanan
penadon kun fantomo pazigrafia.
Sed kiel ecx tia granda pensanto, kiel Leibnitz, sin movadis ankoraux
en mallumaj antauxsentadoj, oni vidas el tio, ke li ankoraux ecx ne
povis klare sin esprimi pri ia ideo de lingvo tutmonda; cxar li diris
pri la laboroj de Wilkins kaj de Dalgarno, ke la cxefa afero, kiu
tie cxi estas bezona, la eltrovo de komunaj signoj por cxiu objekto
kaj cxiu ideo, al ili ankoraux ne prosperis. Tiaj signoj laux lia
opinio devis esti similaj je la signoj de la algebro, kaj sxajnis al li
necese, se oni volis tute atingi la celon, elpensi ion en la maniero
de alfabeto de la homaj pensoj, el kio cetere Immanuel Niethammer
(1808) volas tiri la konkludon, ke Leibnitz per tio cxi jam pensis
"fonetikan lingvon vortan". [Piednoto: D. S. Chofrin, amusements liter.
vol. I p. 28.--En aparta traktato : "Geschichte und Empfehlung einer
allgemeinen Schriftzeichensprache" (v. Leibnitz Werke nach Raspe, vol
II p. 615-653). Leibnitz ecx klare komprenigas, ke por cxiuj ideoj oni
devas akcepti karakterajn nombrojn k.c.]
Jam antaux Wilkins D-ro Joh. Joach. Becher (1661) proponis numeri
la vortojn de tuta vortaro kaj tiujn cxi nombrojn uzi kiel komunan
lingvon de skribado. Sed sendube estas pruvite, ke nur de la tempo de
Leibnitz la ideo krei pazigrafion ricevis dece radikojn kaj okupis parte
apartajn instruitulojn, parte instruitajn akademiojn kaj registarojn.
En Germanujo, Francujo, Anglujo, Hispanujo, Hungarujo, Rusujo, Danujo
k. c. estis faritaj multaj provoj kaj proponoj por la atingo de tiu
cxi celo, kaj ankoraux en la jaro 1811 la akademio de sciencoj en
Kopenhago difinis premion por la plej bona prezento de facila kaj
praktike efektivigebla pazigrafio.
Sed tiel same kiel Wilkins kaj Dalgarno, ne venis al la celo ankaux
Anastasius Kirchner (1665), Peter Porele (1667) aux Joh. Upperdorf
(1679-80), ankaux Andreas Mueller (1681), kiu havis la intencon krei
universalan lingvon, fonditan sur la hxina lingvo kaj gxiaj signoj de
skribado, kaj ne pli bone prosperis al Joh. Caramuel von Lobkowitz
(1687), kiel ankaux al lia antauxiranto la jezuito Besuier (1684), aux
al lia postiranto David Solbrig (1725). En la jaro 1772 la hungaro
Kalmar de Taboltzafo en sia verko reduktis la tutan sumon de la homaj
ideoj al cxirkaux 500 fundamentaj kaj komunaj, cxe kio li uzis skribajn
signojn de cxiuj popoloj, sed precipe malabarajn. Tiu cxi universala
signa skribado, kiu sekve prave portis la nomon "pazigrafio", estis
tamen tiel malfacila, ke nur la senlaca Boyle povis gxin tute ekposedi.
Post tiu cxi verko sekvis ankoraux multaj, kiel ekzemple de
Chr. G. Berger "Plan zu einer allgemeinen Rede--und Schriftsprache
fuer alle Nationen" (Berlin 1779) kaj Delormel (1795), la pazigrafio de
Vater (Wien 1795), la pazigrafio de M. de Maimieux (Paris 1797), kiu
ankaux estas fondita sur la numerado de la vortoj, kiel ankaux en tiu
sama tempo M. Budet kaj M. Chambry.
Cxiuj tiuj cxi havis nenian sukceson, gxis en la jaro 1796 la glora
instruisto de surdamutaj, Sicard, kun granda pompo antauxanoncis
oportunan pazigrafion, kiu, atendita kun granda senpacienco, estis
eldonita en la oficejo de pazigrafio en Parizo en la lingvoj germana
kaj franca du jarojn post gxia antauxanonco. Kvankam li certigis, ke li
bezonas nur 12 signojn, nomitajn "gamoj", li tamen uzis da ili multe
pli multe, por ordigi multajn vortojn, helpajn verbojn kaj ideojn,
kiujn li dividis en 3 cxefajn apartajxojn kaj poste ankoraux en klasojn
kaj subklasojn, kaj al kiuj estis ankoraux bezonaj diversaj linioj kaj
punktoj. La vortaro servas al cxiu en lia propra lingvo, sed estas en
sia konstruo tre vasta, kaj kiel ajn genia la sistemo estas--cxar
nenia havis tian difinitecon--, ankaux tie cxi la ellernado kostis
multan kaj grandan laboradon.
Post tio cxi la bone konata en sferoj pedagogaj lingvisto Wolke,
profesoro de la universitato en S. Peterburgo, publikigis en la jaro
1797 en Dessaux sian propran elpenson de interkomunikigxa skriba lingvo,
kiu konsistis en tio, ke cxiu lingvo postulis apartan leksikonon, kiu
devis enhavi cxiun vorton kun gxiaj formoj deklinaciaj kaj konjugaciaj;
la vortoj sur cxiu pagxo estis numeritaj per 1, 2, 3 k.c. kaj al cxiuj
sur la flanko estis aldonitaj la nombroj de la pagxoj kaj numeroj, sub
kiuj tiu sama vorto estas trovebla en cxiuj aliaj vortaroj. Oni tiel en
kiu ajn dezirita lingvo devis ion nur anstataux per literoj skribi per
nombroj de pagxoj kaj numeroj de la vortoj, tiam cxiu, kiu volis legi
la skribitan en alia lingvo, devis sercxi la enhavon en la vortaroj de
tiu aux alia lingvo. Sed se ni konsideros, kiel mallerte, malfacile
kaj multekoste tio cxi devis esti, ni ne devas miri, ke tia sistemo
ne povis trovi amikojn. Cxar se oni volus pretigi vortarojn de nur
cxirkaux 16 lingvoj, tiam, alkalkulante la nombron kaj la komon necesan
apud cxiu el ili, estus necesa loko de 135 literoj tipografiaj. Kaj tiu
cxi laboro, plendas Wolke, pli multe lin okupis, ol kiom li volus pro
siaj aliaj laboroj. Al tio cxi li ecx ne pensis pri la sintakso de la
lingvoj. El la ceteraj pazigrafiaj sistemoj, kiuj aperis cxirkaux la
fino de la 18 centjaro, de Fry en London, de G. E. Busch en la "Jahrbuch
des Fortschrittes der Wissenschaften", kiel ankaux de Grotenfeld en
Goettingen, la verko "Pasigraphie und Antipasigraphie" de J. S. Vater
(Weissenfels kaj Leipzig 1799) estas la sola, kiu havas indon; cxar
la auxtoro jam esprimas en gxi la opinion, ke la pazigrafio estas
rimedo por la interkomunikigxo kaj komerco en malproksimaj landoj, kies
lingvojn ni ne komprenas, kaj ke tio cxi estas la plej bona parto,
kiun la pazigrafio povas atingi. [Piednoto: C. H. Wolke, Erklaerung,
wie die wechselseitige Gedankenmittheilung allen kultivirten Voelkern
des Erdkreises oder die Pasigraphie moeglich und ausueblich sei, ohne
Erlernug irgend einer neuen, besonderen oder einer allgemeinen Wort--
oder Zeichensprache. Dessau 1797.]
En la komenco de la 19 centjaro ni trovas antaux cxio Naether'on en
Goerlitz, kiu en la jaro 1805 publikigis verkon, en kiu li faras la
proponon uzi karakteran skribadon, kiu estus figura kaj prenita el la
naturo. Sed cxar ne facile estas ellerni senfinan nombron da figuraj
signoj, tial tiu cxi simbola skribado, tute malegala je la gxistiamaj
sistemoj, estas tre maloportuna kaj malfacile uzebla. Prave sin levas
kontraux tiu cxi, kiel ankaux kontraux cxiuj aliaj gxistiamaj sistemoj,
en bonege skribita kritika polemiko, la tiama regxa Bavara centra
konsilano de instruado cxe la sekreta ministrajxo de internajxoj en
Munhxeno, Friedr. Immanuel Niethammer [Piednoto: F. J. Niethammer :
Ueber Pasigraphik und Ideographik, Nuernberg, bei Karl Felssonecker,
1808.], kiu tute vere venas al la konkludo, ke sur vojo simbola, cxu
gxi estos signoj hieroglifaj aux nombraj aux signoj de sonoj (literoj),
uzataj kiel signoj de pensoj, oni neniam povos veni al la celo. Sed
tute ne intencante forjxeti la penson de norma lingvo, li fine venas
al la prudenta opinio, ke nur imitita al la lingvoj naturaj "fonetika
vorta lingvo" povas solvi la problemon de lingvo tutmonda; ankaux pli :
tiu cxi natura iro de ideoj alkondukas lin ecx al la penso, ke devas
esti eble elpensi skribadon, kiu permesus, "pensadi sur la papero",
t. e. skribadi kun la rapideco de la pensado,--sekve "temposxparantan
ideoskribadon aux pensodesegnadon", kiun li nomis "Ideografiko". Kiel
oni tamen vidas el la pluaj partoj de lia traktato, tiu cxi ideografiko
devus kvankam elveni el la ideofoniko kaj per tio cxi tuj farigxi
ideolaliko, tamen ankaux lia idealo sxajnas iri pli malproksimen, ol
nia nuna stenografio kaj la Volapuek de Schleyer; sed estas sendube,
ke per sia skribado li pensas nian alfabetan skribadon de sonoj, kiel
per sia lingvo li pensas lingvon vortan, similan je tiu, por kiu ni
batalas. [Piednoto: J. Zach. Naether, Versuch einer ganz neuen Erfindung
von Pasigraphie oder die Kunst zu schreiben und zu drucken, dass es von
allen Nationen der ganzen Welt in allen Sprachen eben so leicht gelesen
werden kann als die Zahlencharaktere 1, 2, 3; in Form einer Sprachlehre
oder Grammatik nebst 20 pasigraphischen Uebungen. Goerlitz 1805.]
Cxiuj tiuj cxi kaj aliaj provoj rilate la praktikan utilon alkondukis
tiel same malmulte al ia rezultato, kiel la jam dirita voko de la
Kopenhaga akademio, kaj de tiu tempo (1811) gxis la nuna (esceptinte :
"Le polyglotte improvise ou l'art d'ecrire les langues sans les
apprendre" de A. Renzi en Parizo 1840 kaj la pazigrafio de Sunderwall
en Svedujo kaj la "New universal cipher language" 1874 de unu ne nomita
auxtoro en Londono) ni havas nenion pli por noti. Por tio la plej novaj
pazigrafiistoj, pri kiuj ni nun parolos, nome : barono de Gablenz, Moses
Paic, Don Sinibaldo de Mas kaj Anton Bachmaier, kiel ankaux Albert
Walter--staras pli alte, ol iliaj antauxirantoj, aux en rilato de la
konstruo, aux en rilato de facileco de la metodo.
La konstruo de la "Gablenzographia kaj Gablenzolalia" de barono
de Gablenz estas grandioza. Antaux cxio li penis per aparta alfabeto
laux 33 diversaj lingvoj en tiom same da sxlosiloj solvi la problemon
por la mondo lingvista skribadi tiel, kiel oni parolas. Li verkis
gramatikon kaj vortaron, kiu pleje konsistas el vortoj unusilabaj.
Sed kiel ajn bonega lia laboro estus, tre granda estas la malfacileco
ellerni la 33 kaprompantajn sxlosilojn. Al tio cxi li tamen ne turnis
atenton, ke la popoloj orient-Aziaj ne tre facile povas elparoladi la
euxropajn konsonantojn, nome, la "r", kiun li precipe multe uzas en
siaj nomoj de nombroj (ra 1, re 2, ri 3, ro 4, ru 5). Kvankam la provoj
de la pazigrafio de Gablenz por la praktika vivo ne tauxgas, li tamen
montris, ke li bone konas la spiriton de la lingva scienco. En la jaro
1863 samtempe kun la proponoj de Grimm en Konstantinopolo aperis la
verko de Don Sinibaldo de Mas, pri kiu ankaux estas iom parolite en la
jam diritaj lekcioj de Max Mueller; gxi aperis samtempe en Londono,
Parizo kaj Lejpcigo kaj meritas atenton pro sia sistemo. Sed jam la
difino, kiun li donas al ni pri ideografio : "L'ideographie est l'art
d'ecrire avec des signes qui representent des idees et non avec des
mots (sons) d'une langue quelconque" ankoraux unu fojon montras, ke
oni cxiam ankoraux sin movadis sur la malvera vojo, kiu gxis nun ne
kondukis al la celo kaj ankaux neniam al gxi kondukos. Elirante el la
penso, ke la signoj de nombroj en la aritmetiko kaj algebro por tiuj
popoloj, kiuj ilin uzas, estas nenio alia, ol signoj ideografiaj, li
penas elmontri, ke 500 milionoj da homoj, la Japanoj, Kohxinhxinanoj,
Tonkinanoj sin komprenas reciproke nur per unu sama skribado kaj uzas
gxin cxiutage. Kaj kio gxi estas alia, ol signoj ideografiaj? Cxu oni
tiel povos ankoraux dubi la eblecon de tiu cxi sistemo? Cxu ni estus
nekapablaj fari tion, kion faras la Azianoj, kiam ni ja kredas, ke ni
staras multe pli alte, ol ili?--La eblecon de la uzado ankaux ni ne
dubas, sed ni ankaux ne dubas la malfacilecon de la enkondukado. La
Hxinoj laboru multajn jarojn super la lernado de sia skriba lingvo kun
gxiaj 40000 diversaj signoj--ni okcidentuloj jam de antauxe havas nian
hereditan de la feniko-hebreoj fonetikan skribadon alfabetan, kiu donas
al ni la eblon el 23 literoj formi multajn milionojn da sonoj, kiuj,
estas vere, ne povas esti nomataj vortoj, se kun ili ne estas ligataj
difinitaj ideoj (komprenajxoj). Sed el tio cxi almenaux sekvas, ke ni
povas krei al ni neniajn pli ricxajn kaj pli praktikajn reprezentantojn
por la grandioza diverseco de niaj ideoj, ol la vortojn de lingvo, kiuj
cxiuj estas kunmetitaj nur el malmultaj sonoj fundamentaj. Kaj ni devus
nun ree nin turni al la senmovaj egiptaj aux hxinaj signoj figuraj,
kiuj estas fonditaj ankoraux sur la primitiva senta pririgardado kaj
nur kun grandaj malfacilajxoj permesas la prezentadon de abstraktajxo!
--Don Sinibaldo de Mas prenas por cxiu "ideo" unu signon, pruntitan el
la muzika nota sistemo, nur kun la diferenco, ke li donas ne efektivajn
notojn en cxiuj iliaj nuancoj. La signon fundamentan formas noto
kvarono, kaj laux tio, cxu gxi staras sur tiu aux alia linio, gxi
sxangxas sian signifon kiel substantivo, verbo, adjektivo k. c., kaj en
simila maniero estas esprimataj cxiuj formoj de la gramatiko. Kiel ajn
facila tiu cxi sistemo sxajnas je la unua rigardo, tamen tre baldaux
montrigas, ke la signoj por universala uzado estas tro komplikitaj.
Unu jaron poste Moses Paic, Serbo el Zemlin, publikigis pazilalion
kaj pazigrafion. (Pli detale v. en la verko de D-ro Wild.) Li uzis
sole ciferojn, por esprimi cxiujn vortojn laux iliaj elementaj ideoj,
tiel ke difinita vorto aperas cxiam esprimata per difinita cifero.
Tiel li uzas la nombrajn signojn de 1 gxis 999 por cxiuj gramatikaj
fleksioj; la nombroj komencante de 1000 estas la pazigrafiaj signoj de
ideoj. La apudaj komprenajxoj de komuna ideo, la vortaj aliformajxoj
kaj devenajxoj estas formataj per aldonado de pluaj nombroj al la
nombroj de la ideoj per signoj de aldonado aux deprenado. Tiel ekzemple
3243 signifas la komunan ideon de acxetado, kaj tiam 3243 + 10 =
acxetanto, 3243 + 13 = la acxetanto, 3243 + 101 = la acxetantoj k. c.
El sia pazigrafio M. Paic faras pazilalion per tio, ke li por la
apartaj nombroj metas literojn kaj por "+" = "m", por "--" = "n";
ekzemple : 3243 + 10 = acxetanto = "fegimanos", 3243 + 20 = acxetantino
= "fegimenos" , 3243 + 40 = acxeto = "fegimonos" k. c. k. c.
Oni tiel vidas, ke ankaux Paic fine en simila maniero kiel Wilkins
venus al la gxusta, nome al skribado kaj lingvo sona, kvankam Wilkins
tuj en la komenco laboris kun literoj, dum Paic kun ciferoj. Li ankaux
pensis, ke por la ordinaroj aferoj de la vivo estas suficxa la ellernado
de 1000 signoj de ideoj, kiuj kun la plej granda facileco per helpo
de la devenigitaj apudaj ideoj povas esti alkondukitaj al 10000.
Sed jam D-ro Wild rimarkis, ke tiu cxi sistemo postulas tro grandan
pripensadon, por povi esti enkondukita en la ordinaran interkomunikigxon
kun malproksimaj popoloj. Li opiniis ankaux, ke se la pazigrafio estus
enkondukebla cxe la Aziaj popoloj, oni devus preni por fundamento ne
la ellaboritajn lingvojn Euxropajn, sed ni devus por tio cxi krei
pazigrafion multe pli facilan, ol ecx la hxina; kaj, apogante sin sur
tiun cxi principon, la lasta partiano de la ideo pazigrafia, Anton
Bachmaier en Munhxeno, cxefo de unu tiea granda komerca firmo, jam en la
jaro 1852 konstruis novan sistemon de pazigrafio, kiu en komparo kun la
antauxe nomitaj distingas sin per ekstrema simpleco.
Bachmaier ankaux fondis sian sistemon sur la signoj de la nombroj,
cxar cxiuj komercaj popoloj posedas la sistemon de la 10 signoj de
nombroj, kvankam iliaj formoj ecx estas malegalaj. Ankaux tiuj cxi
signoj povas esti skribataj laux cxiuj direktoj, ne sole horizontale de
maldekstre al dekstre, kiel cxe la Euxropanoj, sed ankaux de dekstre
al maldekstre, kiel cxe la Mahometanoj, aux de supre al malsupre, kiel
cxe la Orientazianoj, kaj al tio cxi ili estas facile prezenteblaj per
skribado, presado kaj telegrafo. Bachmaier esprimas cxiun komprenajxon
per nombro, ne uzas difinitan artikolon, sed por la artikolo nedifinita
la nombron 1, kaj signas la multenombron per substrekado de la nombro
de la ideo. La substantivoj estas sen sekso kaj deklinacio. La gradoj
de komparo estas distingataj per unu aux du punktoj metitaj super la
nombro de la ideo, la nombronomoj fundamentaj per supre metitaj, la
nombronomoj ordaj per malsupre metitaj punktoj. La verbo estas uzata nur
en la modo nedifinita (infinitivo), la estonta tempo estas esprimata
per superstrekado, la tempo pasinta per trastrekado de la nombro de
la ideo k. c. La plej konataj nomoj propraj kaj geografiaj ricevis
en la vortaroj apartajn nombrojn. Bachmaier lasis jam en 18 lingvoj
prepari provajn ekzemplerojn de tiaj vortaroj, super kiuj laboris la
konata lingvisto profesoro Ignatz Gaugengigl kaj la privata instruitulo
Wilh. Stephanus. Al tio cxi formigxis en Munhxeno centra societo por
pazigrafio, al kiu apartenis unuaklasaj instruituloj, kiel la germana
Mezzofanti, Pf. Richter, kiu paroladis en 34 lingvoj, Pf. Lauth, la
glora egiptologo, D-ro Wild, Ja bonega naciekonomiisto kaj statistikisto
kaj multaj aliaj, kiel ankaux la barono von Gablenz en Dresdeno, Don
Sinibaldo de Mas kaj Paic estis honoraj membroj de gxi.
Malgraux ke la sistemo de Bachmaier estis ekstreme simpla, uzante nur
9 komunajn kaj 6 apartajn signojn, kaj ecx jam turnis sur sin la okulojn
de la registaroj, tiel ke jam estis intencita universala kongreso,
kiu devis havi lokon en Parizo, tamen la entrepreno ree perdigxis sen
rezultato. Kaj kial?--Se gxin ankaux sonoraj kauxzoj, la elsekigxo
de materialaj fontoj, antaux cxio pereigis, tamen la veran kauxzon
oni devas sercxi pli profunde, gxi kusxas en la sistemo mem. Gxi nome
estis konstruita sur sablo, kiel la sistomoj de cxiuj antauxirantoj de
200 jaroj, cxar la plej simplan kaj plej facilan oni la plej malfacile
trovas.
Tamen oni ne devas pensi, ke sistemo en tiel alta grado simpligita,
kiel la sistemo de Bachmaier, kvankam gxi ne portis en si la fundamenton
por lingvo tutmonda, foriris el la mondo, alportinte nenian utilon.
Bachmaier diris mem en la antauxparolo al siaj pazigrafiaj vortaroj :
"Estas kompreneble, ke tiu cxi skriba maniero de komunikigxo neniam
estos egala al la bonajxoj de lingvo; tamen por la komunikigxo kun tiuj,
kies lingvon oni no komprenas (kiu homo komprenas cxiujn lingvojn!) gxi
estas ekstreme grava helpo". Efektive tiu cxi sistemo por mallongaj
notoj komercaj, por sciigoj de gazetoj kaj precipe por telegramoj al
cxiuj landoj de la mondo montrigxis uzebla. La "Sistemo cxifrada kaj
telegrafada de A. Walter en Winterthur", kiu en trimembraj kunigoj
de literoj de "aaa" gxis "zzz" kune kun kelkaj ciferoj por la plej
necesaj gramatikaj rilatoj, en maniero de sekreta skribado prezentas
cxiujn necesajn ideojn en formo tabela, donas en cxiu okazo por
cxifraj telegramoj sxparon de kostoj gxis 40 0/0 en komparo kun
vortaj telegramoj en la lingvo germana; sed por lingvo tutmonda,
kiel por parolado tiel ankaux por skribado, ankaux al gxi mankas la
natura fundamento, cxar ecx Mezzofanti ne povus teni en la kapo tiujn
cxi kunligojn de literoj, kiuj ankaux tie cxi devas servi anstataux
vortoj. Al tio cxi ili estas neelparoleblaj kaj tial por la busxa
interkomprenigxado tute ne uzeblaj. Ankaux la verkado de vortaroj jam
en unu lingvo estas ligita kun grandegaj laboroj kaj malfacilajxoj, ne
parolante jam pri kelkaj kaj multaj lingvoj.
(Tie cxi la auxtoro finas la historion de la diversaj provoj kaj
transiras al la priskribo de la sistemo Volapuek, de kiu li en tiu tempo
estis ankoraux varmega partiano, trovante gxin la plej bona el cxiuj
tiam faritaj provoj. Ni jam rakontis [v. No. 10 de "La Esperantisto"
1890], kiel post la apero de la sistemo "Esperanto" la auxtoro forlasis
Volapuekon kaj transiris kun plena entuziasmo al "Esperanto", de kiu
gxis la fino de sia vivo li restis varmega batalanto.--Ni devas
ankoraux aldoni, ke la nun alportita artikolo ne estas plena historio de
cxiuj provoj de lingvo tutmonda; volante skribi nur gazetan artikolon
kaj ne dikan detalan verkon, la auxtoro parolis nur pri parto de la
proponitaj sistemoj, kaj ankaux pri cxiuj el tiuj cxi li diris nur
kelkajn vortojn. La efektiva nombro de la diversaj projektoj, faritaj en
la lastaj 200 jaroj, estas pli ol 150).
* * * * *
ESENCO KAJ ESTONTECO DE LA IDEO
DE LINGVO INTERNACIA
Raporte-verkita de anonima auxtoro kaj legita (en formo iom sxangxita
kaj mallongigita) de s-ro L. de BEAUFRONT en la kongreso de
l'Association Francaise pour l'Avancement des Sciences (Parizo, 1900).
I
Cxiuj ideoj, kiuj estas ludontaj gravan rolon en la historio de la
homaro, havas cxiam tiun saman egalan sorton : kiam ili ekaperas, la
samtempuloj renkontas ilin ne sole kun rimarkinde obstina malkonfido,
sed ecx kun ia neklarigebla malamikeco; la pioniroj de tiuj cxi ideoj
devas multe batali kaj multe suferi; oni rigardas ilin kiel homojn
frenezajn, infane malsagxajn, aux fine ecx rekte kiel homojn tre
malutilajn. Dum la homoj, kiuj okupas sin je cxia plej sencela kaj
senutila sensencajxo, se gxi nur estas en modo kaj konforma al la
rutinaj ideoj de la amaso, gxuas ne sole cxiujn bonojn de la vivo, sed
ankaux la honoran nomon de "instruituloj" aux "utilaj publikaj agantoj",
la pioniroj de novaj ideoj renkontas nenion krom mokoj kaj atakoj; la
unua renkontita tre malmulte lerninta bubo rigardas ilin de alte kaj
diras al ili, ke ili okupas sin je malsagxajxoj; la unua renkontita
gazeta felietonisto skribas pri ili "spritajn" artikolojn kaj notojn, ne
preninte sur sin la laboron almenaux iom ekscii, super kio ili propre
laboras; kaj la publiko, kiu cxiam iras kiel anaro da sxafoj post la
kriemuloj, ridas kaj ridegas kaj ecx por unu minuto ne faras al si la
demandon, cxu ekzistas ecx guto da senco kaj logiko en cxiuj tiuj cxi
"spritaj" mokoj. Pri tiuj cxi ideoj "estas modo" paroli ne alie, ol kun
ironia kaj malestima rideto, tial tiel agas ankaux A kaj B kaj C, kaj
cxiu el ili timas enpensigxi serioze ecx unu minuton pri la mokata ideo,
cxar li "scias antauxe", ke "gxi krom malsagxajxo enhavas ja nenion",
kaj li timas, ke oni iel alkalkulos lin mem al la nombro de "tiuj
malsagxuloj", se li ecx en la dauxro de unu minuto provos rilati serioze
al tiu cxi malsagxajxo. La homoj miras, "kiamaniere en nia praktika
tempo povas aperi tiaj malsagxaj fantaziuloj kaj kial oni ne metas ilin
en la domojn por frenezuloj".
Sed pasas kelka tempo. Post longa vico da batalado kaj suferoj la
"buboj-fantaziuloj" atingis la celon. La homaro farigxis pli ricxa per
unu nova grava akiro kaj eltiras el gxi la plej vastan kaj diversforman
utilon. Tiam la cirkonstancoj sxangxigxas. La jam fortigxinta nova afero
sxajnas al la homoj tiel simpla, tiel "komprenebla per si mem", ke la
homoj ne komprenas, kiamaniere oni povis tutajn miljarojn vivi sen gxi.
Kiam la posteuloj legas la rakontojn pri tio, kiel sin tenis kontraux la
dirita ideo la samtempuloj de gxia naskigxo, ili absolute ne volas kredi
kaj pensas, ke cxion tion cxi elpensis la historioskribantoj pro mokado
je la foririntaj generacioj. "Cxu efektive", ili diras, "la tuta mondo
tiam konsistis el idiotoj? Cxu efektive ekzistis homoj, kiuj elpasxadis
kontraux la pioniroj kun tiaj sensencaj kontrauxparoloj kaj la ceteraj
homoj silentadis kaj la unua renkontita kvinjara infano ne diradis al
tiuj kritikantoj : "sinjoroj, vi ja parolas teruran, sur nenio fonditan
sensencajxon, kies rebato sin trovas ja tuj antaux via nazo!" ? Absolute
nekompreneble! La historiistoj certe trograndigas!"
Legu la historion de naskigxo de la kristaneco kaj de diversaj
grandaj ideoj en la regiono de moralo, filozofio kaj scienco; legu
la historion de la eltrovo de Ameriko, de la enkonduko de fervojoj
k. t. p. k. t. p. Cxie tute tio sama. "Es ist eine alte Geschichte,
doch bleibt sie immer neu". La lumo aperas kiel necesa bezonatajxo al
tiu, kiu staras malproksime, sed al la proksime starantaj gxi trancxas
la okulojn kaj ili penas estingi gxin. La ideo de Kolumbo, ke "devas
ekzisti okcidenta vojo Hindujon", sxajnas al ni nun tiel simpla, tiel
natura, kaj ni simple ne volas kredi, ke povis iam ekzisti homoj,
kiuj, sciante jam, ke la tero estas globo, povis dubi, ke al cxia
lando oni povas veni ne sole de oriento, sed ankaux de okcidento, kaj
ke en tiu cxi ne esplorita okcidento povas eble trovigxi ne konataj
al ni interesaj landoj. Kiam ni legas tiujn kontrauxparolojn, kiujn
oni tiam faradis al Kolumbo, ekzemple, ke neniu okcidenten de Euxropo
veturis, sekve gxi estas ne ebla, ke Dio malpermesis tion cxi fari,
ke la sxipoj mallevigxados malsupren kaj ne povos returne levigxadi
supren . . . k. t. p.,--ni kontrauxvole demandas nin, kiamaniere homoj
maturagxaj povis paroli tiajn sensencajxojn, pro kiuj en nia tempo
rugxigxus cxia infano. Kaj tamen en tiu tempo gxuste tiuj cxi naivaj
kontrauxparoloj estis rigardataj kiel veroj, ne ebligantaj ian dubon,
kiel plej logika opinio de la tuta prudenta mondo, kaj la ideoj de
Kolumbo estis kalkulataj kiel infanajxo, kiu estas inda nenian atenton.
Kiam oni montris al la homoj la forton de la vaporo kaj gxian uzeblecon,
sxajnis, ke kia prudenta homo povus ion kontrauxparoli kontraux gxi?
Kaj tamen kiom da multjara batalado, suferoj kaj mokoj la elpensinto
devis elporti! kaj ecx tiam, kiam fine prosperis jam atingi la celon,
kiam en Anglujo jam dum tutaj tri jaroj la lokomotivoj kursadis kaj
alportadis grandegan utilon, sur la kontinento de Euxropo instruitaj
homoj kaj ecx tutaj instruitaj korporacioj, anstataux simple ekrigardi
kaj konvinkigxi, skribadis ankoraux profundapensajn traktatojn pri tio,
ke konstruado de lokomotivoj estas infana entrepreno, ke gxi estas ne
ebla, ke gxi estas malutila k. t. p. Kio tio cxi estas? ni demandas
nin; cxu tio cxi estis ia cxiuhoma epidemia idioteco? cxu efektive
ekzistis tiaj generacioj? Jes, ekzistis tiaj generacioj, kaj ni, kiuj
nun miregas, ni en efektiveco estas ne pli bonaj ol ili, kaj niaj nepoj
estos ne pli bonaj ol ni. Cxiuj tiuj cxi homoj kun iliaj indignige
sensencaj kontrauxparoloj kaj atakoj estis tamen ne idiotoj, kvankam
ili nun eble sxajnas al ni tiaj. Ilia tuta kulpo konsistis nur en tio,
ke, dank' al la natura spirita inercio de cxiu el ni, ili aux tute ne
volis prijugxi la naskigxantajn novajn aperojn, plivolante limigi sin
per sanosubtenanta ridado, aux alpasxadis al la prijugxado kun antauxe
jam preta konvinko, ke la afero proponata al ili estas neplenumebla,
kaj cxiujn siajn argumentojn ili penadis konformigadi al tiu autauxe
farita decido, ne rimarkante la tutan senfundamentecon de tiuj cxi
argumentoj, kaj kontraux la argumentoj de la defendantoj de la nova ideo
ili fermadis sian cerbon per la plej fortikaj seruroj, kaj tial tiuj cxi
lastaj argumentoj, kiuj penadis pruvi la eblecon de tio, devis sxajni
al tiuj inerciaj homoj tiel same infanaj, kiel al ni nun sxajnas iliaj
tiamaj kontrauxparoloj.
Al tiaj ideoj, kiuj al la samtempuloj sxajnas senenhava fantazio
kaj al la posteuloj sxajnas tia natura afero, ke ili ne komprenas,
kiamaniere la homoj miljarojn vivis sen gxi,--al tiaj ideoj apartenas
ankaux la ideo de enkonduko de komuna lingvo por la komunikigxoj inter
diversaj popoloj. Kiam niaj posteuloj legos en la historio, ke la homoj,
tiuj cxi regxoj de la tero, tiuj cxi plej altaj reprezentantoj de la
monda inteligenteco, tiuj cxi duon-dioj, en la dauxro de tutaj miljaroj
vivis unuj apud la aliaj, ne komprenante unuj la aliajn, ili simple ne
volos kredi. "Por tio cxi oni ja bezonis nenian supernaturan forton,
ili diros; cxiu el tiuj cxi homoj posedis ja kolekton da kondicxaj
sonoj, per kiuj li tute precize komprenigxadis kun siaj plej proksimaj
najbaroj,--kiel do ne venis al ili en la kapon konsentigxi inter
si, ke unu el tiaj kolektoj da kondicxaj sonoj estu enkondukita por
la reciproka komprenigxado inter _cxiuj_, simile al tio, kiel por la
plimulto de la kulturaj popoloj estis enkondukita jam longe unu kondicxa
kolekto da mezuroj, unu kondicxa alfabeto, unuj kondicxaj muzikaj signoj
k. t. p.!" Niaj posteuloj indignos, kiam ili ekscios, ke la homojn, kiuj
penadis pri la enkonduko de komuna lingvo, la samtempuloj montradis
per la fingroj, kiel maniulojn, bubojn, ne meritantajn la nomon de
seriozaj homoj; ke pri tiuj cxi homoj cxiu malplenkapulo povis spritadi
en la gazetoj, kiom li volis, kaj trovigxis neniu, kiu dirus al tiuj
malplenkapuloj : "vi povas trovi tiujn cxi ideojn plenumeblaj aux ne
plenumeblaj,--sed moki ilin, ecx ne konatigxinte kun ili, estas honte,
sinjoroj!" Kore ridegos niaj posteuloj, kiam ili auxdos tiujn naivajn
kontrauxparolojn, kiujn multaj el niaj samtempuloj faradis kontraux la
ideo de lingvo internacia entute kaj de lingvo arta speciale. Simile al
tio, kiel ni kun rideto de kompato rilatas al tiu el niaj pra-praavoj,
kiu antaux kelke da miljaroj eble protestis kontraux la enkonduko de
arta alfabeto, kriante kun la aplombo de instruitulo, sed tute senpruve,
ke rimedo por la esprimado de niaj pensoj estas objekto organa, natura,
kreita de la historio (skribado per hieroglifaj desegnajxoj) kaj ne
povanta "esti kreita en kabineto",--tiel niaj posteuloj, mokados
tiujn niajn samtempulojn, kiuj nur pro tiu nenion diranta cirkonstanco,
ke la nunaj lingvoj kreigxis blinde per si mem, auxtoritate certigas,
ke lingvo ne povas esti kreita arte. "Gxis nun ne estis, sekve ne
povas esti!"--"Kiel mi povas kredi", diros en la venonta centjaro ia
dekjara lernanto al sia instruanto, "ke ekzistis homoj, kiuj neadis la
eblecon de ekzistado de arta lingvo, kiam antaux ilia nazo tia lingvo
jam _ekzistis_, havis jam ricxan literaturon kaj bonege _plenumadis jam
en la praktiko_ cxiujn funkciojn, kiujn oni povas postuli de lingvo
internacia, kaj tiuj cxi sinjoroj, anstataux babiladi cxiam teorian
sensencajxon, bezonis nur malfermi la okulojn kaj _ekrigardi_! Cxu estas
eble, ke homoj maturagxaj parolus cxiam frazistan sensencajxon pri ia
diferenco de la vocxaj organoj cxe la popoloj, kiam cxiu infano vidis
sur cxiu pasxo membrojn de unu popolo, bonege parolantajn en la lingvo
de alia popolo!" Kaj la instruanto respondos : "gxi estas efektive
nekredebla, kaj tamen gxi tiel estis!"
Cetere en la nuna tempo en la afero de lingvo internacia la rutino
kaj spirita inercio komencas iom post iom cedadi al la sana prudento.
Jam longe tie aux aliloke en diversaj gazetoj kaj revuoj aperas
artikoloj plenaj de aprobo por la ideo mem kaj por gxiaj batalantoj.
Sed tiuj cxi artikoloj estas ankoraux senkuragxaj, kvazaux la auxtoroj
timas, ke oni ne elmetu ilin al publika malhonoro. Tiuj cxi senkuragxaj
vocxoj perdigxas en la lauxtega hxoro de la kriistoj kaj mokistoj, tiel
ke la grandega plimulto de la publiko, kutiminta iradi nur tien, kie
oni krias la plej lauxte, kaj opiniadi cxiun mokanton sagxulo, cxiun
atakanton bravulo kaj cxiun atakaton kulpulo, cxiam ankoraux rigardas
la ideon de lingvo internacia kiel sensencan infanan fantazion. Tiun
cxi publikon konvinki ni ne entreprenas, cxar cxiuj niaj vortoj pereus
vane. Gxin konvinkos nur la tempo. Morgaux gxi al la pioniroj de la ideo
konstruos monumentojn kun tia sama anara sento, kun kiu gxi hodiaux
superjxetas ilin per koto. Nia parolo estas difinita nur por tiuj, kiuj
provis rilati al nia ideo kun jugxo memstara, sed sub la influo de
diversaj auxditaj opinioj perdis la egalpezon, ne scias, kiel ili devas
sin teni, dezirus kredi kaj samtempe turmentigxas per konstantaj duboj.
Por ili ni tie cxi analizos la demandon, cxu efektive ni, la amikoj de
la ideo de lingvo internacia, laboras por ia utopio, kaj cxu minacas al
ni la dangxero, ke cxiuj niaj laboroj pereos vane, kiel kredigas niaj
kontrauxuloj, aux cxu ni iras al celo klare difinita, senduba kaj nepre
atingota.
Ni scias, estimataj auxskultantoj, ke vi kutimis rilati kun estimo
nur al tiaj argumentoj, kiuj estas plenigitaj per multo da citatoj,
traplektitaj per multo da lauxtaj auxtoritataj nomoj kaj brilas per
amasego da alteflugaj kvazaux-sciencaj frazoj. Ni avertas vin, ke
cxion tion cxi vi en nia parolo ne trovos. Se vi trovas atentinda nur
tion, kio estas ligita kun lauxtaj nomoj, legu ian verkon pri lingvo
internacia, kaj vi trovos tie longan serion da gloraj kaj auxtoritataj
scienculoj, kiuj laboris por la ideo de lingvo internacia. Sed ni tie
cxi forlasos cxian superfluan balaston kaj parolos al vi nur en la nomo
de la nuda _logiko_. Ne turnu atenton sur tion, kion diras Petro aux
Johano, sed pripensu _mem_. Se niaj argumentoj estas gxustaj, akceptu
ilin,--se ili estas malgxustaj, forjxetu ilin, se ecx miloj da lauxtaj
nomoj starus post ili.
Ni analizos sisteme la sekvantajn demandojn : 1) cxu lingvo
internacia estas bezona; 2) cxu gxi estas ebla en principo; 3) cxu
ekzistas espero, ke gxi efektive estos enkondukita praktike; 4) kiam kaj
kiamaniere tio cxi estos farita kaj kia lingvo estos enkondukita; 5) cxu
nia nuna laborado kondukas al ia difinita celo, aux ni agas ankoraux
blinde kaj riskas, ke nia laborado pereos vane, kaj prudentaj homoj
devas ankoraux sin teni flanke de ni, gxis "la afero klarigxos".
II
Cxu lingvo internacia estas bezona? Tiu cxi demando per sia
naiveco elvokos ridon cxe la estontaj generacioj, tiel same kiel niaj
samtempuloj ekridus ekzemple cxe la demando "cxu posxto estas bezona"?
La plimulto de la inteligenta mondo jam nun trovos tiun cxi demandon
tute superflua; tamen pro konsekvenco ni metas tiun cxi demandon
dank'al tio, ke ekzistas ankoraux multe da homoj, kiuj respondas je
tiu cxi demando per "ne". La sola motivo, kiun kelkaj el tiuj cxi
homoj elmetas, estas sekvanta : "lingvo internacia detruos la lingvojn
naciajn kaj la naciojn". Ni konfesas, ke kiom ajn ni rompis al ni la
kapon, ni neniel povis kompreni, en kio nome konsistus la malfelicxo
por la homaro, se en unu bela tago montrigxus, ke ne ekzistas jam plu
nacioj kaj lingvoj naciaj, sed ekzistas nur unu cxiuhoma familio kun unu
cxiuhoma lingvo. Sed ni supozu, ke tio cxi efektive estus io terura,
kaj ni rapidos trankviligi tiujn cxi sinjorojn. Lingvo intornacia
deziras nur doni al la homoj de _malsamaj_ popoloj, kiuj staras unu
antaux alia kiel mutuloj, la eblon komprenadi unu alian, sed gxi neniel
intencas enmiksigxi en la internan vivon de la popoloj. Timi, ke lingvo
internacia detruos la lingvojn naciajn, estas tiel same ridinde, kiel
ekzemple timi, ke la posxto, kiu donas al homoj malproksimaj unu de
alia la eblon komunikigxadi, minacas neniigi la busxajn interparoladojn
inter la homoj! "Lingvo internacia" kaj "lingvo tutmonda" estas du tute
malsamaj objektoj, kiujn miksi inter si oni neniel devas. Se ni supozus,
ke farigxus iam kunfluigxo de la homoj en unu cxiuhoman popolon, en tiu
cxi "malfelicxo" (kiel nomos gxin la naciaj sxovinistoj) estos kulpa
ne la lingvo internacia, sed la aliigxintaj konvinkoj kaj opinioj de
la homoj. _Tiam_ efektive la lingvo internacia faciligos al la homoj
la atingon de tio, kio antauxe estos principe decidita de ili kiel
dezirinda; sed se la celado al kunfluigxo ne naskigxos cxe la homoj
_memstare_, la lingvo internacia per si mem certe ne volos _altrudi_
al la homoj tian unuigxon. Lasante tute flanke la demandon pri la
dezirindeco aux nedezirindeco de nacia sxovinismo, ni notos nur tion,
ke celadon al lingvo internacia ne devas escepti ecx la plej varmega
blinda sxovinismo; cxar la rilato inter celado al lingvo internacia kaj
inter nacia sxovinismo estas tia sama, kiel inter nacia patriotismo
kaj amo al sia familio : cxu iu povas diri, ke la pligrandigo de
reciprokaj komunikigxoj kaj interkonsentoj inter homoj de tiu sama lando
(celado _patriota_) minacas per io al la amo _familia_? Per si mem la
lingvo internacia ne sole ne povas malfortigi la lingvojn naciajn, sed
kontrauxe, gxi sendube devas konduki al ilia granda fortigxado kaj plena
ekflorado : dank' al la neceseco ellernadi diversajn fremdajn lingvojn,
oni nun malofte povas renkonti homon, kiu posedus perfekte sian patran
lingvon, kaj la lingvoj mem, konstante kunpusxigxante unuj kun la aliaj,
cxiam pli kaj pli konfuzigxas, kripligxas kaj perdas sian naturan
ricxecon kaj cxarmon; sed kiam cxiu el ni devos ellernadi nur _unu_
fremdan lingvon (kaj ankoraux tre facilan), cxiu el ni havos la eblon
ellerni sian lingvon fonde, kaj cxiu lingvo, liberigxinte de la premado
de multaj najbaroj kaj konservinte plene por si sola cxiujn fortojn de
sia popolo, disvolvigxos baldaux plej potence kaj brile.
