Title: Schetsen uit Zeeland - De Aarde en haar volken, Jaargang 1873
Author: Anonymous
Language: Dutch
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Schetsen uit Zeeland - De Aarde en haar volken, Jaargang 1873" ***


SCHETSEN UIT ZEELAND.


I.

Het was een warme, liefelijke Meidag in het jaar 1873. Vroolijk
straalde de zon aan den helder blauwen hemel, slechts hier en daar met
fijne, witte, donzige wolkjes bestrooid, en goot haar licht uit over
de woelige kaaien van Antwerpen, over de schepen in dichte rijen voor
de groote koopstad geankerd, over de breede, spiegelende watervlakte
van de Schelde, en over den lagen, groenen, vlaamschen oever aan
de overzijde. Daar lag, snuivend en sissend als van ongeduld, de
stoomboot naar Vlissingen, en twee reizigers traden de loopplank over,
op het dek der boot. Een der reizigers, een Hollander van geboorte,
had geruimen tijd in den vreemde, in het zuiden, vertoefd, en keerde
nu naar zijn land terug. Hij had zijn weg over België en Antwerpen
genomen, om een bezoek te kunnen brengen aan eene der minst bekende
provinciën van Nederland: eene provincie, tot voor betrekkelijk korten
tijd, als te midden der wateren verloren, onbezocht, onbekend en,
bijna meer nog dan door deze natuurlijke hinderpalen, door de vrees
voor een schier als doodelijk berucht klimaat, van het overige des
lands afgezonderd. Vroegere herinneringen hechtten hem aan dat gewest:
nu, uit den vreemde terugkeerend, wilde hij het wederzien, dat niet
vergeten Zeeland, in zijne natuur en zijne menschenwereld nog zoo menig
beeld van den goeden ouden tijd vertoonende. Maar nog een andere reden
had zijne keuze van den weg bepaald. Zijn vriend, die met hem op de
boot stapte, was--ge kondt het der donkere figuur, met haar zwarte,
doordringende oogen, wel aanzien,--een vreemdeling, een zuidlander,
een zoon der bergen, die nimmer de zee had aanschouwd, en die kennis
wenschte te maken met het lage land aan de kusten der Noordzee, waarvan
hij veel had gehoord, maar waarvan hij zich niet recht een denkbeeld
vormen kon. Was er beter middel, om hem het nederlandsche landschap, in
al zijne eigenaardigheid, te doen kennen en waardeeren, dan hem in de
eerste plaats naar Zeeland te voeren? Derwaarts dan richtten onze beide
reizigers hun schreden. Zij hebben dat land doorkruist en doorwandeld,
nederzittende aan den haard der landlieden, in de gelagkamer der
dorpsherberg, toegelaten ook in den salon der aanzienlijken; overal
vriendelijk ontvangen, overal zich beijverende land en volk te leeren
kennen, de trekken op te vangen van het eigenaardige, nationale leven,
helaas, ook hier der verdwijning nabij.

En nu vermeet zich een hunner, enkele bladen uit zijne portefeuille den
welwillenden lezer aan te bieden. Schetsen zijn het, niet meer; losse
teekeningen met de pen, die niets anders bedoelen dan den indruk van
het aanschouwde weer te geven, en zoo mogelijk eenigszins bij te dragen
tot de kennis en waardeering van het in zoo menig opzicht merkwaardige
en karakteristieke gewest, sinds de vroegste dagen onzer historie met
Holland lotgemeen, en door zoo velerlei banden aan Holland verbonden.



Statig klieft de boot de golven der steeds breeder en breeder wordende
rivier. Wij hebben de lage gebouwen van het fort Bath reeds achter ons,
en voor ons uit dwaalt de blik over de wijde, welhaast onafzienbare
watervlakte, door slechts even opdoemende oevers begrensd. Vroolijk
dansen en schitteren de zonnestralen over de kabbelende golfjes van
den koninklijken stroom; de frissche zeewind waait ons koelte tegen;
een eindelooze horizon breidt zich voor ons uit. Een eigenaardig
gezicht. Is het nog eene rivier, waarop wij varen? De lage oevers
verdwijnen bijkans uit het oog; nu en dan vertoonen zich enkele roode
daken, om een spitsen toren gegroept; een stad, een dorp schemert
in de verte, half wegduikend achter lage, groene dijken: het land
is hier niets, het water alles. En zie: is het niet, of zij zich
harer meerderheid, harer kracht bewust is, die prachtige rivier,
zich koesterende in den zonneschijn, en weelderig zich tooiende met
al de tinten, al de schakeeringen, die de speling van het licht over
haar groenachtig-zilveren wateren spreiden kan, tot ze beurtelings
flonkeren als diamanten, of stralen in matten glans als van vloeiend
smaragd? Is zij niet schoon, zoo als ze daar haar licht gekuifde
golfjes, met hun franje van zilverschuim, al huppelend voortstuwt,
de ranke booten, de zware schepen torschende alsof het speelgoed
ware, en al kabbelend de dijken kussende, aan wier voet de zachte
deining wegsterft? Is ze niet schoon, niet bekoorlijk schoon?--Maar
o, ze kan vreeselijk zijn, als ze opstaat in hare kracht, als hare
donkere golven zich opstapelen en in wilde woede het land bedreigen,
maar noode tegen dien aanval bestand, zoo vaak daarvoor bezwijkende....

Welke beelden rezen voor mijne verbeelding, terwijl ik, op het dek
staande, den breeden stroom overzag, waarin de boot een dubbel spoor
van spattend schuim trok. Ik zag mijn vriend aan, die geheel onder
de betoovering verkeerde van dit voor hem ongewone schouwspel, en
wiens blikken de schier eindelooze ruimte poogden te meten. "Schoon,
prachtig!" sprak hij, half voor zich, in de aanschouwing verzonken.

Ja, inderdaad schoon, antwoordde ik; in zijn aard niet minder schoon,
dan uwe bergen met hunne gletschers  en sneeuwvelden;--en toch, niet
zonder huivering kan ik haar aanzien, die schoone, verleidelijke,
wellustige rivier. Kent ge het wapen dezer provincie? Het vertoont,
op gouden veld, een leeuw van keel, ter halverlijve zich opheffende uit
azuren en zilveren golven, met het devies: Luctor et Emergo. Sprekender
wapen was daar nooit, welsprekender zelden. In dat beeld, in dat
devies, ligt de gansche geschiedenis van dit land, van dit volk. Luctor
et emergo, ik worstel en drijf boven:--voorwaar, het is Zeelands
lot en bestemming, van den beginne tot heden. Die worsteling hield
nimmer op: Goddank, ondanks wonden en verliezen en persende angsten,
mocht het tot heden het hoofd boven houden.


        Een handvol zeewier dreef door 't nat,
          Ten spel van wind en golven,
        Nu, 't moedig hoofd omhoog gebeurd,
          En dan, in 't schuim bedolven;

        Maar hobblende op den woesten vloed,
          En worstlend met zijn baren,
        Kwam 't eindlijk op een oeverplaat
          Als eilandje aangevaren.

        De stroom bespoelde 't met zijn slib,
          Die 't nu eens overdekte,
        En dan, aan de eene of andre zij,
          Tot waterboordsel strekte.

        De zee, in 't bruischen opgezet,
          Bewierp het met haar zanden;
        De slib bracht nieuwe planten voort
          Van zaad uit verre landen.

        Die planten vatten nieuwe slijk;
          Die, teelde weer gewassen;
        En 't hoopjen gronds won telkens aan
          Door 't stadige overplassen.


Zoo zijn ze ontstaan, die vele eilanden en platen en schorren,
in den wijden zeeboezem, waarin Rijn en Maas en Schelde hunne
wateren uitstortten. Zoo zijn ze langzamerhand gewassen; en eeuwen
bij eeuwen zijn voorbij gegaan, eer de grauwe weeke zandvlakte,
beurtelings door de wateren overstort, beurtelings zich opheffende
uit de golven, vastheid genoeg verkregen had om den plantengroei ten
bodem te verstrekken; eer het land hoog genoeg gerezen was om niet
bij iederen vloed weder weg te duiken in den schoot des oceaans. Toch
rijst het plekje gronds allengs, en dekt zich met een groen kleed;
maar in de hoog opschietende rietbosschen huist nog maar alleen
de listige otter, loerende op zijn schubbige prooi; op de vochtige
weiden hupt de kievit en nestelt de leeuwerik; en boven de wateren
en de gele zandige oevers zwiert de meeuw in breede kringen: van
ander, hooger leven nog geen spoor.--En wederom gaan eeuwen voorbij:
en daar komen, de groote stroomen afdrijvende in hunne prauwen, of
voorttrekkende langs de oevers, de bewoners van het hooge binnenland,
uit welke oorzaak dan ook hun geboortegrond verlatende om zich nieuwe
woonplaatsen te zoeken. En zij vestigen zich op de groene eilanden,
waar de welige weide hen lokt, waar in zee en rivier, in kreek en
poel, een rijke vangst den visscher loont; en zij bouwen er hunne
hutten op de opgeworpen terpen, om met gezin en have veilig te zijn
voor den wassenden vloed. Zoo neemt de mensch bezit van den grond;
hij weidt zijne runderen, en drijft zijn ploeg door het land; hij
verschalkt het konijn in het duin en den visch in den stroom; hij bouwt
zich vaste woningen, en richt zijne altaren op, en vermenigvuldigt
zich--tot somwijlen, onverwacht, de opgezweepte oceaan zijne bulderende
golven over het land jaagt, en hut en terp vernielt en de bewoners
wegspoelt met al hun have.... Maar toch, de worsteling is begonnen,
om niet meer te eindigen. Voet voor voet wordt de grond op de zee
veroverd, in eeuwenlangen kamp. Is een schor zoo hoog uit de golven
gerezen, dat het gras er wortel schiet en wier en bies het vette
slib terughouden bij deinende ebbe, dan duurt het niet lang of er
worden middelen beraamd, om dien wordenden grond voor goed aan het
water te ontwringen en ter bewoning geschikt te maken. Dan komen
de kloeke arbeidslieden en trekken, in lange rijen, op en neder,
en graven en delven: en waar zij gaan, wast de dijk omhoog, voet
voor voet, en stopt de plassen en werpt een dam op tegen de zee,
die zich terugtrekt, en, hoe onwillig ook, den mensch zijn buit
overlaat. Zoo sluit zich polder aan polder; de eilanden vergrooten
zich; de breede stroomen, die hen scheiden, slinken welhaast tot
smalle rivieren, tot kreken; straks worden ook zij, wegstervende in
het zand, zelven in land herschapen, of als onschadelijke meren en
wateringen ingesloten tusschen de dijken; verwijderde kusten naderen
tot elkander, eilanden hechten zich aan eilanden: steeds breidt het
vasteland zich uit, steeds krimpt het gebied der zee. Waar vroeger
de zoute wateren bruischten en de schepen voeren, daar verrijzen nu
de hoeven met boomgaard en hof, daar grazen de runderen, daar golft
het goudgele graan, daar beurt de kerk hare spits omhoog, omgeven
door de groep vriendelijke huizen. Luctor et emergo!

Maar de zee is een vijand, die nimmer sluimert, die geen rust gunt,
en altijd gereed staat te hernemen, wat hij niet dan gedwongen heeft
afgestaan. Zeeland kent zijne kracht, het geweld dier wateren, die het
van alle zijden omringen, die zijne eilanden omslingeren; het heeft
heugenis van menigen schrikkelijken dag, van menigen bangen nacht,
als de felle orkaan gierde door de zwarte lucht; als de opgezweepte zee
met donderend krijgsgeschreeuw hare golven tegen de schuddende dijken
joeg, tot ze eindelijk, ondermijnd, gebeukt, geteisterd, reddeloos,
scheurden, bezweken, en de wilde wateren met woest triomfgeklater
den polder binnen stroomden, in een oogwenk alles vernielende wat
arbeidzame vlijt en taai geduld hadden gewrocht, het vruchtbare land
herscheppende in een zouten plas.... Then chaos was come again! Dan
begon de worsteling van voren af aan; en wat, na lange jaren arbeidens
en zwoegens, in weinige oogenblikken verloren ging,--het duurde vaak
eeuwen, eer het weer ten deele kon herwonnen worden. Nog kunt gij ze
zien, op menige plek, de sombere gedenkteekenen dezer overwinningen
van het ontembare element: die vale, grauwe vlakten, half slijk,
half water, zich ter nauwernood boven de golven  beurende en telkens
overspoeld, van poelen en kreken doorsneden; die weeke zandbanken,
waarin de voet, die ze onvoorzichtiglijk betreedt, soms reddeloos
wegzinkt. Verdronken landen heet men ze: eenmaal stonden daar hoeven
en dorpen, graasde daar het vee, golfde daar het goudgele graan; nu
zijn het naakte wildernissen, naamlooze tusschendingen, door het water
half uitgeworpen, door het land nog niet aanvaard.... Geduld maar,
en ook hier zal de beschermende dijk het rijpende schor omsluiten,
zal de mensch zijn verloren eigendom hernemen, zal leven en welvaart
bloeien, tot... ja, tot dat alles wellicht weer verzinkt om nogmaals
boven te komen.... Luctor et emergo!

Een der treffendste episoden in die lange worsteling is wel de
ondergang van Reimerswael, de aloude stad aan de noord-oostelijke kust
van Zuid-Beveland, aan den linker oever der Ooster-Schelde. Allengs
van gehucht tot dorp, van dorp tot vlek gestegen, werd zij, in 1374,
door den Graaf-Hertog Albrecht van Beieren ommuurd en met stadsrechten
begiftigd. Sedert won zij in macht en voorspoed, en nam weldra hare
plaats in onder de goede, dat wil zeggen stemhebbende, steden van
Zeeland, die het recht hadden afgevaardigden naar de Staten van het
graafschap te zenden. De gunst der Landsheeren bleef haar verzekerd,
ook ondanks voorbijgaande uitspattingen van overmoed en al te dartele
vrijheidszucht, straks weder door boete en onderwerping verzoend. Zoo
deerde het der stede luttel, dat haar burgers, ten jare 1454, na een
dergelijk feit, 's Hertogen stadhouder, bersbeens, blootshoofds ende
in heur hemde, moesten te gemoet treden en hem genade smeeken voor hun
vergrijp tegen de hoogheid van mijnen genadigen Heere den Hertog: zulke
episoden behooren tot de bonte, levensvolle, dramatische geschiedenis
van elke middeleeuwsche stad.--In het begin der zestiende eeuw had zij
het toppunt van haar macht en voorspoed bereikt; in 1528 kreeg zij
van Keizer Karel V de vergunning, dat haar schepenen, in plaats van
driemaal 's weeks, ten gerieve der kooplieden dagelijks recht zouden
mogen spreken: wel een bewijs voor de levendigheid van het verkeer in
de bloeiende, rijke, weelderige koopstad. Ruim twintig jaren later,
in 1549, werd zelfs Koning Filips, met groote staatsie en pracht,
binnen hare muren als Graaf van Zeeland gehuldigd: maar toen had haar
toch reeds de eerste slag getroffen van het onverbiddelijk noodlot,
dat haar in 't eind verderven zou.

De vijfde November 1550 was weder een dier verschrikkelijke dagen in
de geschiedenis van Zeeland, waarin op nieuw de heete strijd om het
bestaan met den onverzoenlijken, onvermoeiden erfvijand moest worden
gestreden. Ditmaal gold het voornamelijk Zuid-Beveland, dat voor ver
het grootste gedeelte geheel werd overstroomd, en zelfs voor een deel
zijn met moeite gewonnen gebied weder aan de golven moest afstaan. Het
verdronken land van Zuid-Beveland, nog heden maar even den grauwen,
valen rug boven de wateren opheffende, getuigt nog altijd van dien
noodlottigen dag. Wel bleef ditmaal de stad zelve gespaard, maar
zij verloor haar gansche rechtsgebied, eene uitgestrektheid van ruim
duizend bunders, waarmede tevens aan een der hoofdbronnen van haar
bestaan, de zoutbereiding, een onherstelbare slag was toegebracht. Doch
de grimmige vijand liet niet af. In Januari 1551 hernieuwt hij zijn
aanval: de dijk, die de stad en het onmiddellijk daaraan grenzende
poldertje beschermt, bezwijkt; het water stroomt de stad binnen,
rijst tot twaalf voet hoog in de kerk, verwoest eene gansche straat,
vernielt alle zeeweringen. Wel wordt, met moeite en groote kosten,
de dijk weer hersteld; maar nauwelijks is dit geschied, of daar
buldert op nieuw de woeste aanvalskreet: den 2den en 3den November
1555 wordt de pas opgeworpen dam wederom vernield en de gansche omtrek
onder water gezet. Was het wonder, dat den burgers van Reimerswael
de moed ontzonk, en zij den dijk niet weder herstelden? Daar lag zij
nu, de ten ondergang gedoemde stad, in het midden der wateren, nog
maar alleen door haar eigen ringmuur beschermd. Doch die muur--hij
mocht een veilige beschutting zijn tegen vijandelijke benden: om den
vijand af te weeren, die nu Reimerswael bedreigde, daartoe bleek hij
onmachtig. Wederom in Januari, in het jaar 1557, blies de gierende
orkaan het sein tot de bestorming: daar rukten ze aan, als wilde
ruiterscharen, de schuimende golven, en wierpen zich op den trillenden,
schuddenden muur, met onwederstaanbaar geweld. Wat baatte tegenweer? De
muur stortte in, de poorten werden vernield: de zegevierende vijand
trok de stad binnen, en verwoestte in weinige uren kerken, kloosters,
het stadhuis, het meerendeel der huizen.... Reimerswael was bijkans
in een puinhoop herschapen.--Toch de moed niet ganschelijk verloren;
de hand aan het werk geslagen, hersteld wat te herstellen was. Zoo
herrees zij weder, de fel geteisterde stad: maar zie, op den 31sten
Augustus des volgenden jaars, tast haar een andere, niet min geduchte
vijand aan. In de weinige, nog overgebleven zoutketen ontstaat,
men weet niet door welke oorzaak, brand: het vuur breidt zich uit,
wint in kracht, grijpt met felle woede rondom zich--en drie vierde
gedeelte der stad ligt in de asch.....


       "Denn die Elemente hassen
        Das Gebild der Menschenhand."


mompelde mijn vriend, luisterende naar dit somber verhaal.

Ja, het is waar, dat diepzinnige woord des dichters: wel haten zij
de schepping der menschelijke kunst, de ruwe krachten der natuur,
hernam ik; het bleek ook hier. Want mijne treurige geschiedenis is nog
niet ten einde. In Februari 1561, in September 1563, hernieuwt de oude
vijand zijn aanval, en laat op nieuw, in schromelijke verwoestingen,
de teekenen van zijn zegepraal achter. Nu, reddeloos en hulpeloos,
gaf zij den ongelijken strijd op, de arme stad. Haar onvermijdelijken
ondergang voor oogen ziende, onmachtig dien af te wenden, richt zij
zich in 1564 met een bede om hulp tot de Staten van Zeeland, tot
's Konings stadhouder, den Prins van Oranje. Doch de regeering, als
ware het in de zoo herhaalde rampen, die de stad getroffen hadden, een
soort van godsgericht ziende, en haar toestand onredbaar oordeelende,
sluit het oor voor den noodkreet der stervende, en wijst haar terug
met de koele vermaning dat zij zich zelve helpen moest, zooals zij
best kon. Zich zelve helpen! Maar het ontbrak haar aan alles, want van
haar vroegere welvaart was geen spoor meer over; slechts flauwelijk en
met groote moeite, kon zij de rest van haar armzalig leven verdedigen
tegen den vijand, aan wiens genade zij nu was overgeleverd. En hij,
van zijne prooi gewis, haastte zich niet; hij behoefde zich niet
meer in te spannen om de verloren stad te verderven: met spottende,
tergende wreedheid, liet hij haar over aan haar onontkoombaar lot,
aan haar langen doodstrijd. Van nu geen nieuwe watervloeden meer,
geen geweldige worstelingen meer op leven en dood, tusschen den
mensch en de krachten der natuur: neen, een langzaam wegsterven,
alleen verhaast door andere rampen.

Daar waren zware tijden voor geheel het vaderland aangebroken,
en Zeeland had daarin ruimschoots zijn deel. Zuid-Beveland, nog
door de Spanjaarden bezet, maar van alle kanten door de schepen der
Geuzen omsingeld en bedreigd, leed bitter zwaar van de lasten des
oorlogs. Daar tastte, in het laatst van 1573, eene afdeeling van
het Geuzenleger Reimerswael aan, en vermeesterde haar, na korten
wederstand. Maar wat zou men met de gewonnen veste uitvoeren? Zelf
haar te houden, was onmogelijk; den vijand gunde men haar ook niet:
zoo werd de stad door de ruwe bende in brand gestoken en weder
verlaten. En sedert zinkt zij, langzaam, al dieper en dieper, zoo
als de onvoorzichtige wegzinkt in het weeke welzand aan den oever
der zee. Ontmanteld, ontvolkt, tot een schamel dorp gekrompen, doet
zij zelve, in hare uiterste vernedering, afstand van haar rang als
stad, van haar recht om met de vier andere goede steden van Zeeland
ter Statenvergadering te verschijnen. Zoo sleept zij, in ellende
en armoede, haar kommerlijk bestaan voort tot 1631. In September
van dat jaar werd, in het naburige Slaak, dat merkwaardige gevecht
tusschen de spaansche en de staatsche vloten geleverd, door Vondel
in een prachtig gedicht verheerlijkt, en waarbij een groot aantal
spaansche krijgslieden in handen der Zeeuwen vielen. De regeering
vond goed, die krijgsgevangenen, ruim vierduizend in getal, op te
sluiten in het afgelegen dorp, dat eenmaal Reimerswael was geweest;
maar de weinige arme inwoners, op deze gasten niet gesteld, verlieten
nu hunne woonplaats en trokken elders heen, meest naar Tholen. Zoo
bleef de plek verlaten achter, den winden en golven ten prooi, tot
eindelijk, in 1634, op last der Staten-Generaal, de straatsteenen,
alles wat van de vroegere rijke koopstad was overgebleven, in openbare
veiling werden verkocht: de opbrengst dier verkooping--ruim duizend
gulden--werd tusschen de schuldeischers der stad, bij preferentie,
verdeeld!--Dat was het einde van Reimerswael; voor haar faalde het
zeeuwsche devies: zij heeft geworsteld, maar is bezweken. En nog heden,
wanneer bij ebbe de gele zandvlakte droogvalt, herkent men de plek,
waar eenmaal de stad heeft gestaan, de fondamenten der weggespoelde
huizen, den loop der uitgewischte straten: ontroerende sporen van
ondergegaan leven, als de voetstappen dier voorwereldlijke vogelen,
voor immer afgedrukt in het slijk.

En zij is de eenige niet die aldus onderging. Onder de kalme,
lachende, stralende oppervlakte dezer breede wateren slaapt menig vlek,
menig dorp, menige hoeve. Ook hier zou, op menige plek, voor u dat
aangrijpende visioen kunnen rijzen, zoo schoon door Heine geschilderd:


    ... tief im Meeresgrunde,
    Anfangs wie dämmernde Nebel,
    Jedoch allmählich farbenbestimmter,
    Kirchenkappel und Thürme sich zeigten,
    Und endlich, sonnenklar, eine ganze Stadt,
    Alterthümlich niederländisch,
    Und menschenbelebt.
    Bedächtige Männer, schwarzbemäntelt,
    Mit weiszen Halskransen und Ehrenketten,
    Und langen Degen und langen Gesichtern,
    Schreiten über den wimmelnden Marktplatz
    Nach dem treppenhohen Rathhaus,
    Wo steinerne Kaiserbilder
    Wacht halten mit Scepter und Schwert.
    Unferne, vor langen Häuserreihn,
    Wo spiegelblanke Fenster
    Und pyramidisch beschnittene Linden,
    Wandeln seidenrauschende Jungfern,
    Schlanke Leibchen, die Blumengesichter
    Sittsam umschlossen von schwarzen Mützchen
    Und hervorquellendem Goldhaar.
    Bunte Gesellen, in spanischer Tracht,
    Stolzieren vorüber und nicken.
    Bejahrte Frauen,
    In braunen, verschollnen Gewändern,
    Gesangbuch und Rosenkranz in der Hand,
    Eilen, trippelnden Schritts,
    Nach dem groszen Dome,
    Getrieben von Glockengeläute
    Und rauschendem Orgelton.