La dua motivo, kiun elmetas la malamikoj de lingvo internacia, estas
la timo, ke kiel lingvo internacia estos eble elektita ia el la lingvoj
_naciaj_ kaj ke tiam la homoj ne _alproksimigxos_ al si reciproke, sed
simple ia unu popolo _dispremos_ kaj _englutos_ cxiujn aliajn popolojn,
dank' al la grandega superforto, kiujn gxi ricevos super cxiuj aliaj
popoloj. Tiu cxi motivo estas ne tute senfundamenta; sed gxi povas esti
elmetita nur kontraux tia aux alia nepripensita kaj malgxusta _formo_
de lingvo internacia. Tiu cxi motivo kompreneble perdas cxian signifon,
se ni turnos atenton, ke lingvo internacia povas esti kaj estos nur ia
_neuxtrala_ lingvo, kiel ni malsupre montros.
Sekve se ni lasos por kelka tempo flanke la demandon pri la ebleco
aux neebleco de la enkonduko de lingvo internacia (pri tiu cxi punkto
ni parolos malsupre), se ni supozos, ke la enkonduko de tia lingvo
dependas nur de nia _deziro_, kaj se ni esceptos ian kriantan erarpasxon
en la _elekto_ de la lingvo, cxiu devas konsenti, ke pri _malutilo_ de
lingvo internacia neniel povas esti ecx la plej malgranda parolo. Sed
la _utilo_, kiun tia lingvo alportus al la mondo, estas tiel grandega
kaj videbla por cxiu, ke pri tio cxi ni propre ne bezonus paroli. Tamen
_kelke_ da vortoj ni diros pri tio cxi, se ecx simple pro pleneco de nia
analizo.
Cxu vi ekpensis iam pri tio, _kio_ propre levis la homaron tiel
neatingeble alte super cxiuj aliaj bestoj, kiuj ja en efektiveco estas
konstruitaj laux tiu sama tipo, kiel la homo? La tutan nian altan
kulturon kaj civilizacion ni dankas nur al unu objekto : al la _posedado
de lingvo_, kiu ebligis al ni la _intersxangxadon de pensoj_. Kio estus
kun ni, fieraj regxoj de la mondo, se ni ne povus _lingve komunikigxadi_
unuj kun aliaj, se sian tutan scion kaj inteligentecon cxiu el ni
devus de la komenco mem ellaboradi al si mem, anstataux faradi uzon
--dank' al intersxangxo de pensoj--de la jam pretaj fruktoj de la
sperto kaj diversaj scioj de tutaj miljaroj, de tutaj milionoj kaj
miliardoj da aliaj similaj al ni kreitajxoj? Ni tiam ecx per unu plej
malgranda sxtupeto ne starus pli alte ol tiuj diversaj bestoj, kiuj nin
cxirkauxas kaj kiuj estas tiel sensagxaj kaj senhelpaj! Forprenu de
ni la manojn kaj la piedojn kaj kion vi volas, sed lasu al ni nur la
povadon intersxangxadi la pensojn,--kaj ni restos tiuj samaj regxoj
de la naturo kaj ni konstante kaj senfine perfektigxados; sed donu
al cxiu el ni ecx centon da manoj, donu al ni ecx centon da diversaj
gxis nun ne konataj sentoj kaj povoj, sed forprenu de ni la povon de
intersxangxado de pensoj--kaj ni restos sensagxaj kaj senhelpaj
bestoj. Sed se la tre neplena kaj tre limigita ebleco de intersxangxo
de pensoj havis por la homaro tian grandegan signifon, ekpensu pri tio,
kian grandegan kaj kun nenio kompareblan utilon donus al la homaro
tiu lingvo, kiu farus la intersxangxadon de pensoj _plena_, kaj dank'
al kiu ne sole A havus la eblon komprenigxadi kun B, C kun D, E kun
F, sed _cxiu_ el ili povus komprenigxadi kun _cxiu_ el la aliaj! Tuta
cento da plej grandaj elpensoj ne faros en la vivo de la homaro tian
grandan kaj bonfaran revolucion, kian faros la enkonduko de lingvo
internacia! Ni prenu kelkajn malgrandajn ekzemplojn. Ni penas tradukadi
la verkojn de cxiu nacio en la lingvojn de cxiuj aliaj nacioj; sed tio
cxi englutas ja neproduktive grandegan multon da laboroj kaj mono kaj
tamen malgraux cxio ni povas traduki nur la plej sensignifan parton de
la homa literaturo, kaj la grandega plimulto de la homa literaturo kun
ricxaj provizoj da diversaj pensoj por cxiu el ni restas neakirebla. Sed
kiam ekzistus lingvo internacia, tiam cxio, kio aperas en la regiono de
la homa penso, estus tradukata nur en tiun cxi _unu_ neuxtralan lingvon
kaj multaj verkoj estus skribataj rekte en tiu cxi lingvo, kaj cxiuj
produktoj de la homa spirito farigxus akireblaj por cxiu el ni. Por la
perfektigado de tiu aux alia brancxo de la homaj scioj ni arangxas sur
cxiu pasxo internaciajn kongresojn,--sed kian mizeran rolon ili ludas,
kiam partopreni en ili povas ne tiu, kiu efektive kun utilo dezirus ion
auxdi, ne tiu, kiu efektive ion gravan volus komuniki, sed nur tiu,
kiu scias babiladi en kelkaj lingvoj. Nia vivo estas mallonga kaj la
scienco estas vasta; ni devas lerni, lerni, lerni! Al la lernado ni
povas dedicxi nur parton de nia mallonga vivo, nome niajn infanajn kaj
junulajn jarojn; sed ho ve! granda parto de tiu cxi kara tempo foriras
tute neproduktive por la ellernado de lingvoj! Kiom multe ni gajnus,
se, dank' al ekzistado de lingvo internacia, ni povus la tutan tempon,
dedicxatan nun al la neproduktiva lernado de lingvoj, dedicxi al la
lernado de efektivaj kaj pozitivaj _sciencoj_! Kiel alte tiam levigxus
la homaro! . . .
Sed ni ne parolos plu pri tiu cxi punkto, cxar kiel ajn cxiu el niaj
auxskultantoj rilatus al tiu aux alia _formo_ de lingvo internacia, ni
dubas, cxu trovigxos inter ili ecx unu, kiu dubus la _utilecon mem_
de tia lingvo. Sed cxar al multaj homoj, kiuj ne kutimis donadi al si
precizan kalkulon pri siaj simpatioj kaj antipatioj, ordinare sxajnas,
ke se ili ne aprobas tiun aux alian formon de ia ideo, ili nepre devas
ataki la ideon mem entute,--tial ni, pro sistemeco de nia analizo,
petas cxiun el la estimataj auxskultantoj antaux cxio noti al si bone
en la memoro, ke pri la utileco de lingvo internacia _entute_--se tia
estus enkondukita--li ne dubas. Ekmemoru do, sinjoroj, bone la unuan
konkludon, al kiu ni venis, notu al vi kaj ekmemoru, ke kun tiu cxi
konkludo vi konsentas, nome :
La ekzistado de lingvo internacia, per kiu povus komprenigxadi
inter si la homoj de cxiuj landoj kaj popoloj, alportus al la
homaro grandegan utilon.
III
Nun ni transiros al la dua demando : "cxu lingvo internacia estas
ebla?" Ankaux pri tio cxi nenia senantauxjugxa homo ecx unu minuton
povas dubi, cxar ne sole ne ekzistas ecx la plej malgrandaj faktoj, kiuj
parolus _kontraux_ tia ebleco, sed ne ekzistas ecx la plej malgrandaj
kauxzoj, kiuj devigus ecx unu minuton _dubi_ pri tia obleco. Ekzistas
en efektiveco homoj, kiuj kun scienca aplombo kredigas, kvazaux lingvo
estas objekto natura, organa, kiu dependas de apartaj fiziologiaj
ecoj de la organoj de parolo de cxiu popolo, de la klimato, heredeco,
krucigxado de rasoj, historiaj kondicxoj k. t. p. Kaj al la amaso
tiaj instruitaj paroloj tre imponas, precipe se ili en suficxa mezuro
estas traplektitaj per diversaj citatoj kaj per misteraj por la amaso
terminoj tehxnikaj. Sed homo klera, kiu kuragxas havi propran jugxon,
scias ja tre bone, ke cxio tio cxi estas nur senenhava pseuxdo-scienca
babilado, kiu havas nenian sencon kaj kiun rebati povus tre facile la
unua renkontita infano. El la cxiutaga sperto ni cxiuj ja scias tre
bone, ke se ni prenos infanon el kiu ajn lando aux nacio kaj de la tago
de gxia naskigxo edukados gxin inter personoj de nacio tute fremda
kaj ecx antipoda por gxi, gxi parolados en la lingvo de tiu cxi nacio
tiel same bonege kaj pure, kiel cxiu natura filo de tiu cxi nacio. Se
por homo _maturagxa_ estas ordinare malfacile ellerni fremdan lingvon,
tio cxi ja tute ne venas de la konstruo de liaj organoj de parolo, sed
simple de tio, ke li ne havas paciencon, ne havas tempon, ne havas
instruantojn, ne havas rimedojn k. t. p. Tiu cxi sama maturagxulo
renkontus ja tiujn cxi samajn malfacilajxojn cxe la ellernado de sia
_hejma_ lingvo, se li en la infaneco ne estus edukita en tiu cxi lingvo,
sed devus ellernadi gxin per helpo de lecionoj. Fine cxiu klera homo ja
ankaux nun _devas_ ellernadi kelkajn fremdajn lingvojn, kaj li certe ne
elektas tiujn lingvojn, kiuj kvazaux estas konformaj al liaj organoj
de parolado, sed nur tiujn, kiujn li _bezonas_; estas sekve nenio
neebla en tio, ke anstataux ke cxiu lernas _diversajn_ lingvojn, cxiuj
ellernadu _unu saman_ lingvon kaj sekve povu komprenadi unu alian. Se
ecx cxiu posedus la komuneakceptitan lingvon ne en plena perfekteco,
ecx tiam la demando de lingvo internacia estus jam decidita kaj la
homoj cxesus staradi unu antaux alia kiel surda-mutaj. Kaj oni devas ja
memori, ke se cxie estus sciate, ke por komunikigxoj kun la tuta mondo
oni devas ellerni nur _unu_ lingvon--cxie ekzistus multego da bonaj
instruistoj de tiu cxi lingvo, da specialaj lernejoj, cxiu ellernadus
tiun cxi lingvon kun la plej granda volonteco kaj fervoreco, kaj fine
cxiuj gepatroj alkutimigadus siajn infanojn al tiu cxi lingvo en _la
infaneco_, paralele kun la patra lingvo. Sekve, lasante dume flanke la
demandon pri tio, cxu la homoj _volos_ elekti ian unu lingvon por la
rolo de internacia kaj cxu prosperos al ili veni al interkonsento pri
tiu cxi elekto, ni dume konstatas tiun fakton, kiu kun plena sendubeco
sekvas el cxio, kion ni diris supre, nome, ke la _ekzistado mem_ de
lingvo internacia estas tute ebla. Notu do al vi bone en la memoro tiujn
du sendubajn konkludojn, al kiuj ni venis gxis nun, nome :
1. Lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon;
2. La ekzistado de lingvo internacia estas plene ebla.
IV
Cxu lingvo internacia _estos_ iam enkondukita? Se ni venis al la
konkludo, ke lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon
kaj ke gxia ekzistado estas ebla, el tiuj cxi du konkludoj jam per si
mem elfluas la konkludo, ke tia lingvo pli aux malpli frue nepre estos
enkondukita, cxar alie ni devus nei cxe la homaro la ekzistadon de cxia
ecx plej elementa inteligenteco. Se lingvo, povanta plenumadi la rolon
de internacia, gxis nun ankoraux ne ekzistus, sed devus ankoraux esti
kreita, tiam respondo je la demando metita en la komenco de tiu cxi
cxapitro estus duba, cxar estus nesciate ankoraux, cxu oni povos krei
tian lingvon. Sed ni ja scias, ke da lingvoj ekzistas tre multe kaj ke
_cxiu_ el ili en okazo de bezono povus esti difinita kiel internacia,
nur kun tia diferenco, ke unu el ili _pli_ tauxgus por tiu cxi celo kaj
alia _malpli_. Ni havas sekve cxion pretan kaj ni bezonas nur _ekdeziri_
kaj _elekti_,--kaj en tia okazo la respondo je la supre metita demando
jam ne povas esti duba. La homoj vivas per vivo konscia kaj sencxese
celadas al sia bono; tial se ni scias, ke tiu aux alia afero promesas
al la homoj grandegan kaj senduban utilon kaj ke gxi estas por ili
atingebla, ni cxiam kun plena certeco povas antauxdiri, ke de tiu
momento, kiam la homoj nur ekturnis sian atenton al tiu cxi afero,
ili jam obstine celados al gxi cxiam pli kaj pli kaj ne cxesos en sia
celado tiel longe, gxis ili la aferon atingos. Se du homaj grupoj estas
disigitaj unu de alia per rivereto, sed scias, ke por ili estus tre
utile komunikigxadi inter si, kaj ili vidas, ke tabuloj por la kunigo de
ambaux bordoj kusxas tute pretaj apud iliaj manoj, tiam oni ne bezonas
esti profeto, por antauxvidi kun plena certeco, ke pli aux malpli frue
tabulo estos transjxetita trans la rivereto kaj komunikigxado estos
arangxita. Estas vero, ke pasas ordinare kelka tempo en sxanceligxado,
kaj tiu cxi sxanceligxado estas ordinare kauxzata de la plej sensencaj
pretekstoj : sagxaj homoj diras, ke celado al arangxo de komunikigxo
estas infanajxo, cxar neniu el ili okupas sin je metado de tabuloj
trans rivereto kaj tiu cxi afero estas tute ne en modo; spertaj homoj
diras, ke la antauxuloj ne metadis tubulojn trans riveveto, sekve gxi
estas utopio; instruitaj homoj pruvas, ke komunikigxado povas esti nur
afero natura kaj ke la homa organismo ne povas sin movadi sur tabuloj,
k. t. p. Tamen pli aux malpli frue tabulo estas transmetata kaj la
komunikigxado estas arangxata. Tiel estis kun cxiu utila ideo, tiel
estis kun cxiu utila elpenso; apenaux la senantauxjugxaj homoj venadis
al senduba konkludo, ke la donita afero estas tre utila kaj samtempe
efektivigebla, ili povis cxiam scii antauxe kun plena certeco, ke pli
aux malpli frue la afero _nepre_ estos akceptita, malgraux cxia batalado
de la flanko de la rutinuloj; cxar tion cxi garantias ne sole la natura
inteligenteco de la homaro, sed ankaux gxia celado al sia praktika
bono kaj profito. Tiel estos ankaux kun la lingvo internacia. En la
dauxro de multaj centjaroj la homoj, ankoraux ne tre bezonante lingvon
internacian, ne enpensigxadis pri tiu cxi demando; sed nun, kiam la
fortigxintaj komunikigxoj inter la homoj turnis ilian atenton al tiu cxi
demando, nun, kiam la homoj komencis konvinkigxadi, ke lingvo internacia
alportos al ili grandegan utilon kaj ke gxi estas atingebla, ili sen ia
dubo jam celados al gxi cxiam pli kaj pli, gxia neceseco farigxados por
ili kun cxiu tago cxiam pli sentebla, kaj ili jam ne trankviligxos tiel
longe, gxis la demando estos solvita. Cxu vi povas tion cxi dubi? Certe
ne! _Kiam_ tio cxi venos--ni ne intencas nun antauxdiri : povas esti,
ke gxi venos post unu jaro, post dek jaroj, post cent jaroj aux ecx post
kelkaj centoj da jaroj,--sed unu afero estas jam senduba, ke kiom ajn
devos suferi la unuaj pioniroj de tiu cxi ideo, kaj se ecx tiu cxi ideo
multajn fojojn endormigxadus je tutaj dekjaroj, gxi jam neniam mortos :
cxiam pli ofte kaj pli obstine eksonados vocxoj, postulantaj enkondukon
de lingvo internacia, kaj fine, pli aux malpli frue--se la demando ne
estos solvita de la societo mem--la registaroj de cxiuj landoj _devos_
cedi, arangxi internacian kongreson kaj elekti ian unu lingvon kiel
internacian. Tie cxi povas esti nur demando pri la _tempo_ : unuj el vi
diros, ke tio cxi venos tre baldaux, aliaj diros, ke gxi venos nur en
plej malproksima estonteco; sed ke tiu cxi fakto entute iam _venos_ kaj
ke la homaro, vidante la grandegan utilecon kaj samtempe la atingeblecon
de lingvo internacia, ne restos eterne indiferenta por tiu cxi afero kaj
senhelpa anaro da ekzistajxoj, ne komprenantaj unu alian--pri tio cxi
certo neniu el vi dubas ecx minuton. Ni petas vin tial noti al vi en la
memoro ia trian konkludon, al kiu ni venis, nome :
"Pli aux malpli frue lingvo internacia nepre estos enkondukita."
Tie cxi ni faros malgrandan pauxzon kaj diros kelke da vortoj pri
ni, batalantoj pro la ideo de lingvo internacia. El cxio pruvita de ni
vi vidas, ke ni tute ne estas tiaj fantaziistoj kaj utopiistoj, kiajn
multaj el vi eble vidis en ni kaj kiajn nin pentras multaj gazetoj, ne
dezirantaj enigxadi en la esencon de tio, pro kio ni batalas. Vi vidas,
ke ni batalas pro afero, kiu alportos al la homaro grandegan utilon
kaj kiu pli aux malpli frue _nepre_ estos atingita. Cxiu prudenta homo
povas sekve kuragxe aligxi al ni, ne timante la mokojn de la malsagxa
kaj nepensanta amaso. Ni batalas pro afero tute pripensita kaj certa,
kaj tial neniaj mokoj nek atakoj nin debatos de la vojo. La estonteco
apartenas al _ni_. Ni supozu ecx, ke tiu _formo_ de lingvo internacia,
pro kiu ni batalas, montrigxos en la estonteco kiel erara kaj ke venonta
lingvo internacia estos ne tiu, kiun ni elektis,--sed tio cxi ja
tute nin ne devas konfuzi, cxar ni batalas ne pro la _formo_, sed pro
la _ideo_, kaj formon konkretan al nia batalado ni donis nur tial, ke
cxia batalado abstrakta kaj teoria ordinare al nenio kondukas. Malsupre
ni pruvos, ke ecx ankaux tiu konkreta _formo_ de la lingvo estas tute
pripensita kaj havas senduban estontecon; sed se vi ecx tion cxi dubus,
la formo ja neniom nin ligas : se tiu cxi formo montrigxos erara, ni
morgaux gxin sxangxos, kaj en okazo de bezono ni gxin post-morgaux
ankoraux unu fojon sxangxos, sed ni batalados pro nia ideo tiel longe,
gxis gxi pli aux malpli frue estos plene efektivigita. Se ni, obeante
la vocxon de la indiferenta egoismo, detenadus nin de nia laborado
nur tial, ke kun la tempo la formo de la lingvo internacia eble estos
alia, ol tiu, pro kiu ni nun laboras, tio cxi signifus tion saman, kiel
ekzemple rifuzi la uzadon de vaporo tial, ke poste eble estos trovita
pli bona rimedo de komunikigxado, aux rifuzi regnajn plibonigojn tial,
ke poste iam eble estos trovitaj pli bonaj formoj por la regna konstruo.
Nun ni estas ankoraux malfortaj kaj cxia bubo povas ankoraux mokadi nin
kaj montradi nin per la fingroj : sed plej bone ridas tiu, kiu ridas la
lasta. Nia afero iras malrapide kaj malfacile; tre povas esti, ke la
plimulto de ni ne gxisvivos tiun momenton, kiam montrigxos la fruktoj
de nia agado kaj gxis la morto mem ni estos objekto de mokoj; sed ni
iros en la tombon kun la konscio, ke nia afero ne mortos, ke gxi morti
_neniam povas_, ke pli aux malpli frue gxi _devas_ atingi la celon.
Kaj se ecx, lacaj de la sendanka laborado, ni kun malespero kaj apatio
lasus fali la manojn,--tute egale, la afero ne mortos : anstataux la
lacigitaj batalantoj aperos batalantoj novaj; cxar ni denove ripetas,
ke se estas ekster dubo, ke lingvo internacia alportus al la homaro
grandegan utilon kaj ke gxi estas atingebla, en tia okazo por nenia homo
ne blindigita de rutino ne povas esti ia dubo, ke gxi pli aux malpli
frue nepre _estos_ atingita, kaj nia konstanta laborado estos por la
homaro eterna memorigado tiel longe, gxis la ideo de lingvo internacia
estos efektivigita. La posteuloj benos nian memoron, kaj al tiuj sagxaj
homoj, kiuj nun nomas nin fantaziistoj, ili rilatos tiel, kiel ni nun
rilatas al la sagxaj samtempuloj de la eltrovo de Ameriko, de la elpenso
de vaporveturiloj k. t. p.
V
Sed ni revenu al nia interrompita analizado. Ni pruvis, ke lingvo
internacia pli aux malpli frue nepre estos enkondukita; sed restas
la demando : _kiam_ kaj _kiamaniere_ gxi venos? Povas esti, ke tio
cxi venos nur post centoj aux eble ecx post miloj da jaroj? Cxu por
tio cxi estas bezona nepre reciproka interkonsento de la registaroj
do cxiuj landoj? Por doni pli malpli kontentigajn respondojn je tiuj
cxi demandoj, ni devas antauxe analizi alian demandon, nome : "cxu
oni povas antauxvidi, _kia_ lingvo estos internacia?" Inter la unuaj
demandoj kaj la lasta ekzistas la sekvanta malvasta ligitceo : se oni ne
povas antauxvidi, _kia_ lingvo estos farita internacia, kaj se diversaj
lingvoj havas por tio cxi pli-malpli egalajn sxancojn, tiam oni devas
atendi gxis la registaroj de cxiuj (almenaux la plej gravaj) regnoj
decidos arangxi por tiu cxi celo kongreson kaj decidi la demandon pri
lingvo internacia. Kiu scias, kun kia granda malfacileco la registaroj
decidigxas por cxia nova afero, tiu komprenos, ke pasos ankoraux tre
kaj tre multe da jaroj, antaux ol la registaroj trovos la demandon de
lingvo internacia suficxe maturigxinta kaj inda je ilia enmiksigxo, kaj
poste pasos kredeble ankoraux vico da jaroj por la laborado de diversaj
komitatoj kaj diplomatiistoj, antaux ol la afero estos decidita. Apartaj
personoj kaj societoj tie cxi nenion povus fari; ili povus nur konstante
instigadi la registarojn, sed mem solvi la demandon sen la enmiksigxo
de la registaroj ili ne povus. Gxis la solvo de la demando en tia okazo
estus sekve ankoraux tre kaj tre malproksime. Sed tute alia afero estus,
se montrigxus, ke oni povas antauxe _antauxvidi_ kun plena precizeco kaj
plena certeco, kia nome lingvo estos iam internacia : tiam oni jam ne
bezonus atendi eble senfinan multon da jaroj, tiam cxia societo, cxia
aparta persono povus laux sia propra gvido labori por la disvastigo de
tiu cxi lingvo; la nombro da adeptoj de tiu cxi lingvo kreskadus kun
cxiu horo, gxia literaturo rapido ricxigxadus, kongresoj internaciaj tuj
povus komenci uzadi gin por la reciproka komprenigxado de siaj membroj,
kaj en la plej mallonga tempo tiu cxi lingvo tiom fortikigxus en la tuta
mondo, ke al la registaroj restus nur doni sian sankcion al fakto jam
plenumigxinta. Cxu ni povas antauxvidi, kia lingvo estos internacia?
Felicxe ni povas respondi tiun cxi demandon tute pozitive : "jes,
ni povas antauxvidi, kia lingvo estos internacia, ni povas tion cxi
antauxvidi kun plena precizeco kaj certeco, sen ia ombro da dubo".
Por konvinki pri tio cxi niajn auxskultantojn, ni petas ilin
prezenti al si, ke kongreso da reprezentantoj de diversaj regnoj jam
efektivigxis, kaj ni trarigardos, kian lingvon ili povus elekti. Ne
malfacile estos por ni pruvi, ke ekzistas nur _unu sola_ lingvo, kiun
ili povus elekti, kaj ke cxia elekto de ia alia lingvo estus por ili
rekte _ne ebla_, se ili ecx _volus_ gxin elekti, kaj ke se ili kontraux
cxiu atendo kaj spite cxiuj argumentoj de la sana prudento tamen elektus
ian alian lingvon, tiam kontraux tio cxi protestus la vivo mem kaj ilia
elekto restus nur malviva litero.
Tiel ni prezentu al ni, ke la reprezentantoj de diversaj regnoj
kunveturigxis kaj ke ili alpasxas al la elekto de lingvo internacia.
Al ili antauxstarus la sekvanta : 1) aux elekti ian el la ekzistantaj
lingvoj _vivantaj_, 2) aux elekti ian el la lingvoj _mortintaj_
(ekzemple latinan, grekan, hebrean), 3) aux elekti ian el la ekzistantaj
lingvoj _artaj_, 4) aux difini komitaton, kiu okupus sin je la kreado de
lingvo tute _nova_, ankoraux ne ekzistanta. Por ke niaj auxskultantoj
povu pense partopreni en la laboroj kaj konsideroj de la elektantoj, ni
devas antauxe konatigi ilin iom kun la karaktero de la nomitaj lingvaj
kategorioj. La karaktero de la lingvoj vivantaj kaj mortintaj estas al
la auxskultantoj pli aux malpli konata, ni diros tial kelke da vortoj
nur pri la lingvoj _artaj_, kiuj por la plimulto de niaj auxskultantoj
prezentas kredeble absolutan "terra incognita."
Kiamaniere cxe la homoj naskigxis la ideo de lingvo arta, kiel tiu
cxi ideo disvolvigxadis, trairadis diversajn stadiojn, komencante de
la plej malperfektaj pazigrafioj gxis la plej perfekta tipo de plena
kaj ricxa lingvo, kia grandega multo da provoj estis farita en tiu cxi
direkto, kia grandega multo da laboroj iris ofere por tiu cxi ideo
en la dauxro de la lastaj du centjaroj,--pri cxio tio cxi ni ne
parolos, cxar por elauxskulti cxion tion cxi vi ne havus suficxe da
tempo nek pacienco. Ni diros nur ion pri la specialaj _ecoj_ de la artaj
lingvoj, cxe kio ni kompreneble havos antaux la okuloj ne la diversajn
malprosperajn provojn antauxajn, kiuj la plimulton da analizataj de ni
ecoj ne posedas, sed la plej perfektan formon de lingvo internacia,
ekzistantan en la nuna tempo.
Krom plena neuxtraleco en rilato nacia, arta lingvo distingigxas per
la sekvantaj ecoj :
1) Gxi estas mireginde kaj nekredeble _facila por ellernado_ : sen
trograndigo oni povas diri, ke gxi estas almenaux _kvindek_ fojojn
pli facila, ol cxia lingvo natura. Kiu ne konatigxis kun lingvo arta,
ne povas ecx kredi, gxis kia grado atingas gxia facileco. La granda
verkisto kaj filozofo Leono Tolstoj, kiun certe neniu en la tuta mondo
kuragxos suspekti en tio, ke li volas fari reklamon al la lingvo
internacia, diris pri la lingvo Esperanto jenon : "La facileco de gxia
ellernado estas tia, ke, ricevinte Esperantan gramatikon, vortaron kaj
artikolojn skribitajn en tiu cxi lingvo, mi post ne pli ol du horoj
da sinokupado havis la eblon se ne skribi, tamen libere legi en tiu
cxi lingvo. En cxia okazo, la oferoj, kiujn alportos cxiu homo de nia
Euxropa mondo, dedicxinte kelkan tempon al la ellernado de tiu cxi
lingvo, estas tiel _sensignifaj_, kaj la sekvoj, kiuj povas veni, se
cxiuj, almenaux la Euxropanoj kaj Amerikanoj, aligos al si tiun cxi
lingvon, estas tiel grandegaj, ke oni ne povas ne fari tiun cxi provon".
Komprenu, sinjoroj, kion tio cxi signifas : "_post ne pli ol du horoj
da sinokupado_". Kaj en tiu cxi sama maniero esprimis sin pri la lingvo
Esperanto cxiuj tiuj senantauxjugxaj kaj honestaj homoj, kiuj, anstataux
filozofadi pri gxi blinde, prenis sur sin la malgrandan laboron efektive
konatigxi kun gxi. Estas vero, ke homoj instruitaj povas ellerni
Esperanton pli rapide, ol homoj neinstruitaj, sed ankaux la lastaj
ellernas gxin treege kaj mireginde facile, cxar por la ellernado de la
lingvo Esperanto de la lernanto estas postulataj neniaj antauxaj scioj.
Inter la esperantistoj vi trovos multe da homoj tiom neinstruitaj, ke
ili gxis nun en sia _propra, patra_ lingvo skribas treege malbone kaj
plene da eraroj, kaj tamen en la lingvo Esperanto ili skribas tuto
senerare,--kaj ili ellernis tiun cxi lingvon en la dauxro de iaj
kelke da semajnoj, dum la ellernado de la lingvo natura cxe tiuj samaj
personoj devus okupi almenaux 4 aux 5 jarojn.
Kiam en la jaro 1895 Odeson venis svedaj studentoj, kiuj sciis sole
svede kaj Esperante, unu jxurnalisto, kiu deziris interparoli kun ili,
matene la unuan fojon en sia vivo prenis en la manojn lernolibron
Esperantan kaj vespero en tiu sama tago li povis jam suficxe bone paroli
kun la svedoj.
De kie venas tia nekredebla facileco de lingvo internacia? Cxiu
lingvo natura konstruigxis _blinde_, per la vojo de amasigxado de
la plej diversaj kaj pure okazaj cirkonstancoj; tie agadis nenia
logiko, nenia difinita plano, sed simple nur la uzo : tian vorton estas
_akceptite_ uzi tiel, kaj tial ni devas gxin uzi tiel,--tian vorton
estas akceptite uzi alie, kaj tial ni devas gxin uzi alie. Jam antauxe
tial oni povas diri, ke sistemo da sonoj por la esprimado de pensoj,
kiun kreos homa _inteligenteco_ konscie kaj laux severe difinitaj kaj
logikaj legxoj, devos esti multe, tre multe da fojoj pli facila, ol
tia sistemo da sonoj, kiu konstruigxis okaze kaj senkonscie. Ni ne
havas la eblon analizi tie cxi la tutan tiun iron de la pensoj, je kiu
gvidadis sin la auxtoroj de artaj lingvoj, nek montri detale cxiujn
tiujn grandegajn faciligojn, kiujn arta lingvo posedas en komparo kun
la naturaj, cxar tio cxi postulus tutan vastan traktaton,--ni prenos
tial nur simple kelkajn _ekzemplojn_. Tiel ekzemple preskaux en cxiuj
lingvoj cxiu substantivo ial apartenas al tia aux alia _sekso_, ekzemple
en la lingvo germana "kapo" havas viran sekson, en la lingvo franca
virinan kaj en la lingvo latina neuxtralan; cxu ekzistas en tio cxi ia
ecx plej malgranda senco aux celo? Kaj tamen kian grandegan malfacilecon
prezentas por la lernanto la memorado de la sekso de cxiu substantivo!
Kiom multe la lernanto devas ekzercigxadi, ekzercigxadi kaj denove
ekzercigxadi, antaux ol li venos al tiu perfekteco, ke li jam plu ne
konfuzigxados kaj ne diros ekzemple "le fin" anstataux "la fin" aux
"das Strick" anstataux "der Strick"! En lingvo arta tiu cxi sekso de la
substantivoj estas _tute eljxetita_, cxar montrigxis, ke gxi ne havas
en la lingvo ecx la plej malgrandan celon. Jen vi havas sekve jam unu
ekzemplon de tio, kiel per la plej bagatela rimedo estas atingita plej
grandega faciligo de la lingvo. En la lingvoj naturaj ekzistas la plej
komplikitaj kaj konfuzitaj deklinacioj kaj konjugacioj kun grandega
multo da diversaj formoj ne sole por cxiuj deklinacioj kaj konjugacioj,
sed en cxiu el ili ankoraux tuta serio da formoj; ekzemple en la
konjugacioj vi havas ne sole por cxiu tempo kaj modo tutajn seriojn
da formoj, sed en cxiu el tiuj cxi tempoj kaj modoj ankoraux apartajn
formojn por cxiu persono kaj nombro. Oni ricevas vicon da grandegaj
gramatikaj tabeloj, kiujn oni devas ellerni kaj konservadi en la memoro;
sed tio cxi estas ankoraux nur komenco : al tio cxi aligxas multego
da deklinacioj kaj konjugacioj _neregulaj_, cxiu kun aparta serio da
formoj, kaj cxion tion cxi oni devas ne sole ellerni kaj konservadi
en la memoro, sed konstante memori, kia vorto sxangxigxas laux la
regulaj deklinacioj aux konjugacioj kaj kia laux la malregulaj kaj laux
kia nome de tiuj cxi regulaj aux malregulaj tabeloj la donita vorto
sxangxigxas. La ekposedo de cxio tio cxi postulas inferan paciencon,
multegon da tempo kaj konstantan sencxesan ekzercigxadon. Dume lingvo
arta anstataux tiu cxi tuta hxaoso, kiu postulas tutajn jarojn da
pacienca laborado, donas al vi sole nur 6 vortetojn "i, as, is, os, us,
u", kiujn vi povas perfekte ekposedi en la dauxro de kelke da minutoj
kaj kiujn vi jam neniam forgesos kaj neniam konfuzos. Vi kun mirego
demandas : "Kiel tio cxi estas ebla?" Jen, tre simple : Esperanto diras
al vi, ke deklinacioj _tute_ estas bezonaj _neniaj_, cxar ili plene
anstatauxigxas per la prepozicioj, kiujn ni ja sen tio uzas, kaj en la
konjugacioj ne sole suficxas _unu_ tabelo por _cxiuj_ verboj, sed ecx
por tiu cxi tabelo tute suficxas, se gxi enhavas en si (krom participoj,
prezentantaj apartan formon) sole nur 6 finigxojn, nome : por la tempoj
estanta, estinta kaj estonta kaj por la modoj sendifina, kondicxa
kaj ordona. Vi certe en la unua minuto ekpensos, ke dank' al tiu cxi
malgrandega tabelo da konjugacioj la lingvo perdas sian flekseblecon?
Tute neniel : konatigxu kun la lingvo arta, kaj vi ekvidos, ke gxia
konjugacio esprimas cxiujn nuancojn de la penso senkompare pli bone
kaj pli precize, ol la plej komplikitaj kaj konfuzitaj tabeloj de la
lingvoj naturaj, cxar la arta lingvo forjxetis ne tion, kion la lingvo
bezonas, sed nur tion, kio prezentas en gxi absolute superfluan kaj tute
al nenio servantan balaston. Efektive, por kio ni bozonas apartan serion
da finigxoj por cxiu persono kaj nombro, kaj al tio cxi en cxiu tempo
kaj en cxiu modo apartan _novan_ serion da tiuj cxi finigxoj, se cxiuj
tiuj cxi finigxoj estas ja tute superfluaj, cxar la pronomo, kiu staras
antaux la verbo, jam tute suficxe montras gxian personon kaj nombron?
La ortografio en la plimulto da lingvoj (kaj al tio cxi la plej multe
gxuste en tiuj lingvoj, kiuj la plej multe havas da sxancoj por esti
elektitaj kiel internaciaj) prezentas veran krucon por la lernanto :
en unu vorto la donita litero estas elparolata, en alia gxi ne estas
elparolata aux estas elparolata alie, en unu vorto la donita sono estas
skribata tiel, en alia vorto alie . . . Tutajn jarojn devas uzi franco
aux anglo por tio, ke li ekpovu regule skribi en sia patra lingvo!
Radikale sxangxi tiun cxi ortografion estas absolute ne eble, cxar tiam
grandega multo da vortoj, kiuj diferencas unu de alia aux neniel, aux
nur per ia apenaux rimarkebla nuanco en la elparolado, farigxus en la
skribado tute nediferencigeblaj unu de alia. La lingvo arta donis al
cxiu sia litero klaran, severe difinitan kaj cxiam egalan elparoladon,
kaj dank' al tio en la lingvo arta la demando de ortografio tute ne
ekzistas, kaj jam post, kvarono da horo da sinokupado je la arta lingvo
(t. e. simple post la konatigxo kun gxia plej simpla alfabeto) cxiu
skribos en gxi diktaton tute senerare, dum en lingvo natura li atingos
tion cxi nur post tutaj jaroj da malfacila kaj enua laborado.
Jam el tiuj kelkaj ekzemploj, kiujn ni donis, vi povas ricevi ideon
pri tio, kian grandegan faciligon donas al la lingvo la enmiksigxo
de konscia arto. Ni povus citi kompreneble ankoraux multe da aliaj
ekzemploj, cxar sur cxiu pasxo ni renkontas en la lingvoj naturaj
grandegajn malfacilajxojn kaj konfuzajxojn, kiuj en lingvo arta estas
aux tute eljxetitaj kiel superflua balasto, aux alkondukitaj al ia unu
aux du mallongaj vortetoj aux reguloj, sen ia ecx plej malgranda difekto
por la fleksebleco, ricxeco kaj precizeco de la lingvo. Tamen ni ne
parolos pli pri tio cxi, sed ni diros sole tion, ke _la tuta gramatiko
de la lingvo Esperanto konsistas tuta nur el 16 mallongaj reguletoj,
kiujn cxiu povas bonege ellerni en la dauxro de duonhoro!_ Post unu
sola duonhoro da laborado super Esperanto la lernanto en tia grado
ekposedas la tutan gramatikon kaj tutan konstruon de la lingvo, ke al
li restas jam nur la simpla kaj facila akirado de provizo da vortoj!
Por kompreni kaj taksi la tutan gravecon de tio cxi, imagu al vi, ke vi
entreprenis la ellernadon de ia lingvo natura kaj ke post kelke da jaroj
da pacienca laborado vi fine venis al tio, ke vi ekposedis la konstruon
de la lingvo en perfekteco kaj ke vi estas certaj, ke vi jam plu neniam
povas fari en tiu cxi lingvo ian gramatikan aux ortografian eraron kaj
ke vi nun jam nur bezonas simple lernadi kiom eble pli da _vortoj_,--
vi ja tiam sentus vin felicxa kaj dirus, ke la plej malfacilan kaj plej
enuan parton de la laboro vi jam pasis . . . Cxu ne vere? En la lingvo
Esperanto vi atingas tion cxi _jam post duonhoro da laborado!_
Sekve se Esperanto havus ecx _nur_ tiun econ, pri kiu ni supre
parolis, t. e. grandegan facilecon kaj regulecon de la gramatiko kaj
ortografio, ni jam devus diri pri gxi, ke gxi estas multajn, multajn
fojojn pli facila, ol cxiu lingvo natura. Sed per tio cxi ne finigxas
ankoraux la facileco de la lingvo Esperanto. Kiam vi venis al tio,
ke al vi restas jam nur simpla ellernado de _vortoj_, vi ecx tie cxi
renkontos ankoraux grandegajn faciligojn. Tiel ekzemple jam la reguleco
mem de la lingvo donas al vi grandegan ekonomion en la nombro de la
vortoj, kiujn vi bezonos lerni; cxar sciante de la vorto la formon
substantivan, vi jam antauxe, kaj sen ia lernado, scias ankaux gxian
adjektivon kaj gxian adverbon kaj gxian verbon k. t. p., dum en cxiu
lingvo natura tre multaj esprimoj havas por cxiu parto de parolo apartan
vorton (ekzemple : _parler_, _oral_, _verbalement_). Havante plenan
kaj ne limigitan rajton kunigi cxian vorton kun cxia prepozicio kaj
kun cxia alia vorto, vi estas liberigitaj de la lernado de multego da
vortoj, kiuj en la lingvoj naturaj havas por si apartajn radikojn nur
tial, ke tia aux alia kunigo de vortaj estas ial ne permesita. Sed krom
tiuj cxi _naturaj_ vortfaraj oportunajxoj, kiujn la lingvo Esperanto
havas, vi trovos en gxi ankoraux apartajn, tiel diri _artajn_ rimedojn,
kiuj enkondukas grandegan ekonomion cxe la lernado de la vortoj. Tiaj
ekzemple estas gxiaj sufiksoj kaj prefiksoj, el kiuj ni citos nur
kelkajn pro ekzemplo : la prefikso "mal" donas al la vorto sencon rekte
kontrauxan ( "bona" bon--"malbona" mauvais),--sekve sciante la
vortojn "bona, mola, varma, largxa, supre, ami, estimi" k. t. p., vi
jam mem povas formi la vortojn "malbona, malmola, malvarma, mallargxa,
malsupre, malami, malestimi" k. t. p., aldonante al la vorto jam konata
de vi nur la prefikson "mal"; la sufikso "in" signifas la virinan sekson
("patro" pere--"patrino" mere),--sekve sciante la vortojn "patro,
frato, onklo, fiancxo, bovo, koko" k. t. p., vi jam estas liberigitaj de
la lernado de la vortoj "patrino, fratino, onklino, fiancxino, bovino,
kokino" k. t. p.; la sufikso "il" signifas ilon ( "trancxi" trancher
--"trancxilo" couteau),--sekve sciante la vortojn "trancxi, kombi,
tondi, pafi, sonori, plugi" k. t. p., vi jam mem scias la vortojn
"trancxilo, kombilo, tondilo, pafilo, sonorilo, plugilo" k. t. p. Da
tiaj vortopartetoj, kiuj treege malgrandigas la vortaron de la lingvo,
ekzistas ankoraux multaj aliaj.
Rememoru do nun cxion, kion ni diris pri la konstruo de arta lingvo,
kaj tiam vi facile konsentos, ke se ni diris, ke lingvo arta estas
almenaux 50 fojojn pli facila, ol natura, en tio cxi estis nenia
trograndigo. Notu al vi en la memoro tiun cxi grandegan facilecon de
arta lingvo, cxar ni al gxi poste ankoraux revenos.
2.) La dua distingigxa eco de lingvo arta estas gxia _perfekteco_,
kiu konsistas en matematika precizeco, fleksebleco kaj senlima ricxeco.
Ke lingvo arta posedos tian econ, tion cxi ankoraux antaux la apero de
la unua arta lingvo antauxvidis kaj antauxdiris cxiuj tiuj eminentaj
kapoj, kiuj rilatis al tiu cxi por la homaro treege grava ideo pli
serioze, ol diversaj nuntempaj Jupiteroj, kiuj pensas, ke cxia ecx
plej suprajxa konatigxo kun la esenco de lingvoj artaj malaltigus
ilian honoron kaj indecon. Ni povus citi tiajn grandajn lumojn, kiel
ekzemple Bacon, Leibnitz, Pascal, de Brosses, Condillac, Descartes,
Voltaire, Diderot, Volney, Ampere, Max Mueller k. t. p.,--sed ni
rigardas la citatojn kiel batalilon nur de pseuxdoinstruitaj sofistoj;
tial, ne fanfaronante per citatoj, ni penos pruvi cxion nur per la sola
logiko. Ke lingvo arta ne sole povas, se _devas_ esti pli perfekta,
ol lingvoj naturaj, tion cxi komprenos cxiu mem, se li konsideros la
jenon : Cxia lingvo natura konstruigxadis per tia vojo, ke unu ripetadis
tion, kion li auxdis de aliaj; nenia logiko, nenia konscia decido de
la homa inteligenteco tie cxi havis ian forton. Cxian esprimon, kiun
vi multajn fojojn _auxdis_, vi povas uzi, kaj cxian esprimon, kiun vi
ankoraux neniam auxdis, estas al vi malpermesite uzi. Tial ni en cxia
lingvo natura sur cxiu pasxo renkontas la sekvantan aperon : en via
cerbo aperas ia komprenajxo, sed . . . vi ne havas la eblon esprimi
gxin per busxa vorto kaj devas tial helpi al vi per tuta multvorta
kaj tre neoportuna _priskribo_ de tiu komprenajxo, kiu en via cerbo
ekzistas kiel _unu_ komprenajxo, kiel unu spirita vorto. Tiel ekzemple,
dank'al tio, ke je lavado de tolajxo sin okupas ordinare virinoj, vi
en cxiu lingvo havas vorton por esprimo de la komprenajxo "lavistino";
sed se _viro_ ekvolos okupadi sin je lavado de tolajxo, vi en tre
multaj lingvoj staras jam senhelpe kaj ne scias, kiel nomi tian homon,
cxar nomon de viro, kiu okupas sin je lavado de tolajxo, vi neniam
auxdis! Je kuracado gxis nun okupadis sin sole viroj; sed kiam ekaperis
kuracistinoj, aux virinoj posedantaj ian sciencan rangon, por ili en la
plimulto da lingvoj ne trovigxis vorto! Por la esprimo de ilia nomovorto
oni bezonis jam helpi al si per priskriba uzo de kelke da vortoj, kaj
kiam vi ankoraux el ilia titolo volas fari adjektivon, verbon k. t. p.
--tio cxi estas jam tute ne ebla! En cxiu lingvo vi trovos multe da
substantivoj, kiuj ne havas tiun aux alian sekson, tiun aux alian kazon,
tiun aux alian devenan formon; adjektivojn, kiuj ne havas tiun aux alian
gradon de komparado, tiun aux alian formon; verbojn, kiuj ne havas
tiun aux alian tempon, personon, modon k. t. p.; de tia substantivo vi
ne povas fari adjektivon, de tia verbo vi ne povas fari substantivon
k. t. p. Cxar, ni ripetas, cxiu lingvo natura estas fondita ne sur la
logiko, sed sur la blinda "oni tiel parolas" aux "oni tiel ne parolas"
; sekve cxian komprenajxon, kiu naskigxas en via cerbo, sed por kiu
vi gxis nun vortan esprimon ne auxdis, vi ordinare esprimi ne havas
la eblon kaj vi devas helpi al vi per priskriboj. Sed en lingvo arta,
konscie fondita sur la severaj, permesantaj nenian escepton nek arbitron
legxoj de pensado, nenio simila povas havi lokon. Esprimoj en la speco
de "tia vorto ne havas tiajn formojn aux ne permesas tiajn ideajn
kunigxojn"--en lingvo arta estas tute ne eblaj. Supozu ekzemple, ke
morgaux viro ricevas la eblon naski infanojn aux nutri ilin per siaj
mamoj,--kaj por li tuj ekzistas en la lingvo preta vorto, cxar en
lingvo arta estas ne ebla la ekzistado de ia vorto por unu sekso kaj
neekzistado por la dua sekso. Supozu, ke morgaux iu elektas al si ian
novan, ecx la plej strangan profesion, ekzemple laboradon je aero,--
por li tuj ekzistas prete vorto, cxar se en lingvo arta nur ekzistas
sufikso por la esprimo de profesio, gxi donas al vi jam la eblon esprimi
_cxian_ profesion, kia nur povus aperi en via cerbo.
Krom tio ne forgesu, ke la perfektigxado de lingvo arta estas
ebla gxis senfineco, cxar _cxiun_ bonan regulon, bonan formon, bonan
esprimon, kiu ekzistas en kiu ajn lingvo, lingvo arta havas plenan
rajton aligi al si, cxian mankon, kiu povus trovigxi en gxi, gxi havas
la rajton plibonigi kaj sxangxi, dum en lingvo natura pri nenio simila
povas esti parolo, cxar tiam lingvo natura transformigxus jam en artan.
Krom la analizitaj de ni du grandegaj plibonajxoj de lingvo arta
(eksterordinara facileco kaj perfekteco), ekzistas ankoraux aliaj,
pri kiuj ni ne parolos. Ni transiru nun rekte al la _malbonajxoj_ de
lingvo arta. Kiu ecx malmulte devus esti unu vorto cxi tiel] konatigxis
kun lingvo arta kaj havas suficxe da kuragxo por kredi tion, kion li
_vidas_, kaj ne kun fermitaj okuloj ripetadi fremdajn frazojn, tiu
povas veni nur al unu konkludo, nome, ke mankojn en komparo kun lingvo
natura lingvo arta posedas _neniajn_. Cxiu el vi, vere, havis la okazon
auxdi tre multajn atakojn kontraux lingvo arta; sed kontraux cxiuj tiuj
cxi atakoj ni povas rediri nur unu respondon : cxiuj ili eliras el la
busxo de homoj, kiuj pri lingvo arta havas nenian scion kaj neniam gxin
ecx vidis,--ne sole ne vidis kaj ne esploris, sed ecx neniam logike
enpensigxis pri gxia esenco, kaj anstataux ekpensi pri tio, kion ili
parolas, preferas blinde jxetadi dekstren kaj maldekstren lauxtajn kaj
modajn sed sensencajn frazojn. Se ili ecx iom konatigxus kun lingvo
arta, ili ekvidus, ke iliaj frazoj estas tute falsaj; se ili, ecx
tute ne konatigxante kun la lingvo, simple ekpensus pri gxi teorie,
ili ekvidus, ke cxiuj iliaj frazoj ne havas ecx la plej malgrandan
fundamenton. Se iu ekdeziros kredigi, ke en la najbara urbo cxiuj domoj
estas konstruitaj el papero kaj ke cxiuj homoj tie estas sen manoj kaj
sen piedoj,--li povas imponi per tio cxi al la _amaso_, kiu cxiun
vorton elparolitan per auxtoritata tono de scianta sankte kredas; sed
homo _prudenta_ jam de antauxe rilatos al tiuj cxi vortoj tre kritike,
cxar jam en sia sagxo li trovos neniajn akcepteblajn fundamentojn por
tiuj cxi frazoj; kaj kiam cxe li restos ia dubo, li simple iros en
la najbaran urbon kaj _rigardos_, kaj tiam li konvinkigxos, ke cxiuj
frazoj, kiujn li auxdis, estas la plej absoluta sensencajxo. Tiel estas
ankaux kun lingvo arta : anstataux blinde ripetadi frazojn, vi bezonas
nur simple _ekpensi_ pri la esenco de tiuj cxi frazoj, kaj vi jam
komprenos, ke ili ne havas ecx la plej malgrandan fundamenton ; kaj se
teoria pripenso estos por vi ankoraux nesuficxa, tiam iru simple kaj
_rigardu_, jxetu okulon en lernolibron de lingvo arta, konatigxu kun la
konstruo de tiu cxi lingvo, profundigxu iom en gxian jam tre ricxan kaj
diversaspecan literaturon, faru ian provon, rigardu la _faktojn_, kiuj
sur cxiu pasxo sin trovas antaux via nazo,--kaj tiam vi komprenos, kia
grandega sensencajxo sin trovas en cxiuj tiuj frazoj, kiujn vi auxdadis
kontraux lingvo arta. Vi auxdis ekzemple frazon "lingvo ne povas esti
kreita en kabineto, kiel viva ekzistajxo ne povas esti kreita en la
retorto de hxemiisto"; tiu cxi frazo sonas tiel bele kaj "sagxe", ke
por la grandega plimulto da homoj gxi jam lasas nenian dubon pri tio,
ke lingvo arta estas infanajxo. Kaj tamen se tiuj cxi homoj havus tiom
da propra kritika kapablo, por meti malgrandan, tre malgrandan demandon
"kial?"--tiam tiu cxi lauxta frazo per unu fojo perdus en iliaj okuloj
cxian sencon, cxar ili ekvidus, ke nenia logika respondo ekzistas, ke
tiu cxi frazo estas bele sonanta kolekto da vortoj, kiu ne havas ecx la
plej malgrandan logikan fundamenton. Tute tian saman frazon oni ja povus
uzi ankaux kontraux la arta alfabeto, kiun la homaro jam tiel longe uzas
kun la plej granda utilo por si, kaj kontraux la arta veturado per helpo
de vaporo aux velocipedo, kaj kontraux nia tuta arta civilizacio! Kaj
tiun cxi kaj similajn frazojn la homoj obstine ripetadas cxiun fojon,
kiam aperas ia nova utila ideo. . . . Ho, frazo, frazo, frazo, kiam vi
cxesos regni super la spiritoj de la homoj!
Vi auxdis, ke arta lingvo estas ne ebla, ke en gxi homoj ne
komprenados unu alian, ke cxiu popolo uzados gxin alie, ke en gxi oni
nenion povas esprimi, k. t. p. k. t. p. Se ni turnos atenton, ke cxio
tio cxi estas aferoj, kiujn cxe plej malgranda dozo da honesteco kaj
bona volo cxiu povas facile praktike _trakontroli_, kaj ke cxiuj tiuj
cxi frazistoj simple ne _volas_ trakontroli tion, pri kio ili parolas
kun tia auxtoritata tono, sed pro la aplauxdado de la amaso ili preferas
fermi la okulojn kaj jxetadi koton sur la aferon nur tial, ke gxi estas
nova kaj ankoraux ne moda,--tiam cxiuj tiuj cxi frazoj montrigxas
jam ne sole ridindaj, sed rekte _indignigaj_. Anstataux blinde jxetadi
frazojn, iru kaj _rigardu_,--kaj tiam vi vidos, ke cxiuj viaj vortoj
estas simple senceremonia _mensogado_ : vi ekvidos, ke en efektiveco
lingvo arta fakte de longe _jam ekzistas_, ke homoj de la plej diversaj
nacioj jam longe kun la plej granda utilo por si _uzas_ gxin, ke ili
unu alian _komprenas bonege kaj plej precize_, kiel skribe, tiel ankaux
busxe ; ke homoj de cxiuj nacioj uzas gxin cxiuj _tute egale_; gxia jam
tre ricxa kaj diversaspeca literaturo montros al vi tute okulvideble, ke
cxiuj nuancoj de la homa penso kaj sento povas esti esprimitaj en gxi en
la plej bona maniero. . . . Anstataux blinde babiladi diversan teorian
sensencajxon, iru kaj rigardu la _faktojn_, la longe jam ekzistantajn,
de cxiu facile kontroleblajn sendubajn kaj nemalkonfeseblajn faktojn,--
kaj tiam por vi restos nenia dubo pri tio, ke iaj motivoj, parolantaj
kontraux la enkonduko de lingvo arta en komunan uzadon, ekzistas
absolute _neniaj_.
Ni revenu nun al tio, pri kio ni parolis en la komenco de tiu
cxi cxapitro, t. e. ni prezentu al ni, ke kolektigxis kongreso el
reprezentantoj de cxiuj plej gravaj regnoj, por elekti lingvon
internacian. Ni rigardu, kian lingvon ili povas elekti. Ne malfacile
estos pruvi, ke ilian elekton ni povas antauxvidi ne sole kun tre granda
_kredebleco_, sed ecx kun plena _certeco_ kaj precizeco.
El cxio, kion ni supre diris pri la grandegaj plibonajxoj de la
lingvoj artaj en komparo kun la lingvoj naturaj, jam per si mem sekvus,
ke esti elektita povas nur lingvo _arta_. Ni supozu tamen por unu
minuto, ke la tuta kongreso malfelicxe konsistos plene el la plej
obstinaj rutinuloj kaj malamikoj de cxio nova kaj ke al ili venos en
la kapon la ideo pli bone elekti ian en cxiuj rilatoj maloportunan
lingvon _naturan_, ol centoble pli oportunan lingvon artan. Ni rigardu,
kio tiam estos. Se ili ekdeziros elekti ian lingvon vivantan de ia el
la ekzistantaj nacioj, tiam kiel grandega malhelpo tie cxi aperos ne
sole la reciproka envio de la popoloj, sed ankaux la tute natura timo
de cxiu nacio jam simple pro sia ekzistado : cxar estas afero tute
komprenebla, ke tiu popolo, kies lingvo estos elektita kiel internacia,
baldaux ricevos tian grandegan superforton super cxiuj aliaj popoloj, ke
gxi ilin simple dispremos kaj englutos. Sed ni sipozu, ke la delegatoj
de la kongreso jam tute ne atentos tion cxi, aux ke ili, por eviti
reciprokan envion kaj engluton, elektos ian lingvon _mortintan_,
ekzemple la latinan,--kio do tiam estos? Estos tre simple tio, ke la
decido de la kongreso restos simple _malviva litero_ kaj fakte _neniam
atingos efektivigxon_. Cxiu lingvo natura, kiel viva, tiel ankoraux
pli mortinta, estas tiel terure malfacila, ke la almenaux iom fonda
ellernado de gxi estas ebla nur por personoj, kiuj posedas grandan
kvanton da libera tempo kaj grandajn monajn rimedojn. Ni havus sekve ne
lingvon internacian en la vera senco de tiu cxi vorto, sed nur lingvon
internacian por _la pli altaj klasoj de la societo_. Ke la afero starus
tiel kaj ne alie, tion cxi montras al ni ne sole la logiko, sed tion cxi
jam longe okulvideble montris al ni _la vivo mem_ : en efektiveco la
lingvo latina estas ja de longe jam elektita de cxiuj registaroj kiel
internacia, kaj jam longe en la gimnazioj en cxiuj landoj laux ordono de
la registaroj la junularo devigite dedicxas tutan vicon da jaroj al la
ellernado de tiu cxi lingvo,--kaj tamen cxu ekzistas multe da homoj,
kiuj libere posedas la lingvon latinan? La decido de la kongreso sekve
donus al ni nenion novan, sed aperus nur kiel sencela kaj senfrukta
ripeto de tiu decido, kiu longe jam estas farita kaj ecx efektivigita,
sed sen ia rezultato. En nia tempo nenia decido ecx de plej autoritata
kongreso neniam povas jam doni al la lingvo latina tiun forton, kiun
gxi havis en la mezaj centjaroj : tiam ne sole por gxia internacieco,
sed ecx por gxia absoluta regxado unuanime staris cxiuj registaroj, la
tuta societo, la tuta cxiopova eklezio, kaj ecx la vivo mem, tiam gxi
prezentis la fundamenton de cxia scienco kaj de cxia scio, tiam al gxi
estis dedicxata la pli granda parto de la vivo, gxi elpusxis per si
cxiujn lingvojn patrajn, gxi estis ellernata kaj prilaborata _devigite_,
jam simple pro tio, ke en siaj patraj lingvoj la instruituloj simple ne
havis la _eblon_ esprimadi sin,--kaj tamen malgraux cxio la lingvo ne
sole falis, sed ecx en sia plej bona tempo gxi estis kaj povis esti nur
apartenajxo de la _elektitaj klasoj_ de la societo! Dume en okazo de
elekto de lingvo _arta_ gxin post kelke da monatoj povus bonege posedi
jam per unu fojo la tuta mondo, _cxiuj_ sferoj de la homa societo, ne
sole la inteligentaj kaj ricxaj, sed ecx la plej malricxaj kaj senkleraj
vilagxanoj.
Vi vidas sekve, ke la estonta kongreso tute _ne povas_ elekti ian
alian lingvon krom lingvo arta. Elekti ian lingvon naturan, kiam ni
havas la eblon elekti lingvon artan, kiu havas antaux la lingvoj naturaj
en cxiuj rilatoj senduban kaj okulvideblan grandegan plibonecon, estas
tia sama malsagxajxo, kiel ekzemple sendi ion el Parizo Peterburgon
per cxevaloj, kiam ni havas la eblon fari tion cxi per fervojo. Nenia
kongreso povas fari tian elekton; sed se ni ecx supozus, ke la kongreso
tiom malmulte pripensos kaj estos tiel blindigita per la rutinaj
kutimoj, ke gxi tamen faros tian absurdan elekton, tiu cxi elekto per
la forto de la cirkonstancoj tute egale restos malviva litero kaj en la
vivo la demando pri lingvo internacia fakte restos nesolvita tiel longe,
gxis pli aux malpli frue kolektigxos nova kongreso kaj elektos lingvon
artan.
Tiel ni petas vin noti al vi en la memoro tiun konkludon, al kiu ni
venis, nome : _lingvo internacia de la venontaj generacioj estos sole
kaj nepre nur lingvo arta_.
VI
Nun restas ankoraux solvi la demandon, _kia_ nome arta lingvo estos
enkondukita en komunan uzadon. En la unua minuto sxajnas, ke respondi
tiun cxi demandon ekzistas nenia eblo, cxar--kiel vi sendube diros
--"da lingvoj artaj ekzistas ja tre multe kaj ilia nombro povas esti
ankoraux mil fojojn pli granda, cxar cxiu aparta homo povas krei apartan
lingvon artan laux sia arbitro". Cxu ekzistas tial ia eblo antauxvidi,
kiu el ili estos elektita? Tiel efektive sxajnas de la unua rigardo al
la homoj ne konantaj la aferon, kaj tamen antauxvidi, kaj antauxdiri,
kia lingvo arta estos elektita, estas tre facile. Tio cxi venas de tio,
ke la supre dirita en la publiko tre populara opinio pri la nombro de la
ekzistantaj kaj povantaj ankoraux aperi lingvoj artaj estas tute erara
kaj estas fondita sur plena nesciado de la historio kaj esenco de la
artaj lingvoj.
Antaux cxio ni konstatas la fakton, ke, malgraux la grandega nombro
da personoj, kiuj laboris aux laboras super lingvoj artaj jam en la
dauxro de 200 jaroj, gxis nun aperis sole nur _du_ efektive pretaj
lingvoj, nome _Volapuek_ kaj _Esperanto_. Turnu atenton sur tion cxi :
sole nur _du_ artaj lingvoj. Estas vero, ke vi preskaux cxiutage legas
en la gazetoj, ke jen tie jen aliloke aperis ankoraux unu aux ankoraux
kelkaj artaj lingvoj, oni citas al vi ilian nomon, oni donas al vi
ofte ecx notojn pri la konstruo de tiuj cxi lingvoj, oni alportas al
vi kelkajn frazojn en tiuj cxi tiel nomataj novaj lingvoj, kaj al la
publiko sxajnas, ke novaj artaj lingvoj elkreskadas kiel fungoj post
pluvo. Sed tiu cxi opinio estas tute erara kaj venas de tio, ke la
gazetoj ne trovas necesa enigxi en tion, pri kio ili skribas, kaj
kontentigxas nur per tio, ke ili havas la eblon regali la legantojn
per ridinda novajxo aux fari spritajxon. Sciu do, ke cxio tio, kio
cxiutage estas alportata al vi de la gazetoj sub la lauxta nomo de
"novaj lingvoj internaciaj", estas nur _projektoj_, en rapideco kaj sen
suficxa pripenso elbakitaj projektoj, kiuj de realigxo staras ankoraux
tre kaj tre malproksime. Tiuj cxi projektoj aperas jen en formo de
mallongaj folietoj, jen ecx en la formo de dikaj libroj kun la plej
lauxtaj kaj multepromesaj frazoj,--aperas kaj tuj malaperas de la
horizonto, kaj vi jam plu neniam auxdas ion pri ili; kiam la auxtoroj de
tiuj cxi projektoj alpasxas al ilia _realigado_, ili tuj konvinkigxas,
ke tio cxi estas tute ne laux iliaj fortoj kaj ke tio, kio en teorio
sxajnis afero tiel facila, en la praktiko montrigxas tre malfacila kaj
neplenumebla. Kial la efektivigo de tiuj cxi projektioj estas tiel
malfacila kaj tial gxis hodiaux aperis sole nur du efektive pretaj kaj
vivipovaj lingvoj--pri tio ni parolos malsupre, kaj dume ni nur turnas
vian atenton sur tion, ke da lingvoj artaj gxis nun ekzistas sole nur
du kaj ke sekve se la kongreso hodiaux efektivigxus, gxi el la jam
ekzistantaj artaj lingvoj havus por elekto nur du. La problemo de la
kongreso estus sekvo jam tute ne tiel malfacila, kiel povus sxajni de la
unua rigardo. _Kian_ el tiuj cxi du lingvoj elekti--la kongreso ankaux
ne sxanceligxus ecx unu minuton, cxar la vivo mem jam longe solvis
tiun cxi demandon en la plej senduba maniero kaj Volapuek cxie estas
jam elpusxita de la lingvo Esperanto. La pliboneco de Esperanto antaux
Volapuek estas tiel frapante granda, ke gxi falas al cxiu en la okulojn
tuj de la unua rigardo kaj ne estas malkonfesata ecx de la plej fervoraj
Volapuekistoj. Estos suficxe, se ni diros al vi la jenon : Volapuek
aperis tiam, kiam la entuziasmo de la publiko por la nova ideo estis
ankoraux tute fresxa, kaj Esperanto, dank'al financaj malfacilajxoj de
la auxtoro, aperis antaux la publiko kelkajn jarojn pli malfrue kaj
renkontis jam cxie pretajn malamikojn; la Volapuekistoj havis por sia
agitado grandajn rimedojn kaj agadis per la plej vasta, pure Amerika
reklamo, kaj la Esperantistoj agadis la tutan tempon preskaux tute sen
iaj materialaj rimedoj kaj montradis en sia agado grandegan nelertecon
kaj senhelpecon; kaj malgraux cxio de la unua momento de la apero de
Esperanto ni vidas grandegan multon da Volapuekistoj, kiuj transiris
malkasxe al Esperanto, kaj ankoraux pli grandan multon da tiaj, kiuj,
konsciante, ke Volapuek staras multe pli malalte el Esperanto, sed
ne dezirante montri sin venkitaj, tute defalis de la ideo de lingvo
internacia entute,--dume en la tuta tempo de ekzistado de Esperanto
(13 jaroj) nenie sur la tuta tera globo trovigxis ecx unu persono,--
ni ripetas, ecx _unu_--kiu transirus de Esperanto al Volapuek! Dum
Esperanto, malgraux la grandegaj malfacilajxoj, kun kiuj gxi devas
batali, dauxre vivas kaj floras kaj konstante plifortigxas, Volapuek jam
longe estas forlasita preskaux de cxiuj kaj povas esti nomita jam de
longe mortinta.
En kio konsistas la pliboneco de Esperanto antaux Volapuek, ni
ne povas kompreneble analizi tie cxi tute detale; pro ekzemplo ni
montros nur kelkajn punktojn : 1) Dum Volapuek sonas tre sovagxe
kaj maldelikate, Esperanto estas plena je harmonio kaj estetiko kaj
memorigas per si la lingvon italan. 2) Ecx por tute neinstruitaj
Esperanto estas multe pli facila ol Volapuek, sed por instruitaj gxi
estas tre multe pli facila, cxar gxiaj vortoj--krom kelkaj tre
malmultaj--ne estas arbitre elpensitaj, sed prenitaj el la lingvoj
romana-germanaj en tia formo, ke cxiu ilin facile rekonas. Tial cxiu
iom civilizita homo jam post kelkaj horoj da lernado povas libere legi
cxian verkon en Esperanto jam preskaux tute sen vortaro. 3) Dum la
uzanto de Volapuek nepre devas gxin konstante ripetadi, cxar alie li
gxin baldaux forgesas (dank'al la plena elpensiteco de la vortoj), la
uzanto de Esperanto, unu fojon gxin ellerninte, jam gxin ne forgesas,
se li ecx longan tempon gxin ne uzas. 4) Esperanto jam en la komenco
estas tre facila por busxa _interparolado_, dum en Volapuek oni devas
tre longe kaj pacience ekzercadi sian orelon, gxis oni alkutimigxas al
klara diferencigado de la multaj reciproke tre simile sonantaj vortoj
(ekzemple "bap, pab, pap, paep, pep, poep, peb, boeb, bob, pop, pup,
bub, pub, pueb, bib, pip, puep" k. t. p., kiuj farigxas ankoraux pli
similaj inter si, se oni prenas ilin en la multenombro, t. e. kun _s_
en la fino). 5) En Volapuek, dank'al kelkaj fundamentaj eraroj en la
principoj de la konstruo (ekzemple : vokaloj en la komenco aux fino de
vorto ne povas esti uzataj, cxar ili estas signoj gramatikaj), cxiu
nove bezonata vorto nepre devas esti _kreita_ de la auxtoro (ecx cxiuj
nomaj _propraj_, ekzemple Ameriko = Melop, Anglujo = Nelij). Tio cxi
donas ne sole grandegan nombron da tute superfluaj vortoj por lernado,
sed faras cxian disvolvigxan pasxon de la lingvo cxiam dependa de gxia
auxtoro aux de ia ordonanta Akademio. Dume en Esperanto, dank'al la
plena seninflueco de la gramatiko sur la vortaron kaj dank'al la regulo,
ke cxiuj vortoj "fremdaj", kiuj jam de si mem estas internaciaj, estas
uzataj sensxangxe egale kiel en la aliaj lingvoj,--ne sole grandega
multo da vortoj farigxas tute senbezona por lernado, sed la lingvo
ricevas la eblon disvolvigxadi eterne cxiam pli kaj pli, sen ia dependo
de la auxtoro aux de ia Akademio.
Parolante pri la pliboneco de Esperanto antaux Volapuek, ni tute
ne intencas per tio cxi malgrandigi la meritojn de la elpensinto de
Volapuek. La meritoj de Schleyer estas grandegaj kaj lia nomo cxiam
staros sur la plej honora loko en la historio de la ideo de lingvo
internacia. Ni volis nur montri, ke se hodiaux efektivigxus kongreso por
la elekto de lingvo internacia, tiam gxi inter la ambaux nun ekzistantaj
lingvoj artaj ne povus sxanceligxi ecx unu minuton.
Ni pruvis sekve, ke se hodiaux efektivigxus kongreso por la elekto
de lingvo internacia, tiam malgraux la grandega nombro da ekzistantaj
lingvoj ni povus jam _nun_ kun plena certeco kaj precizeco antauxvidi,
_kian_ lingvon gxi elektos, nome : el cxiuj ekzistantaj lingvoj vivaj,
mortintaj kaj artaj la kongreso povas elekti sole nur _unu_ lingvon :
_Esperanto_. Kia ajn estus la konsisto de la kongreso, kiaj ajn estus
la politikaj kondicxoj, je kiaj ajn konsideroj, antauxjugxoj, simpatioj
aux antipatioj la kongreso sin gvidus, gxi absolute _ne povus_ elekti
ian alian lingvon krom Esperanto, cxar por la rolo de lingvo internacia
Esperanto estas nun la _sola_ kandidato en la tuta mondo, la sola, tute
sen iaj konkurantoj. Cxar ecx cxe la plej malprospera konsisto de la
kongreso en gxi tamen sidos homoj pensantaj, kaj la grandega pliboneco
de la lingvo Esperanto antaux cxiuj aliaj lingvoj tro forte falas en la
okulojn al cxiu, kiu almenaux iom konatigxis kun tiu cxi lingvo, tial
estas tute ne eble supozi, ke la kongreso elektos ian alian lingvon. Se
tamen, kontraux cxia atendo, la kongreso estos tiom blindigita, ke gxi
ekdeziros ian alian lingvon, tiam--kiel ni pruvis supre--la _vivo
mem_ zorgos pri tio, ke la decido de la kongreso restu sole malviva
litero, tiel longe, gxis kolektigxos nova kongreso kaj faros elekton
gxustan.
VII
Nun restas al ni respondi ankoraux unu lastan demandon, nome : En la
_nuna_ minuto Esperanto, vere, aperas kiel _sola_ kandidato por lingvo
internacia; sed cxar kongreso de reprezentantoj de diversaj regnoj
por la elekto de lingvo internacia efektivigxos kredeble ankoraux ne
baldaux, eble post dek kaj eble post cent jaroj, tre povas ja esti, ke
gxis tiu tempo aperos multaj _novaj_ artaj lingvoj, kiuj staros multe
pli alte ol Esperanto, kaj sekve unu el _ili_ devos esti elektita de la
kongreso? Aux eble la kongreso mem arangxos kompetentan komitaton, kiu
okupos sin je la kreo de nova arta lingvo?
Je tio cxi ni povas respondi jenon. La ebleco de apero de nova lingvo
per si mem estas tre duba, kaj komisii al komitato la kreadon de nova
lingvo estus tiel same sensence, kiel ekzemple komisii al komitato verki
bonan poemon. Cxar la kreado de plena, en cxiuj rilatoj tauxga kaj
vivipova lingvo, kiu al multaj sxajnas tia facila kaj sxerca afero, en
efektiveco estas afero tre kaj tre malfacila. Gxi postulas de unu flanko
specialan talenton kaj inspiron kaj de la dua flanko grandegan energion,
paciencon kaj varmegan, senfine aldonitan amon al la entreprenita afero.
Multajn niaj vortoj tre mirigos, cxar sxajnas al ili, ke oni bezonas nur
decidi al si, ke tablo ekzemple estos "bam", segxo estos "bim" k. t. p.
k. t. p., kaj lingvo jam estos preta. Kun la kreado de pleneca, tauxga
kaj vivipova lingvo estas tute tiel same, kiel ekzemple kun la ludado
sur fortepiano aux kun la trairado de densega arbaro. Al homo, kiu ne
konas la esencon de muziko, sxajnas, ke nenio estas pli facila, ol
ludi fortepianon,--oni ja bezonas nur ekfrapi unu klavon, kaj estos
ricevita tono, vi ekfrapos alian klavon kaj vi ricevos alian tonon,--
vi frapados en la dauxro de tuta horo diversajn klavojn, kaj vi ricevos
tutan kompozicion . . . sxajnas, ke nenio estas pli facila; sed kiam li
komencas ludi sian improvizitan kompozicion, cxiuj kun ridego diskuras,
kaj ecx li mem, auxdante la ricevatajn de li sovagxajn sonojn, baldaux
komencos komprenetadi, ke la afero iel estas ne glata, ke muziko ne
konsistas en sola frapado de klavoj,--kaj tiu heroo, kiu kun tia
memfida mieno sidigxis antaux la fortepiano, fanfaronante, ke li ludos
pli bone ol cxiuj, kun honto forkuras kaj jam plu ne montras sin antaux
la publiko. Al homo, kiu neniam estis en granda arbaro, sxajnas, ke
nenio estas pli facila, ol trairi arbaron de unu fino gxis la dua :
"kio da artifika tie cxi estas? Cxiu infano ja povas tion cxi fari;
oni bezonas nur eniri, iri cxiam rekte antauxen,--kaj post kelke da
horoj aux post kelke da tagoj vi trovos vin en la kontrauxa fino de la
arbaro". Sed apenaux li eniris iom en la profundajxon de la arbaro, li
baldaux tiel perdas la vojon, ke li aux tute ne povas elrampi el la
arbaro, aux post longa vagado li eliras, sed tute, tute ne en tiu loko,
kie li eliri devis. Tiel estas ankaux kun arta lingvo : _entrepreni_ la
kreadon de lingvo, doni al gxi jam antauxe nomon, trumpeti pri gxi al la
leganta mondo--cxio tio cxi estas tre facila,--sed felicxe _fini_
tiun cxi laboron estas tute ne tiel facile. Kun memfida mieno multaj
entreprenas tian laboron; sed apenaux ili iom enprofundigxis en gxin,
ili aux ricevas senordan kolekton da sonoj sen ia difinita plano kaj sen
ia indo, aux ili pusxigxas je tiom da malhelpoj, je tiom da reciproke
kontrauxparolantaj postuloj, ke ili perdas cxian paciencon, jxetas la
laboron kaj jam plu ne montras sin antaux la publiko.
Ke la kreado de tauxga kaj vivipova lingvo ne estas tiel facila
afero, kiel al multaj sxajnas, oni povas interalie la plej bone vidi
el la sekvanta fakto : oni scias, ke gxis la apero de Volapuek kaj
Esperanto estis grandega multo da diversaj provoj krei artan lingvon
internacian; ne malmulte da provoj aperis ankaux post la apero de
la diritaj du lingvoj; grandegan serion da nomoj de tiuj cxi provoj
kaj iliaj auxtoroj vi trovos en cxia historio de la ideo de lingvo
internacia; tiuj cxi provoj estis farataj kiel de privataj personoj,
tiel ankaux de tutaj societoj; ili englutis grandegan multon da laboroj
kaj kelkaj el ili englutis ankaux tre grandajn kapitalojn;--kaj
tamen el tiu cxi tuta grandega nombro nur _du_, sole nur _du_ atingis
efektivigxon kaj trovis adeptojn kaj praktikan uzon! Sed ankaux tiuj cxi
du aperis nur _okaze_, dank' al tio, ke unu el la auxtoroj ne sciis pri
la laborado de la dua. La auxtoro de la lingvo Esperanto, kiu dedicxis
al sia ideo sian tutan vivon, komencante de la plej frua infaneco, kiu
kun tiu cxi ideo kunkreskigxis kaj estis preta cxion oferi al gxi,
konfesas mem, ke lian energion subtenadis nur tiu konscio, ke li kreas
ion tian, kio ankoraux neniam ekzistis, kaj ke la malfacilajxoj, kiujn
li renkontadis en la dauxro de sia laborado, estis tiel grandaj kaj
postulis tiom multe da pacienco, ke se Volapuek estus aperinta 5-6
jarojn pli frue, kiam Esperanto ne estis ankoraux finita, li (la auxtoro
de Esperanto) certe perdus la paciencon kaj rifuzus la pluan laboradon
super sia lingvo, malgraux ke li tute bone konsciis la grandegan
plibonecon de sia lingvo antaux Volapuek.
El cxio supredirita vi komprenos, ke nun, kiam la tuta mondo scias,
ke du tute plenaj artaj lingvoj jam longe ekzistas, estas tre dube, ke
trovigxu iu, kiu entreprenus nun similan Sizifan laboron de la komenco
kaj havus suficxe da energio, por alkonduki gxin al felicxa fino, tiom
pli ke lin ne vigligus la espero doni iam ion pli bonan ol tio, kio jam
ekzistas. Kiom malmulte da espero havus tia entreprenanto, oni vidas
la plej bone el tiuj tre multaj provoj kaj projektoj, kiuj aperis post
Esperanto : malgraux ke la auxtoroj havis antaux si jam tute pretan
modelon, laux kiu ili povis labori, nenia el tiuj cxi provoj ne sole ne
eliris el la regiono de projektoj, sed ecx jam el tiuj cxi projektoj
mem oni klare vidas, ke se iliaj auxtoroj, havus la paciencon kaj povon
alkonduki ilin gxis fino tiuj cxi laboroj prezentigxus ne pli bone,
sed kontrauxe, multe _malpli bone_ ol Esperanto. Dum Esperanto bonege
kontentigas _cxiujn_ postulojn, kiuj povas esti farataj al lingvo
internacia (eksterordinara facileco, precizeco, ricxeco, natureco,
vivipoveco, fleksebleco, sonoreco k. t. p.), cxiu el tiuj projektoj
penas plibonigi _unu_ ian flankon de la lingvo, oferante por tio cxi
kontrauxvole cxiujn _aliajn_ flankojn. Tiel ekzemple multaj el la
plej novaj projektistoj uzas la sekvantan ruzajxon : sciante, ke la
publiko taksos cxiun projekton konforme al tio, kiel al gxi rilatos
la instruitaj _lingvistoj_, ili zorgas ne pri tio, ke ilia projekto
estu efektive tauxga por io en la praktiko, sed nur pri tio, ke gxi
en la unua minuto faru bonan impreson sur la lingvistojn; por tio ili
prenas siajn vortojn preskaux tute sen ia sxangxo el la plej gravaj
jam _ekzistantaj_ lingvoj naturaj. Ricevinte frazon skribitan en tia
projektita lingvo, la lingvistoj rimarkas, ke ili per la unua fojo
komprenis tiun cxi frazon multe pli facile ol on Esperanto,--kaj
la projektistoj jam triumfas kaj anoncas, ke ilia "lingvo" (se ili
iam finos gxin) estos _pli bona_ ol Esperanto. Sed cxiu prudenta homo
tuj konvinkigxas, ke tio cxi estas nur _iluzio_, ke al la _malgrava_
principo, elmetita pro montro kaj allogo, tie cxi estas oferitaj la
principoj plej _gravaj_ (kiel ekzemple la facileco de la lingvo por
la nekleruloj, fleksebleco, ricxeco, precizeco k. t. p.), kaj ke se
simila lingvo ecx povus esti iam finita, gxi en la fino absolute nenion
donus! Cxar se la plej grava merito de lingvo internacia konsistus en
tio, ke gxi kiel eble plej facile estu tuj komprenata de la instruitaj
_lingvistoj_, ni ja por tio cxi povus simple preni ian lingvon, ekzemple
la latinan, _tute sen iaj sxangxoj_,--kaj la instruitaj lingvistoj
gxin ankoraux pli facile komprenos per la unua fojo! La principo de kiel
eble plej malgranda sxangxado de la naturaj vortoj ne sole estis bone
konata al la auxtoro de la lingvo Esperanto, sed gxuste de _li_ la novaj
projektistoj ja prenis tiun cxi principon : sed dum Esperanto prudente
kontentigas tiun cxi principon _laux mezuro de ebleco_, penante plej
zorge, ke gxi ne kontrauxagadu al aliaj _pli gravaj_ principoj de lingvo
internacia, la projektistoj turnas la lutan atenton _nur_ sur tiun cxi
principon, kaj cxion alian, nekompareble pli gravan, ili fordonas kiel
oferon, cxar kunigi kaj konsentigi inter si _diversajn_ principojn ili
ne povas kaj ecx ne havas deziron, cxar ili ecx mem ne esperas doni ion
pretan kaj tauxgan, sed ili volas nur fari efekton.
El cxio supredirita vi vidas, ke ne ekzistas ecx la plej malgranda
kauxzo por timi, ke aperus ia nova lingvo, kiu elpusxus Esperanton,--
tiun lingvon, en kiun estas enmetita tiom da talento, tiom da oferoj kaj
tiom da jaroj da pacienca kaj varmege aldonita laboro, la lingvon, kiu
en la dauxro de multaj jaroj estas jam elprovita en cxiuj rilatoj kaj
en la praktiko tiel bonege plenumas cxion tion, kion ni povas atendi de
lingvo internacia. Sed por vi, estimataj auxskultantoj, tio cxi estas
ne suficxa : vi deziras, ke ni donu al vi plenan kaj senduban logikan
_certecon_ pri tio, ke la lingvo Esperanto ne havos konkurantojn.
Felicxe ni trovas nin en tia situacio, ke ni povas doni al vi tiun cxi
plenan certecon.
Se la tuta esenco de lingvo arta konsistus en gxia _gramatiko_, tiam
de la momento de la apero de Volapuek la demando de lingvo internacia
estus solvita por cxiam kaj iaj konkurantoj al la lingvo Volapuek aperi
jam ne povus; cxar malgraux diversaj eraroj la gramatiko de Volapuek
estas tiel facila kaj tiel simpla, ke doni ion multe pli facilan kaj pli
simplan oni jam ne povus. Lingvo nova povus diferenci de Volapuek nur
per kelkaj _bagateloj_, kaj cxiu komprenas, ke pro _bagateloj_ neniu
entreprenus la kreadon de nova lingvo, kaj la mondo pro bagateloj ne
rifuzus la jam tute pretan kaj elprovitan lingvon. En la ekstrema okazo
la estonta akademio aux kongreso farus en la Volapueka gramatiko tiujn
negrandajn sxangxojn, kiuj montrigxus utilaj, kaj lingvo internacia sen
ia dubo restus Volapuek, kaj cxia konkurado estus por cxiam esceptita.
Sed lingvo konsistas ne sole el gramatiko, sed ankaux el _vortaro_,
kaj la ellernado de la vortaro postulas en lingvo arta cent fojojn
pli da tempo, ol la ellernado de la gramatiko. Dume Volapuek solvis
_nur_ la demandon de la gramatiko, kaj la vortaron gxi lasis tute sen
atento, doninte simple tutan kolekton da diversaj elpensitaj vortoj,
kiujn cxiu nova auxtoro havus la rajton elpensi al si laux sia propra
deziro. Jen kial jam en la komenco mem de la ekzistado de Volapuek
ecx la plej fervoraj Volapuekistoj nature timis, ke morgaux aperos
nova lingvo, tute ne simila je Volapuek kaj inter la ambaux lingvoj
komencigxos batalado. Tute alia afero estas kun Esperanto : oni scias--
kaj tion cxi ecx por unu minuto nenia esploranto neas,--ke Esperanto
solvis ne sole la demandon de la gramatiko, sed ankaux la demandon de
la vortaro, sekve ne unu _malgrandan parton_ de la problemo, sed la
_tutan_ problemon. Kio do en tia okazo restis por fari al la auxtoro
de ia nova lingvo, se tia iam aperus? Al li restus jam nenio ol . . .
eltrovi la jam eltrovitan Amerikon! Ni prezentu al ni efektive, ke
nun, malgraux la jam ekzistanta, bonega en cxiuj rilatoj, cxiuflanke
elprovita, havanta jam multegon da adeptoj kaj vastan literaturon lingvo
Esperanto, aperis tamen homo, kiu decidis dedicxi tutan serion da jaroj
al la kreado de nova lingvo, ke li sukcesis alkonduki sian laboron
gxis la fino kaj ke la lingvo proponita de li montrigxas efektive pli
bona ol Esperanto,--ni rigardu do, kian vidon havus tiu cxi lingvo.