Verwondert het u nog, dat bij een blik op deze schoone, vroolijk
lachende rivier, weemoedige gedachten, sombere beelden, in mijnen
geest oprijzen? Toch, wat ook in den fellen strijd verloren ging,
meer bleef behouden en werd gewonnen. Nog staven wij de oude spreuk:
Luctor et emergo!

Zwijgend staarden wij een poos op het dartel spel der schuimende
golven, door de zon met fonkelende diamanten overstrooid.

"En het volk, dat dit land bewoont?" vroeg mijn vriend.

Het draagt den stempel van zijn land. Open en rond, vrijheidslievend
en onversaagd tot vermetelheid toe, ondernemend en kloek van zin:
zoo heeft het zich getoond in de beste dagen zijner geschiedenis, en
van die deugden is het nog niet geheel ontaard. Van kindsbeen af met
het water vertrouwd, dat hen van alle zijden omgaf, voelden de rappe,
forsche Zeeuwen zich op de stroomen niet minder te huis dan op het
land: visscherij, zeevaart, handel, kaapvaart ook, waren van oudsher
hunne geliefkoosde bezigheden. Zeeuwsche matrozen vormden voor een
goed deel de bemanning van 's Lands vloot; eene gansche reeks der
uitnemendste vlootvoogden en zeehelden was uit Zeeland afkomstig. In
de bange jaren der groote worsteling bleven de Zeeuwen niet achter;
en deze wateren en deze eilanden waren getuige van menig heldenfeit,
van menigen bloedigen kamp, ook met ongelijke krachten tegen de
overmacht bestaan. Met hunne ranke vliebooten zwierven de zeeuwsche
kapers en geuzen, de zeeuwsche ballingen, op de stroomen en langs de
kusten rond, en tastten den vijand aan waar zij hem vonden; als het
schelpdier aan de klip, hechtte zich de kleine boot aan het zware
zeekasteel, en liet niet af voor de trotsche galei in de warrelende
golven was verzonken, of aan den hoogen mast het oranjevendel den
koninklijken standaard vervangen had. Ook op de zeeuwsche wateren
heeft het in dien tachtigjarigen kamp geschuimd, gedonderd en gestormd;
onder al deze rivieren, stroomen en kreken bijna geen enkele, die niet
meer dan eenmaal was roodgekleurd door het bloed van vriend en vijand,
van landzaat en vreemdeling. Zoo werd de aan de zee ontwoekerde grond,
de steeds met ondergang bedreigde en juist daarom te vuriger beminde
vaderlandsche grond, ook vrijgevochten van onrechtmatigen dwang,
van het juk der vreemden, ondragelijk voor den kloeken, vrijen
man, die zich zelven, in eeuwenlange worstelingen met de natuur,
zijn land geschapen had. Het waren geduchte vijanden, die zeeuwsche
waterleeuwen, met wie niet te spotten viel: dat ondervonden, op hun
beurt, Spanjaarden, Engelschen en Franschen. Maar het waren ook
trouwe vrienden, wier hart hun op de tong lag, wier ontvankelijk
gemoed vatbaar was voor de edelste en zachtste indrukken: echte zonen
van hun land, eenvoudig en vriendelijk, ongekunsteld en zachtmoedig,
maar eenmaal in toorn ontbrand, vreeselijk in hun kracht, te duchten
in hun wraak.....

Eene eigenaardige beweging op het dek deed ons opzien: Vlissingen
was in het gezicht.



II.

Tegen den grijsachtig blauwen, met een lichten nevel half oversluierden
hemel, aan welks benedenrand, onbewegelijk, donkere wolkgevaarten
hingen; tegen de grijsgroene golven van den onoverzienbaren stroom,
samenvloeiende met de zee,--teekenden zich de blanke en roode zeilen
der schepen, de zwarte palen der steigers en hoofden, de donkerbruine
muren, scherp af. Voorts een stuk strand, stralende in het zonnelicht;
een paar kerktorens en spitsen; de roode daken der huizen, half
wegduikende achter het groen eener lange, statige boomenrij.

"Zachtjes aan!" riep de kapitein der boot, en zij, gehoorzaam aan
dat bevel, haar gang vertragende, lag weldra stil, dansende op de
golven. Wij daalden in eene sloep, en stapten kort daarna aan land,
aan een zwarten steiger, beklommen de vochtige, glibberige trappen,
en gingen onder een soort van donker gewelf door. Aan het einde stond
een politiebeambte, die beleefdelijk verzocht, onze papieren te mogen
zien. Alles was in orde, en wij traden Vlissingen binnen.

Vlissingen maakt geen prettigen indruk. Het is stil in de straten,
stil op de met fraaie boomen beplante kaaien en grachten; de beminnaars
der oud-hollandsche architectuur zullen hier echter menig geveltje
opmerken, dat van den frisschen kunstzin, den naïeven smaak der
vaderen getuigt. Hier althans zoekt gij ze vergeefs, die lange
reeksen eenvormige, wit of geel gepleisterde, met ornamenten van
koekebakkersdeeg beplakte huizen, waarin de bouwstijl onzer dagen,
naar het schijnt, zijne hoogste uitdrukking vindt. De heerschende
kleur is hier donkerrood, met al de schakeeringen die de tijd
daaraan geven kan, en voorts afgewisseld door versieringen in
witten of grijzen steen. Teekenachtig genoeg doen zij zich voor,
die bont gekleurde huizen, met hunne fantastische, spitse gevels,
in wier versiering en uitmonstering de smaak en de luim--niet altijd
de schoonheidszin--van eigenaar of bouwmeester zich vrij spel gunde;
teekenachtig genoeg, vooral wanneer de zonnestralen, spelend tusschen
het gebladert, grillige licht- en schaduwpartijen op de muren schetsen
en de roode en gele steenen met warme tinten kleuren. Vroeger, en
nog tot voor korten tijd, hadden de meeste huizen, op de met een
hekje afgesloten stoep, een houten bank, waarop de bewoners zich des
avonds, na afloop van den dagelijkschen arbeid, nederzetten om te
rooken, te kijken en wat met elkander te keuvelen. Tegenwoordig zijn
die banken, te Vlissingen zoowel als in andere nederlandsche steden,
verdwenen; waartoe zouden ze ook dienen? De zeden zijn zeer veranderd;
vooral is het zoo eigenaardige buurtleven der vroegere steden geheel
verdwenen. Tegenwoordig staat ieder zoo veel mogelijk op zich zelven;
men bemoeit zich niet meer met zijne allernaaste buren, als het niet
tevens toevallig goede bekenden zijn; wat is er nog gemeens tusschen
de bewoners derzelfde straat, derzelfde wijk? Onze vaderen dachten
daar anders over; in hun tijd bestond er nog een echt volksleven,
waarvan nu bijkans geen spoor meer over is, dat zich in een rijkdom
van allerlei vormen openbaarde en zich om tallooze middelpunten
samentrok: middelpunten, die weer door allerlei banden onderling
verbonden waren. Zoo had ieder, als van zelf, een hem aangewezen kring,
waarin hij zich bewoog, waarin en waarmede hij werkte, waaraan hij door
persoonlijke herinneringen, door traditioneele banden van belang, van
sympathie, van gemeenschappelijk streven, nauw verbonden was. Dat alles
heeft opgehouden: de innige, organische samenhang der maatschappij
is verbroken; men gevoelt wel het gemis, maar het zal moeite genoeg
kosten, eer de roekeloos verscheurde banden weer zijn aangeknoopt.

Verwondert het u, dat wij, door deze ouderwetsche stad wandelende,
in gedachte worden teruggevoerd naar den goeden ouden tijd? Vlissingen
toch heeft heugenis van oude dagen. Voert het niet in zijn wapen een
zilveren flesch of kruik op een veld van keel, ter herinnering aan de
flesch van den heiligen Willebrord, die, naar sommigen beweeren, nog
op het stadhuis bewaard wordt? Ge haalt ongeloovig de schouders op. Nu
ja, we weten het wel, dat het tegenwoordige Vlissingen, ten tijde
van Willebrord, nog zeer ver te zoeken was; dat het zelfs meer dan
twijfelachtig is, of het sedert lang geheel verdwenen Oud-Vlissingen,
hoezeer vele eeuwen ouder dan de tegenwoordige stad, in die dagen
reeds bestond. Maar Vlissingen mag daarom wel de herinnering bewaren
aan dien eerbiedwaardigen apostel, die ook in deze streken het
Evangelie predikte, en op Walcherens bodem--in de heidensche tijden,
heilige grond--het kruis plantte, waarvan ook hier een nieuw leven
zou uitgaan. Voor 't overige behoeft de stad zich geen verleden te
dichten; zij heeft zich door eigen daden, in de historie des lands
een roemrijken naam verworven, dien niemand haar betwisten kan.

Het was in de eerste dagen van April 1572. Het gerucht der inneming
van Den Briel was ook tot Vlissingen doorgedrongen, en had ook daar
de gemoederen in beweging gebracht. Maar er was meer. Aanstonds na
de verovering van Brielle, had Lumey Jan van Cuyck, Heer van Herpt,
naar Vlissingen gezonden om ook daar eene omwenteling tot stand te
brengen. De stad was, op dat oogenblik, in zeer onvoldoenden staat
van tegenweer; maar Alva--wel wat laat--het groot gewicht van deze
vesting, die den mond der Schelde beheerschte, beseffende, had haastig
de noodige maatregelen verordend om haar tegen een mogelijken aanval in
veiligheid te stellen. De kolonel Osorio de Angulo had last ontvangen,
zich met drie vendelen spaansche krijgers van Breda naar Vlissingen te
begeven; de ingenieur Scipio Hampi was er reeds aangekomen, om met den
meesten spoed den bouw eener citadel te voltooien, waarmede bereids
een aanvang was gemaakt, ten einde die van Vlissingen in bedwang to
houden. Het hervatten der werkzaamheden aan deze citadel was juist niet
geschikt om die van Vlissingen--een volk, opgewassen in vrijheid, rad
ter hand en geneigd "het doen aan 't dreyghen te knoopen"--tot kalmte
te stemmen, en Cuyck, die wist dat voor 't minst een deel der burgerij
op zijne hand was, deed, vooral in overleg met den burger-hopman
Glaude Willemsz., het zijne om de gemoederen nog meer op te winden.

Den zesden April, in den vroegen morgen van den eersten Paaschdag,
verschenen de spaansche foeriers in de stad, om de noodige schikkingen
te maken voor de huisvesting der troepen van Angulo. Hunne komst deed
de spanning nog toenemen; Cuyck en zijne vrienden begrepen, dat er
geen tijd meer te verliezen was. In de stad heerschte de grootste
opgewondenheid. Op het stadhuis was de regeering vergaderd, met de
foeriers overleggende wat te doen stond. Een deel der burgerij had zich
ter kerke begeven; maar het waren niet de heilige herinneringen van
den grooten feestdag, die hunne harten vervulden. De pastoor hield,
zegt men, een preek over de verlossing der kinderen Israëls uit de
egyptische slavernij; en hij nam daaruit aanleiding, zijn toehoorders
te vermanen, de Spanjaarden niet in de stad toe te laten. Op het hoofd
aan de rivier stond een dichte drom volks, uitziende naar de schepen,
die, ten getale van zeventien, met de spaansche vendelen aan boord,
naderden. Onder die schare bevond zich ook Cuyck, die den opgewonden
menigte den stouten raad gaf, naar het stadhuis te trekken, en voor
de Spanjaarden de poorten te sluiten. Die raad vond gehoor; onder
de kreten: "Verraad! verraad! de Spanjaarden komen!" stroomde de
menigte naar 't stadhuis, onder weg vermeerderd door de burgers, die,
mede vrij opgewonden, uit de kerk kwamen, en zich aanstonds bij haar
voegden. "Weg met de Spanjaards!" klonk het van alle kanten; en de
pogingen der regeering om het wassende rumoer te stillen, baatten niet.

In hare verlegenheid, zond zij haastig naar Middelburg, om den
stadhouder van Zeeland, Antonie van Bourgondië, Heer van Wackene,
die, in de kerk vernemende  wat er gaande was, zich onmiddellijk te
voet naar Vlissingen spoedde. Inmiddels had de verbitterde menigte,
na de weigering der regeering om de sleutels van het kruithuis over
te geven, de deur opengebroken, zich van het geschut meester gemaakt,
en de kanonnen op de wallen tegen de schepen gekeerd. Deze lagen nog
op de reede, wachtende op het getij, om de haven binnen te loopen;
Cuyck vermaant het volk, het reeds begonnen werk zonder aarzelen te
voltooien: geschiedde dit niet, tastten zij nu niet krachtig door,
de straf voor de gepleegde rebellie zou dan niet uitblijven. Een
matroos biedt zich aan, voor een drinkgeld, het eerste schot te
doen; Cuyck geeft hem twee daalders; de man loopt naar het rondeel,
en vuurt het grootste kanon af. De kogel treft den mast van een der
schepen. De Spanjaarden, niet wetende wat dit te beduiden heeft,
zenden een man af, die al zwemmende den wal bereikt, en vraagt wat
deze vreemde ontvangst beteekent. "Wij willen geen Spanjaarden meer,
luidt het antwoord; zij mogen keeren van waar ze gekomen zijn." De
man belooft dat dit gebeuren zal, en verzoekt dat men niet meer zal
schieten. En inderdaad: Angulo wendt zich tot den stadhouder; en
deze, die vergeefs gepoogd had, de menigte tot bedaren te brengen,
geeft zijne toestemming dat de schepen weder vertrekken, en keert
ook zelf naar Middelburg terug, straks gevolgd door de foeriers, en
door Hampi met zijne onderhoorigen. De omwenteling was volbracht;
Vlissingen was de eerste nederlandsche stad, die geheel uit eigen
beweging, zonder vreemde hulp, de Spanjaarden had verdreven en
de zijde van Oranje gekozen. De vier burger-hoplieden, Jacob de
Zwijger, Glaude Willemsz., Pieter de Geldersman en Hendrik van Baerle,
namen nu de verdere leiding der beweging op zich, en stelden, in een
uitvoerig verweerschrift, de redenen van hun verzet te boek. De zoo
onvoorzichtiglijk aan haar lot overgelaten stad bleef in handen der
patriotten, en alle pogingen, later aangewend, om door geweld, bij
verrassing of ook wel door verraad, de zoo belangrijke vesting voor
den Koning te herwinnen, mislukten; daarentegen speelden haar kloeke
burgers een zeer gewichtige rol in de vaak bloedige worstelingen,
waarvan met name de provincie Zeeland jaren lang het tooneel was.

Wandelen wij even de stad door. Elke goede middeleeuwsche gemeente of
poorterije had twee groote middelpunten, waarom zich haar godsdienstig
en staatkundig leven samentrok: de kerk en het raadhuis. Het is niet
meer dan billijk, dat ons eerste bezoek deze gebouwen geldt.

Wij staan voor de Oude of Groote kerk, weleer aan Sint-Jacobus gewijd,
en in 1328, onder de regeering van Graaf Willem III, gebouwd. Als alle
oorspronkelijk katholieke kerken, later voor de hervormde eeredienst
ingericht, heeft ook deze haar eigenlijk karakter verloren en maakt
een onaangenamen indruk: een natuurlijk gevolg van het gemis van allen
samenhang tusschen de inrichting en de tegenwoordige bestemming van
het gebouw. Deze misstand valt hier te meer in 't oog, omdat men den
zonderlingen inval heeft gehad, waarschijnlijk zuinigheidshalve,
een van de kruispanden door een muur van het lichaam der kerk
af te scheiden en voor de engelsch-episkopaalsche gemeente in te
richten. In de Groote kerk trokken een paar graftomben, door hare
zonderlinge opschriften, mijne aandacht. Het eene monument is gewijd
aan een vlissingschen burgemeester, Jan Lambrechtsen Coolen geheeten,
die tevens bewindhebber was der Oost-Indische Compagnie en den 9den
Maart 1619 overleed. Deze waarschijnlijk rechtzinnig gereformeerde
burgemeester heeft zich een grafschrift laten vervaardigen, dat een
strenggeloovige Boeddhist niet zou kunnen verbeteren: Esse nihil
mundum nisi vana insomnia, zoo luidt de aanhef van dit grafschrift:
De wereld is niets dan een ijdel droombeeld; eene toespeling op 's
mans devies: Omnia mundus, het is al wereld.--Maakt dit epitaphium
een weemoedigen indruk, geheel anders wordt ge gestemd bij het
lezen van het opschrift op een ander monument, ter nagedachtenis
van den Engelschman Daniel Octavius Barwell, die in 1779, bij het
verongelukken van het schip Woestduin, op de kust van Walcheren, is
omgekomen. Behalve deze bijzonderheid, verhaalt men nog van hem dat
hij driemaal begraven werd: eerst te Westkapelle, waar het lijk was
aangespoeld; vervolgens te Vlissingen, waarheen het op verlangen der
familie werd overgebracht; en eindelijk, omdat men de toen aangewezen
rustplaats nog niet eervol genoeg oordeelde, in deze kerk, waar hem een
gedenksteen werd opgericht. Het is goed dat wij ons herinneren, hoeveel
moeite het heeft gekost om voor dezen doode een hem passende laatste
woning te vinden: dit zal ons helpen het grafschrift te verstaan, dat
van Daniel Octavius Barwell getuigt, dat hij, door zijne vele deugden
en begaafdheden, niet slechts de lust en vreugde zijner vrienden was,
maar dat het geheele menschelijke geslacht--tota gens hominum--in
hem een sieraad verloren heeft. Voorwaar, als wij dit lezen, keeren
wij ons maar weer tot de spreuk van den ouden Lambrechtsen Coolen:
het is al wereld!

Aan deze kerk, of liever aan haar later bijgebouwden toren, hecht zich
het verhaal uit de jongensjaren van De Ruyter, het bekende verhaal van
zijn roekelooze torenbeklimming. De herinnering aan den grooten zeeheld
is hier, in zijne geboortestad, nog niet geheel ondergegaan. Voor
ruim dertig jaren heeft men, aan de haven, een standbeeld voor hem
opgericht, dat, helaas, juist niet strekken kan om den ondeugenden den
mond te stoppen, die beweeren dat het ons volk aan eigenlijken zin
voor de plastische kunst mangelt. Waarom heeft men ook den held met
het aangezicht naar de stad, in plaats van naar de zee, gekeerd? Doch
hoe dit zij, zonder een zeker gevoel van eerbied en sympathie, van
liefde had ik bijna gezegd, ziet geen rechtgeaard Nederlander dit
standbeeld aan. Want, ziet ge, De Ruyter is bij ons de populaire held
bij uitnemendheid. Dat dankt hij niet alleen, niet in de eerste plaats
zelfs, aan zijne militaire bekwaamheden, aan zijn krijgsmansgenie,
aan zijne overwinningen;--anderen komen hem, dunkt mij, hierin vrij
wel nabij;--neen, dit dankt hij hoofdzakelijk aan zijn karakter als
mensch; hieraan, dat hij, om het met één woord te noemen, ondanks
zijn heldendaden en te midden van al zijn grootheid en glorie, tot
zijn dood toe, een echt hollandsch burgerman is gebleven. Ons volk nu
is burgerlijk in merg en been; en het streelt den eerzamen burgerman,
in een zoo beroemd en doorluchtig personage als De Ruyter zijn gelijke
te kunnen zien. En inderdaad, dit is geene aanmatiging. De Ruyter is
de echte type van onzen oud-hollandschen, degelijken burgerstand,
in wien al de deugden en goede eigenschappen van dien stand op het
volkomenst vertegenwoordigd zijn, zonder dat ook de eigenaardige
keerzijde van dat karakter geheel ontbreekt. De Ruyter zou, ondanks
zijn hertogstitel en ridderlint, zeker eene ongelukkige figuur hebben
gemaakt onder de edellieden aan het hof van Lodewijk XIV: en dat is
hem, den gewezen jongen uit de lijnbaan, niet kwalijk te nemen; maar
wat hem tot groote eere strekt, wat voor de gezonde degelijkheid zijner
natuur pleit, is dat hij nooit heeft willen schijnen wat hij niet was;
dat hij nooit de allures van een geboren hertog heeft aangenomen;
nooit reden heeft gegeven, hem een parvenu te schelden. Dat is iets
groots; dat was, ook in zijn dagen, iets niet zoo alledaags, dat het
volk, de kern der burgerij, dit niet zou hebben opgemerkt en op prijs
gesteld, hem daarom niet zou hebben liefgekregen boven vele anderen,
die toch weinig minder voor het vaderland hebben gedaan dan hij, maar
wien nooit die algemeene, die blijvende populariteit ten deel viel.

Van de andere kerken van Vlissingen valt volstrekt niets te zeggen. Wij
wandelen dus voort, en staan voor het stadhuis, een eenvoudig gebouw,
dat zich, behalve door zijn arduinsteenen gevel, door niets bijzonders
onderscheidt, en dat dan ook oorspronkelijk niet voor stadhuis was
bestemd. Vroeger had Vlissingen een vrij wat statelijker raadhuis,
dat in 1594, naar het voorbeeld van dat van Antwerpen, werd gebouwd,
en meer dan twee eeuwen lang de trots en roem der stad was. Maar
dit monument van Vlissingens grootheid ging onder in de bange dagen
van 13 en 14 Augustus 1809, toen de destijds fransche stad door de
engelsche vloot werd gebombardeerd. Op de omwenteling van 1795,
ook door de meerderheid van Vlissingens burgerij met zoo dwaze
ingenomenheid begroet, waren bittere en zware tijden gevolgd. Al
aanstonds had de stad fransche bezetting gekregen; en toen Napoleon,
nog als eerste consul, haar bezocht, had hij met zijn genialen blik
onmiddellijk het uitnemend maritiem en strategisch gewicht van deze
prachtige havenstad, de sleutel der Schelde, doorzien. In zijne
verstrekkende ontwerpen was ook aan Vlissingen eene belangrijke rol
toebedeeld, en zij moest daarvoor geschikt worden gemaakt. Op zijn
last werden groote vestingwerken aangelegd, kazernen, magazijnen,
werven gebouwd: de stad in eene wapenplaats herschapen. Wat beteekende
het, of zij haar sierlijken krans van lusthuizen en buitenplaatsen
moest missen, en haar omtrek in een woestijn veranderd werd? Wat
deerde het, of haar handel wegstierf, en haar welvaart wegslonk met
den dag? De imperator had andere dingen met haar voor: zij moest
hem geheel toebehooren. Bij het hem afgeperst verdrag van Parijs
van 11 November 1807, stond de Koning van Holland, Vlissingen aan
Frankrijk af; en met kracht werd nu aan de werken voortgearbeid. Maar
ook de engelsche regeering hield het oog op dit punt gevestigd. Was
Napoleon onbepaald gebieder over het vasteland van Europa, zij hield
den schepter der zeeën in de vuist geklemd, en zou wel zorgen, dat
haar die niet ontwrongen werd. Zoo verscheen, in de eerste dagen
van Augustus 1809, een engelsche scheepsmacht voor Vlissingen; en
na eenige schermutselingen en vergeefsche onderhandelingen, begon in
den namiddag van 13 Augustus, het bombardement, dat, met zeer kleine
tusschenpoozen, aanhield tot twee uur in den nacht van 14 op 15,
en zoo ontzaggelijke schade aanrichtte. Drie kerken, het raadhuis en
eene menigte andere gebouwen waren of vernield of reddeloos beschadigd;
geen twintig huizen in de stad bleven geheel ongedeerd. Vlissingen viel
in de handen der Engelschen, die het echter spoedig weer ontruimden;
het bleef in de macht der Franschen tot in het voorjaar van 1814.