Se la gramatiko de la lingvo Esperanto, kiu donas plenan eblon esprimi
en la plej preciza maniero cxiujn nuancojn de la homa penso, konsistas
tute el 16 malgrandaj reguletoj kaj povas esti ellernita en duono da
horo,--tiam kion la nova auxtoro povus doni pli bonan? En ekstrema
okazo li donus eble anstataux 16 reguloj 15 kaj anstataux 30 minutoj
da laborado postulus 25 minutojn? Cxu ne vere? Sed cxu deziros iu pro
tio cxi krei novan lingvon kaj cxu la mondo pro tia bagatelo rifuzos
la jam ekzistantan kaj cxiuflanke elprovitan? Sendube ne; en ekstrema
okazo la mondo diros : "se en via gramatiko ia bagatelo estas pli bona
ol en Esperanto, ni tiun cxi bagatelon enkondukos en Esperanton kaj la
afero estos finita". Kia estos la vortaro de tiu cxi lingvo? En la nuna
tempo nenia esploranto jam dubas, ke la vortaro de lingvo internacia ne
povas konsisti el vortoj arbitre elpensitaj, sed devas konsisti nepre
el vortoj romana-germanaj en ilia plej komune uzata formo; tio cxi
estas ne por tio, ke--kiel opinias multaj pli novaj projektistoj--
la instruitaj lingvistoj povu tuj kompreni tekston skribitan en tiu cxi
lingvo (en tia afero, kiel lingvo internacia, la instruitaj lingvistoj
ludas la _lastan_ rolon, cxar por ili ja tia lingvo estas _malplej_
bezona), sed pro aliaj, pli gravaj kauxzoj. Tiel ekzemple ekzistas
grandega nombro da vortoj tiel nomataj "fremdaj", kiuj en cxiuj lingvoj
estas uzataj egale kaj al cxiuj estas konataj sen ellernado kaj kiujn ne
uzi estus rekta absurdo; al ili unisone devas soni ankaux cxiuj aliaj
vortoj de la vortaro, cxar alie la lingvo estus sovagxa, sur cxiu pasxo
estus kunpusxigxo de elementoj, malkomprenigxoj, kaj la konstanta regula
ricxigxado de la lingvo estus malfaciligita. Ekzistas ankoraux diversaj
aliaj kauxzoj, pro kiuj la vortaro devas esti kunmetita nur el tiaj
vortoj kaj ne el aliaj, sed pri tiuj cxi kauxzoj, kiel tro specialaj,
ni tie cxi detale ne parolos. Estos suficxe, se ni nur diros, ke cxiuj
plej novaj esplorantoj akceptas tiun cxi legxon por la vortaro kiel
allasantan jam nenian dubon. Kaj cxar la lingvo Esperanto gxuste per tiu
cxi legxo sin gvidis kaj cxar cxe tiu cxi legxo granda arbitro en la
elekto de vortoj ekzisti ne povas, restas la demando, kion do povus al
ni doni auxtoro de nova lingvo, se tia estus kreita? Estas vero, ke al
tiu aux alia vorto oni povus doni pli oportunan formon,--sed da tiaj
vortoj ekzistas tre nemulte. Tion cxi oni la plej bone vidas el tio, ke
kian ajn el la multaj projektoj aperintaj post Esperanto vi prenus, vi
trovos en cxiu el ili almenaux 60% da vortoj, kiuj havas tute tiun saman
formon, kiel en Esperanto. Kaj se vi al tio cxi ankoraux aldonos, ke
ankaux la restaj 40% da vortoj diferencas de la Esperanta formo pleje
nur tial, ke la auxtoroj de tiuj projektoj aux ne turnis atenton sur
diversajn principojn, kiuj por lingvo internacia estas treege gravaj,
aux simple sxangxis la vortojn tute sen ia bezono,--vi facile venos al
la konkludo, ke la _efektiva_ nombro da vortoj, al kiuj oni anstataux
la formo Esperanta povus doni formon pli oportunan, prezentas ne pli ol
iajn 10%. Sed se en la Esperanta gramatiko oni preskaux nenion povas
sxangxi kaj en la vortaro oni povus sxangxi nur iajn 10% da vortoj,
tiam estas la demando, kion do prezentus per si la _nova_ lingvo, se
gxi iam estus kreita kaj se gxi efektive montrigxus kiel lingvo tauxga
en cxiuj rilatoj? Tio cxi estus ne nova lingvo, sed nur iom sxangxita
lingvo Esperanto! Sekve la tuta demando pri la estonteco de la lingvo
internacia alkondukigxas nur al tio, cxu Esperanto estos akceptita
sensxangxe en gxia _nuna_ formo, aux en gxi estos faritaj iam iaj
sxangxoj! Sed tiu cxi demando por la esperantistoj havas jam nenian
signifon; ili protestas nur kontraux tio, se _apartaj_ personoj volas
sxangxi Esperanton laux sia bontrovo; sed se iam auxtoritata kongreso
aux akademio decidos fari en la lingvo tiajn aux aliajn sxangxojn, la
esperantistoj akceptos tion cxi kun plezuro kaj nenion perdos de tio
cxi : ili ne bezonos tiam de la komenco ellerni ian novan malfacilan
lingvon, sed ili bezonos nur oferi unu aux kelkajn tagojn por la ellerno
de tiuj sxangoj en la lingvo, kiuj estos faritaj, kaj la afero estos
finita.
La esperantistoj tute ne pretendas, ke ilia lingvo prezentas ion
_tiom_ perfektan, ke nenio pli alta jam povus ekzisti. Kontrauxe : kiam
efektivigxos auxtoritata kongreso, pri kiu oni scios, ke gxia decido
havos _forton_ por la mondo, la esperantistoj _mem_ proponos al gxi
difini komitaton, kiu okupus sin je la trarigardo de la lingvo kaj
farus en gxi cxiujn utilajn plibonigojn, se ecx por tio cxi oni devus
sxangxi la lingvon gxis plena nerekonebleco; sed cxar ekzistas nenia
eblo antauxvidi, cxu tiu cxi laboro entute sukcesos al la komitato,
cxu gxi ne dauxros senfinan serion da jaroj, cxu gxi en konsenteco
estos alkondukita al felicxa fino kaj cxu la finita laboro en la
praktiko montrigxos tute tauxga, sekve kompreneble estus tre malsagxe
kaj nepardoneble de la flanko de la komitato, se gxi pro la problema
_estontajxo_ rifuzus la faktan kaj en cxiuj rilatoj finitan kaj
elprovitan _nunajxon_; sekve se ecx la kongreso venus al la konkludo, ke
Esperanto ne estas bona, gxi povus decidi nur la jenon : akcepti _dume_
la lingvon Esperanto en gxia nuna forma kaj _paralele_ kun tio cxi
difini komitaton, kiu okupus sin je la perfektigo de tiu cxi lingvo aux
je la kreo de ia nova lingvo pli ideala; kaj nur tiam, kiam kun la tempo
montrigxus, ke la laborado de la komitato estas felicxe alkondukita
al fino kaj post multaj provoj montrigxis tute tauxga, nur tiam oni
povus anonci, ke la nuna formo de la lingvo internacia estas eksigata
kaj anstataux gxi eniras en la vivon la formo nova. Cxiu prudenta
homo konsentos, ke la kongreso povas agi nur tiel kaj ne alie. Sekve
se ni ecx supozos, ke fina lingvo de la estontaj generacioj estos ne
Esperanto, sed ia alia ankoraux ellaborota lingvo, en cxia okazo la vojo
al tiu lingvo nepre devas konduki tra _Esperanto_.
Sekve resumante cxion, kion ni diris de la komenco gxis la nuna
minuto, ni turnas vian atenton sur tion, ke ni venis al la sekvantaj
konkludoj :
1. La enkonduko de lingvo internacia alportus al la homaro grandegan
utilon;
2. La enkonduko de lingvo internacia estas tute ebla;
3. La enkonduko de lingvo internacia pli aux malpli frue nepre kaj
sendube efektivigxos, kiom ajn la rutinistoj batalus kontraux tio cxi;
4. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom arta;
5. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom
Esperanto; gxi aux estos lasita por cxiam en gxia nuna formo, aux en gxi
estos poste faritaj iaj sxangxoj.
VIII
Kaj nun ni rigardu, kio sekvas el cxio, kion ni supre diris. Unue
sekvas tio, ke la esperantistoj tute ne estas tiaj fantaziistoj, kiaj
ili sxajnas al multaj tiel nomataj "sagxaj" kaj "praktikaj" homoj,
kiuj jugxas pri cxio suprajxe kaj sen ia logika pripenso kaj mezuras
cxion per mezurilo de la modo. Ili batalas por afero, kiu ne sole havas
grandegan gravecon por la homaro, sed kiu al tio havas en si nenion
fantazian kaj kiu pli aux malpli frue _devas_ efektivigxi kaj _nepre_
efektivigxos, kiom ajn la inerciuloj batalus kontraux gxi, kiom ajn
la sagxuloj sxercadus pri gxi. Kiel estas sendube, ke post la nokto
venas mateno, tiel sendube estas, ke post mallonga aux longa batalado
Esperanto pli aux malpli frue estos enkondukita en komunan uzon por la
komunikigxoj internaciaj. Ni konfirmas tion cxi kuragxe ne tial, ke ni
tiel volas, ke ni tion esperas, sed tial, ke la konkludoj de simpla
logiko diras, ke tiel esti _devas_ kaj ke _alie esti ne povas_. Longan
tempon eble ankoraux la esperantistoj devos bataladi, longan tempon eble
ankoraux cxia bubo jxetados sur ilin sxtonojn, koton kaj malsagxajn
spritajxojn, sed tio, kio devas veni, pli aux malpli frue venos. La
iniciatoroj de la Esperanta afero eble ne gxisvivos gxis tiu tempo,
kiam farigxos videblaj la fruktoj de ilia agado, ili iros eble en la
tombon kun la malestima nomo de homoj, kiuj okupadis sin je infanajxoj,
sed pli aux malpli frue por la maldolcxa kaliko, kiun ili trinkas el la
manoj de la samtempuloj, la posteuloj konstruos al ili monumentojn kaj
elparolados ilian nomon kun la plej granda danko. Longe ankoraux eble
ili sxajnos al la mondo senfortaj, multajn fojojn eble ankoraux ilia
afero sxajnos al la mondo ecx mortinta kaj je cxiam enterigita--sed
tiu cxi afero jam neniam mortos, cxar gxi morti jam _neniam povas_. La
afero vivos kaj konstante rememorigados pri si; post cxiu nova silenta
tempo, se gxi ecx dauxrus dekon da jaroj, aperos nova revigligxo; kiam
lacigxos unuj batalantoj, aperos pli aux malpli frue novaj energiaj
batalantoj, kaj tiel la afero iros tiel longe, gxis fine gxi plene
atingos sian celon. Ne malgxoju tial, Esperantistoj, se nesagxaj homoj
ironie rimarkas al vi, ke vi estas ankoraux tre malmultaj, ne perdu
la kuragxon, se via afero iras malrapide. La afero konsistas ne en
rapideco, sed en certeco. Multe da sencelaj aferoj ekbrilis antaux la
mondo rapide, sed ankaux rapide falis; afero bona kaj certa progresas
ordinare malrapide kaj kun grandaj malhelpoj.
Sur la supre montritajn 5 konkludojn ni turnas apartan atenton de
tiuj esperantistoj, kiuj batalas por sia ideo _senkonscie_ kaj tial
cxe la plej malgranda rimarko de la kontrauxuloj ekstaras senhelpe kaj
ne scias, kion respondi, aux perdas la kuragxon. Cxiuj tiuj konkludoj
prezentas produkton de la simpla kaj severa _logiko_. Tial se oni
diras al vi "la mondo ne volas vian lingvon", respondu kuragxe : "cxu
la mondo volas aux ne volas, gxi pli aux malpli frue _devos_ akcepti
gxin, cxar alie esti ne povas". Kiam vi auxdos "oni diras, ke aperis
nova lingvo, oni diras, ke tia aux alia instruita societo aux kongreso
deziras elekti tian aux alian lingvon aux krei novan lingvon", respondu
kuragxe : "cxiuj tiuj cxi famoj aux entreprenoj estas fonditaj sur
la plej absoluta nekomprenado de la esenco kaj historio de la ideo
de lingvo internacia; tiaj provoj de la flanko ne sole de privataj
personoj, sed ankaux de tutaj societoj ripetigxis jam multajn fojojn kaj
cxiufoje finigxadis kaj devis finigxadi per la plej plena fiasko; lingvo
internacia povas esti nur Esperanto, cxar laux la legxoj de la logiko
kaj laux la esenco de la afero alie esti _neniel povas_".
Se oni diras al vi : "tiu aux alia esperantisto aux societo
esperantista en tro granda sed ne prudenta fervoro faris ian falsan
pasxon kaj ridindigis aux diskreditigis per tio cxi vian tutan aferon",
tiam respondu : "La afero Esperanta dependas de nenia persono nek
societo, kaj nenia homo per siaj privataj falsaj pasxoj povas havi ian
influon sur gxian sorton; ecx la auxtoro de Esperanto mem estas nun por
Esperanto absolute seninflua, cxar Esperanto jam longe farigxis afero
pure _publika_".
La dua, kio sekvas el cxio, kion ni supre diris, estas la
sekvanta : Se la elekto de lingvo internacia dependus de ia kongreso
de reprezentantoj de diversaj regnoj, ni longe, tre longe kredeble
devus tion cxi atendi kaj neniu el ni ion povus fari por tio cxi.
Sed se, kiel ni vidis supre, oni jam nun povas kun plena certeco kaj
precizeco antauxvidi, al _kia_ nome lingvo la sorto difinis farigxi iam
internacia, tiam la afero sxangxigxas. Ni ne bezonas jam nun atendi
kongresojn : la celo estas tute klara kaj cxiu povas sin tiri al gxi.
Ne bezonante rigardadi, kion diras aux faras aliaj, cxiu povas alporti
sian sxtonon por la kreskanta konstruo. Nenia sxtono perdigxos. Nenia
laboranto tie cxi dependas de la alia, cxiu povas agadi aparte, en
sia sfero, laux siaj fortoj, kaj ju pli da laborantoj estos; tiom
pli rapide estos finita la granda konstruo. Precipe ni turnas nin al
diversaj sciencaj societoj kaj kongresoj. Ne rigardante, kion faras
aliaj, ne atendante, ke aliaj prenu sur sin la iniciativon, cxiu societo
aux kongreso aparte decidu ion tian, kio alproksimigus la grandan
komunehoman celon almenaux je unu pasxo.
* * * * *
VII
POEZIO
* * * * *
LA ESPERO
En la mondon venis nova sento,
Tra la mondo iras forta voko;
Per flugiloj de facila vento
Nun de loko flugu gxi al loko.
Ne al glavo sangon soifanta
Gxi la homan tiras familion :
Al la mond' eterne militanta
Gxi promesas sanktan harmonion.
Sub la sankta signo de l' espero
Kolektigxas pacaj batalantoj,
Kaj rapide kreskas la afero
Per laboro de la esperantoj.
Forte staras muroj de miljaroj
Inter la popoloj dividitaj;
Sed dissaltos la obstinaj baroj,
Per la sankta amo disbatitaj.
Sur neuxtrala lingva fundamento,
Komprenante unu la alian,
La popoloj faros en konsento
Unu grandan rondon familian.
Nia diligenta kolegaro
En laboro paca ne lacigxos,
Gxis la bela songxo de l'homaro
Por eterna ben' efektivigxos.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
LA VOJO
Tra densa mallumo briletas la celo,
Al kiu kuragxe ni iras.
Simile al stelo en nokta cxielo,
Al ni la direkton gxi diras.
Kaj nin ne timigas la noktaj fantomoj,
Nek batoj de l' sorto, nek mokoj de l' homoj,
Cxar klara kaj rekta kaj tre difinita
Gxi estas, la voj' elektita.
Nur rekte, kuragxe kaj ne flankigxante
Ni iru la vojon celitan!
Ecx guto malgranda, konstante frapante,
Traboras la monton granitan.
L'espero, l'obstino kaj la pacienco--
Jen estas la signoj, per kies potenco
Ni pasxo post pasxo, post longa laboro,
Atingos la celon en gloro.
Ni semas kaj semas, neniam lacigxas,
Pri l' tempoj estontaj pensante.
Cent semoj perdigxas, mil semoj perdigxas,--
Ni semas kaj semas konstante.
"Ho, cxesu!" mokante la homoj admonas,--
"Ne cxesu, ne cxesu!" en kor' al ni sonas :
"Obstine antauxen! La nepoj vin benos,
Se vi pacience eltenos".
Se longa sekeco aux ventoj subitaj
Velkantajn foliojn desxiras,
Ni dankas la venton, kaj, repurigitaj,
Ni forton pli fresxan akiras.
Ne mortos jam nia bravega anaro,
Gxin jam ne timigas la vento, nek staro,
Obstine gxi pasxas, provita, hardita,
Al cel' unu fojon signita!
Nur rekte, kuragxe kaj ne flankigxante
Ni iru la vojon celitan!
Ecx guto malgranda, konstante frapante,
Traboras la monton granitan.
L' espero, l' obstino kaj la pacienco,--
Jen estas la signoj, per kies potenco
Ni pasxo post pasxo, post longa laboro,
Atingos la celon en gloro.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
AL LA FRATOJ
FOrte ni stAru, frAtoj amAtaj,
Por nIa sAnkta afEro!
NI batalAdu kUne tenATaj
Per Unu bEla espEro!
Regas ankoraux nokto sen luno,
La mondo dormas obstine,
Sed jam levigxos baldaux la suno,
Por lumi, brili senfine.
Veku, ho veku, veku konstante,
Ne timu ridon, insulton!
Voku, ho voku, ripetadante,
Gxis vi atingos auxskulton!
Dekon da fojoj vane perdigxos
La voko via ridata,--
La dekunua alradikigxos,
Kaj kreskos frukto benata
Tre malproksime cxiuj ni staras
La unu de la alia . . .
Kie vi estas, kion vi faras,
Ho, karaj fratoj vi miaj?
Vi en la urbo, vi en urbeto,
En la malgranda vilagxo,
Cxu ne forflugis kiel bloveto
La tuta via kuragxo?
Cxu vi sukcese en via loko
Kondukas nian aferon,
Aux eksilentis jam via voko,
Vi lacaj perdis esperon?
Iras senhalte via laboro
Honeste kaj esperante?
Brulas la flamo en via koro
Neniam malfortigxante?
Forte ni staru, brave laboru,
Kuragxe, ho nia rondo!
Nia afero kresku kaj floru
Per ni en tuta la mondo!
Ni gxin kondukos ne ripozante,
Kaj nin lacigos nenio;
Ni gxin traportos, sankte jxurante,
Tra l' tuta mondo de Dio!
Malfacileco, malrapideco
Al ni la vojon ne baros.
Sen malhonora malkuragxeco
Ni kion povos, ni faros.
Staras ankoraux en la komenco
La celo en malproksimo,--
Ni gxin atingos per la potenco
De nia forta animo!
Ni gxin atingos per la potenco
De nia sankta fervoro,
Ni gxin atingos per pacienco
Kaj per sentima laboro.
Glora la celo, sankta l'afero,
La venko--baldaux gxi venos;
Levos la kapon ni kun fiero,
La mondo gxoje nin benos.
Tiam atendas nin rekompenco
La plej majesta kaj ricxa :
Nia laboro kaj pacienco
La mondon faros felicxa!
L. ZAMENHOF.
* * * * *
MIA PENSO
Sur la kampo, for de l' mondo
Antaux nokto de somero,
Amikino en la rondo
Kantas kanton pri l' espero.
Kaj pri vivo detruita
Sxi rakontas kompatante,--
Mia vundo refrapita
Min doloras resangante.
"Cxu vi dormas? Ho, sinjoro,
Kial tia senmoveco?
Ha, kredeble rememoro
El la kara infaneco?"
Kion diri? Ne ploranta
Povis esti parolado
Kun frauxlino ripozanta
Post somera promenado!
Mia penso kaj turmento,
Kaj doloroj kaj esperoj!
Kiom de mi en silento
Al vi iris jam oferoj!
Kion havis mi plej karan--
La junecon--mi ploranta
Metis mem sur la altaron
De la devo ordonanta!
Fajron sentas mi interne,
Vivi ankaux mi deziras,--
Io pelas min eterne,
Se mi al gajuloj iras . . .
Se ne placxas al la sorto
Mia peno kaj laboro--
Venu tuj al mi la morto,
En espero--sen doloro!
L. ZAMENHOF.
* * * * *
HO MIA KOR'
Ho, mia kor', ne batu maltrankvile,
El mia brusto nun ne saltu for!
Jam teni min ne povas mi facile,
Ho, mia kor'!
Ho, mia kor'! Post longa laborado
Cxu mi ne venkos en decida hor'!
Suficxe! trankviligxu de l' batado,
Ho, mia kor'!
L. ZAMENHOF.
* * * * *
LA VOJEVODO
(El MICKIEWICZ.)
En vespero somera vojevodo kolera
Al la hejma kastelo rapidas;
Al la lito edzina kun teruro senfina
Li alvenas,--neniun li vidas.
En doloro brulanta kaj per mano tremanta
Sian grizan lipharon li prenis,
De la lito foriris, la manikojn retiris
Kaj ektondris--kozako alvenis.
"Kial, best' abomena, mia pordo gxardena
Restas nokte sen hundo, sen gardo?
Prenu tuj mian sakon kaj pafilon kozakan
Kaj silente min sekvu, bastardo!"
Kun pafil' en la mano al gxardena altano
Ili ambaux sen bru' alsxteligxas.
Sur la benka herbajxo ia lumas blankajxo :
En tolajxo virino vidigxas.
Unu manon levinte, la okulojn kovrinte,
Per la dua forpusxi sxi penis
Unu viron petantan, surgenue starantan,
Kiu nun en la brakoj sxin tenis.
Kaj en flama fervoro li parolis : "Ho, koro,
Cxu jam cxio por cxiam perdita?
Ecx la premoj de l' mano per la mon' de l' tirano
Cxiuj estas jam foracxetitaj?
Mi vin tiel amadis, por vi tiel bruladis,--
Malproksime nun plori mi devas;
Li ne amis, ne ploris, nur per mon' eksonoris,--
Kaj li cxion por cxiam ricevas.
Sur la brusto angxela lia kapo malbela
En dorloto de nun ripozados,
De la roza busxeto, de la rugxa vangeto,
Li cxielan felicxon sucxados.
Sur cxevalo fidela, en vetero kruela,
Mi rapidas al mia angxelo--
Por sopire foriri kaj al vi nur deziri
Bonan nokton en lia kastelo . . ."
Sxi silentas senmove; li komencas denove
Sian plendon kun petoj kaj ploro,
Gxis, la brakojn lasinte, la konscion perdinte,
Sxi defalis al li al la koro.
En l'arbajxo silente, auxskultante atente,
Staras ambaux gardantoj kovritaj,
Ili staras genue, en la manoj senbrue
La pafiloj ektremis sxargitaj.
"Estro"! diris kozako, "ia stranga atako
Al mi ligas subite la manon;
Brulan sentis mi larmon kaj skuantan malvarmon,
Kiam tusxi mi volis la cxanon."
--"Pesto! mi vin jam skuos, mi vin plori instruos!
Jen saketo kun pulvo : sen vorto
Vi preparos, vi pafos, kaj se sxin vi ne trafos.
Mi edzigos vin mem kun la morto.
"Supren, dekstren, senskue! Mi ekpafos,--l'unue
De l' amanto diskrevu la koro."
La servanto ektiris, kaj la kuglo eniris
En la frunton de . . . lia sinjoro.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
LA ROZETO
(EL GOETHE.)
Knabo vidis--jen rozeto
Sur la kampo staras;
Bela, juna la floreto . . .
Vive kuras la knabeto,
Gxojas, miras, flaras.
Sur la kampo la rozet'
Kiel infanet'.
Knabo diris : "mi eltiros
Belulinon mian";
Floro diris : "vi foriros,--
Per pikiloj mi dissxiros
Tuj la manon vian".
Sur la kampo la rozet'
Kiel infanet'.
La sovagxa knab' ridante
La rozeton prenis,--
La floreto batalante
Sin defendis pikadante,
Sed la sorto venis.
Sur la kampo la rozet'
Kiel infanet'.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
EN NORD' UNU PINO . . .
(El HEINE).
En nord' unu pino en solo
Dormetas sur nuda altajxo;
Glacia kaj negxa tavolo
Gxin kovras per tomba tolajxo.
Gxi songxas, ke palmo gracia,
En unu dezert' orienta,
Eterne pri lando alia
Malgaje sopiras silenta.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
EN SONGXO . . .
(El HEINE).
En songxo princinon mi vidis
Kun vangoj malsekaj de ploro,--
Sub arbo, sub verda ni sidis,
Tenante nin koro cxe koro.
"De l' patro de l' via la krono
Por mi gxi ne estas havinda!
For, for lia sceptro kaj trono--
Vin mem mi deziras, aminda!
--"Ne eble!" sxi al mi rediras :
"En tombo mi estas tenata,
Mi nur en la nokto eliras
Al vi, mia sole amata!"
L. ZAMENHOF.
* * * * *
LORELEJ'
(El HEINE).
Ne scias mi, kial subita
Malgaj' en la koro naskigxis;
El tempo jam enterigita
Legendo al mi revivigxis.
Jam malvarmetigxas l'aero,
La Rejno mallauxte babilas,
Per oro de l' sun' en vespero
La supro de l' monto rebrilas.
Plej belan knabinon mi vidas :
En ora ornamo brilante
Sur supro de l' monto sxi sidas,
La harojn mistere kombante.
La oran kombilon sxi movas
Kaj kantas tra l' pura aero,
Kaj forto mirinda sin trovas
En tiu cxi kant' de l' vespero.
Sxipet' iras sur la rivero,
Sxipisto ektremis de l' kanto,
Kaj blinda por cxiu dangxero
Rigardas li al la kantanto.
Ha, baldaux sxipisto la bela
Perdigxis sub l'akvoturnado;
Gxin Lorelej' faris kruela,
Per sia mirinda kantado.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
KANTO DE STUDENTOJ
Gxoju, gxoju ni, kolegoj,
Dum ni junaj estas!
Post plezura estanteco,
Post malgaja maljuneco--
Sole tero restas.
Vivo estas tre mallonga,
Kuras ne tenate,
Kaj subite morto venos
Kaj rapide cxiun prenos,
Cxiun senkompate.
Kie niaj antauxuloj
En la mondo sidas?
Iru al la superuloj,
Sercxu ilin cxe l' subuloj--
Kiu ilin vidas?
Vivu la akademio
Kaj la profesoroj!
Vivu longe kaj en sano
Cxiu akademiano,
Vivu sen doloroj!
Vivu, floru nia regno
Kaj regnestro nia!
Kaj amikoj mecenataj,
Protegantoj estimataj
De l' akademio
Vivu cxiuj la knabinoj
Belaj kaj hontemaj!
Vivu ankaux la virinoj,
Amikinoj kaj mastrinoj,
Bonaj, laboremaj.
Mortu, mortu, malgajeco,
Mortu la doloro!
Mortu cxiu intriganto
Kaj malamon konservanto
Longe en la koro!
L. ZAMENHOF.
* * * * *
AL LA REGXO
Vivu la regx' al ni, tre longe vivu li!
Gardu lin Di'!
Justa kaj pia regx',--Dio pro nia pregx'
Estu kun li.
Forta la regxa tron', ver' estas lia kron',
Glavo la legx'.
Kun amo en la kor', regxas kun granda glor' . . .
Vivu la regx'!
Brulu, ho sankta flam' de la eterna am'
Pro la patruj'!
Kaj forte staros ni, cxiuj por unu li,
Pro la patruj'!
Longe, ho, restu vi gloro de la naci',
Sur regxa segx'!
Via plej granda glor' en la popola kor'.
Vivu la regx'!
L. ZAMENHOF.
* * * * *
NOKTA KANTO DE SOLDATO
(De W. HAUFF).
En nigra nokto tute sole
Mi staras gardon senparole,
Eraras for la penso mia
Al mia domo familia.
Al la standardo fortirita,
Ho, kiom estis mi kisita . . .
Mi tiam pensis kun malgxojo :
Mi vidas vin je l' lasta fojo!
Ho dormu dolcxe, karaj miaj!
Irante al la litoj viaj,
Vi nun per pregxo Dion gloras,--
Vi certe ankaux min memoras.
La horo venis, gard' alia
Starigxos nun sur loko mia.
Mi iras dormi tute laca,
Mi vidos vin en songxo paca.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
KANTO DE L' LIGO
(De W. A. MOZART.)
Fratoj, manon donu kore
Kaj senzorge, sendolore
Belan horon festu ni!
Cxion teran forjxetante,
Dauxru forte kaj konstante
Nia bela harmoni'!
Al la Dio kantu gloron :
La spiriton kaj la koron
Kial donis la cxiel'?
Sercxi lumon per vereco,
Sercxi virton per justeco
Estu nia sankta cel'!
Homoj en la oriento,
Homoj en la okcidento,
En la sud' kaj en la nord'!
Alte teni homan nomon,
Kore ami cxiun homon
Estu nia liga vort'!
L. ZAMENHOF.
* * * * *
LA KAPELO
(El L. UHLAND.)
Supre staras sur la monto
La silenta kapeleto,
En la valo, cxe la fonto,
Gxoje kantas pasxtisteto.
Sonorado, mortkantado
Nun eksonis tra l' silento,--
Haltis knabo en kantado
Kaj auxskultas kun atento.
En la tombojn de l' monteto
El la valo cxiu venos.
Ankaux vin, ho pasxtisteto,
Oni iam tien prenos.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
LA GAJA MIGRANTO
Se donas Di' al vi favoron,
Li sendas vin for el la dom',
Por montri sian mirlaboron,
La belan mondon, al la hom'.
De l' montoj riveretoj fluas,
Alauxdoj kantas super mi,
Mi ankaux gajan kanton bruas
Al la tutmonda harmoni'.
Al Dio fidas mi kun gxojo :
Li zorgas pri la tuta ter',
Li ankaux min sur mia vojo
Eterne gardos de dangxer'.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
LA VOJO
(De barono B. N. DELVIG.)
Tre cxarme gxi lumis, la suno ravanta,
En mia de vivo mateno;
En brusto kuragxo kaj forto bolanta,
Espero kaj kredo en pleno . . .
La kamp' estas largxa kaj rekta la vojo . . .
"Antauxen sen halto kaj timo!"
La trio cxevala ekkuris kun gxojo
Al celo en la malproksimo.
"Pru! halt'!" "Kio estas?" "Risorto rompigxis."
"Antauxen! malhelpo ne granda!"
Denove nun la veturil' ekruligxis,
Saltante sur vojo rubanda.
Jen marcxo subite! Denove ni haltis . . .
Tagmezo jam . . . Kia cxagreno!
La veturigist' kun murmuro desaltis,
Mi pelas kun lauxta malbeno.
Tri horojn ni tie sen helpo batalas,
Gxis fine ni kun malfacilo
Elrampas. Subite--la suno jam falas--
Jen kavo kaj nova barilo! . . .
"Returne! kredeble tro dekstren ni iras!"
Ni rampas . . . Jam nokt' . . . De l' turmento
Ni celon forgesis, ni nun nur sopiras
Ripozon sub ia tegmento . . .
Halt'! Muro! kaj mi al la pordo rapidas . . .
Nur tomboj . . . silenta malgxojo . . .
La veturigist' al mi montras kaj ridas :
"Ni venis! Finita la vojo!"
"La Tempo" sin nomas la veturigisto;
Sur voj' malfacila, facila,
Li cxiujn alportas, fidela servisto,
Al fina ripozo trankvila.
L. ZAMENHOF.
* * * * *
NOKT' EN LA KORO
(El BYRON.)
Nokt' en la koro . . . la harpo kusxas . . .
Vi tuj ekkantu, kantisto!
Se vi la kordojn de l' harpo tusxas,
Vi miron faras, artisto.
Se kor' ankoraux havas esperon,
Per kanto gxi revekigxos;
Se la okulo kasxis larmeron,
Denove gxi eklarmigxos.
Kant' via tondru mondan doloron!
La gajon mi ne komprenos . . .
Vi min plorigu, movu la koron,
Aux mia brust' ne eltenos.
Gxi de suferoj longe mangxigxis,
Silentan premis la cxeno! . . .
La tempo venis . . . gxi jam plenigxis
Kiel vazet' de veneno.
LEO BELMONT.
* * * * *
AL BRUSTO, AL MIA . . .
(El HEINE.)
Al brusto, al mia--ha, gxi min doloras,
Almetu maneton, amata knabino!
Vi auxdas, ke tie meblisto laboras?
Li por mi la cxerkon konstruas sen fino!
Ha, kiel li frapas en mi en la koro!
La vivo forkuras, ne estas jam por mi . . .
Rapidu, rapidu kun via laboro.
Ke povu mi foj' je eterne ekdormi.
LEO BELMONT.
* * * * *
PRINTEMPO
Printempo venas! Vivon donas
Al cxio belulina veno :
Varmege suno jam proponas
Radiojn siajn, kaj mateno
Vizagxon belan kun rideto
Al cxiuj montras; jam de l' montoj
Kun bruo fluas rivereto
Kaj detruataj estas pontoj.
Denove cxio revivigxas,
Kantadas venon de printempo . . .
Por mi nur dauxras, ne finigxas
Malbona, malvarmega tempo!
Por mi ne estas suna lumo,
Kaj de printempo bela veno
Nenion donas . . . Nur mallumo,
Mallumo sola kaj . . . cxagreno!
V. DEVJATNIN.
* * * * *
SXIPETO
Malgranda sxipeto
Kun blanka veleto
Nagxadas trankvile sur maro . . .
Sed venis ventego,
Farigxis ondego--
Pereas sxipet' sub akvaro!
Kaj homo mizera
Kun kredo sincera
Vivadas trankvile en mondo;
Sed kredo forblovis,
Ondego sin movis,
Kaj homo pereas sub ondo.
V. DEVJATNIN.
* * * * *
SCIURO KAJ PAPAGO
Sciuro malgranda kuradis en rado
Kaj homojn amuzis per sia kurado.
Kaj jen al papago gxi diris fiere :
"Mi vin, mizerulo, bedauxras sincere :
Kun kora doloro eterne mi vidas,
Ke tute senmove sur ringo vi sidas!
Rigardu : jen cxiam mi kuras pli alte
Kaj tial je vivo kontentas senhalte . . ."
Papago rigardis sciuron kun moko
Kaj diris : "kurado rapida kaj lerta,
Sed bone kurante, sur unu nur loko
Vi restas, mizera besteto nesperta."
V. DEVJATNIN.
* * * * *
ANGXELO
(El LERMONTOV.)
En mezo de nokto, en blua cxielo,
Traflugis kaj kantis plej bela angxelo.
Kaj nuboj kaj steloj kaj lun' en irado
Atentis kun gxojo je l' sankta kantado.
Li kantis felicxajn, neniam pekantajn
Spiritojn, kun Di' en cxielo logxantajn;
Li kantis pri Patro cxiela kaj tera--
Kaj lia lauxdado ne estis malvera.
Animon tre junan en brakoj li tenis;
En mondo malgaja naskigxi gxi venis.
Kaj sono de l' kanto en juna animo
Restadis sen vort', sed kun viva estimo.
Tre longe en mondo gxi estis premata,
Je revo mirinda pri Di' plenigata!
Kaj sxangxi la kanton de l' sankta sincero
Ne povis por gxi cxiuj kantoj de l' tero.
V. DEVJATNIN.
* * * * *
HUSARO
(El POSXKIN.)
Cxevalon sian li purigis,
Estante forte kolerega,
Kaj diris : "min diablo igis
En loko logxi malbonega!
Ni cxiam tie cxi restadas
En turka kvazaux batalado :
Nur solan supon ni mangxadas
Kaj ecx ne pensas pri drinkado.
Kaj mastro tie cxi malbona,
Malbonan havas li edzinon. . . .
Nek via skurgx', nek vorto bona
Admonas tie cxi virinon!
Jen urbo Kiev! Lando kia!
En busxon falas mem buletoj,
Kaj vinon havas domo cxia,
Kaj kiaj tie virinetoj! . . .
Ne estas ecx domagx', je Dio,
Sin mem pro ili pereigi!
Malbone estas nur per tio . . ."
--Per kio? volu min sciigi!--
Kaj li komencis plibonigi
Lipharon. "Eble ne timulo,
Li diris, estas vi, sed igi
Vin miri povas mi--spertulo.
Auxskultu : regimento nia
Cxe Dnepro largxa enlokigxis.
Mastrino estis bona mia,
Kaj tombon sxia edz' forigxis.
Kun sxi mi baldaux amikigxis;
Ni vivis pace, tute bone.
Al mi Mario humiligxis,
Ne diris vorton ecx malbone.
Se mi malsobra estis tute,
Sxi mem min zorge kusxigadis;
Sxi cxiam tute sendispute
Je cxio tuj mem konsentadis.
Felicxan vivon mi pasigis,
Kaj longe tiel vivus eble,--
Sed jen subite jxaluzigis
Min io,--mem diabl' kredeble.
Mi pensis : kial baptanino
Sin levas nokte? kion volas?
Tre juna estas sxi virino,
Kaj tial eble sxi petolas! . . .
Mi observadi sxin intencis.
Jen foj' ne dormis mi (en korto
Jam estis nokto, kaj komencis
Bruegi vent' kun granda forto).
Kaj vidas mi : sxi forrampetis,
De forno prenis sxi karbeton,
Min tre facile pripalpetis,
Disblovis apud forn' fajreton;
Sxi ekbruligis kandeleton,
Kun gxi angulon sxi forigxis,
De tie prenis boteleton,
Sur balailon sxi sidigxis;
Sxi senvestigxis kaj, sorbinte
El boteleto, sxi tra tubo,
Sur balailo sidigxinte,
Tuj malaperis, kvazaux nubo.
--Sxi eble estas sorcxistino,--
Mi pensis kaj de forn' rapidas,
Por vidi sorcxon de virino;
Kaj jen mi boteleton vidas;
Mi flaris : ia acidajxo. . . .
Mi plankon sxprucis el botelo :
Forflugis--kia mirindajxo!--
Kaj forna forko kaj sitelo!
Sub benko katon mi ekvidis,
Sur gxin mi sxprucis el botelo :
Gxi ternis tuj kaj ekrapidis
Subite fornon post sitelo.
Sur cxion sxprucis sen kompato
Jam mi per tuta forto mia,--
Kaj cxio : tablo, benko, pato
Forflugis unu post alia.
Al ili mi ne volis cedi
Kaj trinkis mem per unu fojo
Restajxon . . . Cxu vi povas kredi?
Mi ekaperis tuj en vojo :
Mi flugas,--kien? mem ne scias,
Kun forto trancxas nur aeron,
Al steloj mi : "pli dekstren" krias. . . .
Kaj jen ekfalis mi sur teron,
Jen mont'. Sur gxi kaldronoj bolas,
Kaj oni faras ian ludon.
Kantadas, fajfas kaj petolas,
Kun granda ran' edzigas judon.
Mi kracxis. . . . Flugas jen Mario :
"For! hejmen kuru, petolulo!
Vin oni tuj formangxos! . . ."--Kio?!
Nu, mi ne estas timemulo!
Min ne timigu! Kie vojo
Al hejmo estas?--"Jen sidigxu
Sur fornan feron,--kun malgxojo
Respondas sxi,--kaj tuj forigxu!"
Vi volas, ke husar' sidigxu
Sur fornan feron?! Baptanino,
Mi petas vin, ne frenezigxu,
Ne estu ja malsagxulino! . . .
Cxevalon! "Prenu, malsagxulo!"
Sxi efektive diris veron :
Jen antaux mi cxeval'-bravulo
Per hufo forte batas teron.
Sidigxas mi kun brava vido
Sur gxin kaj trovi bridon penas,
Sed vane! Rajdas mi sen brido--
Kaj tuj al forno ni alvenas.
Kaj jen mi tion saman vidas . . .
Cxevalo tute jam forestis,
Kaj mi sur benko rajde sidas . . .
Jen kia strang'-okazo estis!"
Kaj li dauxrigis plibonigi
Lipharon. "Eble ne timulo,
Li diris, estas vi, sed igi
Vin miri povas mi spertulo."
V. DEVJATNIN.
* * * * *
INFANO DE ZORGO
(El HERDER.)
Finigxis varmega jam tago,
Kaj nokto agrabla farigxis.
Sub ombra cipreso, cxe lago
Diino de Zorgo sidigxis.
El rugxa argilo Diino
Malgaje figuron skulptadis,--
Kaj luno, de nokto regxino,
De blua cxiel' rigardadis.
Kaj Zeuxso al bela Diino
Parolis kun dia favoro :
"Rakontu, malgaja knabino,
Pri via doloro en koro."
"Ho, Zeuxso!" Diino rediras :
"Alportu vi al mi plezuron!
Nur solan sen fin' mi deziras :
Vivigu vi mian figuron!"
--Volonte mi vin kontentigos :
Vivigxas figuro jam via! . . .
Sed tamen de nun mi devigos,
Ke estu eterne li mia.--
"Ho, ne!" al li Zorgo parolas :
Figuron mi longe skulptadis,
Al vi mi lin cedi ne volas,
Cxar lin mi por mi preparadis!
Por mi lin restigu! Korege,
Sed vane sxi Zeuxson admonis.
--Ho, ne! mi lin amas varmege,
Al li cxar animon mi donis!--
"Por kio disputon vi tenas?"
Subite la Tero ekdiras :
"Al mi li sen dub' apartenas,
Cxar tera en teron foriras!"
Kaj dioj disputis senfine,
Cxar cedi neniu deziris
Figuron argilan,--sed fine
Al Kron' ili cxiuj ekiris.
"Nu, cxar reciproke ne volas
Figuron vi tiun cxi cedi,"
Grizhara Saturn' ekparolas :
"Vi kune lin povas posedi.
Auxskultu do, dioj : nur kiam
Li mortos, anim' apartenos
Al Zeuxso potenca,--kaj tiam
Jam Ter' lian korpon alprenos.
Kaj vi, ho, de Zorgo Diino,
Posedu lin gxis lia morto!. . . ."
Mi pensas, ke tia difino
Similas je homa la sorto?