Op het stadhuis toonde men ons een fraai bewerkte zilveren flesch of
kruik, in den stijl der renaissance; volgens de legende zou deze kruik
van Willebrord afkomstig zijn. Aandoenlijker herinnering hecht zich aan
een zilveren beker, mede hier bewaard. Naar men zegt, zou deze beker,
in den spaanschen tijd, door de uitgeweken fransche Calvinisten,
die hier in een kelder hunne godsdienstoefeningen hielden, bij het
Avondmaal zijn gebruikt. Ook bevindt zich hier op het stadhuis de
zilveren toren, de zoogenoemde Bossche-toren, door Frederik-Hendrik
ten geschenke gegeven aan den vlissingschen snijdersgezel, Pieter
Janssen, die, in den vroegen morgen van den 14n September 1628,
nog eer de stad zich had overgegeven, binnen 's Hertogenbosch sloop,
en het oranjevaandel op den toren van de Sint-Janskerk plantte.

Ruim zoo statelijke vertooning als het stadhuis met zijn arduinsteenen
gevel, maakt het huis daar tegenover, in de wandeling het Beeldenhuis
genoemd, naar de standbeelden, waarmede de gevel van dit in meer of
min pseudo-klassieken stijl opgetrokken gebouw prijkt. Dit huis houdt
er eene legende op na; vreemd genoeg, niet waar, voor een gebouw,
dat waarschijnlijk niet veel ouder is dan eene eeuw, althans naar
den bouwstijl te oordeelen. Naar men verhaalt, zouden de twee huizen,
het Beeldenhuis en het tegenwoordige stadhuis, gebouwd zijn door twee
zwagers, waarvan de een, de stichter van het Beeldenhuis, zich ophing,
uit spijt dat zijn schoonbroeder een fraaier huis dan het zijne had
gebouwd. De man was het slachtoffer van een verkeerden smaak: het
Beeldenhuis wint het, als architectonisch kunstwerk, stellig van het
stadhuis. Op denzelfden dag, waarop de eigenaar zoo ongelukkig aan
zijn einde kwam, viel een der vier standbeelden, die op de kroonlijst
waren geplaatst, naar beneden en brak in stukken. Een ander beeld,
in de plaats van het eerste gesteld, werd door den bliksem ter aarde
geworpen. Een derde was niet gelukkiger: bij het bombardement van 1809
werd het door een engelschen kogel verbrijzeld. Sedert heeft men er
van afgezien om de beeldengroep volledig te maken; het voetstuk aan
den eenen hoek is en blijft ledig. Aldus de legende.

Er is nog een ander huis in Vlissingen, waaraan zich eene legende
hecht: het zoogenaamde Prinsenhuis, tegenwoordig een koffiehuis. Dit
huis zou op last van Prins Willem van Oranje zijn gebouwd, om hem
ten verblijve te strekken; en wel met de steenen afkomstig van
Alva's onvoltooide citadel, die de Vlissingers zich hadden gehaast,
dadelijk na de gelukkig volbrachte omwenteling, tot den grond af
te breken. In den tuin van het Prinsenhuis werden, naar men zegt,
de eerste aardappelen in Zeeland gepoot.

Wij brachten den avond door in de militaire sociëteit, waar wij door
een der officieren waren geïntroduceerd. Natuurlijk liep het gesprek al
spoedig over Vlissingen, over haar tegenwoordigen toestand, over haar
vooruitzichten. Mijn vriend had zijne verwondering te kennen gegeven,
dat eene zoo bij uitnemendheid gunstig gelegen stad, met eene zoo
prachtige haven, blijkbaar zoo in verval verkeerde.--"Gijlieden zijt
toch een zonderling volk, zeide hij. Uwe grootste koopsteden liggen
midden in het land, en gij geeft schatten uit om ze, op eenigszins
behoorlijke manier, met de zee in gemeenschap te brengen. Inmiddels
hebt ge hier een haven, zoo ruim en goed gelegen als ge maar wenschen
kunt, door de natuur zelve aangewezen--en die laat gij ongebruikt
liggen."

"Zacht wat, werd hem geantwoord. Voor eene koopstad is zeker een
haven noodig; maar een haven alleen maakt nog geene koopstad. Het
ontbreekt hier aan allerlei zaken, die voor eene koopstad even
onmisbaar, ja nog onmisbaarder zijn dan een haven: in de eerste
en voornaamste plaats aan kapitaal. Bedenk ook, dat Vlissingen aan
een verloren uithoek des lands ligt, verre verwijderd van de groote
middelpunten van handel en verkeer; en dat, althans in onzen tijd,
geen handel van beteekenis mogelijk is, waar de middelen tot snelle
en ver verbreide gemeenschap ontbreken. Vroeger was dat anders; en
toen was Vlissingen ook inderdaad eene niet onbelangrijke koopstad;
de teekenen van haar welvaart vindt ge nog in meer dan een harer
oude woonhuizen. Boven de deur eener woning in deze stad staat deze
Bijbeltekst: "Hoe zit die stad eenzaam, die vol volks was; zij is als
eene weduwe geworden!" En daaronder leest men het bemoedigend woord:
"Het zal beter gaan."--Welnu, dat woord geeft zeer getrouw de stemming
weder, waarin men thans hier verkeert. Het zal beter worden; eene
andere, schoone toekomst gaat voor Vlissingen open. Onze prachtige
haven zal niet langer afgezonderd blijven: een nieuw kanaal zal de
stad met Middelburg verbinden; een spoorweg zal niet alleen eene
rechtstreeksche gemeenschap openen met de hoofdstad, maar ook met
Noord-Brabant, en daardoor met Duitschland en het groote europeesche
spoorwegnet. Al deze werken, zoowel als die aan onze haven, naderen
hunne voltooiing; zijn zij eenmaal voltooid, dan zal de handel zich
hier heen verplaatsen, dan zal het kapitaal toevloeien, dan zal
Vlissingen, zooveel gunstiger dan Antwerpen gelegen, de mededingster
van de Scheldestad worden, en haar overvleugelen. Dat is alles maar
een kwestie van tijd."

Wij wachtten ons wel, de hooggespannen verwachtingen van onzen nieuwen
kennis tegen te spreken, en konden ons nog beter zijne geestdrift en
zijn hoopvol vertrouwen begrijpen, toen wij den volgenden morgen in
zijn gezelschap de uitgestrekte dok- en havenwerken bezochten, tot voor
weinige jaren bij de Rijksmarine in gebruik, maar thans schijnbaar
doel- en nutteloos. Ge verwacht hier van mij geene beschrijving
dier kolossale werken; zoodanige beschrijving heeft alleen waarde,
wanneer zij door een deskundige voor deskundigen gegeven wordt. Ik nu
ben geen deskundige, en ik vermoed dat de meesten mijner lezers dit
evenmin zijn. Alzoo, verder geen bijzonderheden omtrent de werven,
magazijnen, dokken, sluizen, havens, allen op zeer groote schaal
aangelegd, en in den laatsten tijd nog verbeterd en uitgebreid. Toch
zeide men ons, dat nog meer werken noodig zouden zijn, om Vlissingen
inderdaad tot eene haven van den eersten rang te maken; en onze
driftige, optimistisch gestemde gids verborg zijn ongenoegen niet,
dat men niet aanstonds met den aanleg dier werken was aangevangen. Ik
kon mij dit echter wel begrijpen. Vlissingen is geene koopstad van den
eersten, zelfs niet van den tweeden of derden rang; ook nu nog niet,
nadat de spoorweg en kanaalwerken zijn voltooid, en de rechtstreeksche
gemeenschap met Duitschland en het europeesche spoorwegnet geopend
is. De vraag komt nu eigenlijk hierop neer: moet men eene haven op
groote schaal aanleggen, in de hoop daardoor den handel te lokken;
of moet men, naarmate de handel zich ontwikkelt en nieuwe behoeften
ontstaan, de werken uitbreiden en de haven verruimen en verbeteren? Dat
men in Vlissingen de vraag in den eerst bedoelden zin beantwoordt,
is begrijpelijk; maar voor het andere antwoord toch is ook het een
en ander te zeggen. Wat hiervan zij: op dat oogenblik maakten deze
bijkans ledige havens en dokken een zonderlingen, treurigen indruk;
denzelfden indruk bijna, dien een vervallen stad op u maakt, binnen
wier ruime wallen plaats is voor het dubbele van haar bevolking,
en waar uitgestrekte velden en tuinen de ruimte hebben ingenomen van
verdwenen straten en pleinen. Deze inderdaad prachtige haven wacht
op de schepen, die hier de schatten van den wereldhandel zullen
aanvoeren. Zullen zij komen? Zal Vlissingen het punt van uitgang
worden voor onze transatlantische vaart, het groote débouché voor
noordelijk en midden Duitschland? De toekomst alleen kan daarop
antwoord geven. Onze beste wenschen zijn voor haar; zij heeft het
wel verdiend, de dappere, kloeke stad, van haar vroegeren rang zoo
zeer gedaald; zij heeft het wel aan het vaderland verdiend, dat al
het mogelijke worde gedaan om haar uit haar verval op te heffen, en
haar althans voor een deel haar vorige welvaart weer te geven. Moge
het haar eigen burgers daartoe niet aan de oude geestkracht en stoute
ondernemingszucht ontbreken.

Het was een heerlijke, zonnige morgen. Reeds vroegtijdig waren wij op
de been; zoo vroeg, dat wij nog den ouderwetschen wekker of klopper
konden zien rondgaan, die met zijn langen stok, aan welks uiteinde
een plankje bevestigd is, tegen de ruiten der bovenkamers tikt,
om de bewoners, wier dagtaak hen vroegtijdig tot den arbeid roept,
te wekken. Wij wandelden naar het strand; een frissche koelte woei
ons uit zee tegen; vroolijk kabbelden de golfjes en zongen, melodisch
ruischend, hun morgenlied.

"Willen wij een klein zeetochtje doen?"

"Van harte gaarne," antwoordde mijn vriend.

Wij huurden een zeilboot en staken van wal. Het was een waar genot,
te dobberen en te dansen op de golven, die ons nu en dan met zilver
schuim overspatten, als zij, in een regen van diamanten, braken tegen
de ranke kiel. Met vaste hand hield onze bootsman het roer; zijne
levendige grijze oogen, zijn scherp geteekend, door de zon gebruind
gelaat, de gulle lach om zijn mond, getuigden van schranderheid,
kracht en zachtmoedigheid. Het vaartuig gaat met de deining op en
neder, en glijdt over de wateren; de stad wijkt op den achtergrond;
de wijde zee opent zich voor ons. Zoo zwierven wij een poos rond,
de krachtige zeelucht inademende, vroolijk en opgewekt. En nu terug,
naar den wal. Nog maar weinige oogenblikken resten ons, en wij moeten
vertrekken. Nog even toeven wij op de kaai, en werpen een blik op de
breede watervlakte, waarop enkele schepen en stoombooten zich schier
verliezen; de breede watervlakte, die u als uitlokt in de boot te
stappen en op de zeeën uw geluk te gaan beproeven. Is het wonder, dat
zoo velen, in Vlissingens wallen geboren, aan deze machtige bekoring
geen weerstand hebben kunnen bieden, dat hun hart hen trok naar de
geheimzinnige zee, waarachter het land van belofte voor hunne oogen
opdoemde? Zij hebben hun geluk op de wateren beproefd, en met den
besten uitslag: waarom zouden ook hunne zonen het niet doen?

"Ik blijf er bij, zeide mijn reismakker;--gij moogt zulk eene haven
niet ongebruikt laten! Waarom trekt ge uw spoorweg tot hier door:
toch niet om hem aan het strand dood te laten loopen? En die havens
en dokken,--ze zijn immers toch gemaakt om gebruikt te worden?

--Denk aan het opschrift op die woning: Het zal beter gaan. Laat ons
hopen, dat deze woorden eene profetie blijken, die de toekomst niet
zal logenstraffen."



III.

Tusschen Vlissingen en Middelburg reden vroeger een soort van wagens,
zeer veel overeenkomende met de in Holland welbekende snorwagens,
maar die hier den eigenaardigen naam droegen van pietjeswagens,
of ook wel bij verkorting pieten. Zij ontleenden dien naam aan de
bijzonderheid, dat de vracht voor vier personen niet meer dan een
pietje, zes-en-een-halve stuiver, bedroeg. Zeker goedkoop genoeg. Nu,
de wagens maakten ook geen aanspraak op bijzondere sierlijkheid; vrees
voor op hol gaan, behoefden de passagiers ook niet te koesteren, want
de eerwaardige paarden, voor deze pietjeswagens gespannen, waren hun
laatste stadium van bruikbaarheid sinds lang ingetreden. De pietjes
en de pietjeswagens zijn beiden verdwenen; de eersten zijn opgeruimd
bij de hervorming van het muntstelsel; de anderen hebben moeten wijken
voor meer moderne vervoermiddelen, omnibussen en spoorwegen.

Gij zult het wel begrijpelijk vinden, dat wij, op dien fraaien
zomerdag, de voorkeur gaven aan eene wandeling boven welk antiek of
modern vervoermiddel ook. Alzoo, de reistasch omgehangen, den trouwen
stok ter hand genomen, en dan op weg.

De trouwe stok? Wel zeker; verwondert u dat epitheton? Hebt ge nimmer
een voetreis gedaan, en voeldet ge dan niet eene zekere gehechtheid,
die met den dag toenam, voor het valies, dat uw sobere bagage bevatte,
voor den stok, die u schraagde en steunde, en bij het beklimmen van
steile bergpaden van zoo groote dienst was? Was het u niet, terwijl ge
eenzaam, in een onbekende streek, uwen weg vervolgdet, of dat valies,
die stok, oude bekenden, vrienden waren, die voor u het zoet te-huis,
met al zijne herinneringen vertegenwoordigden, en in het vreemde
land u de eenzaamheid minder eenzaam maakten? En wanneer die stok,
ten gevolge van veelvuldige diensten, eindelijk onbruikbaar begon te
worden, zaagt ge dan niet met smart het oogenblik naderen, waarop ge
hem door een anderen zoudt moeten vervangen; en wanneer dan eindelijk,
na lang uitstel, dat oogenblik gekomen was, als ge volstrektelijk
van hem scheiden moest,--wel, is het u dan nooit overkomen, dat
ge in de struiken ergens een plekje zocht, waar ge dien makker,
dien ge hadt leeren waardeeren, ter ruste legdet, liever dan hem
eenvoudig op den openbaren weg weg te werpen? Begrijpt ge daar niets
van; niets van de liefde van den werkman voor zijn gereedschap, van
den soldaat voor zijn wapen, van den jager voor zijn geweer; niets
van de liefde voor huisraad, kleedingstukken of versierselen... ja,
dan zal ik maar niet beproeven, mijn epitheton van trouw, aan mijn
stok toegekend, te verdedigen.--Overigens, ik moet het erkennen,
is dat gevoel, waarvan ik sprak, zeer bepaald ouderwetsch, en der
verdwijning nabij. In trouwe, hoe zal men zich ook, in deze eeuw
van stoom en fabriekmatige voortbrenging op groote schaal, aan eenig
voorwerp kunnen hechten? Vooreerst zijn die voorwerpen niet bestemd
om te duren: zij zijn op niets anders aangelegd dan op de behoefte,
den smaak, de gril van 't oogenblik: wijzigen zich die--en zij doen
dat telkens--dan verliezen ook de voorwerpen zelven hunne waarde,
en worden, voor een korte poos, door anderen vervangen, die weer even
snel verdwijnen. Kleedingstukken, die van vader op zoon, van moeder
op dochter, overgaan, dikwerf drie of vier geslachten achtereen;
meubelen, die eeuwen lang de huiskamer versieren: waar zijn ze nog
te vinden? En hoe wilt ge, dat de mensch zich hechten zal aan deze
vluchtige dingen, die hij heden in gebruik neemt, om ze morgen
als onbruikbaar of uit de mode weer ter zijde te zetten? Maar er
is voor deze onverschilligheid omtrent de onbezielde voorwerpen
onzer omgeving nog een dieper liggende oorzaak. Vroeger droeg
ieder voorwerp, ieder meubel, elk stuk huisraad of gereedschap,
een eigenaardigen stempel, had eene eigene geschiedenis; elk daarvan
was het gewrocht van een denkend hoofd, van eene kunstvaardige hand,
die niet hadden kunnen nalaten, het merk der oorspronkelijkheid in
hare schepping af te drukken, aan elk voorwerp, ook aan het minst
beteekenende, eene eigene physionomie te geven. Daar leefde een
ziel in al deze schijnbaar ziellooze dingen: en deze ziel was het,
die den bezitter of gebruiker aantrok, die, onbewust, in zijn eigen
gemoed diep verborgen snaren trillen deed, en hem het voorwerp zelf
lief deed krijgen. Zie, dat alles is verloren, en reddeloos verloren
gegaan, sedert de fabrikage den handenarbeid heeft vervangen, sedert de
machine--de inderdaad geest- en ziellooze--den mensch, den kunstenaar,
heeft verdrongen. Gezwegen nog van de wezenlijke kunstwaarde, die toch
onafscheidelijk is van vinding en inspiratie, van individualiteit in
één woord;--welk, ja, laat ik zeggen geestelijk, karakter kunnen zij
nog hebben, die voorzeker onberispelijk afgewerkte voorwerpen, die,
onderling allen volmaakt gelijk, door eene met de regelmatigheid
van het noodlot werkende machine, met volslagen onverschilligheid,
bij duizenden tegelijk worden voortgebracht? Hoe zullen zij tot ons
gemoed kunnen spreken, zij, aan wier vervaardiging geest noch gemoed
het allergeringste aandeel had? Ziet ge, dat is mede een van de vele
manieren, waarop de moderne industrie de poëzie des levens ondermijnt
en vernietigt; naar ik vreeze, niet zonder groote schade voor ons
zelven en die na ons komen zullen. Is het onmiskenbare comfort,
dat ze ons in ruil geeft, voldoende vergoeding voor dit groote gemis?

Maar ik zou vergeten, dat wij op weg zijn van Vlissingen naar
Oost-Souburg; en dat het u waarschijnlijk verdrieten zou, op dezen
heerlijken, zonnigen, geurigen Meimorgen, terwijl alles rondom ons
leven en lust en vroolijkheid ademt, naar zulke sombere overdenkingen
te luisteren. Vergeef mijne zwakheid: de oude tijd trekt mij machtig
aan.--Doch nu, laat uw blikken dwalen over deze welige weiden en
velden, in de verte door de blinkend witte toppen der duinen begrensd;
adem de frissche lucht in, die u hier van alle kanten tegenstroomt,
nog doortrokken van de krachtige geuren der zee. Langs den breeden,
met fraaie boomen beplanten straatweg, ziet ge meest nieuwerwetsche
buitenhuizen, villa's en cottages, in allerlei bouwstijl, en door
sierlijk aangelegde tuinen omringd. Ginds, op het veld, arbeiden
mannen en vrouwen: krachtige, kloeke figuren, waarop ge uw oog met
welgevallen laat rusten. Beklaag hen niet, al is nu, vooral in dezen
tijd, hun dagtaak zwaar; al moeten zij, in den meest letterlijken zin
des woords, in het zweet huns aanschijns hun brood eten. O, duizendmaal
beter deze arbeid in de vrije natuur, onder Gods wijden hemel, op
het spijze voortbrengende veld, dan die in de dompige fabriek, met
honderden soms opgesloten te midden van een half verpesten dampkring,
van helsch geraas, veroordeeld de onzelfstandige dienaars te zijn
van stoom en machines. Beklaag ze niet: de veldarbeid, die het brood
uit de aarde doet ontspruiten, is de oudste en eerwaardigste, is nog
altijd, voor lichaam en ziel, in menig opzicht de gezondste.

Treden wij even die hoeve daar binnen, wier groen en rood geschilderde
luiken zoo scherp afsteken tegen den witten muur, waarop de zorgvuldig
besnoeide, langs latten geleide linden hun schaduw werpen. Een aardige,
vriendelijke groep, niet waar, die oude man aandachtig in den Bijbel
lezende; die jonge vrouw, met het kind op haar schoot; terwijl de
echtgenoot en vader, ook hij in de eerste kracht des levens, met zijn
eerstgeboorne speelt. Door de boomen heen dringen de zonnestralen
in het stille rustige vertrek, en spreiden een warmen gloed over de
eenvoudige bruin-houten meubelen, over den wit gepleisterden muur,
waartegen de welbekende friesche klok hangt, wier eentonig getik zoo
uitnemend bij dit kalme binnenhuis-tafreeltje past.

Wij toeven even op den drempel: mijn vriend had schik in dit tooneel,
in dit hollandsch binnenhuisje, dus op 't leven betrapt. Zoodra men
ons gewaar werd, en althans een onzer als landgenoot was erkend,
werd ons aanstonds een stoel aangeboden, waarvan wij gebruik maakten
om met deze goede menschen--welgestelde landlieden--een poosje te
praten. Van hen vernamen wij ook, waarom het op den straatweg zoo
bijzonder druk was: het was kermis te Oost-Souburg.

Het duurde niet lang, of wij werden dit ook aan andere teekenen
gewaar. Uit de verte klonk ons dat eigenaardig dof gerucht tegen,
waaraan eene groote woelige menigte reeds van verre kenbaar is; en
daar boven uit vernamen wij gezang en geschreeuw, tromgeroffel en
trompetgeschal, een onharmonische mengeling van allerlei verwarde
geluiden.... Nog eenige schreden, en wij staan midden op de kermis.

Wij bevinden ons op een ruim plein met statige lindeboomen beplant,
en uitloopende in eene lange, vrij breede straat, ter wederzijde
omzoomd door kleine steenen huizen, met groen geverfde deuren en witte
kozijnen, netjes en welvarend van voorkomen. Trouwens Oost-Souburg
is een vrij aanzienlijk dorp, dat nog tegenwoordig zijn rang ophoudt,
al heeft het heugenis van oude dagen. Was het niet, in vroeger eeuw,
beroemd om het wonderdoende beeld van Onze-Lieve-Vrouwe, in een nis
van den toren geplaatst, en waarheen de bedevaartgangers uit het
geheele land van Walcheren opgingen om van hunne kwalen genezen te
worden? De beeldenstorm wierp het beeld ter aarde, en liet alleen de
ledige nis; Oost-Souburg is geen heilige plaats meer, maar het heeft
nog veel van zijn oude welvaart, van zijn oud aanzien behouden.

Een aardig tafreel. Ter wederzijde van het ruime plein staan
breedgetakte, bloeiende linden, die de lucht met de geuren hunner
welriekende bloesems vervullen; on daaronder staan een aantal karren
en wagens, opzichtig rood en groen geschilderd, en met witte huiven
overdekt. Langs den rand zijn, bij wijze van slingers, kleurige
zijden doeken opgehangen. In de wagens, onder de witte huiven, zitten
jongelieden van beiderlei kunne. De jonkmans dragen ronde hoeden,
deels met zeer smalle, deels met zeer breede omgeslagen randen;
de laatsten, waaraan ge de boeren uit het Nieuwland herkennen
kunt, prijken meestal met een breed fluweelen lint met bloemen
gestikt. Om den hals dragen zij een doek van sterksprekende kleur;
aan hun hemdsboord prijken twee groote gouden of althans vergulde,
opengewerkte knoopen. Voorts bestaat hunne kleeding uit een buis,
rok of kortrok genaamd, met een opstaand kraagje van pluis, en een
korten broek van zwart fluweel, waarvan de band met twee of ook wel
vier groote opengewerkte zilveren platen, broekstikken geheeten, is
versierd. De hemd- of borstrok is doorgaans scharlakenrood, met groote
blauwe, gele of paarse bloemen bewerkt, en voorzien met eene menigte
zilveren knoopen, wel twintig in getal. De plompe, van voren zeer
breed uitloopende schoenen behoeven slechts groote strikken, om u aan
het schoeisel van voor twee- of driehonderd jaren te herinneren. Uit
den rechter broekzak steekt vaak het zilveren of hartshoornen heft van
een groot mes, dat gebruikt wordt om vleesch of brood mede te snijden,
maar ook somwijlen een gevaarlijk wapen wordt. Zelfs kleine jongens,
wier kleeding overigens geheel op die hunner ouders gelijkt, dragen
zulke messen, natuurlijk van geringer afmetingen en eenvoudiger vorm,
bij zich.

Al de jonge dochters, uitgezonderd die in den rouw zijn, dragen een
witten strooien hoed, die een weinig naar voren staat; van achteren is
de rand van dien hoed versierd met een strook van blauw geplooid lint;
lange linten van dezelfde kleur hangen op den rug; onder de kin wordt
de hoed vastgestrikt met veelkleurige linten, die door een gouden
haak worden saamgehouden. Van het haar ziet ge weinig of niets. Maar
wat natuurlijk in de eerste plaats de aandacht van mijn vriend trok,
was het hoofdtooisel dezer vrouwen en meisjes, want zoo iets ziet
men, geloof ik, buiten Nederland bijna nergens. Op de zeeuwsche
eilanden is, althans op het platteland, het dragen van oorijzers
nog vrij algemeen in zwang. Die oorijzers zijn hier, op Walcheren,
van zilver, en van voren ter wederzijde voorzien van kleine gouden
spilvormige krulletjes, waarin groote gouden spelden met vrij zware
knoppen steken. Bovendien is zeer dikwijls aan het oorijzer nog een
zoogenaamde hoofd- of voornaald van geciseleerd goud bevestigd, die
dwars over het voorhoofd loopt: bij de jonge meisjes van rechts naar
links, bij de getrouwde vrouwen van links naar rechts. Voeg daar nu
bij een paar groote gouden oorbellen, en een bloedkoralen ketting van
drie of vier snoeren met een groot gouden of juweelen slot: en ge zult
mij toegeven dat zulk een hoofdtooisel, gezwegen nog van de soms zeer
fraaie kanten muts, voor 't minst kostbaar genoeg is, al mag het ook,
naar mijn smaak, geen aanspraak op bevalligheid maken. Gelukkig dat er
onder deze walcherensche boerinnetjes velen zijn, wier fijn besneden
gezichtjes, blozende van gezondheid en levenslust, u met ieder kapsel
kunnen verzoenen, dat zoo lief gelaat omlijst.

Het jak of dusgenaamde manteltje, van glanzend blauwe, zwarte of bruine
zijde, met fluweel omboord en met korte mouwen, is van voren zeer laag
uitgesneden. De borst is bedekt met een kanten doek, over een blauwe of
rooskleurige stof geplooid, en versierd met twee of drie strikken van
veelkleurig lint. Tusschen dezen borstlap, waarvan de technische naam
mij ontschoten is, en den zoom van het manteltje, prijkt een zijden
doek met breede plooien en van zeer schitterende kleur. De gegoede
vrouwen en meisjes dragen tot zes en zeven rokken over elkander;
de bovenste rok is altijd donkerkleurig en van onderen met fluweel
omboord. Over dien rok wordt de schorte of boezelaar gedragen, die
dikwijls van blauwe zijde is en met violette linten wordt vastgestrikt.

Bij feestelijke gelegenheden als deze, dragen nog enkele vermogende
vrouwen en meisjes den antieken beugeltasch van zwart fluweel met
massief zilveren slot, doorgaans aan een ketting van hetzelfde metaal
hangende. In dien tasch hebben zij fraai bewerkte zilveren reuk-
en pepermuntdoosjes, en verder eenig geld. Ook hangt nog dikwijls,
onder de schorte, mede aan een zilveren ketting, een groote zilveren
schaar. De vingers der rechterhand zijn, bij de meisjes, overladen
met gouden ringen, waaronder enkelen, die met groote kostbare steenen
prijken en zeer fijn bewerkt zijn. De getrouwde vrouwen dragen alleen
haar trouwring. De schoenen zijn voorzien van gespen, wier vorm en
grootte niet alleen op de verschillende eilanden, maar zelfs op de
verschillende dorpen, anders is.

Denk u nu deze bonte, kleurige groepen, schilderachtig omlijst door
de witte huiven der wagens, en nu en dan plotseling verlicht door een
dartelen zonnestraal, die door het gebladerte der linde heenschiet,
en weerspiegelt in de hoofdnaalden, in de gouden en zilveren knoopen
en gespen, die over de zijde en het fluweel een glanzigen weerschijn
doet spelen, en der kleurenmengeling warmer tinten geeft; denk u
de frissche blozende gezichten en krachtige slanke gestalten dezer
jonge lieden, typen vaak van mannelijke kracht en vrouwelijk schoon,
met hunne fijn besneden sprekende trekken, hunne donker bruine of
helder blauwe oogen, stralende van gezondheid en levenslust:--en ge
zult u wel kunnen begrijpen, dat wij met welgevallen dit levendig,
schilderachtig tooneel beschouwden, waar telkens nieuwe beelden onze
aandacht vorderden, nieuwe schakeeringen, nieuwe tegenstellingen van
licht en bruin, onze bewondering opwekten.

Welk een drukte en gewoel om ons heen! Caroussels, koek- en
wafelkramen, uitstallingen van allerlei aard, enkele kleine spellen,
waar koorddansers of goochelaars hunne kunsten vertoonen, of vreemde
zonderling misvormde schepsels zijn te zien, of wel panorama's van
verre landen en steden worden vertoond. Een bijna oorverdoovend
gerucht van trommels en trompetten, van fluitjes en draaiorgels,
van joelende, zingende, schreeuwende stemmen. En dat alles loopt en
warrelt en krioelt door elkander, in verbijsterende kleurenmengeling,
tusschen de tenten en kramen, onder de kalme, lommerrijke boomen,
over het ruime, zonnige plein. Onophoudelijk rijden de karren en
wagens af en aan, want niet altijd stappen de bezoekers af om
op de kermis te vertoeven. Velen, vooral die van elders komen,
blijven in hun wagen zitten en vergenoegen zich met een kijkje te
nemen. Anderen gaan de druk bezochte herbergen binnen, waaruit een
verward gerucht van muziek en gezang en door elkander pratende stemmen
ons tegenklinkt. Wij treden even een dier herbergen binnen. Op een
kleine verhevenheid--waarschijnlijk een plank over een paar vaten
gelegd,--zitten drie muziekanten, waarvan twee op half ontstemde violen
krassen, en een derde aan een aamborstige fluit melankolieke tonen
ontlokt. Eenige jeugdige paren dansen op deze muziek,--in de stampvolle
gelagkamer, in een bijkans verstikkende atmospheer van tabaksrook,
jenever en likeur, op een warmen zomerdag! Maar zie, daar voor op de
bank: wat aardige groep. Een krachtig gebouwde, welgemaakte jonkman,
in zijn fraaiste pak uitgedost, biedt, half knielend, zijn meisje een
glas wijn aan. De manier, waarop hij dit doet, is zeer bijzonder. Hij
houdt den voet van het ten boorde gevulde glas in den mond, en zij
drinkt er zoo uit, zonder van den wijn te storten. Zij is mede eene
mooie, flinke, blonde boerendeern, met heldere oogen, blozende wangen
en een schalk lachenden mond. De groep is geestig en teekenachtig
genoeg, om in het schetsboek van mijn reisgenoot te worden bewaard.

Welk eene treurige figuur maakten, te midden van deze vroolijke,
krachtige, levenslustige landelijke bevolking, in haar bonte, kleurige,
schilderachtige kleederdracht, eenige eerzame burgerluidjes van
Middelburg, met hunne lange, ouderwetsche jassen, hunne vaal-bleeke
melankolieke gezichten, waarop de verveling en bekrompenheid van het
klein-steedsche leven staan afgeteekend; met hunne doffe, glanslooze
oogen en linksche bewegingen. Blijkbaar gevoelen zij zich hier,
te midden van dit frissche, overvloeiende leven, niet op hun gemak,
en trekt hun hart weder naar de stad, naar hun dompig kantoor of hun
muffen winkel, waarin zij tot dusver hun leven verdroomden, tot ze
zelven suf werden.

Wat de boeren en boerinnen betreft, zij zijn inderdaad een schoon
en krachtig menschenras. Slank, welgebouwd, mager, gespierd, kalm
en rustig, hebben zij over het algemeen iets gedistingeerds in hun
voorkomen, dat ge bij hunne standgenooten in andere streken van ons
vaderland vaak te vergeefs zoeken zoudt. Hun type herinnert zeer
duidelijk aan hun oorsprong uit friesch of saksisch bloed, vooral het
meestal smalle, scherp geteekende gelaat, met den sterk uitkomenden
neus, de groote oogen en den fijn besneden mond. Menigmaal zoudt ge
meenen Engelschen voor u te zien. Ook de vrouwen hebben dien fijnen
blanken tint, die heldere, sprekende blauwe oogen, harer britsche
zusters eigen. Zij zijn vroolijk en opgeruimd van aard, en ontzien
zich niet, hardop te lachen. Misschien weten zij ook wel, dat zulk een
lach haar fraaie witte tanden op het voordeeligst doet uitkomen. Deze
vroolijke, levenslustige zin doet overigens harer degelijkheid geen
afbreuk, de zeeuwsche boerin, huisvrouw en moeder geworden, zal geen
harer plichten verzuimen, of in ijver en werkzaamheid onderdoen voor
hare misschien ietwat stijver en stemmiger zusteren in de noordelijke
provinciën. Overigens staat het met deze stemmigheid en deftigheid,
dezen onverstoorbaren flegmatischen ernst, die zoo vaak ons volk als
een verwijt voor de voeten wordt geworpen, inderdaad toch niet zoo
erg geschapen, als men somtijds wel meent. Onze vaderen wisten zeer
goed vroolijk te zijn en het leven te genieten: ge behoeft slechts
hunne portretten op onze regentenstukken en schuttersmaaltijden aan
te zien, om ten volle overtuigd te worden, zoo ge het niet reeds van
elders wist, dat deze kloeke mannen in het minst geen asceten waren,
en de dooding des vleesches juist niet het hoofddoel van hun streven
was. Ongetwijfeld heeft het strenge Calvinisme over ons volksleven
een zekeren tint van stroeven ernst en afgekeerdheid van de wereld
verspreid, aan de uiterlijke vormen van ons dagelijksch verkeer zekere
stijfheid en afgemetenheid gegeven: maar, op den keper beschouwd,
gold dit toch altijd maar van zekere kringen, en op verre na niet
van het algemeen. De voortdurende klachten en beschuldigingen der
predikanten over zedeloosheid en losbandigheid, behoeft men zeker
niet naar de letter op te vatten: maar zooveel blijkt er toch uit, dat
ook zij, die zoo vaak als oppermachtige toongevers worden beschouwd,
hun ideaal schier in geen enkel opzicht verwezenlijkt vonden; en dat
hunne klachten en beschuldigingen, hunne vermaningen en bedreigingen
weinig baatten, weten wij niet alleen uit hunne eigene getuigenis,
maar ook uit die van anderen. Het hapert ons volk niet zoo zeer aan
vroolijkheid en levenslust, maar wel aan dien fijneren takt, aan dat
ingeschapen gevoel voor het betamelijke, het welstaande en schoone, dat
ook te midden van vroolijkheid en lust de rechte maat weet te houden,
en de grenzen van het welvoegelijke niet overschrijdt. En zou het niet
juist het instinktmatig bewustzijn van dat gemis zijn, het gevoel
dat men, toegevende aan de natuurlijke aandrift tot vroolijkheid,
aanstonds gevaar loopt de perken te buiten te gaan en tot woeste
losbandigheid over te slaan;--zou het niet juist die overtuiging zijn,
die zoo menigmaal een onnatuurlijk zelfbedwang in het leven roept, eene
stroeve terughouding, eene linksche stijfheid, welke zoo dikwijls voor
deftigen ernst doorgaat en daar ook wel voor wil aangezien worden? Wie
zich de vormen der fijne beschaving niet eigen weet te maken, zoekt
wel meermalen zijn toevlucht in opzettelijke lompheid, die dan voor
onafhankelijkheid van karakter gelden moet. Waaraan nu dat gebrek
in ons volkskarakter is toe te schrijven? Ja, waarschijnlijk aan
zeer verschillende oorzaken. Ik wil er slechts twee noemen, die,
naar mijn inzien, daartoe krachtig hebben medegewerkt. Vooreerst,
de heerschappij eener kerk, die bijna alle uitspanning en vermaak
veroordeelde, althans zich ganschelijk daar buiten hield, en juist
daardoor allen veredelenden invloed op deze uiting van het volksleven
verloor. En ten andere, het gemis van eene echte aristokratie, van een
schitterend hof, die een leerschool van beschaafde vormen en hoogere
esthetische ontwikkeling konden zijn en dit elders ook inderdaad waren.

Maar wij dwalen af, en zouden wederom vergeten dat wij ons nog steeds
te Oost-Souburg op de kermis bevinden. Trouwens, hetgeen wij om
ons zien, is niet zoo geheel vreemd aan deze overdenkingen.--Ik heb
daareven gepoogd, u de kleederdracht der feestvierende landlieden te
beschrijven, en te doen gevoelen hoezeer juist die bonte, veelkleurige
kostumen, hoe onbevallig zo soms ook mogen zijn, aan geheel het tooneel
een eigenaardig schilderachtig karakter geven; hoe ge juist daaraan
dat betooverend spel van kleuren en tinten, van licht en bruin dankt,
dat het oog van den kunstenaar verrukt. Maar ik had daarbij moeten
voegen, dat ook hier in Zeeland, dit nationale kostuum een harden kamp
te voeren heeft met de steeds verder en verder doordringende mode,
wier hoogste ideaal de algemeene eenvormigheid is. Voorzeker zal het
nog een geruime tijd duren, eer de zeeuwsche boer zijne trouwens reeds
eenigermate gewijzigde, voorvaderlijke kleeding verwisselt voor die
van den stedeling; eer de boerin haar oorijzer en hoofdnaald, haar
kanten muts en strooien hoed, haar laag uitgesneden jak en kanten
borstlap aflegt, om de uitzinnigheden van het moderne dames-toilet
na te volgen. Maar toch, de strijd is begonnen: en in de grootere
steden, onder de aanzienlijke en gegoede standen, is het nationaal
kostuum reeds vergeten; ja ook op het land is eene zekere zucht tot
afwijking van de traditioneele kleeding merkbaar, vooral in de gehalte
en keuze der stoffen. En wanneer deze beweging eenmaal begonnen is,
kan ze sneller om zich grijpen, dan men vermoedt; vooral nu Zeeland
in meer rechtstreeksche gemeenschap is gebracht met andere gewesten
en landen, nu de bevolking meer in aanraking met vreemden zal komen,
en de stijgende welvaart ook hier in de zeden en denk- en levenswijze
eene verandering zal te weeg brengen, die het vasthouden aan oude
vormen en overgeleverde gebruiken weldra onmogelijk zal maken. Zoo zal
waarschijnlijk ook hier, na korter of langer tijd, de lokale kleur,
de individualiteit en oorspronkelijkheid, verdwijnen en opgelost
worden in het eenvormige eenerlei, dat wel de vloek van onze moderne
beschaving mag heeten. Gelukkig daarom, dat het ons nog gegund is,
dit nationale leven in zijne oorspronkelijke vormen en uitingen te
bespieden en te waardeeren; wie weet hoe spoedig dit alles, als
zooveel schoons en voortreffelijks, tot de herinneringen van een
onherroepelijk verleden zal behooren!

Oost-Souburg, halverwege tusschen Middelburg en Vlissingen gelegen,
behoorde vroeger met het dorp West-Souburg tot de aloude heerlijkheid
van Souburg, waarvan reeds in de registers der utrechtsche kerk
melding wordt gemaakt, en die haar naam schonk aan een eigen geslacht
van edellieden, de Heeren van Souburch, wier naam een en andermaal
in de zeeuwsche geschiedenis wordt genoemd. Later in handen gekomen
van het aanzienlijke, wijdvertakte geslacht der Van Borsselens, ging
de heerlijkheid, in het laatst der vijftiende eeuw, over in handen
van de Heeren van Bourgondië, afstammelingen van een natuurlijken
zoon van Hertog Filips van Bourgondië. Het kasteel van Souburg
herbergde toen meermaals vorstelijke bezoekers binnen zijne wanden. De
jeugdige Aartshertog Karel van Oostenrijk vertoefde er in 1515; en
een-en-veertig jaren later verscheen er nogmaals dezelfde Karel, de
wijdberoemde, geduchte Keizer, der wereld en des levens moede, zijne
kroon afleggende, om in een klooster althans eenigermate de rust te
vinden, die hij in zijn woelig leven zoo weinig had gekend. Den 6den
September 1556 teekende hij, op den huize Souburg, zijne laatste
"Ordonnantie op 't poinct van de Religie", en den volgenden dag,
nadat hij de hoop om ook de keizerlijke kroon op het hoofd van
zijn zoon Filips te plaatsen, had moeten opgeven, bekrachtigde hij
de acte, waarbij hij de waardigheid van duitsch Keizer overdroeg
aan zijn broeder Ferdinand, den Roomsch-Koning. De Souburg was des
Keizers laatste herberg op nederlandschen bodem. Eenige jaren later,
in 1575, ging de heerlijkheid over in handen van Filips van Marnix,
Heer van Sint-Aldegonde, die aan het kasteel een nieuwen luister
schonk. Zijn naam is het, die nog steeds in de herinnering voortleeft,
waar van den Souburg wordt gesproken. Op de oud-adellijke huizinge
woonde hij, als een vader onder zijne kinderen, nadat de val van
Antwerpen hem de zoo lang genoten populariteit en zijne plaats in de
regeering, voor een tijd althans, verliezen deed. Hier arbeidde hij
aan zijne verklaringen van den Bijbel, aan zijne voortreffelijke,
te zeer miskende psalmberijming; hier sleet hij eenige jaren in
rust en vreedzame studiën, tot hij straks wederom geroepen werd het
staatstooneel te betreden. En de oude man, schoon door tegenwerking en
miskenning en velerlei ondank gekrenkt, door huiselijk leed gebogen,
weigerde niet, de welverdiende rust te verlaten om te gaan, werwaarts
zijn plicht hem riep. Voor hem was ze eene ernstige waarheid, die
verheffende en wederom zoo weemoedige spreuk: Repos ailleurs.

Het oude kasteel overleefde nog bijkans twee eeuwen zijn beroemden
eigenaar, den vriend en medestrijder van Oranje, den dichter van
't Wilhelmuslied, den innig vromen Christen, wiens naam in onze
dagen zoo vaak, als eene krijgsleuze, wordt misbruikt door mannen,
wier beginselen lijnrecht tegen de zijne overstaan, en van wie de edele
held zelf, had hij ze gekend, zich ongetwijfeld met zekeren weemoed zou
hebben afgewend. Maar het is, of met zijn dood ook de belangrijkheid
van den ouden ridderburcht zelf verdwijnt; het kasteel gaat over van
de eene hand in de andere, tot het eindelijk in 1781 werd afgebroken
en tot den grond gesloopt. Thans is er van deze edele huizinge niets
meer over; en ook het weleer zoo aanzienlijke dorp West-Souburg, aan de
andere zijde van het kanaal naar Middelburg gelegen, is thans weinig
meer dan een armzalig gehucht. De weleer zoo schoone kerk, met vele
altaren en praalgraven en gedenksteenen versierd, door Marnix hersteld
en waarin zijn lijk ter ruste werd gelegd, werd in 1833 voor afbraak
verkocht. Zoo is ook deze grootheid van het verleden ondergegaan:
het adellijk kasteel, waar eenmaal Keizer Karel toefde, de kerk,
waar de edele heeren van Souburg bij hunne vaderen werden bijgezet,
ze zijn beiden verdwenen.



IV.

Wij hebben te Oost-Souburg mede kermis gevierd en ons verlustigd aan
het vroolijke, jolige leven der dartele landjeugd. Nu is het dorp weder
tot zijne gewone stilte teruggekeerd; het kermisgeraas is verstomd,
en eenzaam en zwijgend ligt het dorp daar, te midden van zijne velden
en akkers. Wij wandelen voort langs den straatweg naar Middelburg.

Dat ge in eene druk bewoonde, welvarende streek zijt, dat getuigen die
buitenverblijven, die boerenwoningen, die optrekjes, ter wederzijde
van den weg. Ze lieten niet na de aandacht van mijn vriend te trekken,
die ouderwetsche buitentjes vooral, met hunne eigenaardige, somwijlen
platte en niets zeggende, somwijlen ook, dikwerf door hunne vreemdheid,
welsprekende opschriften, vaak een blik gunnende op het karakter of
den levensloop van hem, die zich deze woonstede stichtte of koos. Ziet
ge hem niet in uwe verbeelding, den gezeten, vermogenden koopman of
winkelier, die, zoo als men schilderachtig zegt, zijne schaapjes op het
droge had, en zich dus uit zijne zaken had teruggetrokken, om zijne
overige levensdagen stillekens te gaan slijten op zijn Ons Genoegen,
Nooit Gedacht, Buitenzorg, Vredelust, Rust na Vlijt? Verstaat ge niet,
hoe deze naam, aan zijn buitentje gegeven, de uitdrukking is van zijn
eigen gewaarwording, van de betamelijke voldaanheid met den uitslag
van eigen streven, nu hij het zoo ver heeft gebracht? Want, inderdaad:
dit wil iets zeggen. Immers, een buitentje of, zoo dit niet kon, dan
althans een tuin of optrekje, te bezitten, was, in den goeden ouden
tijd, het ideaal voor den fatsoenlijken, nijveren burger; een ideaal,
om hetwelk te verwezenlijken, hij jaren lang arbeidde en zich menig
levensgenot ontzeide. En niet altijd werd daarmede gewacht tot voor
goed van winkel of kantoor afscheid kon worden genomen, en de zoon
's vaders plaats had betrokken achter toonbank of lessenaar. Neen,
wanneer de zaken goed gingen, dan werd al vroeger zulk een buitentje,
optrekje of tuintje, maar steeds zoo dicht mogelijk bij de stad,
aangekocht. Derwaarts trok dan de familie des zondags of bij
feestelijke gelegenheden; ja, des zomers gebeurde het ook wel, dat
moeder de vrouw met de kinderen en eenige vriendinnen, na afloop
van het vroege middagmaal, naar buiten ging, van waar vader haar dan
des avonds kwam halen. Want wonen, in den eigenlijken zin, deed men,
althans in die optrekjes, doorgaans niet: ze waren daarvoor ook niet
ingericht, hoogstens voor een zeer kort verblijf van enkele dagen. Nog
vindt ge, in de onmiddellijke nabijheid van onze provinciesteden,
die klassieke optrekjes, waar onze grootouders op hunne manier de
natuur en het buitenleven genoten. Er was daar van beiden maar luttel
te genieten, meent ge: en ik zal het u niet tegenspreken. Zeker,
gemeten met den maatstaf onzer tegenwoordige denkbeelden, behoeften
en wenschen, bieden ze al zeer weinig aantrekkelijks, die bekrompen
plekjes grond, deels bloemtuin, deels boomgaard, deels moestuin,--want
ook hier moest zich het nuttige, in den vorm van het profijtelijke,
aan het aangename paren, en onze grootouders zouden maar half genot
van hun buitentje hebben gehad, indien niet de met groote zorg en
moeite gekweekte groenten en vruchten van eigen grond op hun tafel
verschenen waren,--met hun plompe steenen koepels, waarbij een
keukentje, een slaapvertrekje en een keldertje; die traditioneele
koepels, in den regel verrijzende aan den kant van een water, vliet,
gracht of moddersloot, en uitzicht hebbende op eindelooze weilanden,
wederom van slooten en greppels doorsneden, waarlangs knoestige
knotwilgen dienst doen als povere vertegenwoordigers van de vorsten
des wouds. Ongetwijfeld, wij zouden er ons doodelijk vervelen, en
niets zou ons schadeloos stellen voor de velerlei ongeriefelijkheden,
aan het verblijf op zulke optrekjes verbonden. Ze verdwijnen dan
ook bijna overal, en van den krans van zulke tuintjes en buitentjes,
die vroeger elke eenigszins aanzienlijke en welvarende stad omgaf,
is op verreweg de meeste plaatsen nauwelijks een spoor meer over. Ze
verdwijnen--te gelijk met het geslacht dat ze bouwde en bewoonde,
dat hier zijne eenvoudige genoegens smaakte en naar niets hoogers
verlangde, niet hunkerde naar het verre en vreemde, maar genoot wat
er, zij het ook in bescheiden mate, in de onmiddellijke nabijheid
te genieten viel:--het geslacht onzer degelijke, eerzame, nijvere
burgerij, wier type met den dag meer verloren raakt, en weldra nog
alleen in de herinnering zal voortleven.