V. DEVJATNIN.
* * * * *
ESPERO
(El SCHILLER.)
Tre multe homar' kun espero en koro
Pri vivo estonta parolas,
Kaj cxiam al celo felicxa kaj ora
Aliri plej baldaux gxi volas.
Jen mondo ekvelkas, jen ree disfloras,--
Sed homo esperon sencxese adoras.
Espero kun li sen-aparte vivadas;
Gxi knabon dorlotas, junulon
Per sorcxa radio gxi gaje logadas,
Konsolas cxe tomb' maljunulon :
Li tre lacigita per vojo de tero,
Foriras en tombon kun dolcxa espero.
Ho, ne! gxi ne estas elpenso malvera,
Per revoj malsagxaj naskita!
Ni scias, ni sentas kun kredo sincera,
Ke estos esper' plenumita.
Kaj tiu cxi sento cxu estas kapabla
Nin trompi en nia revajxo agrabla?
V. DEVJATNIN.
* * * * *
GARANTIO
(El SCHILLER.)
Damon' unu fojon mallauxte trairis
Kun akra trancxilo sub bask' al tirano--
Al Dionizio,--sed unu gardano
Lin kaptis subite. Tiran' al li diris :
"Pro kio vi al mi, fripono, aliris?"
--Mi sanktan promeson ekvolis plenumi . . .--
"Krimulo! mi tuj vin ordonos krucumi!"
--Jam longe mi estas al mort' pretigita,
Kaj, kredu, ne diros mi ecx unu vorton
Pro mia pardono, cxar havas mi forton,
Por morti sur kruco; sed se inklinita
Vi estas al bono,--ho, estu donita
Al mi kelka tempo, por fraton edzigi,--
Cxe vi do mi povas amikon restigi.--
Kruele ekbrulis tirana rigardo,
Kaj diris li post la silento momenta :
"Tre bone, kun tio mi estas konsenta;
Sed tamen memoru vi tion, bastardo,
Ke vian amikon mi tenos sub gardo
Ne pli, ol tri tagoj,--kaj poste li mortos,
Al vi li per tio pardonon alportos."
Al sia amiko Damono alvenis
Kaj diras : "tiran' min aljugxis krucumi,
Cxar volis mi sanktan promeson plenumi . . .
Kaj mi nur tri tagojn ricevi elpenis,
Por fraton edzigi . . ." kaj li cxirkauxprenis
Amikon kaj petas : "ho, restu, kurulo,
Vi por garantio cxe malbonegulo!"
Amiko volonte konsentis kaj restis
En malliberejo li por garantio,
Kaj tuj liberigis Damonon per tio . . .
Damono edzigxon de frato forfestis,
En tria mateno tre frue sin vestis
Kaj vojon rapidas, malfrui timante
Kaj cxiam pri sia amiko pensante . . .
Subite tre forta ventego farigxis,
Kaj tondro kaj fulmo kaj granda pluvego;
Pli forte, pli brue koleras ventego,--
Kaj jen riveretoj de mont' ekruligxis,
Riveron plenigis, kaj gxi ekondigxis . . .
Damono al ponto rapidas de monto
Kaj vidas, ke estas rompita jam ponto.
Li vagas sub pluvo sur bord' de rivero,
Kaj tre malproksime li vidas dometon;
Li krias, li vokas, li petas sxipeton :
Sed vane,--neniu cxar kun malespero
Ekvolis batali kun brua rivero . . .
Kaj baldaux rivero jam aliformigxis :
Gxi tute je maro simila farigxis.
Kaj jen lian koron plenigis doloro,
Li ploras, antauxen li manojn etendas,
Kaj pregxon varmegan al Zeuxso li sendas :
"Kompatu!" li petas kun granda fervoro--
"Kaj min ekrigardu kun dia favoro!
Se al Sirakuzoj vi min ne alportos,
Ho! . . mia amiko senkulpe ja mortos!"
Sed vane kompaton de Zeuxso li petas :
Ventego kaj ondoj kaj pluv' ne cxesigxas.
Sed cxiam plifortaj, teruraj farigxas,--
Kaj tempo forpasas . . . Damono formetas
De si sian veston, kuragxe sin jxetas
En bruan riveron kaj nagxas, trancxante
Per brusto nur ondon, kun mort' batalante.
Kaj jen li sur bordo jam estas,--elsxiris
Sin tute el brakoj teruraj de morto,
Kun granda dankem' al favoro de sorto,
Rapidas li plu . . . Sed subite eliris
El granda arbaro rabistoj. Aliris
Al ili Damono,--kaj ili malpace
Cxirkauxas lin tute, rigardas minace.
"Ho, kion vi volas, krimuloj? li diris :
Ankoraux ne scias, friponoj, vi tion,
Ke mi, nur krom vivo, jam havas nenion!
Sed vivo--ne mia!" Kaj tuj li aliris
Al ili, bastonon de unu elsxiris,
Per gxi li eksvingis, kaj tri li mortigis,
Aliajn do cxiujn facile forigis.
Sed suno post pluvo varmege bruligis
Migranton, kaj tute li perdis jam forton;
Kun granda teruro atendis li morton,--
Kaj pregxis li Zeuxson : "vi min liberigis
El ondoj bruegaj, de mi vi forigis
Rabistojn,--cxu tie cxi devas suferi
Mi vane kaj morti, amikon oferi?!. . . ."
Subite li auxdas, kvazaux murmuretas
Ne tre malproksime malgranda rivero!
Rapide sin turnas al gxi kun espero
Damono--kaj vidas, ke fonto fluetas.
Al gxi superforte li tuj alvagetas,
Soifon brulegan kun gxoj' kvietigas
Kaj korpon malsanan en gxi li fresxigas.
Jam suno varmega majeste subiras
Kaj ombroj tre longaj kusxigxas sur tero :
Tre baldaux jam venos trankvila vespero.
Sur vojo al urb' du migrantoj jen iras,
Damono do ilin en voj' preteriras.
Migrantoj parolas, Damono auxskultas
Kaj auxdas : "lin oni jam nun ekzekutas!"
Tumulto piedojn al li flugiligas,
En lia animo--senfinaj teruroj. . . .
Kaj jen Sirakuzoj ! Nur suprojn de turoj
Malalta jam suno facile origas :
Jam estas vespero! . . kaj li rapidigas
Ankoraux pli pasxojn,--kaj vidas--en strato
Renkontas lin lia servant' Filostrato.
--Revenu, cxar cxio jam estas finita!--
Li diris malgaje : en urbon ne iru,
Mi petas vin, el Sirakuzoj foriru!
Li estas jam al ekzekuto metita.
Li kredis sen fin', ke li estos trompita
Neniam de sia amik', kaj nenio
Lin povis devigi ne kredi je tio.--
"Ho, se jam malfrui al mi estas sorto,
Kaj se mi ne povas de mort' liberigi
Amikon,--mi devas min ankaux mortigi :
Tirano ne diru, ke kuris de morto
Mi nur dank' al mia anima malforto!
Al vi mian vivon volonte mi cedas,
Sed sciu, ke homoj kaj amas kaj kredas!"
Vespere Damon' Sirakuzojn eniras
Kaj vidas, ke kruco sur placo jam staras,
Kaj oni jam tute amikon preparas,
Por lin ekzekuti . . . Kun forto trasxiras
Amason popolan Damono kaj diras :
"Mi morton deziris de Dionizio,--
Mi estas krimulo, li--nur garantio !
En granda mirego popol' silentigxis. . . .
En gxojo amikoj sin tuj cxirkauxprenas
Kaj ploras,--pri kio--neniu komprenas,
Sed larmoj el cxiuj okuloj ruligxis. . . .
Minaca tirano pri cxio sciigxis;
Li je amikeco ilia tre miras
Kaj verajn amikojn li vidi deziras.
Kaj jen ili venas. Kun vido afabla
Tirano renkontas amikojn kaj diras :
"Vi venkis min tute, je vi mi tre miras!
Mi estas ankoraux por amo kapabla,
Kaj se mi ne estas al vi malagrabla,
Permesu al mi, ke en ligo mi via,
Amikoj varmegaj, por vi estu tria! . . ."
V. DEVJATNIN.
* * * * *
MIA MIZERO
(Litva popola kanto.)
Mia mizero, mia mizero!
Cxu mi vin finos iam suferi?
Kiam mi iris je l' granda vojo,
Mia mizero min akompanis.
Sed jen alrajdas cento da fratoj,
Kvarcent piedoj estas cxevalaj.
Fratoj! Vi batu mian mizeron
Per la piedoj de la cxevaloj
Kaj per brilantaj viaj glavetoj.
La junaj fratoj longe gxin batis,
Sed la mizero nenion limas,
Mia mizero nenion timas,
Kreskas, vastigxas kaj pligrandigxas.
Mia mizero nenion timas,
Elmetas verdajn foliojn, brancxojn.
Mia mizero tiam finigxos,
Kiam mi venos al la patrino.
Mia patrino logxas monteton,
Altan monteton, novan cxerketon.
A. DOMBROWSKI.
* * * * *
NOVA KANTO
Ho! eksonu nova kanto
Pri la lingvo Esperanto,
Pri ligil' internacia,
Revo nia, amo nia!
Kreitajx' la plej mirinda,
Vere estas gxi lauxdinda
De verkistoj, de poetoj,
En poemoj kaj odetoj,
Pli ol tondro de bataloj,
Pli ol dolcxaj najtingaloj,
Pli ol belaj aktorinoj,
Pli ol fajfoj de masxinoj,
Pli ol oro la plej brila,
Pli ol gloro senutila,
Pli ol cxiu, pli ol cxio,
Krom la amo kaj la Dio.
Dum venonta la centjaro,
Sciu esperantistaro,
En Euxropo, Ameriko,
En Azio kaj Afriko,
Kie ajn vi veturados
Esperanton vi trovados,
Sur la strato, en vagono,
En hotelo, en salono
Kaj ecx en privata domo :
Gxin parolos cxiu homo :
Laboristo, profesoro,
Kaj jugxisto, kaj doktoro,
Kaj hebreo, kaj kristano,
Kaj litovo kaj japano,--
Kaj pereos la plendato :
"Mi vin ne komprenas, frato".
Por ke venu tiu horo--
Kune fratoj, al laboro!
Jen per kanto, jen per vorto,
Jen agante gxis la morto,
Servu ni al la afero,
La plej bela sur la tero,
Gardu gxin de la forgeso
Per parolo en la preso;
Iru kiel apostoloj
Gxin prediki por popoloj,
Kaj eksonu nia voko
Sur la ter' en cxiu loko,
En vilagxoj, en urbetoj,
En lernejoj, en gazetoj,
Kaj servantajn al la vero
Nin fortigu la Espero.
A. DOMBROWSKI.
* * * * *
LA MALLIBERULO
(Litva popola kanto.)
Ho, en la verda, verda arbaro
Estas malluma malliberejo.
Kaj en tiu malliberejo
Oni ensxlosis junan frateton.
Tie li povas neniam scii,
Cxu venis vintro aux la printempo,
Neniam vidi la brilan sunon,
Nek levigxantan, nek subirantan.
Mi metus oran ringon al muro,
Eble mi farus tie fenestron,
Eble mi farus tie fenestron,
Por ke la frato ekvidu sunon.
Mi metus pecon da blanka negxo,
Por ke li sciu la frostan vintron;
Mi metus fresxajn florojn al muro,
Por lin sciigi pri la somero.
A. DOMBROWSKI.
* * * * *
LA TURO BABILONA
Kial vi, patroj, en Babilono
Konstrui turon komencis
Kaj tre fiere ankaux je l' trono
Cxiela regi intencis?
Cxu jam senfina, vasta la tero
Al vi ne estis suficxe?
Vi ja trankvile kaj sen dangxero
Cxirkauxe vivis felicxe.
Kien sin turnis viaj okuloj,
Havante lingvon komunan,
Trovis logxejon vi, antauxuloj,
Bonegan kaj oportunan!
Jen al vi placxis monto, jen valo,
Trankvila en Sinorujo,--
Cxie potenco via egala
Kaj cxie via patrujo.
Kial deziris vi do subite
De l' val' suriri cxielon?
Vi per argilo, brikoj malsprite
Atingi pensis la celon?
Sed entrepreno via, ho, vana,
Senfrukta restis je l' fino;
Tuj gxin detruis Dia la mano,
Kondukis vin al ruino.
Dum la konstruon vi diligente
Plialten levi rapidis,
Jen vian lingvon Dio momente
Je lingvoj mil disdividis!
Nun jam pri kio unu parolas,
Komprenas dua nenion,
Kaj ne sciante, kion li volas,
Al li venigas alion :
Unu por l'alta granda konstruo
Necese brikon bezonas,--
Ne komprenante lin, jen la dua
Argilon tuj al li donas.
Tuj malkonsento, poste batalo
Farigxis inter la rondo;
Tuta l'homaro iris de l' valo
Diversajn landojn de l' mondo.
Kvankam jam pasis miloj da jaroj
De tiu puno de Dio,
Regas ankoraux inter homaroj
Malamo, senharmonio.
Vere la patroj kontraux la Dio
Multege tiam fieris;
Kial gxis nun por peko ilia
Senkulpaj idoj suferis?
Sed ni esperas baldaux refondon
De l' lingvo cxiunacia,
Kiel konsolis tutan la mondon
Jam la profet' Zefania.
Gxoje l'espero nin jam karesas,
Proksiman celon montrante;
L'internacia lingvo progresas,
Amikojn cxie trovante.
Novajn amikojn voku, amikoj,
La voko vana ne estos!
Floras jam flor', ne solo radikoj,
Je l' frukto baldaux ni festos.
M. GOLDBERG.
* * * * *
NOVA DIO
(De S. FRUG.)
I
Jam plena estas la festeno
De bril', sonoro, bru', soleno
En la palac' de faraono;
En vic' pentrinda antaux vastaj
Trapezaj tabloj sidas gastoj
Konvene, en mez' de salono.
De l' tron' antikva la apogoj--
La sagxeguloj, astrologoj,
En silk' brodita envestitaj--
La militestroj, generaloj,
Armitaj kun hakiloj sxtalaj,
Per ringoj oraj ornamitaj.
Sin de kolono gxis kolono
Etendas kiel tend' visono
Tre multekosta, multkolora;
Kaj de fumilo origita
Cxirkauxe estas disversxita
La timiano bonodora.
Al flut', liutoj, barbitonoj
Per rapidegaj belegsonoj
Bruega la tintil' ripetas;
Kaj peza la amfor' konsolas
Rigardon, koron vekas, bolas
Kaj mugxas, kaj fajrerojn jxetas.
Atentas faraon' sonoron
De l' himnoj kaj gracian hxoron.
Senlima l'ordonanto estas
Je la rigardo luma, klara;
Gxi estas fest' neordinara :
Nomtagon sian li nun festas.
De subpotencaj al li princoj
Donacojn oni el provincoj
Al li alportas multekostajn--
Smeraldojn, perlojn kaj armajxojn,
Tapisxojn, vazojn kaj teksajxojn,
Argxenton, elefantajn ostojn.
La gastoj ricxajn la donacojn,
Envenigitajn la palacojn,
Rigardas kun mireg' kaj ravo . . .
Tuj, defleksinte pordkovrilon,
Tremante, en salonon brilan
Eniris brunvizagxa sklavo :
"Auxskultu regx',--la sklavo diris--
Mirindaj viroj du aliris
Al la pordegoj de la korto . . .
Traflugis preter la gardantoj
De la kortego, maldormantaj,
Tuj nevidate kaj sen vorto.
Vidante l'mirajn du personojn,
L'ibisoj flugis for . . . Leonojn
De l' cxen' mi lasis--senkuragxaj,
Per la kolharoj balainte
La polvon, kapon mallevinte,
La besto-regxoj la sovagxaj
Timeme iris, proksimigxis
Al ili pasx' post pasx', starigxis
De l' flankoj sur la piedegoj;
Netera gardas ilin forto,
Malkovras vojon ecx sen vorto
Al regxaj tiuj cxi pordegoj
Sonor', paroloj eksilentas,
La gastoj kun mireg' atentas . . .
"Sed,--krias lauxte l'ordonanto,--
De kie venas tiuj viroj?
Cxu portas ili krom' la miroj
Donacon indan por reganto?"
--Reganto granda,--sklavo diras,--
Per forto de la dioj spiras
Iliaj la vizagxoj brilaj . . .
Ne finis sklavo,--jen subite
En la salonon nepetite
Eniris du de Amram filoj.
La gastoj vidas, antaux l' trono
Jen staras Mozes, Aarono
Sur la tapisx' purpura, ricxa--
En simplaj kaj malricxaj vestoj;
Severvizagxaj kaj majestaj
Kun bastoneg' en man' malricxa.
II
Regx', rigardinte tre severe
La novajn gastojn, nun fiere
Demandis : "Kiu vi? al festoj
De l' granda regxo arangxitaj
Kial do venis vi vestitaj
En tiaj malricxegaj vestoj?
Al vi malbona fort', magio
Malfermis pordon . . . Sed do kio!
Mi kun kontent' en la palacon
Akceptas cxiam gastojn tiajn;
Se indos sorcx' atenton nian,
Ricevos ricxan vi donacon."
La kapon alten eklevinte,
Al Di' humile klinigxinte,
Al regx' respondis Aarono :
Sorcxistoj estas ni neniaj,
Ne gardas fortoj nin magiaj . . .
Auxskultu do, ho faraono!
Ni ne el regxa familio :
Ni estas filoj de nacio,
Per kies manoj humilegaj
Farigxis luksaj viaj landoj,
En vic' majesta turoj grandaj
Kaj fortikajxoj kaj kortegoj.
Per kies diligent' kaj peno
Ekfloris tiu kamp', gxardeno,
Nun de dolcxajxo plenigita . . .
Sed jam suficxe ni suferas!
Centjara la labor' esperas
Jam esti nun rekompencita!
La Di' de l' dioj kaj Reganto,
La sola Di', ne sxangxigxanta,
Alsendis nin al via trono.
Lia Spirit' en ni sin trovas :
Gxi niajn lipojn, busxon movas . . .
Atentu Lin, ho faraono :
"Jehov' . . ."--"Jehov'? mi lin ne scias,"--
Al Aarono lauxte krias
Fiera faraon' kun rido :--
Al mi di' de Moav', Edomo--
Konataj estas, sed la nomo
Jehovo--kiu estas li do?
El malproksima land' kaj limo
Popoloj cxiuj por estimo
Elsendis ja al mi senditojn,
Sagxulojn kaj arhxitektistojn,
Kaj astrologojn kaj maristojn
Kaj pastrojn kaj sankt-oleitojn.
Kun lauxda kant' palacon mian,
Kiel pregxejon sanktan, dian,
Eniris cxiuj humilege,
Al faraon' donacon sian,
Kiel oferon sanktan, pian,
Sur sojlon metis respektege.
Kiel malricxa devas esti
Di' via nova, se, krom vesti
Vin pastrovestojn dissxiritajn,
Ne povis li de malpotenco
Jam per alia rekompenco
Vin rekompenci elektitajn.
La di' de l' sklavoj malfelicxaj,
Sxtonistoj tiuj cxi malricxaj,
La sovagxuloj kaj sen scioj,
De la nudajx', mallumo blinda,
Ho, kiu estas di' ridinda,
La regx' de l' regxoj, di' de l' dioj?
Kaj cxe la tabloj kun bruego,
Ektondris lauxte nunridego;
Kaj la komuna rida krio
Ruligxis ehxe, lauxte bruis
La murojn de l' palaco skuis :
Kiu li estas, nova dio?
Kiu li estas? . . . Tagoj venis,--
Kaj tuj ekkonis, ekkomprenis
La Dion Novan Egiptanoj;
Sed per turmentoj, malagrabloj
De la dezert' en brulaj sabloj,
En profundajx' de l' oceanoj.
Jam pri la Granda Dio Nova,
Regant' de l' mondo, Cxiopova,
De l' Nil' la ondoj, kantis, bruis;
Kaj kun tondrego kaj ventegoj
Inter granitaj la sxtonegoj
De l' maro ond' kantante fluis . . .
Kaj resonante al la kanto
De l' mar' senfunda kaj bruanta
Kun sankta mirsciig' konsola
Per triumfega kri : "Libero!"
Eksonis lauxte sur la tero
Renaskigxanta la popolo . . .
M. GOLDBERG.
* * * * *
CIGNO, EZOKO KAJ KANKRO
(El KRYLOV.)
Se inter kolegoj jam en la komenco
En ia afero malestas konsento,
Senfrukta restados ilia intenco,
Anstataux afero nur estos turmento.
Okazis, ke kankro kun cigno, ezoko,
Por sxargxon transporti de loko al loko,
Triope al veturigil' enjungigxis
Kaj tre diligente de l' loko tirigxis.
Sed malgraux ilia grandega fervoro
Nenion alportis ilia laboro.
Ekstreme facile gxi estus por trio,
Se ili laborus nur en harmonio;
Sed al la cxielo la cigno sin tiras,
La kankro obstine returne foriras,
L'ezoko al akvo la sxargxon kunsxiras.
Nun kiun pravigi kaj kiun kulpigi,
Mi certe kaj tute ne povus klarigi,--
Sed la veturilo ecx pasxon ne faris,
Ankoraux gxi staras nun, kie gxi staris.
M. GOLDBERG.
* * * * *
TRI BUDRYS'OJ
(El MICKIEWICZ.)
Budrys, forta kaj sana, maljunulo Litvana,
Sur la korton alvokas tri filojn :
"Iru tuj en la stalojn, selu bone cxevalojn,
Kaj akrigu la glavojn, jxetilojn.
Kuras famo en rondo, por tri flankoj de l' mondo
Al ni Vilno trumpetas ordonojn :
Olgerd falos Rusujon, Skirgell iros Polujon
Kaj princ' Kejstut atakos Teuxtonojn.
Fortaj, sanaj vi estas; iru, filoj, mi restas;
Litvaj dioj konduku vin, benu!
Por la vojo utila bona vorto konsila :
Tri vi estas, tri vojojn vi prenu.
Unu devas elkuri, kun Olgerdo veturi
Kontraux Novgrod post Ilmen kusxanta;
Tie vostoj zibelaj, la ornamoj tre belaj,
En amasoj la rublo sonanta.
Dua devas elfali, sub Princ' Kejstut batali :
Pereadu Krucistoj-hundfratoj!
Kaj sukcen' tie ora, drapo mire kolora,
Briliantoj en pastraj ornatoj.
Tria post la Njemeno, en Skirgella la treno,
Nur malricxan akiron li trovos;
Tie inda nur havo : bona sxildo kaj glavo,
Kaj Polinon kunpreni li povos.
Super cxiuj virinoj, plej amindaj Polinoj!
Gajaj, kiel la junaj katetoj;
Blanka, roza la vango, kvazaux lakto kaj sango,
La okuloj--brilantaj steletoj.
El Poluj' mi junagxa, batalanto kuragxa,
Antaux jaroj alportis edzinon . . .
Jam ne batas la koro--kun malgxojo, doloro
Rememoras mi vian patrinon."
Kaj, doninte konsilojn, li benadis la filojn;
La armitajn forportis cxevaloj.
Auxtun'-vintro sin trenas, filoj reen ne venas;
Eble falis en sangaj bataloj . . .
Per la negxo kovrita, rajdas viro armita,
Sub la burko objekto tre granda.
"Filo! sub la mantelo rusa mon' en sitelo?"
--"Ne, patreto, filino Pollanda!"
Per la negxo kovrita, rajdas viro armita,
Sub la burko akiro tre granda.
"El Prusujo! sak' plena, kun la sablo sukcena!
--"Bofilino, patreto, Pollanda!"
Per la negxo kovrita, tria viro armita,
Ion grandan li kasxas sub vesto :
Budrys jam ne atendis, invitadi li sendis
Por la tria edzigxa la festo.
A. GRABOWSKI.
* * * * *
REVAJXO
(De P. DALMAN.)
Sur la valo negxa vento
Blovas cxiam pli;
Fajro sur kameno mia
Krakas cxirkaux mi.
Cxe l' kamen' el pipo ringe,--
Fumon lasas mi . . .
Cxiuj remomoroj miaj
Flugas for kun gxi.
Kie estas la esperoj,
La junec' de or'?
Kiel vento la blovanta,
Ili flugis for!
Vent' sen celo, mi sen celo
Kun vi, fumo, tri . . .
Tri sen celo en la mondo
Kune flugu ni!
A. GRABOWSKI.
* * * * *
EXCELSIOR
(El LONGFELLOW.)
La nokto rapide la ombrojn delasis,
Tra Alpa vilagxo junulo trapasis,
Tra negxo, glacio standardon portanta
Kun tia devizo mirinde sonanta :
Excelsior!
La frunto malgaja, okulo junula
Simila al glavo, flamanta kaj brula;
Kaj kiel tre klara trumpeto argxenta,
La vort' stranga sonis tra nokto silenta :
Excelsior!
Li vidis, en logxoj felicxaj, tre cxarme
Jen brulis la fajro lumante kaj varme;
En supr' glaciajxoj minace sxin trenis;
El lipoj junulaj sopiro elvenis :
Excelsior!
"Ne provu la pason!" maljuna hom' diris,
En supro sin nigra ventego kuntiris,
Profunda la akvo, sxiranta la ondo !"
Kaj lauxte eksonis la klara respondo :
Excelsior!
"Halt'!" diris knabino. "Kap' via de l' laco
Sur tiu cxi brusto ripozu en paco!"
Larm' staris en blua okulo brilante,
Sed tamen respondis junul' sopirante :
Excelsior!
"Ho! gardu vin antaux brancx' velka de l' pino,
Ho! gardu vin antaux terura lavino!"
Lin laste por nokto salutis pasanto;
El alte rediris la malaperanto :
Excelsior!
Kun al la cxielo levita rigardo
La piaj monahxoj de l' Sankta Bernhardo
En frua mateno la pregxojn murmuris,
Kaj krio skuanta l'aeron trakuris :
Excelsior!
Migranto, duone en negxo fosita,
De l' hundo fidela li estis trovita;
Li tenis ankoraux en mano glacia
Standardon kun stranga devizo jen tia :
Excelsior!
Kaj en duonlumo la griza, malvarma,
Li kusxis senviva, sed bela kaj cxarma,
Kaj de malproksime, el klara cxielo,
Defalis la vocxo per falo de stelo :
Excelsior!
A. GRABOWSKI.
* * * * *
LA PLUVA TAGO
(El LONGFELLOW.)
La tago malvarma, malgaja, sensuna;
Ne haltas la ventoj kaj pluvo auxtuna;
Vinujo je l' muro putranta sin tenas,
Sed cxiu ekblovo foliojn deprenas,
Kaj la tago--malvarma, sensuna.
Mia vivo malvarma, malgaja, sensuna :
Ne haltas la ventoj kaj pluvo auxtuna;
Miaj pensoj sin tenas je tempoj pasintaj,
Sed falas en vento esperoj velkintaj,
Kaj la tagoj--malvarmaj, sensunaj.
Ekhaltu, ho, koro malgaja, ne plendu!
Post nuboj la suno radias--atendu!
Ne sola vi tiel kun sorto batalas,
En vivon de cxiu la pluvo ja falas,
Kelkaj tagoj--malvarmaj, sensunaj.
A. GRABOWSKI.
* * * * *
LA SAGO KAJ LA KANTO
(El LONGFELLOW.)
Mi pafis sagon en la aeron,
Ne scias, kie gxi falis teron;
La forfluganta tiel rapidis,
Ke mi la kuron tute ne vidis.
Mi spiris kanton en la aeron,
Ne scias, kie gxi falis teron!
Ecx la plej bona akrevidanto
Ne povas sekvi flugon de l' kanto.
Mi longe poste, unu tagon,
En kverko trovis la tutan sagon;
La tutan kanton kun la muziko
Mi trovis en la kor' de amiko.
A. GRABOWSKI.
* * * * *
SONORILOJ DE VESPERO
(El T. MOORE.)
Sonoriloj de vespero, sonoriloj de vespero!
Kiom ili rakontadas pri juneco kaj espero,
Pri la domo de gepatroj, pri la dolcxa kora gxojo,
Kiam mi ilian sonon auxdis je la lasta fojo!
Longe, longe jam forpasis tiuj de l' gxojeco horoj!
Ekdorminte je eterne jam ne batas multaj koroj.
En la tomboj ili logxas post la gxojo kaj sufero :
Ne por ili la muziko, sonoriloj de vespero!
Ankaux kiam mi ripozos je eterne en trankvilo,
Ne ekhaltos la batado de vespera sonorilo,
Dum kun kanto novaj bardoj pasxos jam sur nia tero
Kaj vin auxdos kaj vin lauxdos, sonoriloj de vespero!
A. GRABOWSKI.
* * * * *
MI RAKONTIS
(El VEJNBERG.)
Mi rakontis al maro senborda
Pri la grandaj turmentoj en koro,--
Kaj per bruo mallauxta de l'ondoj
Gxi respondis al mi kun favoro.
Mi rakontis al vento rapida,
Ke ne povas mi spiri libere,--
Kaj el landoj gxi iaj mirindaj
Al mi portis tuj fresxon aere.
Mi rakontis al verda arbaro
De la vivo malgaja dolorojn,--
Kaj en ombro gxi tuj min dormigis,
Sxancelante foliojn kaj florojn.
Mi rakontis al suno varmega,
Ke mi vidas nur tagojn malklarajn,--
Varmigantajn kaj lumajn radiojn
Gxi tuj sendis al mi malavarajn.
Mi rakontis al homo-kunfrato
Pri la vivo sengxoja,--kaj li,
Iel strange movinte la sxultrojn,
Tre rapide foriris de mi.
E. HALLER.
* * * * *
MI ELIRAS
(El LERMONTOV.)
Mi eliras unu al vojeto;
Sxtonoj brilas tra la nebuleto,
Nokt' trankvila, step' auxskultas Dion,
Steloj inter si parolas ion.
En cxiel' solene kaj tre bele,
Tero dormas en bluaj' radia. . . .
Kio do doloras min kruele?
Cxu atendo aux bedauxro ia?
Ne bedauxras mi pli pasintajxon,
Gxojon ne esperas jam en kor' mi;
Sercxas liberecon mi, pacajxon,
Volus forgesigxi mi, ekdormi. . . .
Ne per tiu dormo de l' mortinto!
Tiel nur mi estu ekdorminta,
Ke en brust' la viva fort' movigxu,
Ke spirante mia brust' levigxu;
Ke l' orelojn cxiam karesante,
Dolcxa kanto sonu sur la cxerko;
Ke klinigxu, cxiam verdestante,
Kaj sur mi bruadu ombra kverko.
G. JANOWSKI.
* * * * *
AUXTUNO
Auxtuno nebula! Arbar' nudigxanta
Kun vento bruegas, gxi sxajnas ploranta
Pri cxarma printempo, pri bela somero . . .
Kovrigxas per koto de pluvo la tero ;
Bluajxo cxiela enua nubigxas,
Kaj suno de l'tero en nuboj kasxigxas :
La kampoj senhomaj en sola silento,
En ili flugadas kaj ploras nur vento!
D. JEGOROV.
* * * * *
KUSXAS SOMERO.
(El HEINE.)
Kusxas somero la varma
Sur via rozeta vangeto,
Kusxas la vintro malvarma
En via malgranda koreto.
Tio cxi baldaux sin sxangxos,
Ho, mia kara trezoro!
Vintro sin trovos sur vangoj,
Somero la varma en koro!
T. de KANALOSXSXY-LEFLER.
* * * * *
FILINO DE IFTAH
Fajfegas jxetiloj kaj sonas la glavoj
Kaj brilas kaj frapas ponardoj.
Sed vane lacigxas herooj la bravaj :
Pereas Jehovaj standardoj,
Kaj la Amonanoj la sangoavidaj
Triumfe rapidas al l' Izraelidoj.
Ben-Jair mortigxas kun sxtono en brusto,
Kaj Gilad dronigxas en sango,
La kapo de Mahxir, nomita "la justa",
Surstaras sur pinto de stango,
Kaj miloj da filoj de l' Supra Jehovo
Ekkusxis sur kampo sen vivo, sen movo.
Ho ve, ho malgxojo! La ondoj Jordanaj
Elmetos gxemegojn sovagxajn,
Ploregos patrinoj pri siaj infanoj,
Disgratos al si la vizagxojn,
Elsxiros la harojn, per cindro la griza
Eksxutos la kapojn cxe l' nigra avizo.
Kaj Iftah frenezas. Vidante la timon
De la elektita popolo,
Li vane penegas bravigi l' animon
De viroj per lauxta parolo,
Kaj jen li ekpregxas kun malpacienco
Al Dio Jehovo, la Suprepotenca.
"Ekauxdu, Jehovo, ekauxdu la sklavon,
Pregxantan al Vi kun doloroj!
Mi hejme en Micpo posedas ricxhavon,
Aregon da grandaj trezoroj,
Mi havas amikojn, mi havas sklavaron,
Kaj multon alian, al koro tre karan.
"Ho savu nin Vi, jam savinta la avojn
El la Egiptujo-fremdlando;
Se Vi liberigos nun ree la sklavojn
De l' nuna mizero multgranda,
Mi, Micpon venonte, al Vi, mia Dio,
L'unuavidoton oferos kun pio.
"Kaj kio ajn estos l'unuavidoto,
Objekto aux homo amata,
Gxi estos al Dio brulig-oferota
Al Vi, ho Jehovo kompata!"
Kaj jen, elmetante kriegojn sovagxajn,
Li ree ekscitas la virojn kuragxajn.
Fajfegas jxetiloj kaj frapas ponardoj,
Resonas ekgxemo kaj krio,
Kaj la Amonanoj kun timaj rigardoj
Forkuras de l' idoj de Dio,
Sed la forkurantajn postflugas rapide
La Izraelidoj kaj hakas avide.
Kaj de Aroero gxis urbo Minito
Kaj poste gxis Avel-Kerumo
Triumfas Izrael en sanga milito
Per glavo, per fajro kaj fumo,
Venkataj pereas sub domoruinoj,
Sklavigxas bestaroj, infanoj, virinoj.
Kaj plene sxargxitaj per ricxaj akiroj
Reiras herooj kantantaj,
Al kantoj iliaj aligxas sopiroj
De la ekkaptitoj plorantaj,
Kaj gxemas virinoj lacegaj kaj palaj,
Kaj dume sonadas la gajaj cimbaloj.
Sed jen apudigxas jam Micpo la kara,
Kaj Iftah rigardas sen cxeso :
Li devas ekvidi por dia altaro
Oferon laux sia promeso.
Kaj li rigardadas sen laco-enuo :
"Nu, kio do venos al mi la unua?"
Jen el malproksimo eksonas tintiloj,
Cimbaloj, fajfiloj kaj kordoj.
Junuloj, frauxlinoj per pasxoj facilaj
Gxojdancas en vicoj senordaj
Kaj ridas kaj kantas, sin gaje balancas,
Kaj al la venkintoj gracie aldancas.
De pleja proksimo al la triumfanoj
Sin movas frauxlino junagxa.
Sxi batas tintilon per siaj blank-manoj,
Kun flamo en bela vizagxo;
La harojn serpentajn la vento disblovas,
Sxin forto interna antauxen almovas.
Sxi dancas, sxi tintas, sxi kantas kun gxojo :
"Alvenas la gloraj venkintoj,
Ke estu facila por ili la vojo,
Sonegu la gloron per tintoj!"
Sxi dancas, movata de l' kora kontento,
Nenion anoncas al sxi l' antauxsento.
Kaj Iftah rigardas al sia ofero,
Al sia unuavidato. . . .
Subite . . . ho, tio cxi estas ne vero. . . .
Sxi estas--_filino l' amata!_
La sola filino! Jehovo cxiela!
Ho, kia malico de l' sorto kruela!
Kaj Iftah gxemegas, dissxiras la veston
Kaj cindron sur kapon sursxutas,
Kaj inter la viroj, volantaj gxojfeston,
Li vortojn terurajn balbutas. . . .
Kaj cxio mutigxas. En kelke da horoj
La Izraelujon ekprenas doloroj.
"Ne ploru, ho patro, cxesigu la gxemon
Kaj estu do viro gxis fino.
Vi faris promeson ne malsingardeman,
Cxar kion signifas frauxlino
Kompare je miloj da viroj, savitaj
Per la heroajxoj, de Dio donitaj?
"Vi faris promeson glorindan, cxar savo
De miloj per unu ofero
Eterne estados farajxo multbrava,
Belega, mirinda afero,
Kaj timos nacioj la Izraelanojn,
Cxar ili ne sxparas ecx proprajn infanojn.
"Vi donu ekzemplon, plenumu la vorton,
Sciigu l' amatan popolon,
Ke gxoje mi prenas nun tiun cxi sorton,
Ke mi ne bezonas konsolon.
Multegaj frauxlinoj ekzistas, mi scias,
Cxe ni, kiuj mian mortigxon envias.
"Nur unu malgxojo min pikas en koro--
Ke vi nun izola ekrestos,
Ke en maljuneca kruela doloro
Cxe vi parenculo malestos,
Al vi li ne diros parolojn kunsentajn,
Al vi li ne kombos la harojn argxentajn.
"Ho, ve al mi! Kvankam brilados la nomo
De Iftah en cxiu nacio,
Sed Iftah ekmortos, kun li--lia domo :
Mi iras senfrukta al Dio.
Ho ve al mi, patro! Vi nepon ne konos,
Konsoloj el busxo parenca ne sonos.
"Nun, patro amata, kun la amikinoj
Mi iros sur montojn najbarajn,
Ni tie sur suproj, cxe sxtonaj ruinoj
Sonigos malgxojajn gitarojn
Kaj kun la plorantaj eksonoj sonoraj
Ni kantos pri miaj animaj doloroj :
"Ke mi ne ekgxuis la edzajn karesojn,
Ne portis infanon sub koro,
Ne povis pliigi patrujajn sukcesojn
Per filoj, kovritaj de gloro,
Ke mortas nun mia virgeco floranta
Kun gxojo multnombra, en gxi trovigxanta."
Ne trono altega sin levas sur placo,--
Sin levas altega lignaro;
Ne krioj de gxojo bruadas en spaco,--
Bruadas kaj gxemas viraro,
Kaj tie, en blanka vestajxo el lino,
Silente sursidas palega frauxlino.
La viroj gxemegas, la viroj sopiras,
Virinoj en larmoj plendronas,
Sed Iftah kun torcxo brulanta aliras
Kaj fajron al lignoj aldonas,
La lignoj ne volas kaj kontraux sin metas,
Sed Iftah obstinas kaj pajlon enjxetas.
Kaj jen ekkriegis l' amaso popola,
Kaj ehxo eksonis en valo.
Bruligxis subite la aro tremola
Levigxis fumega vualo,
Ekblovis, ekfajfis ventego kruela,
L' oferon alprenis al si la cxielo.--
Kaj jen cxiujare la izraelinoj
Kunvenas por plori sur montoj
Kaj tie cxi brilas la fajr'-iluminoj,
Sonadas malgajaj rakontoj,
Kaj lauxte auxdigas sonado de hxoroj.
L'aero plenigxas de gxemoj kaj ploroj
La izraelinoj parolas pri l'bela
Frauxlino brulig-oferita
Kaj dankas fervore al sankta cxielo
Por venko de gxi donacita,
Kaj sendas al Dio petegojn humilajn
Forigi de l'lando terurojn similajn.
A. KOFMAN.
* * * * *
LA SKLAVOSXIPO
(El HEINE.)
I
La sxiposxargxisto Minheer van Kek
Sidadas en longa medito,
Li taksas sur sxipo la koston de l' sxargx',
La sumon de ebla profito.
"Tricent barelegoj da pipro, da gum'
Kaj poste la sablo de oro . . .
Gxi estas tre bona, sed tamen al mi
Pli placxas la nigra trezoro.
"Ses centojn da negroj mi cxe Senegal
Akiris je prezo profita.
Malmola viando, simila al sxton',
La membroj--el sxtalo forgxita.
"Mi donis por tiu cxi bela akir'
Brandakvon, glasperlojn kaj feron;
Gajnonte en cxio ok centojn je cent,
Mi faros bonegan aferon.
"Se restos el ili ne pli ol tricent
Cxe veno al Rio-Jxanejro,
Mi havos cent orajn dukatojn por pec'
De l' domo Gonzales Perejro."
Sed jen deturnigxas Minheer van Kek
De sia pensado persista :
Al li proksimigxas la hxirurgiist'
Van Smisen, la sxip-kuracisto.
Van Smisen, maldika malgrasa figur',
La nazo kun rugxaj verukoj.
"He, kiel nun fartas--ekkrias Van Kek,
La negroj kun la antauxtukoj?"
Van Smisen salutas. "Hodiaux al vi,
Ne estos agrabla raporto :
Bedauxre en tiuj cxi tagoj sur sxip'
Oftigxis l' apero de morto.
"Gxis nun cxiutage mortadis po du,
Hodiaux--ne malpli ol seso,
Du viroj, kvar inoj : la morto cxe ni
Laboras kun granda sukceso.
"Mi la malvivulojn esploris kun pen',
Cxar ofte la nigraj satanoj
Trompadas, por esti jxetitaj de l' sxip',
Estante plenvivaj kaj sanaj.
"Mi lasis depreni de cxiu mortint'
La feran multpezan katenon,
Ke ili ne estu barataj de gxi,
Faronte la maran promenon.
"Kaj tuj el la maro elnagxis areg'
Da skvaloj sangame-malsataj,
La bestoj avidas je negroviand'
Kaj estas de mi pensiataj.
"De l' tago ke ni nin demetis de l' bord',
Nin sekvas cxi tiuj gajuloj
Kaj flaras l' aeron, turnigxas al mi
Kun mutaj, sed klaraj postuloj.
"Gxi estas amuzo auxskulti de l' sxip'
La dentokrakadon de l' bestoj;
La unuj profitas je kapo aux man',
L' aliaj je sangaj intestoj.
"Post sata mangxado la bestoj al ni
Alnagxas en aro solena
Kaj min rigardadas kun preskaux-dezir'
Min danki por tia festeno."
Sed lin interrompas, gxemante, van Kek
Kun krio : "Malbeno de sorto!
Kiele malhelpi je tia malbon'
Kaj savi la negrojn de morto?"
Van Smisen rediras : "En tiu cxi mort'
La negroj mem estas la kauxzo,
Cxar ili difektas l'aeron de l' sxip'
Per spiro kaj mortas pro nauxzo.
"Aliaj pereas pro melankoli'
Kaj fine pro granda enuo,
Kaj farus al ili utilon aer',
Dancado, muziko kaj bruo."
Kaj diras van Kek : "La konsilo, doktor',
Min ravas, gxi estas tre bela,
Vi montras vin, mi gxin konfesas al vi,
Pli sagxa ol Aristotelo.
Se la prezidanto de la Societ'
"Tulipo-nobligo Holanda"
Sin nomas sagxulo,--kompare je vi
Li estas azeno multgranda.