Ziet ge daar dien sierlijken wagen, ginds voor die boerenwoning? Ik
mocht natuurlijk niet verzuimen voor mijn vriend het opschrift op
den spiegel te vertalen:


            Ik rij met vlijt
            En ben bereid
        Ten dienst van alle menschen;
            Maar tot mijn leed
            Dat ik niet weet
        Doen naar ieders wenschen.


Wel waarschijnlijk is die kar het eigendom van een of anderen looper
of bode, en wil hij u vooruit waarschuwen, dat ge u niet al te zeer
ergeren moet, indien zijne bediening soms wat te wenschen mocht
overlaten. Ook deze gewoonte, om huizen, wagens, schuiten, huisraad
en allerlei voorwerpen van dagelijksch gebruik met opschriften,
liefst in rijm, te versieren, ze te doen spreken en alzoo mede als
op te nemen in den kring des bewusten levens;--ook deze, zoo echt
naïef-poëtische gewoonte van het voorgeslacht behoort tot het verleden.

Wij naderen Middelburg, en groeten reeds uit de verte den hoogen
Abdijtoren, bij het volk algemeen bekend onder den naam van de Lange
Jan, die het gansche eiland overschouwt, en op Walcheren zoowat
dezelfde reputatie geniet als de utrechtsche domtoren in het Sticht.

Middelburg is betrekkelijk eene vrij oude stad, die, voor zoover
wij kunnen nagaan, reeds in het begin der dertiende eeuw eene
zelfstandige gemeente, eene poorterije was, met hare keuren en
privilegiën. Trouw hield zij, ook trots beproeving en tegenspoed, de
zijde der Graven van Holland in hun strijd met Vlaanderen; en dezen
lieten zich niet onbetuigd aan de goede stad, die zich zoo kloek en
ijverig toonde in hunne dienst. Voor en na verwierven de poorters
van Middelburg belangrijke voorrechten, meest allen strekkende tot
bescherming en bevordering van hun handel, die zich snel uitbreidde
en ook der stede macht aanmerkelijk wassen deed. Met Zierikzee en
Arnemuiden maakte ook Middelburg deel uit van de machtige Hansa; zij
was in het bezit van het zoo kostbare stapelrecht, en hare burgers
genoten uitgebreiden vrijdom van tol in onderscheidene nederlandsche
gewesten. Ten jare 1559 gewerd haar de eere, dat zij tot bisschopszetel
verheven werd: haar abt Nicolaus de Castro (Van der Burcht) werd haar
eerste bisschop. Doch de bisschoppelijke troon zou niet lang binnen
hare wallen staan. De godsdienstige omwenteling der zestiende eeuw
drong ook tot Middelburg door, en had ook daar eene staatkundige
omkeering ten gevolge. Zware tijden waren voor de rijke, welvarende
koopstad aanstaande; bange dagen van lijden en kommer, vooral toen
zij, nadat Vlissingen de nationale partij had gekozen, bijna twee
jaren lang door de legermacht en de schepen van den Prins van Oranje
werd belegerd en benauwd, zoodat binnen de geperste veste de honger
welhaast ten top steeg. Vergeefs wendden Alva en na hem Requesens,
beseffende dat aan het bezit van Middelburg dat van geheel Zeeland
hing, bij herhaling pogingen aan, om de stad te ontzetten: wel mocht
het enkele malen gelukken, haar van leeftocht en versch krijgsvolk
te voorzien, zoodat zij haar weerstand nog eene poos rekken kon;
maar den onverzettelijken vijand, wiens greep haar hield omklemd,
tot wijken dwingen,--dat vermochten zij niet. In 't eind was dan ook
geen redding meer mogelijk: en den 18 Februari 1574 werd Middelburg,
door haar dapperen en ridderlijken verdediger Mondragon, aan den
Prins overgegeven. Sedert hield zij, met geheel Zeeland, trouw de
staatsche zijde, en deelde in het lijden, maar ook in de zegepraal
en den voorspoed der jonge republiek, waarbij zij zich aangesloten
had. Ja, ook in de zegepraal en den voorspoed: want de fel geteisterde
stad, wier bloei voor immer scheen geknakt, herleefde met jeugdige
kracht, breidde haar handel en haar veste uit, en verwierf zich eene
eerste plaats onder de koopsteden der Vereenigde Nederlanden. Binnen
hare wallen was eene kamer gevestigd van de machtige Oost-Indische
Compagnie; zij had hare scheepstimmerwerven en pakhuizen, haar
handelaars, die schepen uitzonden naar Oost en West. Bij herhaling
moest haar omwalling worden uitgelegd: haar bevolking bedroeg, naar
men zegt, in haar bloeiendsten tijd ongeveer 30.000 zielen; voorspoed
en welvaart was haar deel. Dit bleef zoo tot aan het einde der vorige
eeuw; de omwenteling en hetgeen daarop volgde heeft ook Middelburg
van aanzien en vermogen beroofd, en de stad gemaakt tot eene schaduw
van wat zij vroeger was. Haar handel was verloopen; de bronnen van
haar welvaart verdroogd; kwijnend en dof sleepte zij haar bestaan
voort, eene stille, vegeteerende provinciestad, nog terende van de
overblijfselen van vroegere welvaart. Haar bevolking slonk, en bedraagt
ook thans nog slechts omstreeks zestienduizend zielen. Toch is er,
nu zij is opgenomen in het groote net van het tegenwoordige verkeer,
nu haar haven is verbeterd, hoop op beter dagen, op een terugkeer van
de welvaart van vroeger, waarvan op dit oogenblik nog maar alleen de
herinnering over is. Moge die hoop niet worden beschaamd.

Inmiddels zijn wij aan de stad gekomen. "Wat is er? wat zoekt
ge?" vraagt mijn vriend, wien mijne verbazing en teleurstelling niet
ontgaan kon. Wat ik zocht? Och, iets van zeer weinig belang: iets,
waaraan het tegenwoordig geslacht althans zeer weinig waarde toont
te hechten. Ik zocht een oud, fraai gebouw, een historisch monument:
de schoone, statige Vlissingsche poort, in den stijl der renaissance
opgetrokken, met haar toren en klokkenspel: de Vlissingsche poort,
die zelfs in den franschen tijd aan de slooping was ontkomen. Nu is
zij gevallen; en waar zij gestaan heeft, loopt thans het kanaal, dat
de stad met Vlissingen verbindt. Was dat werkelijk niet te vermijden,
en moest de poort inderdaad plaats maken voor het kanaal? Ik mag het
niet tegenspreken; maar dan heb ik eene andere vraag. Waarom dan de
poort niet zorgvuldig afgebroken, en elders, op eene geschikte plaats,
weder opgebouwd? Of was ook dat onmogelijk? Meer dan waarschijnlijk,
heeft men daaraan zelfs niet gedacht. Geen treffender bewijs van
het gebrek aan waarachtigen, ernstigen zin voor kunst en historie,
ons volk en onzen tijd eigen, dan dit gedachteloos omverhalen van
oude gebouwen, van monumenten van den voortijd, zoodra ze, wat men
noemt, in den weg staan. Zoo is het gegaan met de meeste poorten
onzer oude steden; worden de wallen, als onnoodige belemmeringen
voor de uitbreiding der stad, gesloopt, dan verdwijnen in den regel
ook de poorten. Behooren ze toch ook niet bij de wallen, en maken ze
daarvan niet een deel uit? Verliezen zij niet alle beteekenis, zoodra
de toegang tot de stad aan alle kanten open on vrij ligt? Dat ze ook
op zich zelven, als gebouwen, als monumenten, eene hetzij historische,
hetzij artistieke waarde konden hebben, dat zij wel degelijk behoorden
tot de physionomie der stad:--wie dacht daaraan, of, deed men het al,
wie bekommerde er zich om? Wie stelt er prijs op het bewaren der oude
physionomie eener stad? En daarbij, wat geeft men ons in de plaats? De
oude, dikwijls zoo karakteristieke, zoo teekenachtige poort wordt
vervangen door een ijzeren hek, zoo volmaakt karakterloos, dat het
even goed tot toegang voor een buitenplaats als voor eene stad zou
kunnen dienen. Een fraaie vooruitgang!

Wij zijn de stad binnengetreden. Zij is zeer ruim gebouwd: des te
meer treft u de stilte op hare straten en pleinen; ach, zij is te
groot voor hare tegenwoordige bevolking. Alleen op de groote ruime
markt heerscht, althans eenmaal des weeks, wanneer de landlieden uit
den omtrek hierheen komen, tamelijk veel drukte en beweging; en zoo
ge des avonds den Langedelft doorwandelt, zou het daar heerschende
gewoel u lichtelijk kunnen misleiden omtrent de talrijkheid der
bevolking van Zeelands hoofdstad, indien ge niet wist, dat op zulke
ure, haar leven, haar openbaar leven althans, genoegzaam op dit eene
punt is saamgetrokken.

Aan het verleden van Middelburg zijn wij het verschuldigd, dat wij
allereerst onze schreden richten naar de plek, waar dat verleden nog
de duidelijkste herinneringen heeft achtergelaten: naar de Abdij.

Wij bevinden ons op een klein pleintje, aan alle zijden door gebouwen
omringd, en met boomen beplant. Wij zetten ons neder op de bank op
het beschulpte voetpad, en zien rond. Vlak tegenover ons bevindt zich
het hotel van den gouverneur der provincie: in zijne tegenwoordige
gestalte een vrij smakeloos modern gebouw. Ter linkerhand, aan gene
zijde van het plein, verheft zich de Abdijtoren, de ons reeds bekende
Lange-Jan, tusschen de Nieuwe- en de Koorkerk, welke beiden te zamen
weleer de Abdijkerk uitmaakten. Op het plein zelf ziet ge voorts,
ter linkerhand, het gouvernementsgebouw en de vergaderzaal der Staten
van Zeeland. Merk op de schilderachtige poort in renaissance-stijl,
die tot dit gedeelte van het gebouw toegang geeft. Rechts en links
bespeurt ge nog twee gewelfde doorgangen: de eene voert naar de
Koorkerk, de andere naar de Balans, een plein, dat, ik weet niet
waarom, dezen zonderlingen naam draagt.

De gebouwen om ons heen vertoonen veelvuldige sporen van mishandeling
en verwoesting: de beeldenstorm heeft ook de middelburgsche abdij
niet gespaard; maar toch maakt het geheel een zeer eigenaardigen,
ik zou bijna zeggen eerwaardigen indruk. Op deze stille plek, onder
de lommer dier boomen, te midden dier oude gebouwen, zoo teekenachtig
door het zonnelicht getint, is het alsof ge eensklaps in een anderen
tijd, in eene ondergegane wereld verplaatst wordt. Wel, laat dan voor
een oogenblik de stem van het verleden tot ons spreken.

De abdij van Middelburg is zeer oud. Meer dan waarschijnlijk werd het
oorspronkelijke klooster, even als de latere abdij der Heilige Maagd
gewijd, reeds in het begin der twaalfde eeuw gebouwd. Ik vermoed,
dat dit klooster wel een der middelpunten zal zijn geweest, waarom de
stad Middelburg zich gaandeweg heeft gevormd en ontwikkeld: dit was
immers meestal het geval? Hoe menig klooster toch, hier en elders, is
een brand- en middelpunt van ontwikkeling, in allerlei zin, geweest;
een vruchtbare kern, waaromheen zich mettertijd eene krachtige,
levensvolle gemeente vormde, die, eeuwen lang, wat zij het best
en hoogst had aan dat klooster ontleende. Ongetwijfeld is het hier
ook zoo gegaan. Bisschop Gondebald, de vier-en-twintigste kerkvoogd
van Utrecht, bevolkte het nieuwe, door hem gestichte klooster met
premonstratenser monniken uit de abdij van Sint-Michiel te Antwerpen;
ook zijne verheffing tot abdij had het klooster waarschijnlijk aan
hem te danken. Deze abdij kwam allengs in het bezit van uitgestrekte
goederen en zeer belangrijke privilegiën: vooral Graaf Willem II,
de Roomsch-Koning, begunstigde haar zeer. Dat hij der abdij genegen
was, blijkt wel uit het feit dat zoowel zijn broeder Floris de Voogd
als zijne gemalin Isabella in de abdijkerk ter aarde werden besteld,
werwaarts ook het stoffelijk overschot van den zoo vroegtijdig gevallen
Vorst, eenige jaren na zijn droevig sneuvelen, door zijn zoon Floris
V werd overgebracht. De abdij werd op den 24 October 1492 bijna geheel
door brand vernield, maar herrees prachtiger en luisterrijker uit haar
asch. Zij was een der aanzienlijkste en rijkste gestichten van geheel
de Nederlanden, en bergde binnen hare wanden niet alleen een kostbaren
boekenschat, maar ook menig kunstgewrocht van beitel of penseel,
menig meesterstuk van goudsmids-, wevers- en borduurkunst. Haar abt
bekleedde de eerste plaats in de vergadering der Staten van Zeeland; in
zijne handen zwoer de Graaf den eed bij de aanvaarding der regeering.

Maar de zestiende eeuw brak aan met hare geweldige beweging der
geesten: en ook de eerwaardige, schitterende abdij van Middelburg zou
in dien storm ondergaan. Het baatte haar luttel, dat haar laatste abt
tot bisschop verheven werd, en zij zelve, met hare rijke inkomsten, den
bisschop als prebende toebedeeld: de ruwe beeldstormers ontzagen haar
deswege niet, maar sloegen ook aan dit heiligdom de schendende hand,
waarvan de treurige sporen nog zoo duidelijk zichtbaar zijn. Na de
inneming der stad, en nadat ook in Middelburg en geheel Zeeland de
omwenteling getriomfeerd had, werd de abdij door hare geestelijken
verlaten en met al hare goederen en inkomsten tot domein verklaard. De
gebouwen werden nu, met uitzondering der kerk, deels gaandeweg
verkocht en afgebroken, deels tot andere doeleinden ingericht. Het
tegenwoordige hotel van den gouverneur was reeds vroeger, toen de
abdij nog in vollen luister bloeide, ingericht tot ontvangst van hooge
gasten, die het klooster kwamen bezoeken. Met name vertoefden daar de
Graven van Holland en Zeeland, als zij de vermaarde abdij met hunne
tegenwoordigheid vereerden en met hun gevolg goeden sier maakten
van de welvoorziene keuken en kelders van het rijke gesticht. En
dit was gansch geene zeldzaamheid. Menigmalen verschenen de Vorsten,
op wier hoofd de oude zeeuwsche gravenkroon rustte, in hunne goede
stad Middelburg; en wel zelden zal men dan verzuimd hebben zijn
intrek te nemen in de abdij, voor 't minst haar met een bezoek
te vereeren. Maar niet dikwijls was er zoo schitterend gezelschap
binnen hare muren vergaderd, als op den 17 December 1505, toen Filips
de Schoone, voor zijn vertrek naar Spanje, waar hij de koningskroon
ging aanvaarden, in de abdij een kapittel hield van het Gulden Vlies,
en bij die gelegenheid tien nieuwe ridders benoemde. Den 10 Januari
van het volgende jaar vertrok de schitterende jonge Vorst met zijne
gemalin naar Spanje; hij zou zijn vaderland nimmer wederzien.

De zaal, waar de Staten van Zeeland hunne zittingen houden, was
vroeger waarschijnlijk de bibliotheek of wellicht de eetzaal, de
reefter, van de abdij. Haar gewelf verdient nog zeer de aandacht;
evenzeer als de oude tapijten langs de wanden, tusschen de jaren 1591
en 1599 door zekeren Jan De Maecht vervaardigd, en episoden uit den
onafhankelijkheidsoorlog tegen Spanje voorstellende. Ook prijkt deze
zaal met een zeer fraai portret van De Ruyter. Voorts vindt men nog
op verscheidene plaatsen in de abdij, vooral in de oudste gedeelten,
fraaie details, overblijfselen van vroegere bouw- en beeldhouwkunst,
die u des te meer treffen, naarmate ze scherper tegenstelling vormen
hetzij met de verwoestingen, door de beeldstormers aangericht,
hetzij met de smaak- en karakterlooze bijbouwsels en veranderingen
van later tijd.

Met deze vluchtige beschrijving willen wij ons tevredenstellen:
de oude abdij heeft niet veel van haar oorspronkelijk karakter meer
behouden. Toch, is ze ook van bestemming veranderd, is ze niet langer
een huis des gebeds en van vrome overpeinzingen. Beter dat zij ten
zetel strekt van de hoogste gewestelijke overheid, dan dat zij, als
zoo menig ander oud klooster, tot fabriek ware ingericht. Deze smaad
is althans niet over haar gekomen.--Alvorens het pleintje te verlaten,
werpen wij een laatsten blik op haar, en nemen het beeld van den ouden
tijd, dien zij voor onze verbeelding terugroept, in ons hart mede.

Wij gaan door de overwelfde poort en staan voor de Koorkerk,
eigenlijk het koor van de oude abdijkerk, doch sedert 1577 daarvan
afgescheiden. Vraagt ge waarom? Eenvoudig omdat de ruimte der oude
kerk voor de nieuwe eeredienst te groot was. Men brak dus een deel
der kerk af en maakte daarvan twee gebouwen: het eene, thans de
Nieuwekerk genaamd, werd door de Hervormden in gebruik genomen;
het andere, na tot verschillende einden gediend te hebben, in 1759
mede tot kerk ingericht. Dat door deze splitsing het karakter van het
geheel verloren ging en beide gebouwen bedorven werden, was eene zaak
van ondergeschikt belang.

In haar tegenwoordigen toestand onderscheidt de Koorkerk zich door
niets bijzonders. Alleen vertoeft ge eenige oogenblikken voor den
gedenksteen ter nagedachtenis van den als geleerde en dichter beroemden
Hadrianus Junius, die in deze kerk begraven ligt.--Het was mede een
graftombe, die ons bewoog ook een bezoek te brengen aan de aangrenzende
Nieuwekerk, weleer de Abdijkerk, waarin ook de Roomsch-Koning Willem
II begraven werd. Toch was het niet om een bezoek te brengen aan zijn
graf, dat wij onze schreden richtten naar dit kerkgebouw, dat mede
op zich zelve weinig bezienswaardigs heeft. Ik mocht Middelburg niet
verlaten zonder mijn vriend te hebben geleid naar de graftombe van
twee mannen, wier namen door ieder Nederlander met billijken trots
worden uitgesproken, en die ook voor hun deel--en voorwaar voor geen
gering deel!--hebben bijgedragen om de door grondgebied en bevolking
zoo weinig beteekenende republiek te verheffen tot den rang van een
der eerste mogendheden van Europa. Deze Nieuwekerk bevat namelijk het
praalgraf der gebroeders Jan en Cornelis Evertsen, uit de in het jaar
1834 gesloopte Oude- of Sint-Pieterskerk herwaarts overgebracht.


    Hier nadert Evertsen! in 's Lands vergaderzaal,
    Alom behangen met der Britten wapenpraal,
    Spreekt hij: "O, laat mij de eer, de onschatbre eer verwerven,
    "Om voor de vrijheid van mijn vaderland te sterven;
    "Vier mijner broederen, en mijn vader, met mijn zoon,
    "Zijn, strijdend voor 's Lands regt, gesneuveld! Ook dat loon
    "Zij aan mijn dienst vergund, na veertig jaren strijden!
    "'k Wil het overschot mijns bloeds aan 't heil van Neerland wijden!"
    Hij gaat; beklimt de vloot; knot Englands dwinglandij:--
    En als zijn broedren, zoon en vader, sneuvelt hij.


Neen, ik zal niet verder gaan. Ik zie reeds den glimlach, die om
de lippen van den lezer speelt, als hij zich de welbekende regels
herinnert, die nu volgen. Bombast, niet waar? Welnu, ik zal het u niet
tegenspreken; ik zal u zelfs niet betwisten, dat ook in de bovenstaande
regels, hoewel buiten alle vergelijking beter, wel het een en ander
valt af te keuren, dat ook hier meer soberheid geen schade zou doen;
maar toegeven moet ge toch, dat Helmers, toen hij deze verzen schreef,
iets in zijne ziel voelde tintelen van dat echte vuur, dat den dichter
maakt; dat het feit, door hem bezongen, hem aangreep met eene macht,
waarvan wij ons te nauwernood rekenschap kunnen geven. Zou het niet
mogelijk zijn, dat het sterke en overdrevene in zijne uitdrukkingen
ons juist daarom zoo zeer treft, zoo komisch op ons werkt, omdat wij
zooveel armer aan geestdrift zijn geworden, omdat wat hem bezielde
en geheel medesleepte, ons tamelijk koel laat? Toch, zoo ergens
geestdrift geoorloofd is, dan is het wel bij dit monument, dat ons
de herinnering voor den geest roept aan een geslacht van helden, dat
maar voor weinigen behoeft te wijken; een dier kloeke geslachten, uit
den schoot des volks gesproten, die met lijf en bloed de republiek
hielpen grondvesten en voor hare vrijheid, hare eer, haar macht,
alles overhadden; een dier geslachten, wier kortstondige, maar
schitterende bloei, een beeld en type is van de geschiedenis dezer
republiek zelve. Bij de tombe dezer helden staande, mocht ik mijn
vriend verhalen van hunne daden, van de grootsche herinneringen uit
dit schitterende tijdperk onzer geschiedenis, dat zoo luide getuigt
van hetgeen de kracht eens volks, gedragen en bezield door een hooger
beginsel, ook ondanks de ongunst der omstandigheden, vermag.

In weemoedige gedachten--want het vertoeven in dat verleden stemt,
bij vergelijking met het heden, wel tot weemoed--in weemoedige
gedachten wandelen wij verder, en werpen in het voorbijgaan een blik
op de Oost- of Koepelkerk, een inderdaad statig en indrukwekkend
gebouw uit de tweede helft der zeventiende eeuw, in italiaanschen
renaissance-stijl opgetrokken. Doch van kerkbezoek hebben wij nu
voorloopig genoeg; bovendien, er is hier geen enkele, die bijzonder
de aandacht verdient. Vooral voor den vreemdeling, die zoo pas uit
België komt, moeten wij Noord-Nederlanders voorzichtig zijn in het
laten zien onzer kerken. Oude kerken, die inderdaad door hare bouworde
uitmunten, monumenten van kunst zijn, hebben wij maar zeer weinigen:
en die weinigen zijn dan nog in den regel, door hare inrichting
voor eene eeredienst, waarvoor zij volstrekt niet geschikt zijn,
totaal bedorven: het zijn naakte, karakterlooze ruimten geworden,
waarvan ge de bedoeling niet meer begrijpt en waarin ge u niet meer
tehuis gevoelt.

Daarom richten wij liever onze schreden naar de markt, om onze oogen
te verkwikken aan het Stadhuis, een sierlijk en smaakvol gebouw uit
het begin der zestiende eeuw, uit het tijdperk van de flamboyante
gothiek en de renaissance. Ge spaart mij eene uitvoerige beschrijving;
zoo ge het gebouw niet uit eigen aanschouwing kent, zal de afbeelding
op bladz. 16 u een duidelijker en vollediger denkbeeld geven van
het voorkomen van dit stadhuis, dan mijne beschrijving zou kunnen
doen. Daarom slechts enkele opmerkingen. De beelden in de nissen,
vijf-en-twintig in getal, stellen de Graven van Holland en Zeeland
voor, beginnende met Dirk V en eindigende met Karel V. Naar men zegt,
zijn deze beelden vervaardigd door een beeldhouwer uit Mechelen,
die daarvoor f18,-- per stuk ontving. Oorspronkelijk waren zij
gekleurd volgens hun min of meer traditioneel kostuum; doch sedert
is de eeuw van de witkwast aangebroken, en ook deze beelden zijn met
kalk bestreken geworden. Bijzondere kunstwaarde mogen zij wel niet
hebben, maar dit neemt niet weg, dat zij als dekoratie een zeer goed
effect doen in hunne rijk bewerkte nissen en bij al den weelderigen
tooi van dezen sierlijken gevel, die u aan de stadhuizen in sommige
belgische steden denken doet. De hooge spitse gevel ter linkerhand is
de Vleeschhal, waartoe een groote poort toegang geeft. De zonnewijzer
in dien gevel roept u, vermanend en waarschuwend, sprekend naar oud
vaderlijke wijze, toe: "Transeunt et imputantur. Zij (de uren) gaan
voorbij en worden ons toegerekend." De toren prijkt met een uurwerk en
wijzerplaat: onder deze laatste ziet ge twee vergulde, geheel gewapende
en geharnaste ridders te paard, die telkens als het uur slaat, elkander
aanvallen, en elkaar met de lans doorsteken, om dan weer rustig af
te wachten tot een volgend uur het gevecht doet hervatten. Boven de
wijzerplaat bevinden zich twee vergulde voetknechten, die bij het
slaan van ieder half uur, hetzelfde spel vertoonen.

Nog rijker dan Vlissingen, is Middelburg aan schilderachtige huizen
en karakteristieke gevels uit de zeventiende eeuw: modellen van de
eigenaardige burgerlijke architectuur onzer voorouders, die, wat
ze aan klassieke schoonheid ontberen mocht, eenigermate vergoedde
door oorspronkelijkheid. Als een der fraaiste monumenten van dezen
bouwstijl, die zich aan de renaissance aansloot, maar deze wijzigde
naar eigen behoefte en eigen smaak, herinner ik mij eene deftige
woning aan eene der grachten, die vooral om de inwendige decoratie
opmerkelijk is. Als ge de straatdeur open doet, ziet ge voor u een
langen gang, met witte en zwarte marmersteenen bevloerd, en door drie
rijk bewerkte deuren of portieken in vakken verdeeld. Vooral de eerste
portiek, die het ruime voorhuis van den eigenlijken gang afscheidt,
is smaakvol en prachtig, met haar gegroefde zuilen, haar kroonlijst
en rijk beeldhouwwerk van vruchten, bloemen en wapenschilden. De twee
volgende portieken zijn eenvoudiger en minder  hoog; vrij doorloopt
de blik den langen gang en dringt door tot in de keuken, waar het
glanzend geschuurde koperwerk tegen den donker geverwden wand u
tegenblinkt. Vooral wanneer uit de diepte van die keuken een warme
zonnestraal in den gang valt, maakt deze woning op den bezoeker geheel
den indruk van een oud-hollandsch binnenhuis, zoo als hij dat zoo
menigmalen op de schilderijen onzer meesters uit de zeventiende eeuw
bewonderd heeft. Ge zoudt u niet verbazen, indien een dezer antieke
deuren zich opende, en daaruit eene deftige matrone te voorschijn
trad in het kostuum uit den tijd van Frederik Hendrik of Willem III:
zoo volkomen heeft deze woning haar oorspronkelijk karakter bewaard.

Tot vroeger tijdperk behoort een ander huis, de Steenrots genaamd,
op de Dwarskade. Dit huis vertoont den zuiveren stijl der vlaamsche
renaissance, en dagteekent uit de laatste jaren der zestiende eeuw:
althans twee schilden in den gevel vertoonen het jaartal 1590. De
benedenverdieping heeft vier hooge boogvensters, die gedeeltelijk
gemoderniseerd zijn. Boven de deur prijken twee geniën van wit
marmer, die blijkbaar door de hand eens echten kunstenaars zijn
vervaardigd. Boven en beneden de kruisramen der eerste verdieping
bevinden zich zeer goed bewaarde bas-reliefs, tafereelen uit de
bijbelsche geschiedenis voorstellende. Ook de versiering van de
bovenste verdieping en van de kroonlijst is zeer opmerkelijk. Geheel
het huis, op bladz. 24 afgebeeld, maakt een zeer eigenaardigen indruk,
en getuigt van den smaak des bouwmeesters.

Onder de eigenaardigheden eener oud-hollandsche stad, die nooit nalaten
de aandacht van den vreemdeling te trekken, behooren natuurlijk ook
de zoogenaamde pothuizen, waarin een schoenlapper, die tevens in den
regel het beroep van kruier uitoefent, over dag zijn verblijf heeft
gevestigd. "Wat moet die man het in dat hokje benauwd hebben", zeide
mijn vriend, toen ik hem beduid had, wat de geheimzinnige kastjes
waren en waartoe ze dienden.--"Toch niet. Zie slechts: het pothuis is
van voren open: de man heeft dus lucht in overvloed, veel meer dan
wanneer hij in eene bedompte kamer zat te werken. Daarbij heeft hij
al wat hij voor zijn handwerk behoeft, vlak bij de hand, en is hij te
ieder stond gereed, wanneer iemand, in zijne dubbele betrekking van
schoenlapper of kruier en boodschaplooper, zijne dienst behoeft. Ja,
neem hem maar eens goed op, want weet: zijn ras sterft uit; er zijn nog
wel enkele pothuizen in onze oude steden, maar hun getal vermindert
voortdurend, en met hen verdwijnen de oude klassieke kruiers en
schoenlappers, die ze bewoonden. De kruiers worden vervangen door de
hedendaagsche bestellers of commissionnairs, die niet in pothuizen
zitten en, als zij geen boodschappen te verrichten hebben, schoenen
lappen, maar den ganschen dag op den hoek eener straat heen en weer
drentelen en het grootste gedeelte van den dag niets uitvoeren. Zoo'n
ouderwetsche kruier in zijn pothuis was de populairste man uit de
geheele buurt, wien zelfs heeren en dames hun vertrouwen schonken,
en wiens nederig pothuis voor de dienstboden uit den omtrek en voor
de straatjeugd een soort van beurs, een vereenigingspunt was, waar
de nieuwtjes van den dag werden uitgewisseld en bepraat, en allerlei
zaken afgehandeld. Geloof mij: voor menige huiselijke revolutie,
voor menige demonstratie in de dienstbodenkamer, werd de grond in het
pothuis gelegd, het ontwerp in het pothuis gesmeed. Ook menige vrijerij
ontkiemde in het pothuis. De pothuizen behooren tot de physionomie
eener oud-hollandsche stad, zoo als rondslenterende policie-agenten en
tegen de hoekhuizen leunende bestellers tot die eener moderne. Daarom,
bezie dat pothuis goed, en bewaar de herinnering in uw geheugen".

Mijn vriend had met aandacht naar mijn vertoog geluisterd, en beloofde,
dat hij het pothuis en zijn bewoner niet vergeten zou. Ik daarentegen
beloofde hem dat, zoo hij met mij naar Amsterdam wilde gaan, zich daar,
ook op dit gebied, een nieuw veld van waarneming voor hem zou opdoen.

Een nog vreemder verschijning voor mijn reismakker was onze hollandsche
aanspreker of bidder, hier nog geheel in zijn eigenaardig kostuum
gedost, met wijden mantel, steek, lamfer en bef. Wij ontmoetten een
paar zulke bidders in de straten van Middelburg; en ik moest mijn
vriend nauwkeurig verslag geven van hunne roeping en den eigenlijken
aard hunner werkzaamheden. De hollandsche lezer schenkt mij die
uitlegging. Op de eigenaardige gebruiken, nog hier en daar op het
platte land in Zeeland, bij gelegenheid van begrafenissen in gebruik,
kom ik later terug.

In ons logement en ook elders hadden wij meermalen hooren spreken van
een der bewoners der stad, die in het vorige jaar zijn honderdsten
verjaardag had gevierd, en nog in het bezit van zijne vermogens en van
een goede gezondheid was. Door tusschenkomst van een mijner bekenden
werd het ons vergund, bij dien ouden heer een bezoek af te leggen,
dat zeker tot mijne aangenaamste herinneringen behoort. De oude heer,
die den 12den April 1772 te Oost-Kapelle geboren was, leefde nu bij
eene dochter in huis, na vijf-en-vijftig jaar lang het beroep van
bakker te hebben uitgeoefend. Op zijn zeventigste jaar of daaromtrent
was hij begonnen te teekenen: vooral kopiëerde hij gaarne zeegezichten
en vrouwenportretten; en hij deed dit, zijn leeftijd in aanmerking
genomen, niet zonder talent. Hij gaf ons zijn portret ten geschenke,
dat ter gelegenheid van zijn honderdsten verjaardag was gemaakt, en
waaronder hij nog met vaste hand zijn naam geteekend had. Toen hij
de kamer binnentrad, waar wij werden ontvangen, beefde hij over zijn
geheele lichaam, maar hij liep nog tamelijk rechtop, en zijn gelaat
zag er nog tamelijk frisch uit, al stonden zijne oogen ook dof. Wij
onderhielden ons een poosje met hem en zijn kleinzoon, die ons zijne
teekeningen liet zien, waarmede de oude man blijkbaar zeer ingenomen
was. Honderd jaar! welk een leeftijd, en wat heeft die man al niet
bijgewoond! Hij heeft eene wereld zien ondergaan, en eene nieuwe
verrijzen: wat mag hij zelf bij al deze aangrijpende gebeurtenissen
der laatste honderd jaren hebben gevoeld en gedacht! Uit den aard der
zaak konden wij niet daarover uitweiden; toch deed het ons goed, toen
wij de zachte weeke hand van den ouden man in de onze drukten, dezen
stillen getuige der vervlogen dagen te hebben gezien.--Naar ik vernomen
heb is hij in April 1874, na eene zeer kortstondige ongesteldheid,
kalm overleden. Wij bieden onzen lezers zijn portret aan.

Na een paar dagen door Middelburg te hebben rondgewandeld, hadden wij
zoo wat alles gezien, wat in de stille deftige hoofdstad van Zeeland
de aandacht van vreemdelingen trekken kan. Ook zij is bezig gaandeweg
haar eigenaardig karakter te verliezen, en te dalen tot den rang eener
kopie op kleine schaal van eene groote stad. De alles nivelleerende,
alles gelijk makende, alles afslijpende eenvormigheidsmanie onzer dagen
is voor kleine steden, als voor kleine volken, bijzonder noodlottig;
zij werpen haar eigenaardig, historisch karakter weg ten einde zoo veel
mogelijk gelijk te worden aan groote metropolen:--met geen ander gevolg
dan dat zij verliezen wat haar bekoorlijk en eerbiedwaardig maakt,
zonder te verwerven wat haar, uit een ander oogpunt, belangwekkend
zou kunnen maken. Zoo worden de steden van den tweeden en lageren
rang eenvoudig kopieën, miniatuur-uitgaven der groote hoofdsteden:
kopieën, waar niemand naar omziet, en die alle aantrekkelijkheid
verloren hebben voor wie het origineel kent. Middelburg heeft dat
stadium van averechtsche ontwikkeling nog niet ten volle bereikt,
maar bevindt zich toch onmiskenbaar op den weg, die daarheen voert:
en het staat te voorzien, dat de versnelde en verbeterde middelen
van gemeenschap, die thans te harer beschikking zijn gesteld, en die
de stad uit hare betrekkelijke afzondering zullen helpen om haar op
te nemen in den kring van het algemeen verkeer, er ruimschoots toe
zullen bijdragen om den voortgang op dien weg te bevorderen. Ook van
haar moet de vreemdeling de herinnering medenemen, want als hij haar
weerziet, zal hij ze veranderd vinden.



V.

Rondom uitgestrekte weilanden, frisch groen en weelderig van tint,
maar toch wel wat eentonig: een echt hollandsch landschap, waarvan het
eigenaardig schoon voor ons, die van onze eerste kindsheid dergelijke
tafereelen voor oogen hebben gehad, wel iets van zijne beteekenis
en bekoring verloren heeft. Echter--ook vreemdelingen hebben in den
regel daar spoedig genoeg van. En, wij moeten billijk zijn--tot de
voorwaarden van het schoone behoort, en wel niet in de laatste plaats,
afwisseling, beweging, die den indruk des levens geeft;--en juist deze
missen wij te zeer in onze hollandsche landschappen, onze eindelooze
weilanden, hier en daar met boomgroepen bezet, omzoomd door een dunnen
boschrand, dit evenwel niet altijd; en voorts rijkelijk doorsneden
door vaarten en slooten. Onze luchten zijn fraai, en de tinten, die
de speling van het licht in onze vochtige atmosfeer kan te voorschijn
tooveren, ten volle de studie des schilders waard. Maar wij mogen toch
dit alles niet te hoog aanslaan, en hebben ons te wachten voor de dwaze
en kinderachtige overdrijving, van onze landschappen op eene lijn
te willen plaatsen met wat wij in den vreemde aanschouwen. Troosten
wij ons:


        Grijs is uw hemel en stormig uw strand;
        Grauw zijn uw duinen en effen uw velden;
        U schiep natuur met een stiefmoeders hand:
        Toch heb ik innig u lief, o mijn land!
        Al wat gij zijt is der vaadren werk:
        Uit een moeras schiep de deugd van die helden,
        Beiden natuur en den dwingland te sterk,
        Vrijheid een tempel en godsvrucht een kerk.


De bodem waarop wij staan, is mede getuige van die geestkracht
van het voorgeslacht: ook deze grond is, om de traditioneele
uitdrukking te gebruiken, aan de golven ontwoekerd. Het Nieuwland,
waarheen onze weg voert, was vroeger een afzonderlijk eilandje,
dat, gaandeweg aangeslibd, in 1644 werd ingedijkt en met Walcheren
verbonden. Het dorp van dienzelfden naam maakt een aangenamen indruk,
en is, althans naar het uiterlijk, ook van de bewoners te oordeelen,
zeer welvarend. Er heerscht thans eene groote drukte. Wij hebben dat
reeds bespeurd op den weg, waar ons telkens boerenkarren en wagens
met vroolijke gezelschappen voorbijsnorden; op de landwegen zagen
wij kozende paren en lachende en zingende troepjes voortwandelen,
zich spoedende naar het Nieuwland.

Dit volk houdt nog de oud-vaderlandsche gewoonte van het dusgenaamde
heulen in eere: zoo vaak men, hetzij te voet, hetzij in een rijtuig,
over een brug (heul) gaat, hebben de jonkmans het recht hunne
meisjes te kussen. Van waar die zonderlinge gewoonte afkomstig is,
kan ik niet zeker zeggen: tenzij men de overlevering gelooven wil,
die ons natuurlijk ook hier niet verlegen laat. Volgens haar dan zou
eens, 't is lang geleden, een zekere haagsche jonker zijne liefste,
die onder de harde dwingelandij eener booze stiefmoeder zuchtte, op
een schemeravond in alle stilte hebben geschaakt en naar een in de
nabijheid gereed staand rijtuig gevoerd. De gelieven stapten in den
wagen, en de voerman lei de zweep op de paarden. Voort ging het nu in
snellen draf, naar den kant van Leiden. Maar, voorbij den Leidschendam,
in de veenen gekomen, reed de voerman, daar het reeds duister was,
het bruggetje mis en in de vaart. Hij zelf sprong haastig van den
wagen, en spoedde zich naar den Dam, roepende: heul! heul! (hulp);
maar onderwijl waren de beide minnenden verdronken. Die aandoenlijke
historie maakte zulk een indruk, dat het sedert eene gewoonte werd,
op alle bruggetjes heul! te roepen en zijn vrijster te omarmen en te
kussen ten teeken van blijdschap, dat men er gelukkig over geraakt
was. De houten brugjes zelven zouden ook aan dit avontuur den naam
van heulen te danken hebben.

Ziedaar wat de overlevering vertelt; maar de overlevering mag niet
altijd op haar woord geloofd worden; en in dit geval is er alle
waarschijnlijkheid dat zij de plank mis slaat. De zaak laat zich, dunkt
mij, veel eenvoudiger verklaren. Ons volk was van oudsher bijzonder op
kussen gesteld: in onze erotische poëzie speelt het zoenen altijd een
zeer voorname rol; en het is nu niet zoo geheel vreemd, dat zoenlustige
jongelui gebruik hebben gemaakt van de gunstige gelegenheid, die de
overgang van smalle bruggetjes aanbood, om hun vrijster een kus op
de wangen te drukken. Wat hiervan zij: wij behoeven slechts rondom
ons te zien, om overtuigd te worden, dat dit gebruik hier nog in eere
wordt gehouden; en wij moeten erkennen, dat de zeeuwsche weilanden en
polders, met hun overgroot aantal slooten en tochten en weteringen,
die een talloos tal van bruggen noodig maken, in dit opzicht, voor
de liefhebbers van kussen een land van belofte zijn.

Wij zijn de statige laan met hare prachtige boomen, die naar het dorp
voert, ten einde gewandeld, en bevinden ons nu in Nieuwland. Voor
gindsche aanzienlijke huizinge, waar de ambachtsheer woont, staat
een groep jonge boeren te paard, omringd door eene dichte schare. De
ambachtsheer is naar buiten getreden, en heeft aan een der jongelieden
een pakje overhandigd, waaruit eenige geschenken zijn te voorschijn
gekomen, bestemd om als prijzen te dienen bij het ringrijden, dat
zoo aanstonds een aanvang nemen zal. Zoodra deze geschenken worden
vertoond, neemt het dusgenoemde jouwen een aanvang. Een uit den
troep roept: "Daer komt de man!"--Een ander antwoordt: "Wat heit i
an?" De eerste: "Grauw!" De tweede: "Blauw!"--De eerste: "Wat zullen
wij roepen?"--Allen: "Hoezee! Hoezee!"--Dit is de feestelijke vorm om
"Mijnheer te bedanken." Natuurlijk dat er ook gejouwd moet worden ter
eere van Mevrouw en de kinderen, hetzij ze reeds werkelijk bestaan,
hetzij ze nog maar alleen in hope leven. Ook bij andere notabele
ingezetenen, zooals bij den ontvanger en den dokter, wordt die
ceremonie herhaald. Vraag mij nu wederom niet naar den oorsprong en
de beteekenis van deze, althans voor ons en in hun tegenwoordigen
vorm, volkomen zinledige en onverstaanbare woorden; ik kan er geene
verklaring van geven, maar weet alleen, dat men in Zeeland vrij
algemeen van gevoelen is, dat dit grauw en blauw roepen uit den
tijd der Hoekschen en Kabeljauwschen afkomstig is. 't Is mogelijk;
ofschoon ik niet kan inzien wat ter wereld de dynastieke kleuren
dezer oude politieke partijen te doen hebben met ringrijden en het
uitloven van prijzen voor den wedstrijd.

Dit ringrijden zelf is een echt nationale gewoonte; en het deed mij
genoegen, dat mijn reismakker juist hier zulk een schouwspel mocht
bijwonen, waar het met groote geestdrift on bijzonderen luister wordt
gevierd en nog inderdaad een volksvermaak mag heeten. Ik vertelde hem
daarom het een en ander om hem beter op de hoogte te brengen; wellicht
dat ook voor mijne lezers eenige toelichting niet geheel overbodig is.

Reeds ettelijke dagen te voren wordt in de herberg van het dorp de
rolle nedergelegd, waarop ieder, die aan den wedstrijd deel wil nemen,
zijn naam teekent. De deelnemers, doorgaans twintig tot dertig in
getal, meest allen boerenzoons of knechts, betalen een zekere som,
veelal een rijksdaalder, aan den penningmeester van de club of de
vereeniging die het feest organiseert, als een bijdrage voor het
aankoopen van prijzen, die uit gouden en zilveren voorwerpen bestaan.

De baan, in den regel tachtig tot negentig el lang en drie el breed,
wordt behoorlijk met paaltjes en touwen afgebakend; in het midden
worden twee stevige palen in den grond geslagen, waartusschen een
touw wordt gespannen, dat in een ijzeren beugeltje den ring zal
houden. Die ring is van zilver: en dat wel om te voorkomen, dat niet
de een of andere speler hem te zijnen behoeve late betooveren, wat
met een ijzeren ring zeer licht geschieden kan. Op zilver daarentegen
hebben tooverspreuken en bezweringen geen kracht; mitsdien moet,
om alle bedrog en kwade praktijken te voorkomen, de ring van zilver
zijn. De prijzen hangen aan een touw, dat tusschen een der palen en
een bodem is gespannen.

Natuurlijk zijn er ook voor dit spel zekere regels vastgesteld. De
paarden mogen niet van zadel of kleed zijn voorzien, en moeten bij
het rijden galoppeeren; een ring, die met gaand of dravend paard
gestoken wordt, telt niet. Om een prijs te winnen, moet men driemaal
achtereen den ring steken; intusschen mag, in den regel, niemand meer
dan twee prijzen behalen. Die een prijs wint, moet op een pint likeur
trakteeren; die den geheelen dag geen ring heeft gestoken, krijgt,
naar overoud gebruik, een houten potlepel.

Mengen wij ons nu onder de joelende schare, die aan wederzijde van de
baan zich verdringt, om het feest te aanschouwen niet slechts, maar
er ook werkelijk deel aan te nemen. Of de belangstelling gespannen
is,--ge behoeft het niet te vragen, als ge die aangezichten ziet,
waarop meer dan nieuwsgierigheid, waarop levendige deelneming, hoop,
verwachting, vrees, te lezen staan; die oogen, onafgewend den vluggen
rijder volgende, die in vollen galop de baan doorrent; als ge die
luide kreten hoort, zoo vaak een der prijzen gewonnen wordt; dat
eigenaardige verward gemompel, waarin de schare hare belangstelling
in het edel spel uitspreekt. En ze is niet geheel onverdiend, die
belangstelling: want inderdaad, voor dat spel wordt lichaamskracht
en behendigheid vereischt. Ziedaar, aan den ingang der baan, dien
slanken, fijngebouwden en toch krachtvollen jonkman, met sprekend
gelaat en groote, levendige oogen, nu stralend van opgewektheid. Hij
houdt een houten lans opgeheven in de hand; aan de twee krijtstrepen
op zijn broek kunt ge zien, dat hij voor dezen prijs--een zilveren
mes--reeds tweemaal een ring gestoken heeft; hij is dus "op steek";
lukt het hem, nog eenmaal den ring te steken, dan heeft hij den
prijs gewonnen en mag zich tooien met dat mooie breede zijden lint,
dat de ring-oppasser, als om te laten zien hoe goed het staat,
zich zelven heeft omgehangen. Daar zet hij zijn fraai bruin paard,
met linten en strikken versierd, in galop, onder luid geschreeuw, dat
door alle omstanders wordt herhaald. In weinige seconden is de ruiter
bij het touw; met een vlugge beweging heeft hij den ring gestoken, en
zwaait nu zijn lans, waarop de ring rust, in de hoogte. Een daverend
gejubel gaat op van allen kant, en groet den overwinnaar, die zelf als
buiten zich zelven van vreugde is. Terwijl hij in vliegenden galop
terugkeert, voert hij op zijn paard allerlei gymnastische kunsten
uit; straks wordt hij, door vier stevige boerenknapen, in triomf,
op een ladder, naar de herberg gedragen, waarbij het ook tamelijk
wild toegaat. Daar, in de herberg, worden de kameraden getrakteerd,
waarbij het juist niet altijd bij het bepaald pintje blijft.

Intusschen is de volgman al doorgegaan op den volgenden prijs; het
wordt al woeliger en luidruchtiger; de groepen wemelen door elkander;
de schare verdringt zich in de nabijheid der palen; menschen en
paarden vermengen zich in bonte wanorde. Daar keert onze ruiter van
zoo even terug uit de herberg; hij heeft zijn flink bruintje weer
bestegen, en waagt nog eens een rit om den hoogsten prijs, door den
ambachtsheer geschonken: een fraai gouden horloge. Daar gaat hij
door; daar steekt hij voor de tweede maal den ring; daar lukt het
hem ten derden male... Hoezee! hoezee! hij heeft den hoogsten prijs
gewonnen! Aan het oorverdoovend gejubel schijnt geen einde te komen;
de jonkman zelf is dol van pret. Hij laat zich van zijn paard vallen,
wentelt zich op den grond, springt en schreeuwt als een razende. Om
hem tot bedaren te brengen, werpen zijne kameraden hem op den grond
en overdekken hem met zand en gras; hij springt op, ontkomt aan hunne
handen, en zet het op een loopen. Luid schreeuwend stormen zij hem na;
hij rent en zwenkt in allerlei richtingen; eindelijk grijpen zij hem,
en rollen al wentelende met hem in het zand; dan springt hij weer op,
is nu op zijn paard, dan weer te voet onder de joelende menigte. Hij
is de held van den dag, die overal wordt bewonderd en toegejuicht,
en straks in triomf naar de herberg gevoerd, waar telkens de beker
lustig rond gaat.