"Muzikon, muzikon! la nigra viand'
Tuj sur la ferdekon de l' sxipo!
Kaj kiu ne trovos amuzon en danc
Cxi tiu gxin trovos en vipo!"
II
Milaroj da steloj de l' blua cxiel'
Bril-lumas per fajr-iluminoj,
Rigardas kun varmo, kun amo, kun sagx'
Kiele okuloj virinaj.
Rigardas la maron, kaj tiu cxi mar'
Fosfore radias purpuron
Kaj balancigxetas, kaj ondo post ond'
Elgxemas voluptan plezuron.
La veloj ne bruas cxe l' masto de l' sxip',
Rulitaj de la sxipanaro,
Sed lumas lanternoj sur gxia ferdek'
Kaj sonas muzik' sur la maro.
Sxipano muzikas per granda tambur'
Kaj la kuiristo per fluto,
La sxipa piloto--per violoncxel',
Kaj Smisen--trumpet' per dufuta.
Kaj cento da negroj, la seksoj en kun',
Krietas kaj saltas kaj dancas,
Post cxia eksalto la fera katen'
Sin brue kaj takte balancas.
La negroj saltadas kun bruo kaj gxoj'
Kaj iam negrin-belulino
Alpremas plen-nudan amikon al si
Kun voluptemeco senfina.
La ekzekutisto kun gaja rigard'
Gvidadas la ordon sur sxipo,
Li estas de l' balo la "Maitre des plaisirs"
Kaj danci invitas per vipo.
Sonadas trumpeto, krakadas tambur',
Lauxtigxas la bruo sovagxa,
Kaj cxie vekigxas la monstroj de mar'
Dormintaj en dormo malsagxa.
Duone-dormante alvenas skvalar'
En centoj, pikata de miro,
Rigardas la sxipon kun granda konfuz',
Cxu eble montrigxos akiro.
Sed ili rimarkas : la horo de l' mangx'
Ne estas ankoraux sonita,
Kaj cxiu oscedas per largxa busxeg',
De dentoj-segiloj plantita.
Sonadas trumpeto, krakadas tambur',
La negroj dancadas sen fino,
La skvaloj mordegas la vostojn al si
Pro la malsatego obstina.
Mi pensas, al ili ne placxas muzik'
Kiele al cxia fripono.
"Ne kredu al malmuzikema brutul',"
Eldiris poet' Albiona.
Sonadas trumpeto, krakadas tambur',
La negroj senlace baletas,
Cxe l' alta fokmasto Minheer van Kek
Rigardas cxielon kaj petas :
"Pro Kristo! konservu, plej sankta Sinjor',
La vivon al miaj sovagxaj,
Se ili ekpekis, vi scias, ho Di',
Ke ili ja estas malsagxaj.
"Pardonu Vi ilin, pro amo al Krist',
Mortinta por savo de l' tero,--
Cxar se al mi restos ne pli ol tricent,
Pereos la tuta afero."
A. KOEMAN.
* * * * *
AL LA MEMORO DE JOZEF WASNIEWSKI
Floro falis ankoraux! sekigxis herbero kaj mortis,
Velkis pro vintra la frosto gxia verdanta folio!
Morto senkora, ho kial estas al vi permesite
Fosi en fosan profundon cxion la belan en mondo?
Kial, ho kial faligxas la herbo, verdanta sur kampo,
Kial disigxas de vivo fresxa, floranta gxis nun?
Dolcxa la morto por la maljunulo, la laca de vivo;
Kusxas argxenta la haro bele sub tomba cipreso.
Tiun ne plendu, cxar lia ja estas felicxa la sorto,
Cxar en la tombon li mem iras kun gxojo, sen timo;
Dolcxa ecx morto junula, la mort' en mateno de l'vivo,
Antaux ol frosta la nokto detruis burgxonon en gxermo!
Dolcxa la morto, kiam ne pasis la kredo je vivo,
Kiam trompa vivado ne kovris flugilon per polvo!
Sed jam kiam junulo virigxis kaj lasis la ludon,
Vivo nun estas ja cxarmo, nun malfelicxo la morto.
Tiam ja estas maldolcxe disigxi de faro farata :
Gxojus la koro, vidante frukton de longa laboro.
Kiu do cxiam por noblaj ideoj vivadis, batalis,
Tiu kun akra malgxojo iras en valon de ombroj,
Lasas la komencitajxon kun pleje mordanta doloro :
Estas malgranda la aro, kiu batalis kun li!
Akra estas funebro! Neniam pli noblan animon
Ol la jxus forirantan trovos vi sur nia tero.
Ecx se vi iros, simile al Diogeno, tra l'urboj
Kun la lumilo en mano, _homon_ sercxante sur strato,
Tamen neniun en tuta la mondo renkonti vi povos,
Kiu pli inde ol li portas la nomon de homo,
Vivon vere pli _homan_ travivis en senco profunda,
Kaj dedicxitan al cxio alta kaj nobla en mondo.
Amo al cxio, al cxiuj, jen fundo de lia esenco,
Amo en faro kaj vorto, jen kio estis li mem!
Por la premitaj, por cxiuj suferoj, por la mizeruloj
Sentis la nobla animo flame kaj varme cxe li.
Ne ecx iu al li konfidis vane doloron,
Vane neniu cxe li frapis la pordon de l'kor'.
For li estas! Ho, kiu plenigos la lokon lasitan?
Kiu plenumos en mondo faron farotan de li?
For li estas. Sed tamen cxe ni li vivas ankoraux,
Kiuj en akra doloro staras cxe nova la tombo.
Ni, kiuj konis l'animon poetan ne nur per la kantoj,
Kiujn li donis al ni, sed per la tono la varma
El lia brust' eliranta, portanta varmon cxirkauxen,
Kie trovigxis la kordo, kiu agordis al gxi.
Nin neniam forlasos la bela sunhela memoro
De la mortinta amiko, gxi lumos belege en koro!
Tiel li vivas kaj tiel li estos vivanta, gxis kiam
Restos neniu jam plu, kiu lin konis en ver'.
V. LANGLET.
* * * * *
LATVA POPOLA KANTO
Mi en kampo kapon metos,
Por defendi patrolandon.
Mi pli vole kapon donus,
Ol mi donus patrolandon.
Bruu, bruu, fulmodio,
Rompu ponton sur la Dina,
Ke ne venu malamikoj
En la mian patrolandon.
Landoj de tri regxoj bruas,
Kie fratoj cxevaliras,
Fortaj viroj kiel kverkoj,
Glavoj sxtalaj sonoregas.
Kien iros vi frateto,
Tien iros mi kun vi;
Kie glavon vi pendigos,
Tie la kroneton mi.
R. LIBEKS
* * * * *
MALGRAND'-RUSA KANTETO
Jam malsupre suno staras,
Jam rapide vesperigxas. . . .
Kion do knabino faras?
Kial do sxi ne montrigxas?
Cxu patrino ne permesas?
Aux alia jam sxin tenas?
Kaj sxi dolcxe lin karesas
Kaj al mi nun ne elvenas?
"Ho, knabino! per fiero
Vi farigxis nefidela :
Kial do vi en vespero
Ne elvenis, mia bela?
--Ho, karulo! tempo pasis,
Gxustatempe mi ne venis,
Cxar gepatroj min ne lasis,
Cxar gefratoj min fortenis". . . .
"Ne, ne ili vin fortenis!
Diru simple kaj sincere :
Malbelulo, mi ne venis,
Cxar ne amas vin plu vere!"
Ha, mi vidas, kion faras
Karulino malfidela :
Kun alia sxi nun staras,
Pli felicxa kaj pli bela. . . .
I. LOJKO
* * * * *
PROFETO
(El LERMONTOV.)
De kiam, laux volo de Supra Jugxanto,
Mi cxionscianta farigxis profeto,
Malvirton mi sentas en cxiu vivanto,
Malicon mi vidas tra cxiu rideto.
Mi altajn principojn de amo kaj vero
Komencis prediki al miaj kunfratoj,
Sed ili min batis kun granda kolero
Per sxtonoj, kusxantaj sur placoj kaj stratoj.
Kun cindro sur kapo, kun kora doloro,
Mi urbojn forlasis sen ia havajxo,
Kaj nun en dezerto--de Dia favoro
Nur ion mi havas por mia nutrajxo.
Laux sankta ordono de l'Antauxtempulo
Al mi cxiuj bestoj volonte servadas,
Kaj steloj cxe vortoj de mi, dezertulo,
Pli gxoje radias, pli hele lumadas.
Sed se iafoje tra urbo bruanta
Mi en rapideco pretere pasadas,
Min popolamaso renkontas mokanta
Kaj maljunularo memfide diradas :
"Rigardu, infanoj, vin edifigante,
Li estis fiera, kun ni malpacadis;
Malsagxa, li volis kredigi nin vante,
Ke Dio al homoj per li paroladis.
Jen frukto de lia obstina vanteco!
Jen pala, malgrasa, malgaja profeto,
En vesto cxifona, simila al reto--
Cxe cxiuj li estas en malestimeco.
I. LOJKO.
* * * * *
ALAUXDETO
(El BOHEME.)
Sarkas knabino kanabon
Apud gxardeno sinjora;
Sxin alauxdeto demandas :
"Kial vi tiom dolora?"
--"Gaja mi esti ne povas,
Ho vi, birdeto-kantanto,
Cxar en la sxtona kastelo
Mia suferas amanto.
Se mi nur havus plumeton,
Skribus leteron mi al li,
Kaj vi gxin portus kaj lasus
Sur la fenestron elfali.
Sed nek papero, nek plumo,
Por skribi al la amanto,
Flugu kaj tie salutu
Lin de mi en via kanto.
F. LORENC.
* * * * *
MI AMIS VIN
Mi amis vin! Senkore vi ne vidis
Varmegan, puran mian amon.
Konfesis mi--sed tiam vi nur ridis
De l' am' unua koran flamon!
Kaj longe mi suferis . . . Vin, amita,
Mi ne forgesis; sed en koro
La flama amo estas estingita,
Pri gxi nur restis rememoro.
Sed kial vi, mi petas al mi diri,
Pasintan en mi amon movas?
Por nove ridi? koron mian sxiri?
Ne, mi suferi pli ne povas!
Ne povas mi . . . cxar multe mi suferis;
Kor' malvarmigxis de l' doloro;
Cxar ami mi jam tute malesperis,
Cxar kredi vin ne povas koro.
A. NAUMANN.
* * * * *
PRINTEMPO VENOS
Se la naturo rigidigxas
De prem' de l'vintro frostiganta,
Se tute per la negx' kovrigxas
Je longe tero ekdormanta,
Amiko kara! vi ne ploru :
Printempo venos kaj somero,
Ke la naturo ree floru,
Ke verdu, revivigxu tero.
A. NAUMANN.
* * * * *
LA CXASO
La patro l'arbaron ekiris cxasadi.
Ne devis li longe kaj vane iradi :
Kusxigxis sub arbo, pafilon celigis
Kaj tuj la plej grandan paseron mortigis,
La filoj cxevalojn enjungis kriante,
La birdon al dom' veturigis kantante.
"Filinoj, vi fajron rapide dismetos,
Kaj ni tuj disiros kaj gastojn ni petos."
Cxasajxon plej bone elrostis patrino,
La tablon rapide preparis filino,
Rostajxon alportis ceteraj filinoj
Al tablo,--kolektis sin gastoj, gastinoj.
Eniras la gastoj, mastron salutante,
Komencas kaj mangxi kaj trinki, lauxdante.
Tuj estis mangxita la tuta pasero
Kaj poste trinkita--barel' da biero.
La POETETO.
* * * * *
KANTO
Kanto sincera de mia animo,
Flugu en vaston sen timo
Kaj komuniku al homoj de l' tero
Gxojon de l' sankta espero.
Homojn alvoku al paca laboro,
Sonu konsolon al koro,
Kaj en brilanta bluajxo de spaco
Lauxte prediku pri paco.
Kantu deziron de homa frateco
Kaj de l' homar' egaleco;
Sonu pri amo, pri cxies libero
Per la fluganta aero.
Diru, ke estas jam inter la mondo
De kolegaro nun rondo,
Rondo, konstante, senhalte kreskanta,
Bonon al homoj donanta.
Tiu cxi rondo la homojn pacigas
Kaj per laboro kunligas;
El la ligilo nun estas plektita
Vigla la kanto invita.
Kanto sincera de mia animo,
Flugu en vaston sen timo
Kaj komuniku al homoj de l' tero
Gxojon de l' sankta espero!
I. SELEZNET
* * * * *
NE RIPROCXU LA SORTON
Ne riprocxu la sorton, ho, juna animo :
Cxio estas en nia vivado;
Vi rigardu antauxon kuragxe, sen timo
Kaj kun bona, prudenta celado.
En la vivo ne cxiam trovigxas ja gxojo
Kaj ne cxiam aperas espero;
Cxion prenas ni kune en viva la vojo,
Kaj ne vin nur plorigas de l'vivo sufero,
Kaj ne vin nur la sorto turmentas . . .
Multajn premas kun forto mizer', malespero,
Sed ne ploras ja ili--silentas.
Kutimigxis ja ili al premoj de l'sorto
Kaj ne ploras jam vane, sed ridas,
Malfelicxon elportas sen plendo, sen vorto
Kaj en cxio malbonon ne vidas.
Sed vi estas ankoraux en fresxa juneco,
Antaux vi estas vojo kusxanta,
Vi rigardu kuragxe al la estonteco
En espero, en kredo konstanta.
I. SELEZNET.
* * * * *
REVO
Tre potenca gxi estas, la revo fluganta,
Cxirkauxita de flora ornamo.
Gxi similas je nubo malluma, tondranta,
Gxi similas je lumo de amo.
Gxi allogas al maro da bluo, da helo,
Al brilado belega de tago,
Aux gxi fulmojn kaj tondrojn de nuba cxielo
Prezentadas al nia imago.
Aux flugante en ia bluajxo radia,
Super ondoj de maro gxi pasas,
Tre belega, pasanta kun son' melodia,
Mallumecon misteran gxi lasas.
Kaj por gxi ne ekzistas la spaco nek tempo,
Kaj nenio baranta ekzistas;
Gxi nin logas al floroj, al verda printempo,
El mirinda gxi sole konsistas.
I. SELEZNET.
* * * * *
LA POETO
(El V. HALEK.)
Benita, kiun Dia mano
Poeton eksanktigas!
Li volon Dian, homan koron,
Profunde komprenigas.
Li konas kanton, kiun homo
Kaj kiun birdo ploras;
Li frapon de la kor' komprenas,
Se velkas gxi, se floras.
Malklaron de aliaj homoj
Li vidas malfermitan;
De Di' la filojn li kondukas
En landon promesitan.
E. SMETANKA.
* * * * *
LA VELO
(El LERMONTOV.)
Blankigxas velo en la maro
Glitante sur la bluaj ondoj . . .
Vi hejme kion lasis, kara,
Kaj sercxas en aliaj mondoj? . . .
La ondoj ludas, fajfas vento,
Kaj fleksas sin kaj krakas masto . . .
Gxi kuras, kuras de l' kontento,
Felicxon sercxas en la vasto! . . .
Sub gxi--bluajxo estas hela,
Kaj supre--granda blua placo;
Sed la ventegon petas velo--
Cxu en ventegoj estas paco!?
L. SOKOLOV.
* * * * *
PLENDO
Morto! . . . cxio jam finita!
Kie estas do felicxo?
Kie gloro promesita?
Mia korpo nun--dedicxo
Al la vermoj, al putrado;
La animo bona, sagxa--
La ofer' de l' neestado!
Gxin severa kaj sovagxa
La sendanka, senmemora,
En la tempo de vivado
La servema kaj fervora,
Senanima societo
Ekforgesos nun por cxiam,
Kaj ecx gxemo kaj larmeto
Memorigos min neniam! . . .
M. SOLOVJEV.
* * * * *
TRI PALMOJ
(El LERMONTOV.)
En sabla dezerto de lando Azia
Tri palmoj fieris per kresko gracia.
Apude el tero senfrukta sxprucanta
Murmuris fonteto per ondo frostanta.
Gxi estis per verdaj folioj gardata
De suna radio kaj sablo portata.
Kaj tempo pasadis ecx ne rimarkita.
Sed fremda migranto, de voj' lacigita,
La bruston flamantan al akvo malvarma
Ankoraux ne klinis sub tendo la cxarma,--
Komencis jam velki de sun' bruliganta
La belaj folioj kaj fonto sonanta.
La palmoj komencis je Dio plendadi :
"Ni estas naskitaj, por vane velkadi?
En ia dezerto ni vivon pasigas,
Skuadas nin ventoj kaj suno bruligas;
Kaj homo ne gxuas je flor' nia rava . . .
Ne, sankta cxiel', via jugxo--ne prava!"
Kaj jxus ili finis--en blua forajxo
Sin turni komencis la ora sablajxo,
Kaj venis de tie la son' sonorila,
Rigardis pakajxoj sub tolo kovrila,
Kaj iris kameloj, la sablon levante,
Sin, kvazaux sxipeto en mar', balancante.
El inter la gxiboj sin skuis en pendo
La largxaj kurtenoj de tendo kaj tendo;
Kaj ilin la brunaj manetoj levadis,
Kaj nigraj okuloj el tie briladis;
Arabo, talion al selo klinante,
Peladis cxevalon, al kur' instigante.
Levadis sin tiam cxeval' en kolero,
Kaj saltis gxi, kvazaux vundita pantero.
De blanka mantelo la faldoj belegaj
Senorde kusxadis sur sxultroj brunegaj.
Ludante, l'araboj ponardojn jxetadis
Kaj ilin en flugo kun gxojo kaptadis.
Jen venas al palmoj kun bru' kamelaro;
En ombro etendis sin gaja tendaro.
La vazoj per akvo plenigis, sonante.
Fiere la kapojn foliajn svingante,
La palmoj salutas gastaron subitan
Kaj fonto donacas la akvon kasxitan.
Apenaux do lumon krepusko forpremis,
Sub akra hakilo radikoj ekgxemis,--
Kaj falis sen vivo la palmoj altagxaj!
La veston forsxiris l'infanoj sovagxaj.
La korpon de ili la homoj hakadis,
Kaj gxis la mateno lignaroj bruladis.
Kaj kiam nebul' okcidenten foriris,
Laux voj' difinita gastaro jam iris.
Kaj kie la palmoj centjarojn traestis,
Nur cindro malvarma kaj griza nun restis.
La suno gxis fino restajxon bruligis,
Kaj poste gxin vent' en dezerton disigis.
Kaj tie dezerta, senviva nun cxio;
Ne kovras la fonton murmura folio;
Gxi vane profeton pri ombro petadas,--
Nur sablo varmega la akvon faladas,
Kaj sole vulturo, akiron portanta,
Dissxiras gxin super la fonto dormanta . . .
M. SOLOVJEV.
* * * * *
LAUX SVEDA MELODIO
Vi parolas lingvon nekonatan,
Ne komprenas, kion diras mi;
Tamen, frato, kanton nun faratan
Gaje kanti povas ambaux ni.
Ne atendu--cxiu minuteto
De mallonga vivo flugas for,--
Lernu kun malmulta laboreto
Lingvon, kiun amos via kor'!
K. SVANBOM.
* * * * *
NE DIRU
(El NADSON.)
Ne diru : "li mortis",
Li estas vivanta!
Se oni detruis l'altaron--
La fajro ja restis flamanta;
Se oni desxiris la rozon--
Do cxiam ankoraux gxi floras;
Se l'harpo ecx estas rompita--
L'arkordo ankoraux do ploras.
S. SXATUNOVSKI.
* * * * *
SPIRITA SXIPO
La vento nebulojn peladas kun bruo,
Senstela cxielo mallumas,
Jen super sxauxmantaj ondegoj la velo
Facile traflugas kaj zumas.
La sxipo kuradas senhalte tra ondoj,
Direktas gxin mano spirita;
Vivuloj malestas sur gxi, sed sxtonegojn
Ne timas la sxipo sorcxita.
Jen sur oceano, de ondoj lavita,
Insulo malgaja trovigxas,
La simpla sxtonego cxielon sin levas,
En nuboj suprajxo kusxigxas.
Kaj tie nenia kreskajxo verdadas,
Nenia birdeto ecx nestas,
Nur aglo en spaco aera sin portas--
Gxi tie la regxo nun estas.
La sola tombeto de unu regnestro
Trovigxas en loko dezerta,
Kaj glavo, cxapelo kaj sceptro nur estas
Metitaj sur tombo mallerta.
Nenia vivanto cxirkauxe ekzistas,
La mondo lin solan restigis,
Neniu funebre la tombon rigardas . . .
Sed iam li mondon tremigis!
Kuradas monatoj kaj jaroj pasadas--
Mortinto ripozas senmove,
Se venas do nokto de kvina la Majo,
Li tiam ektremas denove.
En tiu cxi nokt' iam lia animo
Forlasis la mondon mizeran,
En tiu cxi nokto li ree vivigxas
Kaj venas sur teron malveran.
Jen sxipo mistera cxe l' bordo atendas,
Strecxitaj jam estas la veloj,
Kaj flagoj blovadas sur altaj mastegoj
Simile al oraj abeloj.
La regxo sin levas kaj flugas kun venta
Rapido al sxipo sur bordon,
Remiloj silentas, sxipanoj forestas,
Neniu komandas nagxordon.
Sur sxipo la ombro de l' regxo nur staras,
En nokton sen mov' rigardante,
Li maltrankvilege, turmente sopiras,
Rigardoj brilegas fulmante.
La sxipo alvenas al lando konata--
Kaj cxarme li manojn eltiras,
Kaj lia animo gxojegas, cxar propran
Nun landon denove li iras.
El sxipo li pasxas sur teron, sur kiu
Li estis antauxe irinta.
La tero ektremas de l' pasxoj--li iras,
Li--stelo nun estingigxinta.
Li sercxas la urbojn, sed ilin ne trovas,
Li sercxas naciojn cxirkauxe,
Cxar ili simile al maro bruanta
Cxirkauxis lin serve antauxe.
Kaj tronon li sercxas--gxi ankaux rompita,
Li levis gxin en la nubaron,
Por ke li nur vidu sub siaj piedoj
Mizeran, servutan homaron.
Li sercxas amindan infanon, por kiu
Li lasis heredimperion;
Heredo pereis, kaj oni al filo
Ne lasis ecx nomon--nenion.
"Ho, kie vi estas?" li vokas, "kun kronoj
Vi ludis jam en la lulilo,--
Sed tempo felicxa por cxiam nun pasis,
En kiu mi brakis vin, filo."
"Plej kara edzino, plej cxarma fileto,
Ho vi, mia gxojo kaj savo! . . .
Sur trono nun sidas la sklavo estinta
Kaj regxo farigxis nun sklavo!"
WILHELM WAHER.
* * * * *
EL LA PAPERUJO DE MIAJ FABLOJ
I
La homo estas kiel la sxipo :
En sia vojo li ne eraros;
Li kvankam scias, el kie fluas,
Sed li ne scias, kie li staros . . .
II
Jen Johano komencis parolon de sagxo
Pri alvoko de homo, pri gxiaj influoj;
Sed lin auxdis neniu, kaj ecx sen domagxo
Iu vidis, ke havas li--botojn kun truoj.
JOZEFO WASNIEWSKI.
* * * * *
CXE L' MARO
(El HEINE.)
Cxe l' maro nigra roko grandegas,
Sur gxi nun en songxoj mi sidas.
La vento fajfas, la mevoj kriegas
Kaj la ondoj bruantaj rapidas.
Amata de mi estis multa knabino,
Kaj gxoja kolego en rondo . . .
Kien ili forigxis? Nur vento sen fino
Eraras kaj sxauxmas la ondo.
E. de WAHL.
* * * * *
VERSAJXO SEN FINO
Lin vidis en gxardeno--
Ekplacxis li al sxi.
Sxi nomis sin Heleno,
Anton' sin nomis li.
Ekamis la konato
Kaj reciproke sxi;
Post paso de monato
Sxangxigxis "Vi" per "ci".
Someraj tri monatoj
Trapasis dolcxe for,
Kaj niaj geamatoj
Jam estis kor' cxe kor';
Kaj per solena beno
De l' pastro en la fin'
Antono kaj Heleno
Jam estis edz'-edzin'.
En cxarma harmonio
Ekvivis edz'-edzin';
Najbaroj kun envio
Rigardis lin kaj sxin.
Sed baldaux edzo estis
Plej malfelicxa hom',
Kaj jam tre ofte restis
Li ekster sia dom'.
Kaj fine eksedzigxis
Antono kaj Helen';
Belul' ia aligxis
Al sxi en la gxarden'.
Lin vidis en gxardeno--
Ekplacxis li al sxi.
Sxi nomis sin Heleno,
Auxgust' sin nomis li.
Ekamis la konato
Kaj reciproke sxi;
Post paso de monato
Sxangxigxis "Vi" per "ci".
Someraj tri monatoj
Trapasis dolcxe for,
Kaj niaj geamatoj
Jam estis kor' cxe kor'.
Kaj per solena beno
De l' pastro en la fin'
Auxgusto kaj Heleno
Jam estis edz-edzin'.
En cxarma harmonio
Ekvivis edz'-edzin';
Najbaroj kun envio
Rigardis lin kaj sxin.
Sed baldaux edzo estis
Plej malfelicxa hom',
Kaj jam tre ofte restis
Li ekster sia dom'.
Kaj fine eksedzigxis
Auxgusto kaj Helen';
Belul' ia aligxis
Al sxi en la gxarden'.
Lin vidis en gxardeno--
Ekplacxis li al sxi.
Sxi nomis sin Heleno,
Henrik' sin nomis li. . . .
K. t. p., k. t. p. sen fino.
F. ZAMENHOF.
* * * * *
VIZITO DE LA STELOJ SUR LA TERO
Cxiuj steloj ekdecidis
Ekvojagxi sur la teron.
Al mastrino ili diris
Sian volon kaj esperon :
"Ni ja tie tre mallonge
Gastos--unu, du monatojn;
Ni vizitos regnon homan,
Vidos niajn koramatojn . . ."
Sed mastrino al la steloj
Tiam donis la respondon :
"Restu tie cxi en domo--
Vi malbenos poste mondon!"
Sagxajn vortojn ne auxskultis
Tamen steloj la trudemaj
Kaj sencxese ili tedis
La mastrinon--nespertemaj :
"Sed komprenu nin, mastrino,
Sur cxielo ni sidante
Tute ja ne konas tiujn,
Kiuj kantas nin konstante!
Cxiu ja el ni sur tero
Havas siajn adorantojn,
Kiuj sendas al cxielo
Himnojn, gxemojn, amokantojn!"
--"Vere", diris la mastrino,
"Ili kantas vin lauxdinde;
Sed, vin ili ne konante,
Vin adoras ja--en blinde!
Ili, dum vi sur cxielo,
Jxuras ami vin eterne,
Cxar neniu ja atingos
La kasxitan en interne!
Se vi tamen volas scii
Malfelicxan vian sorton,
Iru--sed vi rememoros
Mian nunan patran vorton".
Kaj la steloj al vojagxo
Tuj pretigis sin kun gxojo.--
Kaj jen baldaux ili estis
Al la tero sur la vojo. . . .
*
* *
Kiam auxdis nun la tero,
Ke atendas gxin honoro.
Cxie en plej dolcxaj tremoj
Tuj ekbatis homa koro.
Tuta tera junularo
De la gxoj' ne sciis finon
Kaj sen pacienc' atendis
Cxiu sian amatinon.
Cxiu kantis, cxiu saltis
Kun felicx' en la mieno,
Ke li havos de proksime
"Sxin" en sia cxirkauxpreno
Cxiu homo dankas Dion,
Cxiu benas la cxielon,
Ke li fine nun ekkonos
Sian karan, sian stelon!
*
* *
Dum la tera junularo
Estas plena de espero,
Belaj steloj de l' cxielo
Alveturis al la tero.
Tuj sin ili jam dismetis
En plej granda la hotelo;
Gxis vespero cxe la pordoj
Cxiuj staris--sed sen celo.
Je l'vespero ili auxdis,
Ke gastinoj la belegaj
Morgaux montros sin matene,
Nun estante tro lacegaj.
Tiam tre malgxojigitaj
Cxiuj iris for la domon;
Post mallonge la Morfeo
Cxirkauxprenis cxiun homon.
Kio estis en la songxo,
Ni priskribi ecx ne provos,
Cxar ni sentas, ke precize
Tion fari ni ne povos.
Ni en tiu cxi loketo
Iom nur priskribi volas,
Kiel . . . tamen tss! mi auxdas,
Oni el la songx' parolas :
"Ho, vi! . . . ho, vi! . . . mia bela,
Mia kara, ho, Heleno! . . .
Viaj kisoj kaj karesoj. . . ."
Unu pregxas al kuseno.
Kaj alia, flamemulo,
Sxin jam havas cxe l' altaro,
Kaj solene--en la lito--
Sonas jxura promesaro. . . .
--"Ho! . . . karega . . . ho, angxelo,
Fiancxino . . . ho, Mario! . . .
Mia vi nun je eterne,
Antaux homoj, antaux Dio!"
Tiel li karesas, jxuras
Amon veran kaj brulantan,
Tiel kisas tiu homo. . . .
Lampon apud li starantan.
Sed subite al li sxajnas,
Ke Marion iu tenas
Cxirkauxprene! . . . "Ho, pro Dio! . . ."
(Lampon tuj diabloj prenas).
Kaj cetere, kaj cetere
Dauxris tio gxis mateno.--
Elrapidas el la domo
Cxiu fresxa kun mieno.
La gastinojn de l' hotelo
Ni jam vidas sur la stratoj,
Kaj jen baldaux promenadas
Brak' en brak' la geamatoj. . . .
Sed neniu tie auxdas
De la amo dolcxan vorton!
Cxiu el la junularo
Nun malbenas sian sorton. . . .
*
* *
Kio faris tian sxangxon,
Ke antauxe tre amataj
Steloj, tiel deziritaj--
Nune estas malbenataj?
Kio faris, vi demandas,
Tian sxangxon nun subitan?
Kio kauxzis malfelicxon
Kaj esperon renversitan?
Cxefa kauxzo, ke malbenoj
Nun el cxies busxo sonis,
Estas--ke la "stelon" cxiu
Pli proksime, pli ekkonis. . . .
*
* *
Cxiuj steloj ofenditaj
Forveturis la cxielon
Kaj post kelkaj larmaj tagoj
Jam atingis sian celon.
--"Sagxa nia stelmastrino!
Sankta estis via vorto!
Prenu nun la tutan teron
La diabloj kaj la morto!
Tamen kiel vi, mastrino,
Antauxsentis nian sorton?
Kio gvidis vian sagxan
Kaj profetan vian vorton?"
--"Se vin iu ne rigardas
Tra cxielaj tra speguloj,
Sed rigardas vin per sobraj
Ne trompantaj sin okuloj,--
Tiu vidos ja sendube,
Ke amata lia "stelo"
Estas sen la luma krono
Nur diablo--ne angxelo.
FELIKS ZAMENHOF.
* * * * *
VESPERO
(El K. A. NIKANDER.)
Benite vi venas, vespero,
Vi, klara, trankvila, al ni!
Plenigxas la kor' de espero;
Felicxon ni havas de vi.
Kun oraj flugiloj angxelo
Malsupren venetas vesper' :
Vivantojn pacigas cxielo
Kaj donas ripozon al ter'.
Filino de nokto kaj tago,
Konsola, paciga liber'!
Jen! bele sur akvo de l' lago
Pentrigxas cxielo kaj ter'.
Vi pentras bluantajn montetojn,
Kverkaron brilantan en or';
Vi kisas rugxantajn rozetojn,
Dormetas senzorge la flor'.
Kaj birdo libere gxojadas,
Espero fidela en gxi,
La "Ave Maria'n" kantadas
En valo gxi en harmoni'.
La ter' per mallumo kovrigxas,
Pensema amik'; kion pli?
La sun' de cxiel' mallevigxas,
Sed morgaux revenos al ni.
Gxi sidas sur nubo, la brila,
Kasxita en la okcident';
Tuj, homan esperon simila,
Tuj levos sin en l'orient'.
Plenigxas nun kor' de espero,
Felicxon ni havas de vi!
Vi, klara, trankvila vespero,
Benite vi venas al ni.
O. ZEIDLITZ.
* * * * *
EL HAMLETO
(Tradukita de L. ZAMENHOF.)
AKTO I
* * * * *
SCENO I
Teraso antaux la palaco.
Francisko staras sur la posteno; Bernardo venas.
BERNARDO
He! Kiu?
FRANCISKO
Halt'! Respondu : kiu iras?
BERNARDO
La regxo vivu!
FRANCISKO
Cxu Bernardo?
BERNARDO
Jes!
FRANCISKO
Vi akurate venis al la servo!
BERNARDO
Dekdua horo sonis. Iru dormi.
FRANCISKO
Mi dankas. La malvarmo estas trancxa,
Kaj mi min sentas nun ne tute bone.
BERNARDO
Cxu cxio estis orda kaj trankvila?
FRANCISKO
Ecx mus' ne preterkuris.
BERNARDO
Bonan nokton!
Se vidos vi Marcellon, Horacion,
Kolegojn miajn, rapidigu ilin!
FRANCISKO
Jen, sxajnas, ili. Haltu! Kiu iras?
(Horacio kaj Marcello venas.)
HORACIO
Amikoj de la lando.
MARCELLO
Kaj de l' regxo.
FRANCISKO
Nu, bonan nokton!
MARCELLO
Bonan al vi dormon!
Vin kiu anstatauxas nun?
FRANCISKO
Bernardo.
Li gardas nun. Adiaux! (Foriras.)
MARCELLO
He! Bernardo!
BERNARDO
Cxu Horacio?
HORACIO
Peco de li mem.
BERNARDO
Salut' al vi, Marcello, Horacio!
HORACIO
Cxu la apero nun denove venis?
BERNARDO
Nenion vidis mi.
MARCELLO
Jen Horacio
Parolas, ke gxi estas nur imago,
Ne kredas li pri la fantom' terura,
Kiun ni vidis jam la duan fojon.
Kaj tial mi lin tien cxi invitis,
Ke li kun ni maldormu nunan nokton
Kaj, kiam la fantomo reaperos,
Li vidu kaj kun la fantom' parolu.
HORACIO
He, babilajxo! Kredu, gxi ne venos.
BERNARDO
Sidigxu do, kaj provos mi denove
Ataki per rakont' orelon vian,
Ke gxi forjxetu sian obstinecon
Kaj kredu, kion ni du fojojn vidis.
HORACIO
Nu, mi konsentas. Bone, ni sidigxu,
Kaj vi rakontu.
BERNARDO
En la lasta nokto,
En la momento, kiam tiu stelo
Tre luma, kiun vidas vi, en sia
Kurado trans arkajxo la cxiela
En tiu sama loko, kiel nun,
Sin trovis, tiam ni--mi kaj Marcello--
Ekvidis. . . .
MARCELLO
Haltu! Jen gxi mem aperas!
(Montras sin spirito en armajxo.)
BERNARDO
Li mem, li mem, mortinta nia regxo!
MARCELLO (al Horacio).
Vi estas instruita, Horacio,
Parolu vi kun li!
BERNARDO
Cxu ne simila
Li estas al la regxo? Diru mem!
HORACIO
Jes, jes! Li mem! Mi miras, timas, tremas!
BERNARDO
Li volas, ke kun li oni parolu.
MARCELLO
Parolu, Horacio!
HORACIO (al la spirito).
Kiu estas
Vi, kiu vagas en la nokta horo
En la majesta nobla eksterajxo
De la mortinta regxo de Danujo?
Mi vin prijxuras per cxielo : diru!
MARCELLO
Li estas ofendita.
BERNARDO
Li foriras.
HORACIO
En nomo de cxielo! Restu! Diru! (La spirito foriras.)
MARCELLO
Li iris for, respondi li ne volis.
BERNARDO
Ha, Horacio, kio al vi estas?
Vi estas pala, tremas? Cxu ne pli
Ol songxo estas tiu cxi apero?
HORACIO
Per Dio! Mi ne povus tion kredi,
Se mi ne vidus gxin per miaj propraj
Okuloj.
MARCELLO
Ne simila al la regxo?
HORACIO
Ne malpli multe, ol vi al vi mem.
Jes, gxuste tian portis li armajxon
En la batalo kontraux la Norvegoj,
Li gxuste tian vidon havis, kiam
Li en kolero sian pezan glavon
En la glacion batis. Strange!
MARCELLO
Tiel
Li jam du fojojn kun minaca vido
Aperis antaux ni en sama horo.
HORACIO
Ne povas mi precize gxin klarigi;
Sed la apero, kiom mi komprenas,
Al nia land' malbonon antauxdiras.
MARCELLO
Cxu ne militon? Cxu vi scias, kial
Nun gardoj cxie staras, pafilegoj
Nun estas pretigataj cxiam novaj,
El l' eksterlando venas bataliloj,
Rapide sxipoj estas konstruataj
En granda nombro, kaj ecx en dimancxoj
Ne cxesas la prepara laborado?
El kia kauxzo tiu rapidado
Kaj laborad' en tago kaj en nokto?
Cxu povas iu diri?
HORACIO
Jes, mi povas,--
Almenaux tiom, kiom mi gxin auxdis.
La lasta regxo, kies la figuro
Jxus antaux ni aperis, estis iam
Vokita--vi gxin scias--al batalo
De la Norvega regxo Fortinbras.
Hamleto, nia brava, glora regxo,
En la batalo venkis Fortinbrason.
Laux la kontrakto antauxsigelita
Kaj sankciita de la rajt' kaj moro
Post morto de l' venkita Fortinbras
La tuta lando de l' venkita regxo
Transiris en posedon de l' venkinto.
Se la venkinto estus Fortinbras,
Al li transiri devus nia lando.
Sed nun la juna fil' de Fortinbras,
Kuragxigita eble per la morto
De nia regxo, amasigis aron
Da kuragxuloj kaj aventuristoj
Por entrepreno, kiun nia regno
Komprenas bone; lia celo estas :
Per forta mano de la bataliloj
Elsxiri nun el nia man' la landon,
Perditan per batal' de lia patro.
Kaj tio, kiel sxajnas, estas kauxzo
De niaj preparigxoj kaj gardado
Kaj laborado en la tuta lando.
BERNARDO
Mi pensas ankaux, ke la kauxzo estas
Nun tio cxi. Pro tio ankaux certe
Nun vizitadas nokte nian gardon
Terura la fantomo en armajxo
De l' regxo, kiu kauxzis la militon.
HORACIO
Ne! Mi alion timas de l' fantomo!
En la plej glora temp' de l' granda Romo,
Jxus antaux la pereo de Cezaro,
Mortintoj sin ellevis el la tomboj
Kaj promenadis tra la urbaj stratoj;
Kaj steloj kun teruraj fajraj vostoj,
Kaj sanga roso, makulita suno,
Mallumigita luno,--cxio tio
Aperis tiam kiel antauxsignoj
De granda malfelicxo. Tiel ofte
Antaux la veno de renversoj grandaj
Sin montras strangaj kaj teruraj signoj
En la naturo. Al ni ankaux certe
Nun la cxielo sendas tian signon. . . .
(La spirito denove aperas.)
HORACIO
Sed ha! denove li aperas! Nepre
Mi nun kun li parolos, se ecx morto
Al mi per gxi minacos! Halt', fantomo!
Se vocxon vi posedas kaj parolon,--
Parolu! Se per ia bona faro
Al vi trankvilon povas mi alporti,--
Parolu! Se dangxero al la lando
Minacas kaj ankoraux estas eblo
La landon antauxsavi,--ho, parolu
Kaj se en via vivo vi kolektis
Trezorojn kaj enfosis en la teron
Kaj nun pro ili vagas en la noktoj,--
Parolu! Diru! Restu kaj respondu! (Koko krias.)
Haltigu gxin, Marcello! Gxi foriras!
MARCELLO
Cxu piki lin per mia halebardo?
HORACIO
Jes, piku lin, se li ne volas stari!
BERNARDO
Jen gxi!
HORACIO
Jen gxi! Ho, halt'!
MARCELLO
Ha, gxi foriris!
(La spirito foriras.)
Ni lin ofendas! Kontraux majesteco
Ni venas kun sovagxa atakado!
Kiel aer' li estas nevundebla,
Kaj nia atakado estas vana!
BERNARDO
Li volis jam paroli, sed la koko
Ekkriis.
HORACIO
Kaj subite li ektremis,
Simile al estajxo pekoplena
Cxe krio de teruro. Oni diras,
La koko, trumpetisto de l' mateno,
Per sia lauxta, forta, hela vocxo
El dormo vekas dion de la tago,
Kaj laux la krio de la koko tuj
El akvo, fajro, tero kaj aero
Spirito cxiu, kie ajn li vagas,
Rapidas hejmen; la fantomo pruvis
Al ni, ke tio estas ne malvero.
MARCELLO
Li malaperis cxe la koka krio.
Mi auxdis, ke en nokto Kristonaska,
En kiu sur la teron venas Kristo,
La koko krias tra la tuta nokto :
Kaj ne kuragxas tiam la spiritoj
Sin montri, kaj la nokto estas pura,
La steloj ne minacas, la koboldoj
Sin kasxas kaj la sorcxistinoj dormas :
Cxar tiel sankta estas tiu nokto.
HORACIO
Mi ankaux auxdis, kaj mi iom kredas.
Sed vidu, la mateno purpurvesta
Sin levas sur la roson de l'monteto :
Ni povas jam forlasi la postenon,
Kaj mi konsilas : tion, kion vidis
Ni en la nokto, ni rakontu cxion
Al la Hamleto juna; cxar mi jxuras,
Ke la spirito, por ni tiel muta,
Al li parolos. Cxu konsentas vi,
Ke ni al li raportu, kiel amo
Kaj sxuldo al ni fari gxin ordonas?
MARCELLO
Mi petas vin, ni faru gxin! Mi scias,
En kia loko ni lin certe trovos. (Cxiuj foriras.)
* * * * *
SCENO II
Salono en la palaco. La regxo, la regxino, Hamleto,
Polonio, Laerto, Voltimand, Kornelio, korteganoj eniras.
REGXO
Ankoraux fresxa estas la memoro
Pri l'morto de la kara nia frato;
Al nia kor' konvenus nun funebri,
Kaj kvazaux unu frunto de malgxojo
La tuta regno devus nun sulkigxi :
Sed tamen la prudento necesigas
Nin venki la naturon; kun malgxojo
Pri la mortinto ni decidis ligi
Memoron pri ni mem kaj pri la regno.
Kaj tial ni kun gxojo depremita,
Per unu el l' okuloj plezurante
Kaj per la dua larmojn versxegante,
Kun gxoj' funebra, plor' edzigxofesta,
Pesante juste gxojon kun doloro,
Edzigxis kun l' edzin' de nia frato,
Kun la regxino nia kaj vidvino,
Heredantino de la glora regno.