Alle prijzen zijn eindelijk gewonnen; de vertooning is afgeloopen;
slechts een enkele speler is nog achtergebleven: hij heeft geen
enkele maal den ring gestoken. Was het onhandigheid? was het
onachtzaamheid? Genoeg: hij moet den potlepel ontvangen, die eenzaam
aan het touw hangt te slingeren. De ring-oppasser, een groote flinke
boer, nadert den ongelukkige die rustig op zijn paard is gebleven, en
hangt hem, met plechtig gebaar, den houten potlepel om den hals. Aan
het gelach, het gejubel en het geschater schijnt geen einde te komen;
de patiënt zelf schijnt er een oogenblik onder te bezwijken; maar
weldra herneemt hij zijne vroolijkheid, en roept, zijn lepel zwaaiende,
uit: "Een ander maal beter!"

Dan stroomen allen de herberg binnen, waaruit het geluid van viool
en fluit u tegenklinkt, en waar op den ruimen deel lustig gedanst
wordt. De pret duurt den ganschen avond, en zelfs nog wel een deel
van den nacht, en de uitgelaten dolheid openbaart zich op allerlei,
ook min voegzame wijze. Het geheele tooneel in het anders zoo
rustige kalme dorp krijgt weldra iets ruws, dat ook op mijn vriend
een onaangenamen indruk maakte. Toch kan ik niet instemmen met hen,
die tegen deze uitspanningen te velde trekken en voor de afschaffing
daarvan ijveren. Afschaffen is zeker de eenvoudigste en meest
afdoende manier om een einde te maken aan alle mogelijke misbruiken,
waartoe eene of andere zaak aanleiding geven kan; maar het is ook een
paardemiddel, dat somwijlen in de praktijk erger kan blijken dan de
kwaal. De behoefte aan uitspanning, aan vermaak, is echt menschelijk
en behoort op zich zelve niet tegengegaan te worden: het komt er
slechts op aan, die behoefte te leiden en zoodanige bevrediging
voor haar te vinden, dat de goede zeden en de goede smaak daaronder
geen schade lijden. Maar die taak is verre van gemakkelijk: vooral
in onzen tijd mag het eene hachelijke onderneming heeten, nieuwe,
veredelde volksvermaken te willen uitvinden, die niet aan de gebreken
der oude zullen lijden en dezen inderdaad kunnen vervangen. Juist
omdat zulke volksvermaken worden bedacht en uitgevonden door mannen,
die niet tot het eigenlijke volk, dat men vermaken wil, behooren,
die door stand en opvoeding en denkwijze daar buiten staan; juist
daarom vinden die kunstmatig aangelegde vermaken bij het volk geen
ingang. Bovendien lijden zij meest allen aan het groote gebrek--een
fout van hun oorsprong--dat het volk eenvoudig de rol van toeschouwer
of toehoorder vervult, en niet zelf een werkzaam aandeel aan het
feest neemt; en toch, alleen wanneer dit laatste geschiedt, kan er
inderdaad van volksvermaak sprake zijn. Daarop verstond men zich
vroeger veel beter: op onze kermissen, hoe verbasterd en van hare
eigenlijke bestemming ontaard zij ook mogen zijn, is toch nog voor de
massa eene soort van uitspanning te vinden, waarbij zij niet louter
lijdelijk blijft: en voornamelijk om die reden toont het volk zich
nog zoo zeer aan deze oude instelling gehecht. Wat geven wij in de
plaats? Tentoonstellingen, volksconcerten, illuminaties, vuurwerk,
volksvoorstellingen, zakloopen, mastklimmen: het is alles zeer fraai en
uiterst belangwekkend, maar het is steeds een georganiseerde pret, eene
gemaakte vertooning in den alledaagschen zin, een vermaak op kommando:
en dat gaat nooit recht van harte. Daarbij: in onzen tijd is er te
weinig overgebleven van het eigenlijke volksleven, is de samenleving te
zeer uiteengerukt, is het volk te veel in individus, die ieder op zich
zelven staan, verbrokkeld, om voor rechte en wezenlijke volksvermaken
ruimte te laten; ook zijn de verschillende standen uiterlijk te zeer
onderling vermengd en juist daardoor innerlijk verder dan ooit van
elkaar verwijderd. De aanzienlijke en vermogende neemt niet langer deel
aan de uitspanningen des volks; en het volk zelf streeft er dwaselijk
naar om, zooveel mogelijk, dezelfde uitspanningen te genieten als
de hooger geplaatsten, daardoor zijn eigen genot bedervende en den
schijn voor het wezen nemende. Voor het volk in zijn geheel geldt, in
dit opzicht, hetzelfde als voor den enkelen mensch: om zich waarlijk
te kunnen vermaken, om recht vroolijk te kunnen zijn, wordt eene
zekere mate van naïeveteit, van frissche gezondheid van lichaam en
ziel vereischt. En is het niet juist aan dit, dat het ons geslacht
hapert? Wordt ons gemoed niet te zeer vervuld en gedrukt door den
ernst der tijden? Hebben wij niet, door al wat wij aanschouwden en
ervoeren, die kostelijke gulle onbevangenheid der jeugd verloren,
die mede een vereischte voor echte vroolijkheid is?



VI.

Wie den vollen indruk wil krijgen van de buitengewone vruchtbaarheid
van Walcheren, moet, zoo als wij deden, op een mooien, helderen, warmen
zomermorgen, te voet uit Middelburg vertrekken, om eene wandeling
in den omtrek te doen. De wegen, met wilgen en jonge olmen omzoomd,
zijn allerbekoorlijkst. Dikwijls genoeg ontmoet ge op den weg een
grooten wagen, met een witte of gele huif overspannen, volgeladen
met vrouwen en meisjes in hare fraaiste kleederen, oude mannen met de
onmisbare pijp in den mond, en jongelieden, die, den nieuweren tijd
huldigende, een bruin glazen of zilveren sigarenpijpje tusschen de
tanden hebben: allen vroolijk en luidruchtig. Deze lieden gaan uit
rijden: van ouds eene zeer geliefkoosde uitspanning onzer burgerij en
landlieden, vooral der eerste. De boeren plegen doorgaans niet dan
bij feestelijke gelegenheden uit spelerijden te gaan. Onze eerzame,
nijvere burgers daarentegen, het gansche jaar door in winkel of kantoor
bezig, opgesloten binnen de muren der steden, die juist niet altijd
op bekoorlijke omstreken konden roemen; onze eenvoudige burgers hadden
er behoefte aan, zich nu en dan eens in de vrije natuur te vertreden,
en daartoe boden die speelreisjes eene welkome gelegenheid. Nevens
het genot van de vrije lucht had men nog dat van het rijden zelf--ook
geen alledaagsch pleizier;--van het prettige gezelschap, van een
maaltijd in een boerenherberg of, beter nog, op het open veld; en
bovenal het zalig bewustzijn, eens een ganschen dag uit de "zaken" en
geheel vrij te zijn. Le Francq van Berkhey meende dat de "gezellige en
vriendschapvoedende aard onzer natie" nergens duidelijker in uitkwam
dan in hare "geneigdheid tot speelevaren en rijden"; vooral in Zeeland
had hij dit "op een ongemeen gezellige wijze" gezien. "Een gezelschap,"
zoo verhaalt hij, "dat aldaar spelemeijen gaat, neemt in 't rijtuig
brood en kaas, of eenig gebak en gebraad en wijn mede; men rijdt door
de goudgeele koornlanden, en vrugtbare akkers; men kiest eindelijk eene
digte of aangenaam belommerde  dreef of groene laan, in welke men van
den wagen klimt. Hier zet zig het gezelschap op de groene zooden neder;
de tafel word op den grond gedekt, en men eet en drinkt met zulk een
genoegen, dat iemand, die eenig gevoel heeft van 't zoet vermaak,
dat een gepaste vreugde, ware vrijheid en vriendelijke gezelligheid,
onbedwongen verleent, hetzelve niet bijwonen kan zonder het edelmoedig
vaderlandsch karakter der Zeeuwen daarin te erkennen." Wat stijl! en
wat onzin, in het eten en drinken op het groene gras een bewijs
te willen zien van edelmoedigheid en vaderlandsliefde! Maar dat
daargelaten:--het spelenrijden is nog een vrij algemeen geliefde
uitspanning, niet alleen in Zeeland maar ook elders, al heeft het
ook tegenwoordig iets van zijn vroeger karakter verloren.

Wij zijn op weg naar Koudekerke, een zeer fraai en schilderachtig
dorp. De kerk, die uit de veertiende eeuw dagteekent, verrijst
te midden van een tuin--het oude kerkhof--door een bloeiende haag
omringd, die door witgeverfde paaltjes en traliewerk tegen schending
is beveiligd. Op het plein rondom de kerk staan de fraaiste huizen,
netjes beschilderd, die zelfs in de stad een goede vertooning zouden
maken. Statige linden, somwijlen ook geschoren en langs latten geleid,
beschaduwen de meer eenvoudige woningen. Het geheele dorp draagt het
voorkomen van welvarendheid en kalme rust, dat den stedeling doorgaans
bij den eersten aanblik zoo zeer bekoort, maar toch doorgaans spoedig
verveelt en naar afwisseling doet haken. Wij wandelen het dorp eens
door, toeven een poos in de voornaamste herberg, en vervolgen onze
voetreis.

Ge hebt er toch niet tegen dat wij een praatje aanknoopen met dien
eerzamen man, die daar voor ons uitwandelt en dien wij spoedig hebben
ingehaald. Hij blijkt de schoolmeester van het naburig dorp te zijn:
een man van jaren, eenvoudig, eenigszins beschroomd, die, in het land
geboren, zijn leven op het land gesleten heeft. Misschien zou hij,
zoo hij nog zijn examen moest doen, worden afgewezen: want wij mogen
veilig aannemen, dat hij nooit zijne hersenen heeft volgepropt met een
massa onsamenhangende brokken van onbegrepen, fragmentarische kennis,
gelijk zoo velen zijner hedendaagsche collega's wel verplicht zijn
te doen;--en dit heeft althans dit zeer groote voordeel, dat hij ook
de aan zijn leiding toevertrouwde kinderen niet voor hun volgend
leven bederven zal door hun allerlei halfslachtige geleerdheid,
waarmede zij verder niets weten aan te vangen en die ook inderdaad
volstrekt onbruikbaar is, in te pompen. Maar de brave man, die weinig
met fraai klinkende theoriën opheeft, omdat hij de werkelijkheid des
levens kent, is daarentegen ten volle vertrouwd met het volk, in welks
midden hij leeft, met zijne denkbeelden en gebruiken, zijne zeden en
eigenaardige gewoonten. Wij zijn met hem aan het praten geraakt over
veel en velerlei, en willen het een en ander mededeelen van wat wij,
zoo van hem als van anderen, omtrent de volksgebruiken in Zeeland
vernamen. Men houde daarbij in het oog, dat hier hoofdzakelijk van
het platte land sprake is: want in de steden is alle eigenaardigheid
reeds verdwenen of althans der verdwijning nabij, en ook op het platte
land zelf beginnen de oude gewoonten te wijken.

Laat ons eens zien hoe een zeeuwsche jonkman het aanlegt, om
kennis te maken met de jonge dochter, die hij zich tot vrouw heeft
uitverkoren. Dit kan natuurlijk op verschillende manieren geschieden;
bijvoorbeeld op deze. De jonkman begeeft zich op het uur, als
hij weet dat zijne beminde in het land is om de koeien te melken,
naar het hek van de wei, en gaat daar voorover op het gras liggen,
natuurlijk zijne blikken onafgewend op zijne Galathea houdende. Zijn de
blinkende emmers vol, dan staat hij op en gaat naar haar toe, met de
vraag of hij voor haar de zware emmers mag dragen. Vergunt zij dit,
dan is het een bewijs, dat zijn aanzoek haar niet ongevallig is;
weigert zij, dan kan hij gerust heengaan.

Maar niet alle vrijages beginnen op deze echt arkadische wijze. Vooral
op marktdagen, om van de kermissen te zwijgen, zoeken en vinden de
jongelieden gelegenheid om met elkander in aanraking te komen. Als
de markt is afgeloopen en de wagens straks zullen worden ingespannen,
dan worden de meisjes in de herberg op likeur onthaald. Allen drinken
uit hetzelfde glas, dat van mond tot mond gaat, en telkens op nieuw
wordt gevuld; natuurlijk maakt dit de tongen los en wordt menig zoet
woordje gewisseld. Hoe gelukkig is de jonkman, als hij des avonds
het meisje, dat hem aangetrokken heeft, naar huis mag geleiden.

Nu wordt de kennismaking voortgezet. Iederen Zondag gaat de minnaar
trouw ter kerk, voornamelijk om te zien, of zijne uitverkorene met
hare ouders daar tegenwoordig is, dan wel of zij alleen is te huis
gebleven. Is dit laatste eens het geval, dan spoedt hij zich naar
de welbekende woning en klopt aan de achterdeur, want de voordeur
is onder kerktijd gesloten. Beschroomd en verlegen, meldt hij zich
aan met de vraag: "Meiske, mag ik mijn pijpje aansteken?" Het meisje
begrijpt volkomen de bedoeling van die schijnbaar zoo eenvoudige vraag,
en naarmate zij zelve de nadere kennismaking met den jonkman al of
niet wenscht, willigt zij het verzoek in of slaat het af. Vergunt
zij hem binnen te komen, dan steekt hij ook inderdaad zijn pijp aan;
maar hoe zal hij het nu aanleggen, om te zeggen wat hem eigenlijk op
het hart ligt? Belangrijke mededeelingen, zoo als dat de koe gekalfd
of de zeug gebigd heeft, kunnen wel voor een poos helpen, maar om dat
te zeggen, is hij toch eigenlijk niet gekomen. Het meisje hoort hem
geduldig aan en gaat haar gang: zij weet zeer goed waarom hij komt,
en dat hij haar zal vragen om met hem kermis te houden; maar zij wacht
op de dingen die komen zullen. Eindelijk is het groote woord er uit. En
zie--het wordt niet slecht opgenomen: trouwens de toestemming was reeds
meer dan half gegeven, toen vergund werd de pijp te komen aansteken.

Voorloopig blijven de ouders, althans officiëel, nog buiten spel,
ook al weten zij wat er voorvalt. Die zondagsche bezoeken worden nu
vrij geregeld herhaald. Het meiske verzelt hare ouders niet naar de
middagkerk, maar maakt de thee gereed, en bakt een zeker soort van
suikerkoekjes, suikerblokjes, spekjes of babbelaars genoemd, waarop
zij haar minnaar onthaalt. Deze verschijnt trouw op het bepaalde uur,
en blijft met zijn liefje zitten keuvelen, tot de kerktijd voorbij is.

Natuurlijk blijven deze bezoeken niet onopgemerkt; de buren, de
buurmeisjes vooral, spreken er van, en waarschuwen de ouders; maar
van eene verloving in den vorm is nog geen sprake. Bij de aanstaande
kermis echter wordt de zaak ruchtbaar; de beide gelieven vertoonen
zich te zamen in het openbaar, drinken en dansen te zamen, en maken
verder geen geheim van hunne wederzijdsche verbintenis. Doorgaans
volgt dan spoedig het huwelijk.

Het gebeurt echter ook wel, dat de vrijage wordt afgebroken. Heeft zich
het meisje evenwel bij ongeluk vergeten, dan is aan geen afbreken der
betrekking meer te denken. De jonkman, die zich in zulk een geval
terugtrok, zou de algemeene verachting op zich laden, en stellig
niet in zijn dorp of ook in den omtrek kunnen blijven. Overal zou hij
als een eerlooze worden beschouwd en behandeld. Intusschen doen zich
zulke gevallen hoogst zeldzaam voor.

In sommige dorpen van Walcheren en vooral op Zuid-Beveland is nog
eene andere manier van vrijen in zwang. In den omtrek van Goes is
het de gewoonte, dat het jonge meisje vooraf aan hare ouders verlof
vraagt om zich het hof te laten maken, zonder nog den naam van haar
minnaar te noemen, of althans zonder daartoe verplicht te zijn. Geven
de ouders de gevraagde toestemming, dan gaat de jonkman des avonds naar
de bakkeet of den bakoven: in den regel een groot vertrek, donkergroen
geschilderd en van de eigenlijke woning afgescheiden. Hij heeft een
zoete koek in de hand, en vraagt of het meisje daarvan met hem eten
wil. Neemt zij dit aan, dan is dit een goed teeken; weigert zij, dan
mag hij, na gedurende vier zaterdagen de proef herhaald te hebben,
niet meer terugkomen. Dan heet het, dat hij met de koek op het hoofd
te huis is gekomen.

De bruiloften worden op de gewone wijze met maaltijden en
drinkgelagen, met zang en dans en rijtoertjes gevierd, hoewel de
vroegere luidruchtigheid meer en meer wijkt. Bij het huwelijk was,
en is het nog wel de gewoonte, dat de jonge man van zijne ouders
een nieuw pak krijgt, hetzij van zwart laken, hetzij van bombazijn,
naar de geldmiddelen dit veroorloven. Dit pak bestaat uit een buis,
een vest, een broek en een overjas, kappe genaamd, die hem tot op
de hielen hangt en in vorm en snede geheel overeenkomt met de jas
van zijn grootvader. Deze kleederen bewaart hij zijn geheele leven;
zij worden slechts bij buitengewoon plechtige gelegenheden gedragen:
bij den doop van zijne kinderen, bij de viering van het Avondmaal,
bij de begrafenis van een zijner bloedverwanten.

Op het platte land van Zeeland zijn nog, bij begrafenissen, eenige oude
en eigenaardige gebruiken in zwang gebleven. Is er een doode in huis,
dan verschijnen de zoogenaamde afleggers, die het lijk ontkleeden en
soms ook wasschen; voorts het steeds ongebruikte doodhemd aantrekken,
het lijk in het doodlaken spelden en op stroo leggen; verder de "wete"
doen aan vrienden en bekenden, en eindelijk zorgen dat er ook stroo
voor de deur wordt gelegd. De afleggers verrichten alzoo hetzelfde
wat elders ten platten lande door de buren geschiedt; het eenige
onderscheid is, dat zij voor hun werk betaald worden, en wel met een
som, gelijk aan de kosten der doodkist: dat betalen is echter meer
dan waarschijnlijk een moderne nieuwigheid. Het eigenaardige in deze
zeeuwsche gebruiken is het leggen van stroo voor de deur: een gebruik
dat, voor zoo ver ik weet, tegenwoordig nergens in ons vaderland meer
voorkomt. Dit lijkstroo bestaat voor volwassenen doorgaans uit tien,
somtijds ook uit zeven bossen, regelmatig opgestapeld; is er een kind
gestorven, dan wordt slechts een klein bosje voor de deur nedergelegd,
met een takje palm voor een jongske, en een takje thym voor een
meisje. Wij hebben hier met een overoud gebruik te doen: reeds in de
vroegste middeleeuwen werd het lijk op stroo gelegd, en werden bossen
stroo voor de deur gestapeld of rondom het sterfhuis uitgelegd, of wel,
men maakte kruisen van stroo en hing die aan deur en vensters. Werd de
lijkkist op een wagen naar het kerkhof gevoerd, dan werden wederom aan
wederzijde bossen stroo gelegd; en bij de terugkomst van de begrafenis,
werd dit stroo aan een kruisweg op de vier hoeken nedergezet. Ook
nu nog wordt de kist op bosjes stroo in den wagen gezet, en worden
die bosjes, na afloop der begrafenis, als van ouds aan de vier
hoeken van een kruisweg nedergelegd of in de sloot geworpen. Wat
beteekent dit? Tegenwoordig is voor verreweg de meesten de eigenlijke
beteekenis van deze en zoo vele andere gebruiken verloren gegaan:
wij weten evenwel, dat het stroo in vroeger tijd een zeer krachtig
voorbehoedmiddel werd geacht tot afwering van booze geesten: waar stroo
lag, kon geen booze geest genaken, kon geen heks binnensluipen. Nu
is het bekend, dat de duivelen en booze geesten er steeds op uit
waren, zich van de gestorvenen meester te maken: daartegen moest dus
gewaakt worden, en om dit gevaar te keeren, diende zoowel het stroo
voor de deur als het luiden der klok, waardoor de booze geesten in
de lucht op de vlucht werden gedreven. Het voor de deur opgestapelde
stroo werd oudtijds verbrand: een voorzichtigsheidsmaatregel, want
het was mogelijk dat zich daarin "duivelen, coubouten, ofte maren"
verscholen hadden. Tegenwoordig wordt het aanstonds nadat het lijk
uit het sterfhuis gedragen is verwijderd en weggeworpen.

Aan het hoofd van den lijkstoet, die uit de bloedverwanten en vrienden
bestaat,--de vrouwen gaan zeer zelden mede naar het kerkhof--gaat
de grafdelver of doodgraver, die geen bijzonder kostuum heeft, maar
slechts een lamfer aan zijn hoed draagt. Zoodra de kist in de groeve is
nedergelaten en met aarde bedekt, houdt de predikant eene toespraak;
is deze niet tegenwoordig, dan worden de vrienden en buren door den
grafdelver bedankt voor de eer, aan den overledene bewezen. Over
het algemeen vervult hier de grafdelver bij eene begrafenis dezelfde
functiën, die elders aan den aanspreker of bidder zijn opgedragen. Als
de bloedverwanten en vrienden in het sterfhuis terugkomen, vinden zij
daar water en handdoeken gereed, om zich de handen te wasschen, wat
dan ook niemand verzuimt. Ook dit gebruik is zeer oud: de aanraking
met den doode en het doodenrijk verontreinigde: van daar de behoefte
aan reiniging na de terugkomst van den lijkweg. Zelfs dat water
en die doeken moesten op eigenaardige wijze behandeld worden: het
was volstrekt niet onverschillig waar het water werd uitgegoten;
en de doeken moesten aanstonds in het water worden gezet en een poos
achteraf staan. Deze gebruiken gaan echter verloren, en zijn reeds
voor een deel vergeten, met uitzondering van het handenwasschen, dat,
naar ik meen, nog steeds geschiedt.

Natuurlijk wordt er ook in Zeeland, na afloop der begrafenis, gegeten
en gedronken. Het aloude doodbier, nog uit de germaansche tijden
afkomstig, behoort sedert lang tot de geschiedenis. Ja, wat daarvoor
later in de plaats gekomen is,--rijst met krenten en rozijnen--is mede
reeds in onbruik geraakt. Tegenwoordig eten de vrienden en geburen
koffie met brood en ham, nadat de predikant, of bij zijne afwezigheid
iemand anders, een hoofdstuk uit den Bijbel gelezen en een gebed gedaan
heeft. Ook dit eten en drinken na de terugkomst van het graf, is een
overoud gebruik: bij de heidensche Germanen duurde dit doodsmaal drie
dagen achtereen, en diende tot verheerlijking van den overledene. Het
maal werd toen bij den grafheuvel gehouden: en daarbij dronk de zoon
zijns vaders minne: een bewijs dat hiermede eene soort van offerande
of godsdienstige handeling word bedoeld. Het germaansche doodmaal,
dat elders nog duidelijker kenbare sporen heeft nagelaten, is hier
ingekrompen tot een boterham met ham en een kop koffie.

Men vindt in Zeeland geen grafheuvelen uit den germaanschen
tijd. Daaruit en uit eene zeer oude legende, volgens welke de zielen
der gestorvenen van de hollandsche en zeeuwsche kusten des nachts
naar Engeland werden gevoerd, hebben sommigen afgeleid, dat de oude
bewoners van Zeeland hunne dooden in zee begroeven. Met zekerheid
is dit niet te zeggen: doch onwaarschijnlijk is het niet, daar
ongetwijfeld voor de bewoners dezer eilanden, die hun leven op het
water sleten, de zee een voorwerp van godsdienstige vereering, een
godheid was, al weten wij niet onder welken naam zij haar vereerden.