Obeis ni per tio cxi al via
Konsilo tre prudenta kaj libera,
Akceptu nian dankon kaj saluton!
Kaj nun transiru ni al la aferoj.
Vi scias, ke la juna Fortinbras,
Ne respektante dece nian indon,
Pensante eble nun, ke per la morto
De nia kara frato renversigxis
La ordo kaj la fort' en nia lando,--
Ekpensis, ke li estas pli potenca,
Kaj ekturmentis nin per la postulo
Redoni nun al li la tutan landon,
Perditan de mortinta lia patro
Laux plena rajt' al glora nia frato.
Ni tial vin kunvokis nun. Auxskultu
Decidon nian : Jen ni skribis skribon
Al l' onklo de la juna Fortinbras--
Malforta kaj malsana en la lito,
L'intencon de la nevo li ne scias--
Ni skribis, ke retenu li la nevon
De liaj krimaj, arogantaj agoj,
Cxar cxiuj preparigxoj ja farigxas
En lia propra lando kaj popolo.
Vin, bravaj Voltimand kaj Kornelio,
Ni sendas kun la skribo kaj saluto
Al la maljuna estro de l' norvegoj.
Sed ne ricevas vi la rajton trakti
Kun la norvego pli, ol en mezuro
De tio, kion jxus ni al vi diris.
Adiaux, kaj per rapideco montru
Al ni fervoron vian!
KORNELIO kaj VOLTIMAND
Kredu, regxo,
Fidele ni plenumos la ordonon.
REGXO
Ne dubas ni pri gxi. Felicxan vojon!
(Voltimand kaj Kornelio foriras.)
Kaj nun, Laerto, al l'afero via!
Vi diris, ke vi peti ion volas!
Pri kio ajn prudenta vi al ni
Parolos, viaj vortoj ne perdigxos.
Volonte ni plenumos vian peton.
Ne pli obea estas kap' al koro,
Ne pli servema mano al la busxo,
Ol la Danuja tron' al via patro.
Sciigu nin pri la deziro via.
LAERTO
Mi petas vin, permesu al mi, regxo,
Reiri nun Francujon. Mi volonte
El tie venis tien cxi, por fari
La servon mian cxe l' kronado via;
Sed nun, jam plenuminte mian sxuldon,
Sopiras mi denove al Francujo,
Kaj nun de vi permeson mi petegas.
REGXO
Cxu via patro gxin permesas? Kion
Al tio diras Polonio?
POLONIO
Regxo!
Li eldevigis la permeson mian
Per ne cxesanta ripetado, tiel,
Ke fine mi al lia peto donis
Sigelon mian. Nun por li mi petas
Permeson vian, via regxa mosxto.
REGXO
Mi liberigas vin. Nun via tempo
Libere estas al dispono via.--
Kaj nun al vi mi turnas min, Hamleto,
Vi, kara nevo, kara filo mia!
HAMLETO (flanken)
Sed certe tute fremda per la koro.
REGXO
Ankoraux cxiam nuboj sur la frunto?
HAMLETO
Ho, ne! Mi staras ja antaux la suno!
REGXINO
Forjxetu la doloron, kara filo,
Amikan frunton montru al la regxo.
Ne sercxu kun palpebroj mallevitaj
Eterne vian patron en la polvo.
Vi scias ja : la legxoj de l' naturo
Ne estas refareblaj! Kio vivas,
Necese devas iam morti. Vivo
Eterna post la tombo nur ekzistas.
HAMLETO
Ho, jes, regxino, cxiuj devas morti.
REGXINO
Nu kial do la morto de la patro
Al vi eksxajnis tiel eksterorda?
HAMLETO
Eksxajnis? Ne, gxi estas, ho, patrino.
Ne mia nigra vesto, nek la gxemoj,
Nek la okuloj plenaj de larmaro,
Nek la funebra vido de l' vizagxo,
Nek cxiuj moroj de senkonsoleco
Min vere montras. Cxio estas sxajno.
Funebron estas tre facile ludi.
L' efektivajxon portas mi interne;
Eksteraj gestoj estas ja nur vestoj.
REGXO
Tre bela kaj lauxdinda estas via
Malgxojo pri la patro la mortinta.
Sed sciu, ankaux via patro perdis
La patron sian, tiu--ankaux sian.
La filo, laux la sxuldo de infano,
Funebri devas kelkan tempon. Tamen
Obstine kaj sen ia fino plendi,--
Agado tia estas granda peko
Kaj tute ne konvenas al la viro.
Ribel' gxi estas kontraux la cxielo,
Signo de kor' sovagxa kaj senbrida,
De kapo nematura kaj malforta.
Pri kio cxiu scias, ke farigxi
Gxi devis; kio estas tute simpla,
Plej ordinara fakto en la mondo :
Pro kia kauxzo tion cxi obstine
Alpreni al la koro? Fi, gxi estas
Pekado kontraux Dio kaj naturo,
Pekado kontraux la mortinto mem;
Malsagxo antaux pura la prudento,
Kiu predikas : "patroj devas morti".
Kaj kiu cxiam, de l' mortint' unua
Gxis nuna tempo, diras kaj ripetas :
"Gxi devas tiel esti!" Mi vin petas,
Forjxetu la doloron la sencelan
Kaj vidu patron en persono nia;
La mondo sciu, ke al nia trono
Vi estas la sendube plej proksima,
Kaj, kiel plej amanta el la patroj,
Mi portas por vi amon plej varmegan
En mia koro. Ke vi nun reiru
Al la lernejo alta Vittenberga,
Ni tion ne dezirus; ni vin petas,
Vi restu apud ni, amata nevo,
Unua kortegano, kara filo.
REGXINO
Vi ne rifuzu al patrino via :
Mi petas vin, Hamleto, restu hejme.
HAMLETO
Al vi obei estas mia sxuldo.
REGXO
Jen tio estas bele respondita.
Mi gxojas, ke vi restas. Nun, regxino,
La propravola cedo de Hamleto
Plenigas mian koron per plezuro;
Kaj tial ni arangxos nun festenon,
Kaj kune kun la sono de l' pokaloj
La pafilegoj tondru; cxiun fojon,
Kiam la regxo levos la pokalon,
De l' tero tondro iru al cxielo,
Tra l' mondo gxojon disportante.--Venu!
(La regxo, regxino, Laerto kaj korteganoj foriras.)
HAMLETO
Ho, kial ne fandigxas homa korpo,
Ne disflugigxas kiel polv' en vento!
Sin mem mortigi kial malpermesis
La Plejpotenca! Dio mia granda!
Ho, kiel bestaj kaj abomenindaj
Aperas cxiuj agoj de la mondo!
Fi, fi! Gxardeno plena de venenaj
Malbelaj herboj, cxie senescepte!
Apenaux pasis du monatoj! Ne!
Nur ses semajnoj! Tia granda homo!
Se lin kompari kun la nuna regxo,
Li estis Apolono cxe Satiro!
Kaj tiel amis li patrinon mian,
Ke al la ventoj ecx li ne permesis
Vizagxon sxian tusxi! Ho, cxielo!
Ho tero! Cxu forgesi estas eble?
Kaj sxi ja lin pasie tiel amis!
Kaj tamen nun post kelke da semajnoj. . . .
Pri tio mi ne volas ecx ekpensi!
Malforto! via nom' estas : virino!
Monato! Sxi ankoraux ne eluzis
La sxuojn, kiujn portis sxi, irante
Funebre post la cxerk' de mia patro.
Versxante larmojn kvazaux per riveroj.
Ho Dio mia! Besto senprudenta
Malgxojus ja pli longe! Nun edzino
De mia onklo, frat' de mia patro,
Sed ne simila pli al mia patro,
Ol mi al Herkuleso! Nur monato!
La signoj de mensogaj sxiaj larmoj
Ankoraux de l' vizagx' ne malaperis,--
Sxi estas jam edzino de alia!
Ho, malbenita rapideco flugi
En kriman liton, liton de adulto!
Ne bonon gxi alportos! Tamen krevu
Kor' mia, sed silentu mia busxo!
(Horacio, Bernardo kaj Marcello venas.)
HORACIO
Salut' al la regxido!
HAMLETO
Ha, mi gxojas
Vin vidi! Se memoro min ne trompas,
Vi estas Horacio?
HORACIO
Jes, regxido,
Kaj cxiam tute preta al vi servi.
HAMLETO
Ne nomu min "regxido", sed "amiko".
Sed kial vi forlasis Vittenbergon?
(Al Marcello) Marcello?
MARCELLO
Jes, regxido.
HAMLETO
Mi tre gxojas
Revidi vin. (Al Horacio) Sed diru serioze,
Por kio vi forlasis Vittenbergon?
HORACIO
De maldiligenteco, ho, regxido
HAMLETO
Al malamiko via ne permesus
Mi tion diri, kaj vi vane penas
Kredigi min, ke tio estas vero.
Mi scias, vi ne amas sen laboro
Vagadi. Kion tie cxi vi faras?
Cxu trinki vi ankoraux volas lerni?
HORACIO
Mi alveturis al la enterigo
De via patro.
HAMLETO
Ha, ne moku min,
Kolego; diru, ke vi alveturis
Al fest' edzigxa de patrino mia!
HORACIO
Jes, vero, princ', la dua baldaux sekvis
Post la unua.
HAMLETO
Vidu, mia kara,--
Afero simpla de ekonomio :
De l' fest' funebra restis multaj mangxoj,--
Por ke la mangxoj vane ne pereu,
Edzigxon fari oni nun rapidis.
Ho, pli volonte mi en la infero
Renkontus malamikon plej malbonan,
Ol tagon tiun cxi alvivi! Sxajnas
Al mi, ke mi la patron mian vidas . . .
HORACIO
Ha, kie?
HAMLETO
En l' okuloj de l' animo.
HORACIO
Mi konis lin, li estis brava regxo.
HAMLETO
Li estis homo en plej pura senco.
Al li similan ni neniam vidos.
HORACIO
Regxido, al mi sxajnas, ke mi vidis
Lin en la lasta nokto.
HAMLETO
Vidis? Kiun?
HORACIO
La regxon, vian patron, mia princo.
HAMLETO
La regxon? Mian patron?
HORACIO
Trankviligu,
Regxido, por momento vian miron
Kaj elauxskultu, kion mi raportos
Pri mirindajxo, kies la verecon
Atestos ambaux tiuj cxi kolegoj.
HAMLETO
Pro Dio, ho, rakontu pli rapide!
HORACIO
Du noktojn al Marcello kaj Bernardo
Aperis gxi : postene ili staris,--
Kaj jen en noktomeza silentego
Aperas antaux ili ia ombro,
Simila tute al la patro via,
Armita de la kapo gxis piedoj;
Per pasxo serioza kaj majesta,
Ne rapidante, gxi sin pretersxovas;
Tri fojojn gxi ripetas sian marsxon
Antaux la teruritaj oficiroj,
Proksime tiel, ke per halebardo
Gxin ili povus tusxi. Dispremitaj
De granda timo, ili mute staras
Kaj ecx ne provas ion ekparoli.
Pri la aper' mistera kaj terura
Al mi ili rakontis. Mi kun ili
En la sekvanta tria nokto gardis,
Kaj jen tre vere en la sama horo,
Pri kiu ili diris, en la sama,
Perfekte tiu sama maniero
Aperis la fantomo. Vian patron
Mi konis, la fantom' al li similis,
Kiel de l' sama akvo gut' al guto.
HAMLETO
Sed kie gxi okazis?
MARCELLO
Gxi okazis
Sur la teras', kie ni staris garde.
HAMLETO (al Horacio)
Al li parolis vi?
HORACIO
Jes, mia princo;
Sed li al mi ecx vorton ne respondis.
Nur unu fojon sxajnis, ke li levas
La kapon kaj moveton ian faras,
Por ekparoli : sed subite tiam
Ekkriis lauxte koko la matenon,
Kaj tuje forrapidis la fantomo
Kaj malaperis.
HAMLETO
Efektive strange!
HORACIO
Mi jxuras, ke gxi estas pura vero!
Ni gxin kalkulis kiel nian devon
Al vi raporti pri l' afero.
HAMLETO
Vere,
Sinjoroj, tio min maltrankviligas.
Cxu vi hodiaux staros gardon?
CXIUJ
Jes.
HAMLETO
Kaj, diras vi, li estis en armajxo?
CXIUJ
Jes, princo.
HAMLETO
De la kapo gxis piedoj?
CXIUJ
De l' kapo gxis piedoj, nia princo.
HAMLETO
Kaj sekve la vizagxon vi ne vidis?
HORACIO
Levita estis lia viziero,
Kaj ni tre bone vidis la vizagxon.
HAMLETO
Cxu la rigardo estis malafabla?
HORACIO
Mieno lia montris pli suferon,
Sed ne koleron.
HAMLETO
Cxu li estis pala,
Aux cxu koloron havis en vizagxo?
HORACIO
Terure pala.
HAMLETO
Cxu li vin rigardis?
HORACIO
Tre forte.
HAMLETO
Kial mi kun vi ne estis!
HORACIO
Por vi l' apero estus tro terura!
HAMLETO
Tre povas esti. Cxu li longe restis?
HORACIO
Apenaux centon povus vi kalkuli
Cxe nerapida kalkulad'.
MARCELLO kaj BERNARDO
Pli longe!
HORACIO
Almenaux tiam, kiam mi gxin vidis.
HAMLETO
La barbo estis griza, cxu ne vere?
HORACIO
Gxi estis tia, kiel mi gxin vidis
Cxe lia vivo : duonnigre-griza.
HAMLETO
Hodiaux mi kun vi en nokto staros :
Denove eble venos la fantomo.
HORACIO
Gxi certe venos.
HAMLETO
Kaj se gxi aperos
En l' eksterajx' de mia nobla patro,
Al gxi mi ekparolos, se ecx tuta
Al mi minacus la infero. Vin
Mi cxiujn petas, se gxis nun silentis
Vi pri l' apero, tenu ankaux plu
Gxin en sekreto; kaj al cxio, kio
Okazos eble en la nokto, havu
Okulojn kaj orelojn, sed ne busxon.
Per mia amo mi vin rekompencos.
Adiaux do! en la dekdua horo
Sur la teraso mi vin revizitos.
CXIUJ
Al via princa mosxto niaj servoj!
HAMLETO
Ne, via amo, kiel al vi mia.
Adiaux do!
(Horacio, Marcello kaj Bernardo foriras.)
Spirit' de mia patro
En bataliloj! Mi supozas ion
Malbonan. Ho, se venus jam la nokto!
Gxis tiam do trankvile! Malbonajxoj
Kaj krimoj venas al la lum' de l' tago,
Se ecx murego tera ilin kovras.
(Foriras.)
* * * * *
SCENO III
Cxambro en la domo de Polonio. LAERTO kaj OFELIO eniras.
LAERTO
Pakajxo mia estas sur la sxipo.
Adiaux, fratineto! Se vi havos
Okazon, ne forgesu al mi skribi
Pri via farto.
OFELIO
Cxu vi tion dubas?
LAERTO
Sed pri Hamleto kaj pri lia amo
Konsilas mi al vi, vi gxin rigardu,
Kiel kapricon kaj nur kiel ludon
De juna sango; bela violeto
En la printempo : frue elkreskinta,
Sed ne konstanta,--dolcxa, sed ne dauxra,
Odoro, gxuo de momento unu,
Nenio pli.
OFELIO
Nenio pli?
LAERTO
Jes, tiel
Vi gxin rigardu. La natur', kreskante,
Grandigxas pli ne sole per la korpo
Kaj per la forto de la sama sento;
Kun la kreskado de la templo ofte
Sxangxigxas la spirito kaj la servo
Interne. Nun li eble amas vin;
Nek trompo nek malico nun makulas
La virton de l' animo lia : tamen
Memoru vi, ke en la rango lia
De sia volo li ne estas mastro.
Li mem ja estas sklav' de sia stato;
Ne povas li, kiel la simplaj homoj,
Por si elekti : de elekto lia
Dependas farto de la tuta regno,--
Li tial devas gvidi la elekton
Per la aprob' kaj vocxo de la korpo,
Al kiu li mem servas kiel kapo.
Se li nun diras, ke li amas vin,
Prudente estas, ke vi al li kredu
Nur tiom, kiom povas li plenumi
La vorton sian,--tio estas tiom,
Kiom permesas la komuna vocxo
De tuta la Danujo. Ekmemoru,
En kia grad' honoro via povas
Suferi, se auxskultos tro kredeme
Vi lian kanton, se la koron vian
Vi perdos kaj al lia persistado
Malkovros la trezoron vian cxastan.
Vi timu gxin, fratino mia kara,
Evitu flaman mezon de la amo,
Atakon kaj atencon de deziro!
Knabin' plej cxasta perdis jam modeston,
Se al la lun' sxi montris sian cxarmon.
Ecx virto ne evitas kalumnion,
L' infanojn de printempo ofte mordas
La verm' ankoraux en la burgxoneco,
Kaj al la frua roso de juneco
Spiret' venena estas plej dangxera.
Vin gardu do! Tim' donas garantion.
Por la juneco cxie staras retoj.
OFELIO
La sencon de l' instruo via bona
Konservos mi, por gardi mian bruston;
Sed, bona mia frato, vi ne agu
Simile al la predikistoj, kiuj
Predikas krutan vojon al cxielo,
Dum ili mem senzorge kaj volupte
Sur flora vojo de gajeco pasxas,
Mokante pri prediko sia propra.
LAERTO
Ne timu! Tamen mi tro longe restis.--
La patro venas jen! (Polonio eniras.)
(Al Polonio) Duobla beno
Sendube duobligas la felicxon :
Dank' al okazo mi denove povas
Adiaux al vi diri.
POLONIO
Vi ankoraux
La domon ne forlasis? Al la sxipo!
La vento blovas helpe al la vojo,
Kaj oni vin atendas. Nu, akceptu
Denove mian benon.
(Li metas la manon sur la kapon de Laerto.)
Kaj memoru
Regulojn, kiujn mi al vi instruis :
Ne cxian penson metu sur la langon,
Ne donu tuj al cxia penso faron.
Afabla estu, sed ne tro kredema.
Al la amiko sagxe elektita
Kunforgxu vin en fera fideleco,
Sed gardu vian manon de la premo
De cxiu renkontota bona frato.
Vi gardu vin de cxia malpacigxo;
Se vi gxin ne evitos,--tiam agu
Fortike, ke la malamik' vin timu.
Al cxiu servu per orelo via,
Sed ne al cxiu servu per la busxo.
Konsilojn cxiam prenu vi de cxiu,
Sed propran jugxon en la kapo tenu.
Laux via mon' mezuru vian veston,
Sed cxio estu takta kaj konvena;
Vin vestu bone, sed ne kiel dando :
Laux vest' ekkonas oni ofte viron,
La homoj altastataj en Francujo
En tiu punkto estas tre zorgemaj.
Ne prenu prunte kaj ne prunte donu :
Per pruntedono ofte oni perdas
Krom sia havo ankaux la amikon,
Kaj pruntepren' kondukas al ruino
De la mastrajxo. Antaux cxio estu
Fidela al vi mem,--de tio sekvos,
Ke vi ne estos ankaux malfidela
Al la aliaj homoj. Nun adiaux,
Kaj mia beno vin akompanadu!
LAERTO
Adiaux, mia patro kaj sinjoro!
POLONIO
Jam tempo. Iru, oni vin atendas.
LAERTO
Adiaux, Ofelio, kaj memoru
Pri tio, kion diris mi al vi!
OFELIO
Mi bone sxlosis gxin en mia kapo,
Kaj la sxlosilon mi al vi fordonas.
LAERTO (al Polonio kaj Ofelio.)
Adiaux! (Foriras.)
POLONIO
Kia estas la konsilo,
Pri kiu li parolis?
OFELIO
Pri Hamleto,
Pri la regxido.
POLONIO
Ha, jes, gxustatempe!
Mi auxdis, ke en lasta temp' Hamleto
Al vi komencis montri amikecon
Kaj ke vi mem apartan afablecon
Al li montradis. Se gxi estas vero--
Mi auxdis gxin en formo de averto--
Mi devas al vi diri, ke vi mem
Kredeble ne komprenas tute klare
Dangxeron, kiu al filino mia
Kaj al honoro via nun minacas.
Kiel vi estas unu kun la dua?
La veron al mi diru!
OFELIO
De mallonge
Al mi li ripetadis kelkajn fojojn,
Ke li estimas min.
POLONIO
Ha, ha! Estimo!
Parolo de nesperta knabineto!
Kaj kredas vi al la "estimo" lia?
OFELIO
Mi mem ne scias, kiel pri gxi pensi.
POLONIO
Nu, auxdu do! Vi estas tre malsagxa,
Ke vi akceptas por kontanta mono
La vortojn, kiuj vere ne enhavas
Ecx plej malgrandan indon. Vi vin tenu
Prudente kaj singarde, cxar alie
La malsagxeco via la grandega
Vin pereigos!
OFELIO
Li al mi proponis
La amon sian pure kaj honeste.
POLONIO
Jes, pure kaj honeste! Vi, senkapa!
OFELIO
Li jxuris al mi, patro mia kara,
Per cxiuj sanktaj jxuroj de cxielo.
POLONIO
Kaptiloj por la birdoj! Mi ja scias,
Ke se la sango bolas, tiam lango
La jxurojn ne avaras. Ho, filino,
Ne prenu vi por fajro tiun flamon,--
Gxi lumas, sed gxi tute ne varmigas,
Gxi estingigxas tuj, ne supervivas
Ecx la minuton de la promesado.
De nun kun via virga afableco
Avaru pli; la paroladon vian
Vi sxatu pli, ne estu tute preta
Tuj laux ordono! La regxid' Hamleto
Ankoraux estas juna, kaj li havas
Pli grandan liberecon, ol al vi
Donata povas esti. Ofelio,
Mallonge mi sed klare al vi diras :
Ne kredu al jxurado lia; jxuroj
Similaj estas trompaj delogantoj,
Antauxparoloj de tre pekaj petoj;
Promesojn piajn ili hipokritas,
Por pli sukcese veni al la celo.
Per unu vorto : nun vi ecx minuton
Ne restu en intima parolado
Kun la regxid' Hamleto! Ne kuragxu
Forgesi mian tiun cxi ordonon!
Nun iru!
OFELIO
Mi obeos, mia patro. (Ambaux foriras.)
* * * * *
SCENO IV
La teraso antaux la palaco. Hamleto, Horacio kaj Marcello venas.
HAMLETO
Ho, kiel akra estas la aero!
HORACIO
Jes, princo, blovas vento malvarmega.
HAMLETO
Kioma horo?
HORACIO
Baldaux la dekdua.
MARCELLO
Ne, ne, jam la dekdua horo batis.
HORACIO
Cxu efektive? Mi ne auxdis. Sekve
Alproksimigxas jam la temp', en kiu
Aperas ordinare la spirito.
(Post la sceno estas auxdataj tamburado
kaj ektondro de pafilego.)
Ha, kion tio cxi signifas, princo?
HAMLETO
La regxo diligente nun pasigas
La nokton en gajega festenado;
Kaj cxiun fojon, kiam li eltrinkas
Pokalon, pafilegoj al la mondo
Anoncas la grandfaron de la regxo.
HORACIO
Ekzistas tia moro?
HAMLETO
Jes, sendube.
Sed pensas mi, ke estas pli honore
Forgesi tian moron, ol gxin sekvi.
La brua kaj dibocxa festenado
Alportis al ni tre malbonan gloron
Cxe la popoloj de la tuta mondo.
Drinkistoj oni nomas nin insulte;
Kaj tiu cxi makulo malpurigas
La gloron de plej grandaj niaj faroj.
Similan sorton ofte ankaux havas
Privataj homoj, se sen propra kulpo
Makulon ian ili de naturo
Ricevis; se ekzemple de naskigxo--
En kio ne ilia vol' ja estis--
Ilia sango estas tro bolanta,
Rompanta ofte digon de prudento;
Aux se kutimo ilin malbonigis,--
La mond' ilin atakas sen kritiko,
Se ecx iliaj virtoj estas puraj
Kaj multenombraj. Grajno da malbono
Por la okul' de l' mondo ofte kovras
La tutan indon de plej bona homo.
(Aperas la spirito en armajxo.)
HORACIO
Ho, vidu, princo, gxi aperas!
HAMLETO
Dio!
Defendu nin, angxeloj de cxielo!
(Li staras kelkajn minutojn senmove.)
Spirito sankta, aux demon' terura,
Cxu el cxielo aux el la infero,
Cxu vi intencas bonon aux malbonon,--
Aperis vi en tia nobla formo,
Ke mi paroli devas. Ho, Hamleto,
Ho, patro, ho vi, regxo de Danujo,
Respondu! Ho, ne lasu min perei
En nesciado! Diru al mi, kial
Sin levis el la tombo viaj ostoj?
Kaj la cxerkujo, kien ni trankvile
Vin metis, kial gxi malfermis nun
La pezan sian busxon de marmoro,
Por vin eljxeti? Kion gxi signifas,
Ke vi, senviva korpo, en armajxo
Denove venis en la lunan lumon,
Por ektimigi nin, malsagxajn homojn,
Kaj nin ataki per teruraj pensoj
Ne klarigeblaj por l' animo nia?
Por kio? Diru! Kial? Kion fari?
(La spirito faras signojn al Hamleto.)
HORACIO
Li vokas vin, ke iru vi kun li,
Li kvazaux volas ion komuniki
Nur al vi sola.
MARCELLO
Kun afablaj gestoj
Li vokas vin pli malproksimen, princo;
Sed ho, pro Di', ne iru!
HORACIO
Ne, ne iru!
HAMLETO
Sed tie cxi ne volas li paroli,
Kaj mi lin sekvos.
HORACIO
Ho, ne, ne, regxido
HAMLETO
Nu, kion do mi timos? Mia vivo
Ne havas por mi indon, kaj l'animo,
Senmorta, kiel la spirito mem,
Ja ne bezonas timi la spiriton.
Li vokas min denove; mi lin sekvos.
HORACIO
Sed se li vin allogos al la maro,
Aux eble al la supro de l' sxtonego,
Staranta super la senfunda akvo,
Kaj tie per terura nova vido
Subite nebuligos vian sagxon
Kaj pereigos vin? Memoru, princo!
Jam per si mem al cxiu viva homo
Terura estas tiu alta pinto,
Pendanta super la bruantaj ondoj
De plej profunda loko de la maro.
HAMLETO
Li cxiam vokas. (Al la spirito.) Iru, mi vin sekvas!
MARCELLO (retenante Hamleton).
Ho, princo, vi ne iros!
HAMLETO
For la manojn!
HORACIO
Auxskultu nin, ne iru!
HAMLETO
Mia sorto
Min vokas, kaj per gxi mi sentas nun
En cxiu vejno de la korpo mia
Potencan feran forton de leono. (La spirito faras signojn.)
Li cxiam vokas! Lasu! Pro cxielo! (Li sin elsxiras.)
Fantomon faros mi el cxiu, kiu
Kuragxos min reteni! For! (Al la spirito.) Ho, iru!
Mi post vi iras. (La spirito kaj Hamleto foriras.)
HORACIO
Ha, li frenezigxis!
MARCELLO
Ni sekvu lin! La dev' al ni ordonas!
HORACIO
Ni iru! Kiel tio cxi finigxos?!
MARCELLO
Malbona io estas en Danujo.
HORACIO
Nin gardos la cxielo.
MARCELLO
Ni rapidu!
* * * * *
SCENO V
Izolita loko de la teraso. La spirito kaj Hamleto venas.
HAMLETO
Ho, kien vi kondukas min? Parolu!
Mi plu ne iros jam!
SPIRITO
Auxskultu!
HAMLETO
Diru!
SPIRITO
Jam proksimigxas mia horo. Baldaux
Reiri devos mi al la sulfuraj
Turmentaj flamoj.
HAMLETO
Malfelicxa patro!
SPIRITO
Min ne bedauxru, sed atentu bone,
Al tio, kion diros mi.
HAMLETO
Parolu!
Atenti estas mia sankta sxuldo.
SPIRITO
Kaj vengxi ankaux, kiam vi ekscios.
HAMLETO
Ho, Dio! Vengxi? Kion?
SPIRITO
Auxdu bone.
Mi estas la spirit' de via patro,
Mi estas kondamnita longan tempon
Vagadi en la nokto kaj bruladi
La tutan tagon en eternaj flamoj,
Gxis mi purigxos de la cxiuj pekoj
De mia tera vivo. Se ne estus
Al mi malpermesite paroladi,
Rakonton tiam povus mi komenci,
De kiu cxiu vort' al vi dispremus
La koron, rigidigus vian sangon,
El kapo elsaltigus la okulojn,
Kaj cxiun vian haron disstarigus
Simile al haregoj de histriko.
Sed la misteroj de posttomba vivo
Ne devas soni al orelo tera.
Auxskultu! Se vi amis vian patron. . . .
HAMLETO
Ho, Dio!
SPIRITO
Vengxu por mortigo lia!
HAMLETO
Mortigo?
SPIRITO
Jes, mortigo plej malnobla,
Terura, nenatura, neauxdita.
HAMLETO
Ho, nomu lin! Ke povu mi tuj flugi,
Simile al la penso de amanto
Mi flugu vengxi tuj.
SPIRITO
Vi sxajnas preta;
Vi estus dorma, kiel pala herbo,
Kreskanta sur la bordo de la Leto,
Se restus vi trankvila. Auxdu, filo :
La famon oni faris, ke en tempo
De mia dormo en gxardeno mia
Serpento mordis min; kaj oni trompas
Per la mensoga fam' pri mia morto
L'orelon de la regno; tamen sciu,
Ho, nobla mia filo : la serpento,
De kies mordo mortis via patro,
Nun portas lian kronon.
HAMLETO
Mia onklo!
Ho, la profeta mia antauxsento!
SPIRITO
Jes, tiu plej malnobla adultulo
(Ho, malbenita sprito, kaj donacoj!)
Delogis la regxinon sxajne virtan
Al la plezuroj de malnobla amo.
Hamleto mia! Ho, kia defalo!
De mi, kies la amo estis sankta,
Sendeklinigxa cxiam de la jxuro,
Farita en la tago de l' edzigxo,--
Sxi malaltigxis al pekulo, kiun
Per cxio la naturo ja malbenis!
Sed kiel virton peko ne delogas,
Se gxi ecx en cxiela vest' aperas,
Tiel volupto, se ecx kun angxelo
Vi ligos gxin, enuas tamen baldaux
Kaj sercxas ion novan . . . Sed silentu!
Mi sentas jam aeron de mateno,--
Mi mallongigos la rakonton. Kiam
En la gxardeno laux kutimo mia
Mi dormis post tagmezo, via onklo
Mallauxte alsxteligxis kaj enversxis
Al mi en la orelon plej teruran
Venenon el malgranda boteleto,
Venenon tian, kiu tre rapide
Trakuras tuj la tutan homan korpon
Kaj, kvazaux acidajxo en la lakto,
Momente malbonigas en la korpo
La tutan puran sangon. Mi pereis,
Kaj lepro mian tutan glatan korpon
Tuj kovris per abomeninda sxelo,
Kaj tiel mi perfide en la dormo
Per frata mano estis senigita
De l' vivo, krono kaj edzino kune,
Mi estis mortigita en florado
De miaj pekoj, sen konfesodono,
Sen komunio sankta; la kalkulon
Ne resuminte, estis mi sendita
Kun cxiuj miaj kulpoj sur la kapo
Al granda, fina jugxo.
HAMLETO
Ho, terure!
SPIRITO
Se havas vi animon, ne permesu,
Ke regxa lito de Danujo servu
Por sangomiks' adulta kaj volupto.
Sed kiel ajn vi volos tion fari,--
Vi ne makulu vian filan koron :
Nenion faru kontraux la patrino,--
Sxin jugxos la cxielo kaj la pikoj
De sxia propra koro. Nun adiaux!
La paligxado de l' lumanta vermo
Anoncas la aperon de l' mateno.
Adiaux, filo, kaj memoru min! (Foriras.)
HAMLETO
Ho, vi, cxielo! Tero! Eble ankaux
L' inferon voki?--Fi, halt', mia koro!
Ne maljunigxu tuj, ho mia korpo,
Fortike vi min portu! Vin memori?
Jes, malfelicxa patro! Tiel longe,
Gxis mia kapo perdos la kapablon
De cxia memorado! Vin memori?
Sed de l' tabulo de memoro mia
Forvisxos mi nun cxion, kio restis,
Sentencojn cxiujn el la libroj, cxiujn
Pentrajxojn, postesignojn, kiujn lasis
Sur gxi la pasintajxo kaj juneco,
Observojn kaj la spertojn de la vivo;
Ordono via vivos tute sola
De nun en mia cerbo, ne miksita
Kun io malpli inda. Ho, cxielo!
Virino malhonesta kaj perfida!
Fripono! Vi, fripono ridetanta! . . .
La tabuleton donu! Mi enskribos,
Ke oni povas cxiam ridetadi
Kaj tamen esti friponeg'. Almenaux
En nia lando tio estas ebla. (Li skribas.)
Mi vin enskribis, onklo! Nun al mia
Deviz'! "Adiaux kaj memoru min!"
Mi jxuris.
HORACIO (post la sceno.)
Princo! Princo!
MARCELLO (post la sceno.)
Princ' Hamleto!
HORACIO (post la sceno.)
Ho, Dio lin defendu!
HAMLETO (decide, al si mem.)
Tiel estu!
MARCELLO (post la sceno.)
He! Princo! He!
HAMLETO
He! kara mia, he!
Al mi, birdeto mia, he! mi estas.
(Horacio kaj Marcello venas.)
MARCELLO
Nu, kio do sinjoro?
HORACIO
Kio nova?
HAMLETO
Ho, tre mirinde!
HORACIO
Diru, kara princo.
HAMLETO
Vi elbabilos.
HORACIO
Ne, pro la cxielo!
MARCELLO
Mi ankaux ne.
HAMLETO
He, kion vi parolas?
Cxu oni povus kredi?! Vi silentos?
HORACIO kaj MARCELLO
Jes, jes, pro la cxielo, kara princo!
HAMLETO
En tuta la Danujo vi ne trovos
Friponon, kiu estus hom' honesta.
HORACIO
Spirito ne bezonis ja sin levi
El tombo, por sciigi nin pri tio.
HAMLETO
Vi estas prava. Tial mi nun pensas,
Sen plua disputado ni jam povas
Al ni la manojn premi reciproke
Kaj iri hejmen. Iru, kien vokas
Vin la aferoj kaj deziroj viaj--
Aferojn kaj dezirojn cxiu havas--
Mi ankaux, la mizera, iros fari
Aferon mian,--mi nun iros pregxi.
HORACIO
Malklare kaj tre strange vi parolas.
HAMLETO
Ha, mi bedauxras, ke mi vin cxagrenas,
Mi gxin bedauxras el la tuta koro.
HORACIO
Vi ne cxagrenas nin.
HAMLETO
Ne, Horacio,
Cxagren' gxi estas, pro Patriko sankta. . . .
Pri la spirito do mi al vi diros,
Gxi estas tre senkulpa kaj honesta.
La scivolecon pri la estintajxo
Vi venkos, kiel povos. Nun kolegoj,
Amataj kunlernantoj kaj amikoj,
Malgrandan unu peton mi vin petos.
HORACIO
Parolu, princo, ni gxin certe faros.
HAMLETO
Neniu devas scii pri l' apero
De nuna nokto.
HORACIO kaj MARCELLO
Ni promesas, princo.
HAMLETO
Sed jxuru!
HORACIO
Pro honoro, mi silentos!
MARCELLO
Mi ankaux, pro honor'!
HAMLETO
Sur mia glavo!
MARCELLO
Ni jxuris jam, sinjoro.
HAMLETO
Sed mi petas,
Sur mia glavo jxuru al mi.
SPIRITO (sub la tero.)
Jxuru!
HAMLETO
Ha, mia kara! Vi al ni alrampis?
Nu, bone! La bravul' auxskultas. Jxuru!
HORACIO
Sed kiel jxuri?
HAMLETO
Ke neniam vi
Parolos ecx per unu sola vorto
Pri tio, kion en la lasta nokto
Vi vidis. Jxuru sur la glavo!
SPIRITO (sub la tero.)
Jxuru!
HAMLETO
Hic et ubique? Sxangxu ni la lokon!
Al mi, sinjoroj! Metu viajn manojn
Denove sur la glavon kaj ripetu,
Ke vi neniam al neniu diros
Pri la apero de la nokto. Jxuru
Pri tio cxi sur mia glavo!
SPIRITO (sub la tero.)
Jxuru!
HAMLETO
Ha, brave, mia talp'! Vi bone fosas!
Pli malproksimen do, amikoj!
HORACIO
Dio!
Tre strange kaj neniel kompreneble!
HAMLETO
Plej bona estos, se vi gxin forgesos!
Ekzistas en cxiel' kaj sur la tero
Pli da aferoj, ol en la lernejoj
Instruas filozofoj, Horacio.
Sed venu! Kaj mi tie cxi denove
Vin petas, jxuru : kiel ajn mirindaj
Al vi agado mia poste sxajnos,
Se eble poste trovos mi utila
Sxajnigi, ke mi perdis la prudenton,--
Neniam vi kunmetu viajn manojn
En tia formo, nek la kapon vian
Balancu tiel, nek per parolado
Dusenca montru, ke vi ion scias,--
Ekzemple : "nu, ni scias", aux "ni povus,
Se ni nur volus", aux "se nur paroli
Ni povus", aux "ekzistas unu punkto". . . .
Ne helpu al vi Dio en mizero,
Se tion cxi vi faros.--jxuru!
SPIRITO (sub la tero.)
Jxuru!
HAMLETO
Ripozu, ho, spirito malfelicxa!
Kaj nun, sinjoroj, mi min rekomendas
Al vi kun mia tuta amikeco.
Kaj cxion, kion mi, malricxa, povas
Al vi alporti aman kaj amikan,
Kun Dia help' al vi mi ne rifuzos.
Ni iru! Kaj denove mi vin petas,
La fingron cxiam tenu sur la busxo!
Ni vivas en terura tempo! Ve,
Ke mi naskigxis esti la punanto!
Nu, venu do! Ni iros cxiuj kune.
(Cxiuj foriras.)
* * * * *
EL ILIADO
(Tradukita de A. KOFMAN)
KANTO UNUA
La pesto.--La kolero.
Kantu, diino, koleron de la Peleido Ahxilo,
Gxin, kiu al la Ahxajoj kauxzis mizerojn sennombrajn
Kaj en Aidon dejxetis multegajn animojn kuragxajn
De herouloj kaj faris korpojn iliajn akiro
Al rabobirdoj kaj hundoj--farigxis la volo de Zeuxso--
De tiu tago, de kiu disigis sin ekdisputinte
La ordonanto al viroj, Atrido, de l' dia Ahxilo.
Kia do dio ekscitis en ili disputon malpacan?
Filo Latona kaj Zeuxsa. Ekkolerigita de regxo,
Li malsanigis la militistaron,--mortadis popoloj,
Cxar malhonoris Atrido Hxrizon, la pastron de l' dio.
Por deacxeti filinon, li kun netaksebla depago
Venis al sxipoj Ahxajaj rapidenagxantaj, en manoj,
Sur ora sceptro, la florokronon de dio Apolo,
La malproksimenjxetanta, kaj cxiujn Ahxajojn petegis,
Sed precipe la ambaux Atridojn, la cxefojn popolajn :
"Ho vi, Atridoj, kaj cxiuj Ahxajoj kuragxaj! la dioj,
Sur Olimpo logxantaj, donu al vi ekdetrui
Urbon Priaman kaj poste hejmen reveni felicxe.
Al mi la karan filinon redonu vi pro deacxeto,
Estimegante Apolon, la malproksimenpafantan."
Jen tiam cxiuj Ahxajoj lauxtege konsentis honoron
Fari al pastro, de li deacxeton ricxegan ricevi.
Tio ne placxis nur sole al koro de Agamemnono;
Li malhonore forpelis lin kaj al li diris minace :
"Gardu vin, ke, maljunulo, mi vin plu ne vidu cxe sxipoj
Largxaj, nun pro malrapido aux poste pro la reveno :
Cxar malcerte vin helpos la sceptro kaj krono de l' dio.
Sxin do mi ne refordonos antauxe ol sxi maljunigxos
Hejme, en Argo, cxe mi, malproksime de sxia patrujo,
Laboradante teksajxon, kaj mia kunkusxantino.
Sed vi foriru kaj min ne ekscitu, ke sana vi restu.
Tiel li diris, kaj Hxrizo ektimis, la vorton obeis
Kaj al la multebruanta maro silente foriris.
Poste, malproksimigxante, li ekpetegis fervore
Nun Apolon, la filon de la belabukla Latono :
"Auxdu, Argxentopafarka, apogo de Hxrizo kaj Kilo
Sankta, potence regxanta la Tenedoson, vi, glora!
Se efektive mi vian sanktejon beligis per kronoj
Aux mi iam por vi de plej bonaj kaprinoj kaj bovoj
Grasajn femurojn bruligis, vi mian deziron plenumu :
Punu vi per viaj sagoj pro miaj larmoj Ahxajojn."
Tiel pregxante li diris, atentis lin Febo Apolo.
Jen li deiris, koleron en koro. Olimpan altajxon,
Cxirkauxfermitan sagujon kaj arkopafon sur sxultroj.
Lauxte sonadis la sagoj sur sxultroj de ekkolerinto,
Dum li kuradis. Li estis simila al nokto. Li poste
Malproksime de sxipoj sidigxis, kaj sagon ellasis,
Kaj el pafarko argxenta jen sono terura eksonis.
Li ekatakis antauxe nur mulojn kaj hundojn rapidajn,
Sed jen la sagoj maldolcxaj atingis nun ankaux la homojn,
Kaj malvivuloj senhalte en lignaroj flamadis.
Militistaron la sagoj flugadis naux tagojn, la dekan
Al kolektigxo Ahxilo la popolon kunvokis.
Tion cxi metis en liajn pensojn la Hero blankmana.
Cxar pri Danaoj malgxojis sxi, ilin perei vidante.
Kiam ili kunvenis kaj kunkolektigxis, sin levis
Inter ili Ahxilo rapidapieda kaj diris :
"Mi, ho, Atrido, nun pensas, revenos ni hejmen, irante
Ree cxi tien kaj tien, se nur ni evitos la morton,
Cxar la milito kaj pesto Ahxajojn mortigas samtempe.
Sed demandu ni pastron aux antauxdiriston aux ankaux
Songxklarigiston, cxar ankaux songxoj elvenas de Zeuxso,
Ke al ni diru li, kial koleras nin Febo Apolo,
Cxu, eble, pro nefarita promeso aux pro hekatombo,
Cxu, el sxafidoj kaj el sendifektaj kaprinoj prenonte
La odoron oferan, li nin liberigos de pesto."
Tiel dirinte, sidigxis li. Kaj inter ili sin levis
La Testorido Kalhxaso plej lerta el birddivenistoj,
Kiu konadis estanton, estonton kaj ankaux pasinton
Kaj alkondukis la sxipojn Danaajn al Trojo per sia
Scio profeta, de Febo Apolo al li donacita.
Li, bonpensanta, sin turnis al ili kaj tiel parolis :
"Ho, Zeuxsamato Ahxilo, al mi vi ordonas klarigi
La koleregon de malproksimegenjxetanta Apolo.
Bone, mi estas dironta, sed vi al mi jxuru defendi
Min efektive favore per viaj paroloj kaj manoj :
Certe, mi ekkolerigos viron, regxantan potence
Cxiujn Arganojn, viron, al kiu obeas Ahxajoj :
Regxo ja estas tro forta kontrauxe la vir' subpotenca;
Se li ecx tiun cxi tagon sian malicon subpremos,
Tamen en koro konservos li sian malicon, gxis li gxin
Forellasos. Nun jugxu vi, cxu vi min povas defendi."
Lin respondante eldiris Ahxilo piedorapida :
"Vi kuragxigxu, sincere eldiru la dialudajxon;
Jxuras mi per Zeuxsamato Apolo, al kiu vi pregxas,
Malfermante la volon de Dio al la Danaoj,
Ke, dum mi estos vivanta kaj lumon de l' suno vidanta,
Vin tie cxi ektusxos per mano pezega neniu
El Ahxajoj, se vi ecx nomus mem Agamemnonon,
Kiu glorigas sin esti plej forta el cxiuj Ahxajoj."
Kuragxigxinte, la antauxdiristo la nemalauxdebla
Diris : "Koleras li nek pro promeso, nek pro hekatombo,
Nur pro la pastro, la malhonorita de Agamemnono,
Ne forlasinta filinon kaj ne alpreninta depagon.
Jen kial nin mizerigas li, la malproksimenpafanto,
Kaj mizerigos ankoraux, ne forprenante multpezan
Manon de l' pesto, gxis estos la gxojookula filino
Ree al patro kaj kune kun sankthekatombo sendita
En Hxrizourbon. Nur tiam nin eble la dio kompatos."
Tiel dirinte, sidigxis li, kaj inter ili sin levis
Agamemnono la vasteregxanta, l' heroo Atrido,
Tute malgxoje; la koron malluman kolero plenigis
Kaj la okuloj farigxis similaj al fajro brilanta.
Kontraux Kalhxaso antauxe li nun furioze ekdiris :
"Ho, malbonajxoportisto, al mi eldirinta neniam
Favorajxon! Vi gxojas nur antauxdiri mizerojn.
Vi antauxdiris neniam bonvorton kaj nek gxin plenumis,
Vi ankaux nun antauxdiras al kolektigxintaj Ahxajoj,
Ke l' malproksimenpafanta Apolo ilin nur punas,
Cxar mi ne volis pro Hxrizofilino depagon belegan
Preni. Ho, jes, mi preferas sxin havi en mia domego,
Mi sxin preferas ecx pli ol Klitemnestron, kun kiu
Mi edzigxis dum sxia virgeco. La Hxrizofilino
Al sxi ne cedas per kresko, talio, prudento, teksado.
Sed mi konsentas redoni sxin, se tio estas pli bona,
Cxar mi la savon popolan, kaj ne la pereon deziras;
Sed vi alie honore donacu min, ke mi ne restu
Unu ne rekompencita, cxar tio ne estas konvena,
Cxiuj vi vidas, ke mia donaco foriras de mi nun."
Al li kontrauxe respondis Ahxilo piedorapida :
"Ho, vi plej glora Atrido, kaj plej profitama el cxiuj,
Al vi pro kio Ahxajoj aldonos honoran donacon?
Oni ne scias, cxu restas ankoraux ricxeco komuna,
Cxar la akiron el urboj rabitaj ni jam disdividis,
Estas ne bone gxin rekolektigi por ree dividi.
Sed vi ellasu sxin pro la honoro do dioj; Ahxajoj,
Ni, al vi pagos trioble, kvaroble, se Zeuxso detrui
Iam permesos al ni la Trojon murofortegan."
Al li kontrauxe respondis Agamemnono, la cxefo :
"Kia ajn estas kuragxa vi, diosimila Ahxilo,
Trompi ne penu min : vi ne admonos min nek superruzos.
Cxu vi, mem konservante donacon, vi volas, ke nur mi
Estu rabita de mia, ke mi gxin ellasu senpage?
Bone, nur se anstatauxos Ahxajoj gxin per alia
Rekompenco de kosto egala, laux mia deziro.
Sed se ili rifuzos, mi prenos gxin mem : la donacon
Vian aux la donacon Ajaksan aux l' Odisean;
Prenos min gxin,--senigita de gxi ekkoleros la viro.
Sed iafoje pri tio ni reparolos ankoraux.
Nun ni surmetu sur maro sankta la sxipon nigretan,
Ni kolektigu en gxi da remistoj amason suficxan,
Metu en gxi l' hekatombon kaj Hxrizofilinon rugxvangan.
Unu el viroj konataj estos la cxefo : Ajakso,
Eble Idomeneo, aux Odiseo la dia,
Aux vi mem Peleido, vi, la plej terura el viroj--
Por oferante pacigi la Malproksimegenjxetantan."
Al li respondis minace Ahxilo piedorapida :
"Ve al mi! Senigita de honto, vi, profitamulo,
Kiu Ahxajo de nun viajn vortojn obei ekvolos,
Kun vi irante aux kontraux viroj batalon farante?
Cxar mi alvenis ne pro ponardegojnjxetistoj Trojanoj
Kontrauxbatali, cxar ili kulpigxis je mi en nenio.
Ili neniam cxevalojn aux bovojn de mi ekdeprenis
Aux fruktportantajn kampegojn, en Ftio la multelogxita
Fruktojn ruinis, cxar inter ni estas ja multe da ombraj
Montoj kaj ankaux la maro bruanta. Nur vin, plej senhontan,
Sekvis ni, por ke vi gxoju, portante ekvengxon al Trojo
Pro Menelao kaj ankaux pro vi mem, vi hundosimila.
Sed tion cxi ne atentas, nek zorgas vi tion cxi tute;
Min ecx minacas vi preni donacon, de mi akiritan
Per mia peno, kaj al mi de la Ahxajidoj donitan.
Tamen do mi ja neniam ricevas donacon egalan
Al la via post rabo de urbo per la Ahxajoj.
Plej malfacilan laboron en laciganta batalo
Miaj manoj faradas, sed kiam venas divido,
La rekompenco plej granda venas al vi; mi, kontrauxe,
De malmulto kontenta, revenas lacigxe al sxipoj;
Nun mi foriras en Ftion, cxar estas certe pli bone
Hejmen reveni en sxipoj fleksitaj. Mi ne deziras
Malhonorita de vi plu kolekti por vi nun ricxecojn".
Al li respondis nun Agamemnono, la cxefo de viroj :
"Nu do, vi kuru do, se via koro al tio vin igas;
Mi vin pro mi ja ne petas restadi, mi havos aliajn,
Por akiri honoron, precipe la Zeuxson-zorganton.
El diaj regxoj vi estas por mi la plej malamata.
Cxar vi cxiam preferas malpacojn, batigxojn, batalojn.
Se pli da forto vi havas, donita gxi estas de dio.
Hejmen revenu vi kun viaj sxipoj kaj viaj kolegoj,
Regxu vi Mirmidonojn pace, pri vi mi ne pensas,
Mi ne atentas vian koleron, kaj mem mi minacas :
Kiel Febo Apolo deprenas de mi Hxrizoidon,
Kiun forsendas mi per mia sxipo kaj miaj amikoj,
Tiel mi mem vian tendon eniros kaj forelkondukos
Vian donacon, rugxvangan la Brizeidon : vi sciu,
Kiom mi estas pli alte ol vi, kaj ke cxiu teruru
Al mi sin egaligi kaj al mi kontrauxparoli."
Tiel parolis li, kaj Pelopido forte doloris,
Inter du pensoj sxancelis la koro en brusto, en vila :
Cxu, eltirinte de flanko glavon akregan, aliajn
Militistojn forpeli kaj la Atridon mortigi,
Aux humiligi koleron kaj sian koron ekbridi.
Dum en animo kaj koro li pensis pri tio kaj grandan
Glavon el ingo eltiris, alvenis al li el cxielo
La diino Ateno, sendita de Hero blankmana,
Kiu amis kaj zorgis ambaux heroojn egale.
Sxi poste li nun starigxis, lin kaptis per blondkapoharoj,
Sole al li aperinte : sxin cxiu alia ne vidis.
Ektimigxinte, sin turnis Ahxilo kaj tuj ekrekonis
Palas-Atenon, terure sxiaj okuloj brilegis.
Kaj li komencis paroli kaj diris la vortojn flugilajn :
"Kial vi venis, filino de Zeuxso sxildontenanta,
Cxu por ekvidi la arogantajxon de Agamemnono?
Sed mi eldiras al vi, kaj mi pensas, ke tio farigxos,
La fiereco senbrida baldaux lin pereigos."
Al li respondis Ateno, la bluokula diino :
"Por kvietigi koleron vian mi venis, se restos
Vi obeema; min sendis Hero, diino blankmana,
Kiu vin ambaux egale samtempe amas kaj zorgas.
Vi do nun finu malpacon, kaj ne elprenu glavegon,
Certe, per vortoj vi povas insulti lin laux via volo.
Mi al vi diras, kaj tio cxi estos efektivigita :
Iam vi havos trioble da luksaj, belegaj donacoj
Pro tiu cxi fiereco. Detenu vin nun kaj obeu."
Sxin respondante, eldiris Ahxilo rapidapieda :
"Vere, estas bezone vian ordonon obei,
Malgraux la koro kolera : cxar tio cxi estas pli bona :
La obeantan al dioj dioj volonte atentas."
Diris li, kaj sur argxentan tenilon li metis la manon,
Ree enmetis glavegon en ingon, ne malobeante
Vortojn diinajn. Sxi baldaux ekflugis Olimpon, logxejon
De dio Zeuxso sxildontenanta, al dioj aliaj.
Sed Peleido returnis sin kun parolo kolera
Al Atrido : li sian koleron ne ekcxesigis :
"Ho, vi drinkanto kun hunda rigardo, kun cerva kuragxo!
Vi en la koro neniam havas kuragxon vin armi,
Por kune kun la popolo batali aux kun la Ahxajoj
Plej eminentaj embuski vin : tio laux vi estas--morto.
Jes! prefereble ja estas en vasta tendaro Ahxaja
Vian kontrauxdiranton senigi de lia donaco.
Regxo-popolmangxegulo, netauxgulojn regxanta!
Cxar, Atrido, alie vi lastan fojon ofendus.
Sed al vi mi nun diras kaj faras jxuron grandegan,
Jxuras mi je tiu sceptro, neniam florojn kaj brancxojn
Renaskonta, estante lasinta en montoj la trunkon,
Kaj ne reekfloronta (cxar fero de gxi ekdemetis
Gxiajn foliojn kaj sxelon), kaj portadata en manoj
De Ahxajidoj-jugxistoj, gardantaj la legxojn, venantajn
De l' dio Zeuxso; mi jxuras je tiu cxi jxuro grandega,
Ke eksopiros tuj cxiuj Ahxajoj, sercxante Ahxilon . . .
Tamen, malgrauxe doloro via, ne povos vi helpi
Ilin, ekmortigotajn amase per man' de Hektoro
La virbucxanto, kaj vian vi koron mordetos, ke estis
Vi plej kuragxan el cxiuj Ahxajoj malestiminta".
Tiel dirinte, sur teron ekjxetis li sian sceptron,
Beligitan de najloj oraj, kaj baldaux sidigxis.
Sed Atrido koleris ankaux. Kaj levis sin poste
La dolcxalingva kaj tondravocxa Nestoro el Pilo,
El kies busxo fluadis dolcxamiela parolo;
Estis li nun travivinta jam du generaciojn,
Kiuj naskigxis kaj vivis kune kun li en la sankta
Urbo Pilo, hodiaux li superregxis la trian.
Jen li, bonepensanta, eldiris al la kolektigxo :
"Ve, ho kia malgxojo surfalas sur teron Ahxajan!
Certe, ekgxojos Priamo kaj kune kun li Priamidoj,
Ankaux l' aliaj Trojanoj eksentos cxarmegon en koro,
Se ili auxdos, ke vi nun malpacas, vi, kiuj estas
En konsiloj plej altaj kaj en bataloj unuaj.
Sed vi auxskultu, cxar ambaux pli junaj vi estas ja ol mi.
Iam mi havis aferon kun viroj ankoraux pli fortaj
Ol vi, sed miajn konsilojn ili neniam malsxatis.
Vidis neniam mi kaj ne ekvidos jam virojn similajn,
Kiel Pirito kaj Drio, kiu potencis popolojn,
Kiel Kenco aux Eksadio aux Polifemo
Diosimila kaj dia Tezeo, la filo Egea.
Ili estis pli fortaj ol cxiuj, sur tero naskitaj,
Kaj, plej fortaj estinte, batalis nur kontraux plej fortaj,
Kontraux montaj monstregoj, ilin fordetruante.
Kune kun ili mi estis milita kolego el Pilo,
El malproksima lando : alvokis min tiuj cxi viroj :
Kune kun ili batalis mi, kaj kontraux ili nenia
Homo, sur tero naskita, havis kuragxon batali.
Sed ankaux ili konsilon mian obee atentis.
Nun vi ankaux obeu : obei ja estas pli bone.
Vi, Atrido potenca, ne prenu de li la knabinon,
Sed cxe li lasu donacon, donitan de la Ahxajidoj,
Sed ankaux vi, Peleido, cxesu kun regxo disputi
Malpacante : konvenas ja honoro pli alta
Al la sceptroportanta, kiun Zeuxso glorigas;
Kaj se vi estas pli forta kaj filo de dia patrino,
Estas li ja pli potenca, cxar regxas li multajn popolojn.
Vi, Atrid', humiligu la koron, mi mem vin petegas,
Kontraux Ahxilo demetu vian koleron : li estas
Forta apogo Ahxaja en pereigema milito."
Diris al li respondante Agamemnono potenca :
"Vere! Vi, ho maljunulo, cxion eldiris konvene,
Sed tiu viro deziras esti pli alta ol cxiuj,
Volas estrigxi je cxiuj, volas ordoni al cxiuj
Kaj doni legxojn, al kiuj, certe, neniu obeos.
Se lin la dioj eternaj instruis jxetadi ponardon,
Cxu ili ankaux pro tio permesis al li--nin insulti?"
Lin interrompis kaj diris diosimila Ahxilo;
"Ho, mi, certege, nur estus timulo kaj netauxgulo,
Se mi vin kontentigadus je cxio, kion vi volas.
Vi de aliaj postulu tion, tamen al mi vi
Ne ordonu, cxar mi ne intencas al vi humiligxi.
Tion mi diras al vi, kaj gxin vi konservu en koro :
Mi la manon armitan ne levos pro la knabino
Kontraux vi aux aliaj : vi donis kaj vi sxin deprenas.
Sed el mia cetera havo en sxipoj rapidaj
Vi nenion deprenos kontraux mia bonvolo.
Sed se vi volas, elprovu, ke cxiuj kune ekvidu,
Kiel el vi nigra sango cxirkaux ponardo ekfluos."
Tiel ili disputis per malamikaj paroloj
Kaj, levigxinte, dislasis cxe sxipoj la kolektigitajn.
Peleido foriris al tendoj kaj sxipoj rapidaj
Kune kun Menetiido kaj kune kun siaj kolegoj,
Sed Atrido surmetis sur maron sxipon rapidan,
Dudek remistojn elektis kaj metis en gxin hekatombon
Por la dio kaj ankaux la Hxrizofilinon rugxvangan,
Kaj Odiseo multsagxa tie estis sxipestro.
Cxiuj sidigxis kaj baldaux eknagxis sur vojon malsekan.
Kaj al popoloj ordonis purigi sin Agamemnono.
Ili purigis sin kaj la malpuron en maron enjxetis,
Kaj sendifektajn hekatombojn oferis al dio :
Bovojn kaj kaprinojn cxe bordo senfrukta de l' maro,
Kaj l' odoro ofera en fumo suriris cxielon.
Tiel ili penadis, sed dume Agamemnono
Tion ne lasis, per kio li jxus Ahxilon minacis :
Vokis rapide li Taltibion kaj Euxribaton,
Kiuj estis liaj heroldoj kaj lertaj servantoj.
"Iru vi tien, en tendon de la Peleido Ahxilo,
Prenu vi la Brizeidon rugxvangan kaj sxin alkonduku,
Se do li sxin ne redonos, mi mem sxin jam tiam deprenos,
Al li venonte kun aro, kaj tio lin plu ektimigos."
Tiel dirinte, forsendis li ilin kun vorto minaca.
Ili al bordo de l' maro senfrukta malgxoje foriris
Kaj al la tendoj kaj sxipoj de Mirmidonoj alvenis.
Lin do ili ektrovis cxe tendo, cxe sxipo nigreta
Tie sidanta, kaj ilin vidinte ne gxojis Ahxilo.
Ekkonfuzitaj pro timo kaj respektego pri l' regxo,
Ili starigxis sen ia parolo, sen ia demando,
Sed li mem tion penetris per sia koro kaj diris :
"Bonan venon, heroldoj, senditoj de Zeuxso kaj homoj!
Alproksimigxu, cxar kulpaj estas ne vi, sed Atrido,
Kiu venigis vin pro la filino rugxvanga de Hxrizo.
Dia Patroklo, knabinon vi elkonduku, ke ili
Sxin ekdeprenu. Kaj estu ili mem la atestoj
Antaux la dioj felicxaj, antaux homoj mortemaj,
Antaux la regx' furioza, ke kiam oni ankoraux
Mian helpon bezonos por malhonoron formeti
De aliaj! Ho, certe, pro pereema malsagxo
Li, Atrido, ne povas rigardi antauxen, nek posten,
Por fortikigi Ahxajojn, batalantajn cxe sxipoj."
Tiel li diris. Patroklo obeis la karan amikon :
Li elkondukis el tendo kaj donis knabinon rugxvangan
Al la senditoj, kaj tiuj foriris al sxipoj Ahxajaj;
Kaj ne volonte kuniris knabino. Dume Ahxilo
Iris plorante for de amikoj kaj tie sidigxis,
Sur la bordo de l' maro; rigardis li maron malluman,
Manojn eltiris kaj sian karan patrinon petegis :
"Mia patrino, cxar vi min por tempo mallonga eknaskis,
Devus almenaux aljugxi honoron al mi l' Olimpano
Zeuxso altetondranta, sed li tute min ne honoras!
Jen Atrido, la vasteregxanta Agamemnono,
Min malhonoris estinte de mi forrabinta donacon."
Tiel li diris plorante; atentis lin lia patrino,
La estiminda, en profundegajxoj de maro, cxe l' patro
Maljunigxinta, kaj venis el maro sxi kiel nebulo,
Kaj apud li, elversxanta larmojn, sxi alsidigxis.
Lin karesante per mano, sxi la parolon eldiris :
"Filo, pro kio vi ploras? pro kio la koro malgxojas?
Ho, vi kasxu nenion, ke ambaux tion ni sciu."
Diris, profunde gxeminte, Ahxilo rapidapieda :
"Cxion vi scias, patrino, pro kio rakonti konaton?
Tebon aliris ni, sanktan urbon de Eetiono,
Kaj gxin detruis kaj cxion tien cxi forelkondukis;
La Ahxajidoj honeste l' akiron dividis kaj oni
Hxrizofilinon rugxvangan elektis por la Atrido.
Hxrizo do, pastro de malproksimegenjxetanta Apolo,
Venis al sxipoj rapidaj de kuproarmitaj Ahxajoj,
Por deacxeti filinon per netaksebla depago,
La florkronon portante de malproksimegenjxetanta
Dio sur ora sceptro, kaj la Ahxajojn petegis,
Sed l' Atridojn, la ambaux cxefojn popolajn--precipe.
Tiam cxiuj Ahxajoj lauxtege konsentis honoron
Fari al pastro, de li deacxeton ricxegan ricevi.
Tio ne placxis nur sole al koro de Agamemnono,
Li malhonore forpelis kaj lin minacis per vortoj.
La maljunulo foriris kolere, sed Febo Apolo
Lian petegon atentis, cxar amis li multe la pastron.
Sendis li al Argoanoj sagojn malbonajn amase,
Tiam mortadis popoloj, cxar sagoj de l' dio flugadis
Cxie en vasta tendaro Ahxaja. Sciigis nin tiam
Antauxdiristo scianta pri volo de dio Apolo;
Mi mem unua konsilis rapide pacigi la dion.
Sed Atrido koleris : subite levinte sin, diris
Li la parolon minacan, hodiaux plenumigxintan.
La gxojokulaj Ahxajoj sxin, vere, venigas per sxipo
Hejmen en Hxrizon kaj ankaux donacojn por la Potenculo,
Sed jxus deprenis l'heroldoj de mi el mia la tendo
La Brizeidon, donacon honoran de Ahxajidoj.
Helpu do vi vian filon noblan, se povas vi helpi.
Vi sur Olimpon suriru kaj Zeuxson petegu, se iam
Vi lian koron gxojigis per paroloj aux agoj,
Cxar mi vin ofte auxdadis glorigxi en domo de l' patro,
Ke l' cxirkauxitan de nigraj nubegoj Kronidon vi sola
El senmortema diaro de malhonora pereo
Igis for, dume kateni minacis lin cxiuj aliaj :
Hero kaj Posejdono kaj ankaux Palas-Ateno.
Sed vi venis, diino, formetis de li la katenojn,
Sur Olimpon la vastan vokinte Centmanon, nomatan
Breareo de dioj kaj--Egeono de homoj,
Cxar li estas multege pli forta ol lia patro;
Apud Kronido sidigxis li fiera de gloro,
Kaj lin teruris la dioj kaj timis Zeuxson kateni.
Rememorigu lin, antaux li sidigxu kaj liajn
Vi cxirkauxprenu genuojn, ke volu li helpi Trojanojn
Aux gxis tendaro kaj sxipoj la Ahxajidojn forpeli
Mortigatojn, ke cxiuj sciigxu la krimon de l'regxo,
Ke li mem, Agamemnono Atrido, la cxefo de viroj
Sciu l' ofendon, faritan al plej kuragxa Ahxajo."
Larmojn versxante, respondis al sia filo Tetido :
"Ve al mi, ke edukis mi vin, por mizeroj naskitan!
Ho, se vi povus cxe sxipoj sen larmoj kaj sen malgxojo
Sidi, cxar estos nelonge vi, tute ne longe vivanta.
Nun ne longtempa kaj pli malfelicxa ol cxiuj vi estas
Per unu fojo. Ho, mi vin por malfelicxo eknaskis.
Tion al tondronjxetanta Zeuxso, se volos li auxdi,
Iras mi diri nun supren, sur multanegxan Olimpon.
Vi do, sidante cxe sxipoj rapidaj, ne cxesu koleri
La Ahxajidojn kaj tute detenu vin de la milito.
Zeuxso hieraux festeni al Etiopoj senpekaj,
Cxe l'Okeano, foriris kaj kune kun li--la diaro,
Tamen la tagon dekduan revenos li hejmen, Olimpon.
Tiam eniros mi kupran domon de Zeuxso, mi liajn
Ekcxirkauxprenos genuojn, mi lin inklinigi esperas."
Tiel dirinte, foriris sxi. Kaj li restigis koleron
En la koro pro sia rugxovanga knabino,
Malgraux li forkondukita perforte. Sed Odiseo
En Hxrizourbon alvenis kun hekatombo la sankta.
En la havenon profundan veninte, tuj ili formetis
Velojn kaj ilin kunligis en sxipoj kaj al la mastejo
Maston altiris, rapide gxin sur sxnuregojn mallevis
Kaj en havenon enpelis per remiloj la sxipon,
Tie cxi ankron eljxetis kaj ligis al bordo sxnuregojn.
Mem ili teron suriris kaj l'hekatombon kunprenis
Por dio Febo Apolo malproksimegenjxetanta,
Ankaux eliris Hxrizido el sxipo la martranagxanta,
Sxin al altaro kondukis nun Odiseo multsagxa,
Kaj redoninte en brakojn de l'patro, li tiel eldiris :
"Hxrizo, venigis min Agamemnono, la cxefo de viroj,
Por la filinon redoni kaj hekatombon oferi
Al Apolo, ke por Ahxajidoj pacigxu la dio,
Kiu pezegajn mizerojn alsendis nun al Argoanoj."
Tion li diris, sxin donis en liajn manojn; la patro
Gxoje ricevis la karan filinon. L'Ahxajoj al dio
La hekatombon majestan ordigis cxirkauxe l'altaro
Bonkonstruita, eklavis la manojn kaj prenis l'hordeon.
Hxrizo do levis la manojn supren kaj lauxte ekpregxis :
"Auxdu, Argxentopafarka, apogo de Hxrizo kaj Kilo
Sankta, potence regxanta la Tenedoson. Kiele
Vi jam antauxe atentis mian petegon vokantan
Kaj min trankviligis, mizeriginte l'Ahxajojn,
Tiel same vi ree mian deziron plenumu
Kaj de Ahxajoj forigu la teruregajn mizerojn."
Tiel li diris, pregxante, atentis lin Febo Apolo.
Sed post la pregxo disjxetis ili la sanktan hordeon,
Kolojn defleksis al bestoj, ekbucxis kaj felojn deprenis
Kaj femurojn eltrancxis, ilin envolvis per graso
Duobligite, por pecoj da kruda viando kovrinte;
Ilin bruligis la pastro sur sxtipoj kaj nigran vinon
Versxis sur ili; lin knaboj kun kvindentiloj cxirkauxis.
Forbruliginte femurojn kaj l' internajxojn provinte,
Ili distrancxis la reston pece kaj metis sur stangojn,
Rostis gxin pene kaj fine demetis gxin. Post la laboro
Ili arangxis festenon, kaj tiam la koroj iliaj
En tiu bonarangxita festeno mankis nenion.
Post kvietigo de la malsato kaj de soifo
Knaboj plenigis gxis randoj kalikojn per la trinkajxo
Kaj, komencinte de dekstre, al cxiuj pokalojn disdonis.
Dauxre la tago l'Ahxajoj per kantoj pacigis la dion,
Belan peanon kantadis la maljunuloj Ahxajoj,
Glorigadante Apolon, kaj gxojis li en sia koro.
Kiam la suno subiris kaj mallumo farigxis,
Ili cxe la sxnuregoj, tenintaj la sxipon, ekdormis.
Sed kiam la rozafingra Eos', el nebuloj naskita,
Levis sin, ili fornagxis al vasta tendaro Ahxaja,
Venton favoran al ili donis Febo Apolo.
Ili starigis la maston, disstrecxis la velojn blankegajn,
Vento ekblovis en mezon de veloj, kaj ondo purpura
Cxirkaux la kilo de l' sxipo nagxanta fortego ekbruis,
Kaj gxi ekkuris sur ondoj, rapide la vojon farante.
Poste, veninte al vasta tendaro de la Ahxajidoj,
Ili eltiris la sxipon nigretan sur bordon la sablan
Kaj, gxin subapoginte alte per traboj longegaj,
Ili ne malrapidante disiris en tendojn kaj sxipojn.
Li do koleris, sidante cxe sxipoj rapidenagxantaj,
Li, Peleido kuragxa, la dia piedorapida.
Li en konsilojn, virojn glorigadantajn, ne venis,
Nek en batalojn. Sed lian koron mordetis malgxojo
Pro la restigxo senaga : soifis li bruon, batalon.
Jen apenaux dekdua matencxielrugxo aperis,
Sur Olimpon revenis l'eternevivanta diaro.
Zeuxs antauxiris. Tetido do ne forgesis la peton
De sxia filo, sxi iris el maro kaj levis sin kune
Kun frumatena nebulo cxielon kaj altan Olimpon;
Tie cxi trovis sxi Zeuxson, aparte de dioj aliaj
Sur la suprajxo plej alta de multekapa Olimpo.
Sxi alsidigxis kaj cxirkauxprenis per mano maldekstra
Liajn genuojn, per dekstra lian mentonon ektusxis,
Kaj potenculon Kronidon-Zeuxson sxi ekpetegis :
"Ho, patro Zeuxso, se mi al vi inter diaro ekplacxis
Iam per vorto aux faro, plenumu vi mian deziron :
Vi mian filon ekvengxu, mortonton pli frue ol cxiuj;
Agamemnono, la cxefo de viroj, lin malhonoris,
De li preninte donacon kaj mem gxin forekrabinte.
Sed vi lin vengxu, Antauxpripensanta, ho, Zeuxso potenca!
Vi al Trojanoj donacu venkadon, gxis Ahxajidoj
Mian filon honoros kaj rekompencos lin glore."
Tiel sxi diris. Al sxi ne respondis la nubopelanto
Zeuxso kaj longe silentis. Tetido do forte alpremis
Sin al cxirkauxprenitaj genuoj kaj reekpetegis :
"Ne sxanceligxu : promesu kaj donu al mi la konsenton
Aux do--rifuzu (ne timas ja vi), ke tuj nun mi sciu,
Cxu mi el cxiuj estas plej malestimata diino."
Al sxi respondis indigne Zeuxso la nubkolektulo :
"Vere, malbona afero estos, se vi kontraux Hero
Igos min, kaj sxi per vortoj insultaj min ekkolerigos;
Sxi jam sen tio en rondo de cxiuj dioj senmortaj
Kontraux mi cxiam disputas, dirante--mi helpas Trojanojn.
Tamen vi nun forrapidu, ke Hero vin ne ekvidu.
Mi jam prizorgos, por vian deziron plenumi, kaj al vi
Mi la kapon balancos, por ke al mi vi konfidu :
Tio cxi estas de miaj promesoj por cxiuj senmortaj
Garantiajxo sanktega, cxar estas ne redonebla,
Ne refarebla la vorto, donita dum kapobalanco."
Cxe tiuj vortoj mallevis Zeuxso la brovojn mallumajn,
Kaj l' ambroziaj buklharoj de l' Potenculo subfalis
De la kapo senmorta, la vasta Olimpo ektremis.
Tiel konsiligxinte, ili disiris nun. Sxi do
Maron profundan rapidis de la brilega Olimpo.
Zeuxso eniris palacon sian, kaj eklevigxinte
Iris la dioj renkonte al patro ilia, neniu
Kuragxigxis atendi lin : cxiuj renkonte aliris.
La Olimpano sidigxis sur trono sia. Sed Hero
Ne preterlasis, ke li konsiligxis kun la filino
De maljunulo Nereo, l'argxentapieda Tetido,
Kaj tiajn vortojn pikemajn al Zeuxso potenca eldiris :
"Kiu el dioj, vi ruza, al vi sian donis konsilon?
Cxiam placxas al vi ricevadi sekretajn decidojn,
Dum mi malestas de vi, kaj neniam al mi vi diras
Vole ecx unu vorton de tio, pri kio vi pensas."
Al sxi respondis la patro de la homaro kaj dioj :
"Hero, ne penu vi cxiujn miajn pensojn sciigxi,
Cxar tio estas ne ebla por vi ecx, por mia edzino.
Certe, neniu el dioj kaj homoj sciigxos pri tio,
Antaux ol vi, kio estas por vi permesata sciigxi;
Tamen do, kion mi volas aparte de dioj decidi,
Vi min ne devas demandi, vi min ne devas esplori."
Hero la bovookula ree respondis al Zeuxso :
"Ho, kiajn vortojn eldiris vi, Kronido terura!
Mi ja neniam gxis nun vin demandis aux esploradis,
Tute trankvile decidas vi cxion, kion vi volas.
Sed mi nun timas en koro, cxu vin ne ekkonvinkis
L'ido de griza Nereo, l'argxentapieda Tetido :
Cxe vi sidante, sxi viajn cxirkauxprenadis genuojn.
Al sxi vi eble promesis per kapobalanco Ahxilon
Ekglorigi kaj multajn Ahxajojn ekstermi cxe l' sxipoj?"
Al sxi respondis dirinte Zeuxso la nubkolektulo :
"Stranga, vi cxiam suspektas, ne povas de vi mi kasxigxi,
Sed vi nenion atingos, nur malproksimigxos de koro
Mia, kaj tio por vi estos ja pli terura ankoraux.
Se tio estos, farigxos tio laux mia deziro,
Sidu do vi nun trankvile kaj miajn ordonojn obeu!
Cxar malcerte tuta diaro Olimpa vin helpos,
Se kontraux vin nevenkeblajn miajn manojn mi uzos".
Tiel li diris, kaj Hero la bovookula ektimis,
Sidis silente, koleron en sian koron bridinte,
Kaj eksopiris la Uranidoj en Zeuxsa palaco.
Jen nun eldiris Hefesto, la glora artisto, favore
Pri sia kara patrino Hero, diino blankmana :
"Estos certege malbone kaj fine ne elsufereble,
Se vi tiel malice malpacos por la mortemaj
Kaj inter dioj vi semos ribelon. Ne gxuos ja pli ni
Gxojon festenan, se regxos malpaco. Al mia patrino
Mi nun konsilas (kvankam sxi mem havas multan prudenton)
Al kara patro obee submeti sin, por ke li ree
Ne ekkoleru, kaj pli ne konfuzi nin dume festeno.
Cxar se li, la Olimpano tondronjxetanta, ekvolos,
Li nin dejxetos de tronoj; li estas pli forta ol cxiuj.
Sed vi lin volu per vortoj delikataj moligi
Kaj refarigxos favora baldaux al ni l'Olimpano".
Tiel dirinte, levigxis li kaj pokalon dufundan
Donis al sia patrino kara kaj diris la vortojn :
"Kara patrino, elportu malgxojon malgrauxe sufero,
Ke mi vin, ho, la plej kara, ne vidu per propraj okuloj
Baldaux batata; cxar vana, kiel ajn volus mi, estos
Mia helpo, cxar Zeuxson kontrauxi estas ne eble.
Cxar jam antauxe, kiam fojon mi volis vin helpi,
Kaptis li min cxe l' piedo, de sojlo la sankta min jxetis.
Tutan la tagon mi flugis suben kaj dum sunsubiro
Mi sur Lemnoson surfalis, havante malmulte da vivo,
Sed la Sintoj ricevis la subenfalinton amike."
Tiel eldiris li, kaj ekridetis Hero blankmana
Kaj ridetante sxi prenis de sia filo pokalon.
Li do al cxiuj ceteraj senmortaj, irante de dekstre,
Dolcxan nektaron enversxis, el la kaliko cxerpante,
Kaj inter dioj felicxaj eksonis ridado senfina,
Kiam ili lin vidis kuradi kaj rekuradi.
Gxis sunsubiro festenis ili dum tuta la tago,
Kaj nenio mankis al koroj dum festenado
Bonarangxita : nek sonoj belegaj de liro Apola.
Nek l' harmonia kantado de Muzoj, kantantaj alterne.
Sed kiam ekestingigxis la lumo de l' suno brilega,
Cxiu el ili foriris dormi en sian logxejon,
Kiun al cxiu lamapieda artisto Hefesto
Ekkonstruis per sia multescianta prudento.
Zeuxso do tondronjxetanta iris al sia kusxejo,
Kie li ofte kusxadis sub ago de dormo la dolcxa.
Tien veninte, li dormis, kaj apud li--Hero orkrona.
* * * * *
VIII
ALDONO
* * * * *
PREGXO SUB LA VERDA STANDARDO
Al Vi, ho potenca senkorpa mistero,
Fortego, la mondon reganta,
Al Vi, granda fonto de l'amo kaj vero
Kaj fonto de vivo konstanta,
Al Vi, kiun cxiuj malsame prezentas,
Sed cxiuj egale en koro Vin sentas,
Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu regxas,
Hodiaux ni pregxas.
Al Vi ni ne venas kun kredo nacia,
Kun dogmoj de blinda fervoro :
Silentas nun cxiu disput' religia
Kaj regas nur kredo de _koro_.
Kun gxi, kiu estas cxe cxiuj egala,
Kun gxi, la plej vera, sen trudo batala,
Ni staras nun, filoj de l'tuto homaro
Cxe Via altaro.
Homaron Vi kreis perfekte kaj bele,
Sed gxi sin dividis batale;
Popolo popolon atakas kruele,
Frat' fraton atakas sxakale.
Ho, kiu ajn estas Vi, forto mistera,
Auxskultu la vocxon de l'pregxo sincera,
Redonu la pacon al la infanaro
De l'granda homaro!
Ni jxuris labori, ni jxuris batali,
Por reunuigi l'homaron.
Subtenu nin, Forto, ne lasu nin fali,
Sed lasu nin venki la baron;
Donacu Vi benon al nia laboro,
Donacu Vi forton al nia fervoro,
Ke cxiam ni kontraux atakoj sovagxaj
Nin tenu kuragxaj.
La verdan standardon tre alte ni tenos;
Gxi signas la bonon kaj belon.
La Forto mistera de l' mondo nin benos,
Kaj nian atingos ni celon.
Ni inter popoloj la murojn detruos,
Kaj ili ekkrakos kaj ili ekbruos
Kaj falos por cxiam, kaj amo kaj vero
Ekregos sur tero.
* * * * *
TABELO DE LA ENHAVO
EKZERCOJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
FABELOJ KAJ LEGENDOJ
La novaj vestoj de la regxo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Aleksandro Macedona (V. Jabec) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Kiu estas la plej bona amiko de la viro? . . . . . . . . . . . . . . 26
La deveno de la virino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
La naskigxo de la tabako (C. Bachiller). . . . . . . . . . . . . . . 30
Karagara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
La virineto de maro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
ANEKDOTOJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
RAKONTOJ
Nokto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
La hejmo de la metiisto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
La forgesita pipo (A. Edelmann). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Arturo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
La nigra virino. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
La karaj braceletoj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Nur unu vorton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
La porcio da glaciajxo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
EL LA VIVO KAJ SCIENCOJ
Bagateloj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Fingra kalendaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
El la posxto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
La logxejoj de la termitoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Korespondado komerca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Kronika katara konjunktivito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
La sunhorlogxo en Dijon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
ARTIKOLOJ PRI ESPERANTO
El la unua libro de la lingvo Esperanto. . . . . . . . . . . . . . . 241
Plena gramatiko de Esperanto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Al la historio de la provoj de lingvoj tutmondaj de Leibnitz gxis la
nuna tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Esenco kaj estonteco de la ideo de lingvo internacia . . . . . . . . 268
POEZIO
L. Zamenhof.--La espero. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
-- La vojo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
-- Al la fratoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
-- Mia penso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
-- Ho mia kor'. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
-- La vojevodo (Mickiewicz) . . . . . . . . . . . . . . 323
-- La rozeto (Goethe) . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
-- En nord' unu pino (Heine). . . . . . . . . . . . . . 326
-- En songxo (Heine). . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
-- Lorelej' (Heine) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
-- Kanto de studentoj . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
-- Al la regxo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
-- Nokta kanto de soldato (W. Hauff). . . . . . . . . . 330
-- Kanto de l'ligo (A. Mozart). . . . . . . . . . . . . 330
-- La kapelo (L. Uhland). . . . . . . . . . . . . . . . 331
-- La gaja migranto . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
-- La vojo (B. N. Delvig) . . . . . . . . . . . . . . . 339
Leo Belmont.--Nokt' en la koro (Byron) . . . . . . . . . . . . . . 333
-- Al brusto, al min (Heine). . . . . . . . . . . . . . 334
V. Devjatnin.--Printempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
-- Sxipeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
-- Sciuro kaj papago . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
-- Angxelo (Lermontov) . . . . . . . . . . . . . . . . 336
-- Husaro (Pusxkin). . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
-- Infano de zorgo (Herder). . . . . . . . . . . . . . 341
-- Espero (Schiller) . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
-- Garantio (Schiller) . . . . . . . . . . . . . . . . 344
A. Dombrowski.--Mia mizero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
-- Nova kanto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
-- La malliberulo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
M. Goldberg.--La turo babilona . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
-- Nova Dio {S. Frug) . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
-- Cigno, ezoko kaj kankro (Krylov) . . . . . . . . . . 359
A. Grabowski.--Tri Budrysoj (Mickiewicz) . . . . . . . . . . . . . 360
-- Revajxo (P. Dalman) . . . . . . . . . . . . . . . . 361
-- Excelsior (Longfellow). . . . . . . . . . . . . . . 362
-- La pluva tago (Longfellow). . . . . . . . . . . . . 364
-- La sago kaj la kanto (Longfellow) . . . . . . . . . 364
-- Sonoriloj de vespero (T. Moore) . . . . . . . . . . 365
E. Haller.-- Mi rakontis (Vejnberg) . . . . . . . . . . . . . . .366
G. Janowski.--Mi eliras (Lermonto. . . . . . . . . . . . . . . . 366
D. Jegorov.--Auxtuno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
F. de Kanalosxsxy-Lefler.--Kusxas somero (Heine) . . . . . . . . . 368
A. Kofman.-- Filino de Iftah. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
-- La sklavosxipo (Heine) . . . . . . . . . . . . . . . 374
V. Langlet.--Al la memoro de Jozef Wasniewski . . . . . . . . . . 378
R. Libeks.-- Latva popola kanto . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
I. Lojko.--Malgrand'-rusa kanteto. . . . . . . . . . . . . . . . . 380
-- Profeto (Lermontov) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
F. Lorenc.--Alauxdeto (Boheme) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
A. Naumann.--Mi amis vin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
-- Printempo venos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
Poeteto.--La Cxaso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
I. Seleznet.--Kanto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
-- Ne riprocxu la sorton. . . . . . . . . . . . . . . . 386
-- Revo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
E. Smetanka.--La poeto (V. Halek). . . . . . . . . . . . . . . . . 387
L. Sokolov.--La velo (Lermontov) . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
M. Solovjev.--Plendo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
-- Tri palmoj (Lermontov) . . . . . . . . . . . . . . . 389
K. Svanbom.--Laux sveda melodio. . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
S. Satunovski.--Ne diru (Nadson) . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
W. Waher.--Spirita Sxipo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
J. Wasniewski.--El la paperujo de miaj fabloj. . . . . . . . . . . 391
E. de Wahl.--Cxe l' maro (Heine) . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
F. Zamenhof.--Versajxo sen fino. . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
-- Vizito de la steloj sur la tero. . . . . . . . . . . 397
0. Zeidlitz.--Vespero (A. Nikander). . . . . . . . . . . . . . . . 402
L. Zamenhof.--El Hamleto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
A. Kofman.--El Iliado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
ALDONO
Pregxo sub la verda standardo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
* * * * *
1432-05.--Coulommiers. Imp. PAUL BRODARD.--12-05.
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Fundamenta Krestomatio" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.