Met deze eeredienst der zee stond zeker ook in verband een
vreemdsoortig spel, dat vroeger in Holland en Zeeland zeer in
zwang was, en in de laatste provincie eerst in de vorige eeuw werd
afgeschaft. In de Meimaand togen de jongelieden van beiderlei kunne uit
de dorpen on steden langs de hollandsche en zeeuwsche kusten naar het
strand; daar gekomen, werden de meisjes onverwachts door de jonkmans
aangegrepen, opgenomen, en een eind ver in zee gedragen; vervolgens
weder naar de duinen gebracht en van den top naar beneden gerold. Dit
ruwe spel, waarbij niet zelden ongelukken voorkwamen, was ongetwijfeld
een overblijfsel van eene vroegere godsdienstige plechtigheid, waarvan
natuurlijk de beteekenis sinds lang in vergetelheid is geraakt. De
zeeuwsche dichter Bellamy heeft dezen zeedoop in verband gebracht met
een ander spel, meer bepaald aan Walcheren eigen: het zoogenaamde
smeltvangen. De smelt is een kleine smalle visch, die zich veelal
in het zand aan den oever ophoudt. Bij het omwoelen van het zand,
komen deze visschen te voorschijn, doch weten zich zoo behendig te
onttrekken aan de hand, die hen vatten wil, dat er eene groote mate van
behendigheid toe behoort om de vlugge prooi te grijpen. Dit spel, thans
mede in onbruik geraakt, is voor goed aan de vergetelheid ontrukt door
Bellamy's romance, Roosje: een van de beste voortbrengselen van dit
genre, waarop de nederlandsche letterkunde, overigens in dit opzicht
niet zeer rijk bedeeld, roemen kan. Roosje is algemeen bekend, toch
misschien meer bij naam en broksgewijze, dan in zijn geheel: daarom,
nu wij door Zeeland wandelen en onze schreden richten naar Walcherens
stranden, moge deze schoone, door haar eenvoud roerende vertelling
hier eene plaats vinden. Ook wie dit gedicht kent, zal het niet dan
met genoegen herlezen.


    Er was in Zeeland eens een man,
      Hij had een aardig kind,
    Een meisje, dat van iedereen
      Om 't zeerste werd bemind.

    De man, gelijk men denken kan,
      Was grootsch op zulk een schat;
    Te meer--daar hij zijn lieve vrouw
      Daarbij verloren had.

    Wat nam hij Roosje menigmaal,
      Al zuchtende, in zijn arm,
    En kuste met een tranend oog
      Heur roode kaakjes warm!

    Dan zei die teedre, goede man:
      "Gij hebt geen moeder meer!"--
    "Ja wel", zei dan het zoete kind,
      "Bij Onzen lieven Heer!

    "Dat hebt gij immers zelf gezegd.
      "Maar waarom ging zij heen?
    "Zij had mij niet zoo lief als gij,
      "Want zij liet ons alleen!"

    De vader sprak geen enkel woord,
      Maar kuste 't kleine wicht;
    En, onder 't kussen, dekte een stroom
      Van tranen zijn gezicht.

    Dit meisje werd wel schielijk groot;
      Zij was de roem der stad;
    Geen vader, die haar voor zijn zoon
      Niet reeds gekozen had.

    Wat was dat lieve meisje schoon;
      Wat had ze een nette leest!
    Wat was zij aardig en beleefd:
      Zoo deugdzaam, zoo vol geest!

    Zoo vriendlijk als de schoone maan,
      Als ze opkomt uit de zee
    En op de blanke duinen schijnt--
      Zoo vriendlijk was ze meê.

    Heur lieflijke oogen waren bruin,
      Niet vurig--kwijnend, zacht;
    Heur lachje was als 't morgenrood,
      Dat aan de kimmen lacht.

    Wanneer zij met de zeeuwsche jeugd
      Een luchtje schepte aan 't strand,
    Dan las ze op elken tred haar naam,
      Geschreven in het zand.

    Geen jongeling, die niet voor haar
      Met eerbied was bezield,
    Haar niet voor de allerschoonste bloem
      Der zeeuwsche meisjes hield.



    Daar leeft in Zeeland, in het strand,
      Een kleine, ronde visch,
    Die voor der Zeeuwen kieschen smaak
      Een lekker voedsel is.

    Des zomers, als de zuidenwind
      Langs kleine golfjes speelt,
    En vriendlijk 't gloeiende gelaat
      Des nijvren landmans streelt;

    Dan gaat de jeugd, met spade en ploeg,
      Naar 't breede, vlakke strand,
    En ploegt dan, vol van vroolijkheid,
      Het dorre, natte zand.

    Dan grijpt in de opgeploegde voor
      Een rappe hand den visch;
    En dikwijls is de vlugste hand
      Te traag voor dezen visch.

    Intusschen speelt en stoeit de jeugd,
      En fladdert door het nat,
    Dat schuimend, met een groot gedruisch,
      In mond en oogen spat.

    De jongling grijpt een meisjen op
      En draagt haar mede in zee;
    Het meisje roept en wringt,--vergeefs:
      Hij draagt haar mede in zee.



    't Was eens een schoone zomerdag;
      En 't puikje van de jeugd
    Ging naar het strand met spade en ploeg,
      En voelde niets dan vreugd.

    Het lieve Roosje was er bij;
      En ieder jongeling
    Vergat den ploeg, vergat den visch,
      Als ze aan zijn zijde ging.

    Een jongling, die haar 't meest beviel,
      Bleef immer aan haar zij;
    Hij zeide aan Roosje menigmaal
      De zoetste kozerij.

    Nu drukt hij eens heur zachte hand,
      Daar hij een kusje steelt,
    En met de lokjes om haar hals,
      Heur bruine lokjes, speelt.

    Het meisje wringt zich los, en zegt:
      "Gij stoutert, daar gij zijt!
    "Plaag nu ook de andre meisjes wat;
      "Gij plaagt ook mij altijd!

    "Ei, ga naar de andre meisjes heen,
      "En laat mij nu met vreê!"--
    "Zoo gij mij nu geen kusje geeft,
      "Dan draag ik u in zee!"

    Zoo spreekt de jongling, en zij vlucht,
      Zij vlucht al lachend heen;
    Hij volgt haar na, en slaat zijn arm
      Al lachende om haar heen.

    Nu roept en schatert al de jeugd:
      "Draag Roosje nu in zee!"
    Hij tilt haar ijlings van den grond,
      En loopt met haar in zee.

    De sterke jongling kust den last,
      Dien hij zoo gretig torscht,
    En klemt het allerliefste kind
      Nog vaster aan zijn borst.

    Het meisje roept en bidt vergeefs;
      Hij gaat al fladdrend voort!
    Het water spat, en klotst, en bruist,
      Dat hij haar nauwlijks hoort.

    In 't eind was hij zoo ver gegaan,
      Dat iedereen aan 't strand,
    Vol vreeze en schrik, gedurig riep:
      "Genoeg! keer weer naar 't strand!"

    Op eens, daar hij teruggekeert,
      Staat hij vertwijfeld stil:
    "Help Roosje!" roept hij, "groote God!"
      En Roosje geeft een gil.

    "Mijn vrienden! helpt mij! ach, ik zink
      "Hier in een draaikolk neer!"
    Het meisje grijpt hem om den hals.
      En zinkt met hem ter neêr.

    Zij zinkt, en wendt voor 't laatst heur hoofd
      Stilzwijgend naar het strand;
    Doch was in 't eigen oogenblik
      Verzwolgen in het zand!

    Daar stond de jeugd gelijk versteend;
      Geen mensch, die zuchtte of sprak;
    Tot eindlijk uit eens ieders oog
      Een stroom van tranen brak.

    "Mijn God! is 't waar? is Roosje dood?
      "Ligt Roosje daar in zee?"--
    Zoo gilt en klaagt een iedereen:
      De duinen gillen meê.

    Wel schielijk werd dit droef geval
      Verkondigd in de stad;
    Geen mensch, hoe norsch, hoe hard hij waar,
      Die niet verslagen zat.

    De jeugd ging zwijgend van het strand,
      En zag gedurig om,
    Een ieders hart was vol gevoel--
      Maar ieders tong was stom.

    De maan klom stil en statig op,
      En scheen op 't aaklig graf,
    Waarin het lieve jonge paar
      Het laatste zuchtje gaf.

    De wind stak hevig op uit zee;
      De golven beukten 't strand;
    En schielijk was de droeve maar
      Verspreid door 't gansche land.



VII.

Wij wandelen door eene uiterst vruchtbare streek: frissche weilanden
en golvende akkers aan alle zijden. Ginds, in de verte, vertoonen zich
de zilveren toppen der hooge blinkerts, badende in den zonnegloed,
terwijl hunne hellingen als in een lichten nevelsluier gehuld zijn, die
de schilderachtigste lichteffecten in het leven roept. Op en tegen de
duinen groeien struiken en heesters en eikenopslag; kleine boschjes
schakeeren het landschap, dat allengs een ander, een pittoresker
karakter aanneemt. De weg loopt langs den voet van het duin, aan
de andere zijde door akkers begrensd. Aan alles is het merkbaar,
dat wij de zee naderen. Daar ligt een dorp voor ons: eene lange en
vrij breede straat, met boomen beplant, en ter wederzijde van die
hoofdstraat nog enkele buurten en stegen: wij zijn te Westkappel.

Westkappel of West-Kapelle was, volgens de overlevering, in overoude
tijden eene aanzienlijke koopstad, aan de uiterste westpunt van
Walcheren gelegen. Naar Melis Stoke verhaalt, zou Willebrord hier
het Evangelie verkondigd en het beeld van een afgod, door onzen
kroniekschrijver Mercurius genoemd, verbroken hebben. Wat hiervan zij,
zooveel is zeker, dat Westkappel in de middeleeuwen eene welvarende
stad was, die een niet onbelangrijken handel dreef en vooral ook door
de vischvangst bloeide. Men zegt, dat in de zestiende eeuw, voor den
aanvang der troebelen, jaarlijks zes-en-dertig buizen van Westkappel
op de haringvangst uitvoeren; hare zeerechten waren algemeen bekend en
bleven gedeeltelijk tot 1795 van kracht. Tot de welvaart der stad droeg
zeker de bepaling bij der oude keur, dat ieder, die te West-Kapelle het
poorterrecht begeerde en verwierf, moest zweeren minstens drie jaar
lang de poorterij te zullen houden. De onlusten der zestiende eeuw
waren echter voor de onversterkte, weerlooze stad zeer noodlottig,
en bewogen velen hunne woonplaats naar elders, naar Middelburg of
Vlissingen, over te brengen.

Het meest had en heeft zij nog thans te lijden gehad en nog steeds
te duchten van de zee, aan wier geweldigste aanvallen deze voorpost
van Walcheren in dubbele mate is blootgesteld. Meermalen werden
de natuurlijke of kunstmatige zeeweringen vernield, en moesten de
inwoners van Westkappel voor den steeds verder doordringenden vijand
terugwijken. Het tegenwoordige dorp staat dan ook niet meer op dezelfde
plaats, waar de voormalige stad verrees; bereids in 1470 werd de thans
afgebrande kerk, waarvan alleen de toren, tot vuurtoren ingericht,
nog over is, landwaarts in herbouwd, omdat de vroegere kerk door de
zee verzwolgen was.

Het eenvoudige dorp bezit eene merkwaardigheid, die zelden
nalaat vooral de aandacht van vreemdelingen te trekken: de groote
westkappelsche dijk, een der belangrijkste zeeweringen van ons
vaderland. Langs dit uitstekend gedeelte der walcherensche kust, zijn
de duinen sedert lang weggeslagen, zoodat men tot andere middelen
de toevlucht moest nemen, om den aanval der zee te keeren, die, hier
doorbrekende, het gansche eiland met ondergang zou bedreigen. Om die
ramp te voorkomen, is een zeer zware dijk opgeworpen, die eene lengte
heeft van drieduizend-driehonderd-twee-en-vijftig el, en eene hoogte
van ongeveer vier el boven volzee. Behalve door dezen geweldigen dijk,
wordt de kust nog verdedigd door hoofden en paalwerk: de jaarlijksche
onderhoudskosten dezer zeewering bedragen gemiddeld negentigduizend
gulden.

Op het stadhuis te West-Kapelle zijn nog, in een oud handschrift de
volgende woorden te lezen: "Opten veerthienden dach van Julius, int
jaer Ons Heeren duysent-vijfhondert-veertig, was hier tot Westcapel,
den hoogen, edelsten, mogensten, victorieusten, en welgebooren Heere,
ons genadigste Prince ende machtigste Keizer van Roome, Koninck
van Spangien, Carolus, omme alle de nieuwe dycken te visiteeren,
zoo hier te Westcapelle, als oock omtrent te Gasthuise; ende alsdoen
wierden hier eerst die staketten gesteld ende gemaeckt; ende schonk die
werkluyden, die daer stonden en heyden, drie dobbele ducaten; ende van
hier trok hy voorts na Westhove, by den prelaet, genaamt Heer Floris,
Abt van Onzer Liever Vrouwenklooster binnen Middelburgh."--Deze dijk,
die aldus reeds kort na zijn aanleg de eer van een keizerlijk bezoek
ontving, bleef eene groote aantrekkingskracht uitoefenen,--ook Napoleon
I bezocht den westkappelschen dijk;--en oefent nog steeds een machtigen
invloed uit op geheel het leven der bewoners van West-Kapelle, die
van ouder tot ouder dijkwerkers zijn. De groote dijk, van wiens behoud
aller leven en welvaart afhing, was steeds het voorwerp van aller zorg,
van aller liefde en belangstelling. Als, in het onstuimige najaar,
de noordwesten orkaan bulderend door de lucht gierde, en de geweldige
golven der opgezweepte Noordzee, in dolle woede, stormliepen tegen
den machtigen dijk, dan werd in West-Kapelle de alarmklok geluid, dan
ging de omroeper rond door het dorp, slaande op zijn koperen bekken,
en roepende met luider stem:


        Nood! nood! groote nood!
        Klein en groot.
        Arm en rijk,
        Al naar den dijk!


En op die roepstem bleef niemand achter, en betrok ieder de gevaarvolle
post, waar plicht en eer hem riep.

De dijkwerkers zijn in ploegen van ongeveer dertig man elk
verdeeld. Tegenwoordig zijn er zeven ploegen timmerlieden, vijf
ploegen rijswerkers, en nog eene dertiende ploeg, die vroeger eene
soort van reserve vormde, en die met de werkzaamheden belast is,
welke noch door de timmerlieden, noch door de rijswerkers worden
uitgevoerd. Naar men zegt, zouden de timmerlieden de afstammelingen
zijn van de oudste bewoners van West-Kapelle, en de rijswerkers
die van later aangekomen kolonisten. De vroegere reserve-ploeg,
oneigenlijk de elfde genoemd, bestaat uit de nakomelingen van lieden,
die in de vorige eeuw het poorterrecht van West-Kapelle verwierven,
en aan wie, bij uitzondering, werd vergund, de dijkwerkers behulpzaam
te zijn. De mannelijke afstammelingen van een dijkwerker hebben het
recht mede in het gilde opgenomen te worden.

Iedere ploeg heeft een eigen opperhoofd, baas genoemd, en een eigen
boekhouder: beiden worden door de werklieden gekozen. Moet er een
of ander werk worden uitgevoerd, dan geeft de opzichter daarvan aan
de bazen kennis, die aanstonds de ploegen bijeenroepen; de jongst
aangekomenen verrichten de boodschappen en doen de oproepingen. Als
de knapen ongeveer dertien jaar oud zijn, worden zij bij eene ploeg
ingedeeld, en moeten dan, gedurende een jaar, beurtelings de leden
der vereeniging bijeenroepen.

De opneming in het gilde geschiedt met zekere plechtigheid. De
kandidaat moet, alvorens toegelaten te worden, door de bres gaan: dat
wil zeggen, tusschen twee rijen jongelieden, die hem van alle kanten
stooten en duwen. Als deze ceremonie is afgeloopen, wordt hij voor
den baas gevoerd, die hem zijne verplichtingen voorhoudt, en voor wien
hij de belofte aflegt, dat hij die trouw nakomen zal. Daarna begeeft
de ploeg zich naar de herberg, waar het nieuwe lid zijne kameraden
op jenever moet trakteeren.

De scheiding tusschen de timmerlieden en de rijswerkers wordt zeer
streng volgehouden. Elke afdeeling heeft haar eigen herberg, en in
die herberg heeft weder iedere ploeg haar eigen tafel. De timmerlieden
vereenigen zich in het Kasteel van Batavia, en de rijswerkers in den
Oranjeboom, waar ook een achtervertrek bestemd is voor de zoogenaamde
elfde ploeg. Alleen aan het zetten van stroomatten arbeiden allen te
zamen. De opzichters verdeelen daartoe den dijk in zooveel vakken,
als er ploegen zijn, en wijzen aan iedere ploeg het dijkvak aan,
dat met stroomatten moet worden bezet.

De betaaldag, drift genoemd, is een feestdag voor het geheele
dorp. Elke ploeg begeeft zich naar haar eigen herberg, waar de baas
het geld op de tafel uitstort, en de boekhouder voor ieder zijn deel
uittelt, zonder dat daarover ooit verschil ontstaat. Men weet dat
hij dagelijks, met groote nauwgezetheid, aanteekening heeft gehouden
van het door ieder verrichte werk en het hem toekomend loon. Bij die
verdeeling krijgt een jongen een derde gedeelte; twee jaar later een
half part; dan vijf zesde deel, en eindelijk het volle loon van een
volwassene. De boekhouder zegt hoeveel ieder verdiend heeft, en de
baas deelt het geld uit. De vertering in de herberg is voor algemeene
rekening. Er wordt niet anders gedronken dan klare jenever. Een tinnen
kan met dat vocht gevuld, staat op de tafel; daarnaast staat een glas,
dat onophoudelijk geledigd en weder gevuld wordt, en voortdurend
van hand tot hand rondgaat. Toch ontstaat er bij zulke gelegenheden
maar zeer zelden twist. Indien een der werklieden wat lastig wordt en
ruzie zoekt, leggen de anderen hem het stilzwijgen op; baat dit niet,
dan wordt hij eenvoudig de deur uitgezet. De kastelein mag echter
daarbij niet tusschen beiden komen, en nog veel minder de policie of
de veldwachter.

De policie is over het algemeen bij het volk niet bijster bemind:
maar de westkappelsche dijkwerkers onderscheiden zich bijzonder door
hun onverzoenlijke vijandschap tegen alles wat, van verre of nabij,
met de policie in betrekking staat. Dit gaat zoo ver, dat in de
herbergen van West-Kapelle nog het oude gebruik heerscht, dat aan
geen agent van policie vergunt, nevens de anderen in de gelagkamer
plaats te nemen. Men houdt er in de herberg een eigenaardig glas, een
glas zonder voet, diendersglaasje genaamd, op na, dat in één teug moet
worden geledigd; den agent van policie, die in de herberg mocht komen,
wordt zulk een glaasje gegeven, dat uitsluitend voor hem bestemd is.

Uit dit gilde der dijkwerkers van West-Kapelle zijn uitstekende mannen
voortgekomen, die zich ook in ruimer werkkring een grooten naam hebben
verworven en tot hoogen rang in de maatschappij zijn opgeklommen. De
beroemdste dezer zonen van West-Kapelle is wel de voor eenige jaren,
in hoogen ouderdom overleden hoofdingenieur van den waterstaat,
Abraham Caland, die, van onvermogende ouders geboren, door eigen vlijt
en volhardende inspanning zich eene schitterende toekomst bereidde,
en tot de bekwaamste waterbouwkundigen van Nederland behoorde.

In 1872 telde West-Kapelle een bevolking van ruim tweeduizend inwoners,
de dijkwerkers daaronder begrepen. Naar men ons verhaalde, heeft de
belasting op het gedistilleerd, alleen in deze gemeente, in sommige
jaren eene som van zestienduizend gulden opgebracht! Een cijfer, wel
geschikt om den voorstanders der afschaffing een schrik op het lijf te
jagen! De glazen, waaruit de dijkwerkers hun jenever drinken, mokjes
genaamd, zijn tamelijk groot, maar niet diep. Kleine glaasjes worden
niet gebruikt. Toch, hoezeer dit overmatig drankgebruik ongetwijfeld is
af te keuren, hebben de dijkwerkers van West-Kapelle, schoon wij hen
meer dan eens in de herberg zagen, volstrekt niet het voorkomen van
lieden, die zich in den eigenlijken zin des woords aan dronkenschap
schuldig maken.

In 1845 werd de dijk door geweldige stormvloeden aanmerkelijk
beschadigd, en verkeerde het eiland in dreigend gevaar. Zoo als altijd,
bevond zich de hoofdopziener der dijksdirectie van Walcheren op den
dijk, en wees aan de verschillende werklieden de punten aan, waar
hulp en versterking noodig was. Bij zulke gelegenheden wordt door een
eigenaardig spel beslist, wie zich naar een of ander aangewezen punt
moet begeven. De dijkwerkers werpen hunne lange messen in de hoogte,
en moeten raden, welke zijde van het mes bij het vallen boven zal
komen, die waarop het fabriekmerk staat of de andere. Dit spel heet
neertje of oppertje; zij die goed raden, hebben de voorkeur bij de
aanwijzing van het werk.

De bewoners van West-Kapelle houden zich ook bezig met landbouw
en veeteelt, maar kunnen toch niet velen dat gij ze als boeren
beschouwt. Zij zijn een eigenaardig slag van volk: kloek en sterk
van lichaamsbouw, opgeruimd van aard, wel wat ruw, maar toch ook
vriendelijk en voorkomend, met een groote mate van onafhankelijkheid
in karakter en manieren. De voortdurende aanraking met het machtige
element, waarmede zij sedert eeuwen rusteloos hebben te strijden,
heeft aan hun aard en voorkomen zekere zelfstandigheid, zeker gevoel
van eigenwaarde en kracht gegeven, dat hen ook inderdaad van de gewone
type der landlieden zeer kennelijk onderscheidt. Hoe zou het ook anders
kunnen? Daar grijpen, aan dezen vergeten uithoek des lands, vaak
geweldige worstelingen plaats, daar wordt gekampt op leven en dood;
daar worden meermalen heldendaden bedreven, daden van zelfopoffering
en onverschrokken toewijding, die niet in de geschiedboeken worden
opgeteekend, maar alleen voortleven in de heugenis van hen, die er
getuigen van waren. Ik beschouwde ze met eerbied, die dijkwerkers
van West-Kapelle: inderdaad, ze zijn een uitgelezen keurbende, aan
wie een gewichtige post is toevertrouwd: zij ook, en zij niet het
minst, hebben te waken voor de eer van het zeeuwsche wapenschild,
voor de waarheid van het fiere devies: Luctor et emergo: ik worstel en
drijf boven! Ontzonk hun de moed, bezweken zij een oogenblik in den
telkens hernieuwden strijd, dan ware het gedaan met Zeelands roem,
dan ware het schoone eiland onredbaar verloren. Niet waar, waar zoo
zware plichten op de schouders rusten en zoo nobel worden vervuld,
daar ergert ge u niet aan misschien wat al te ongekunstelde uiting
van het gevoel van eigenwaarde en eigen kracht, dat in de breede
borst dezer worstelaars met de baren woont?

De groote dijk ziet op sommige punten zwart van de musschen, die
ijverig de graankorreltjes oppikken, nog hier en daar in het stroo
achtergebleven. Boven de dammen en paalhoofden vliegen gansche zwermen
kraaien, aangelokt door de mosselen, die tusschen en op de steenen
en het wier der dammen en de paalhoofden talrijke koloniën hebben
gevestigd. De kraaien woelen met haar snavel de mosselen los, en
vliegen dan met haar prooi zoo hoog mogelijk in de lucht, tot zij een
steen hebben gevonden, waarop zij dan de mossel laten nedervallen. Door
den val, die zelden mist, wordt natuurlijk de schelp verbrijzeld,
zoodat de kraai op haar gemak het arme weekdier ophappen kan.

Wij hadden er op gerekend, nog voor den avond van West-Kapelle
te zullen vertrekken; maar de zon daalde ter kimme, en nog hadden
wij den dijk niet verlaten, die voor mijn reisgenoot eene bijkans
onwederstaanbare aantrekkelijkheid bleek te bezitten. Die "ring in
den neus van den grooten leviathan" boeide hem zoo zeer, dat hij ter
nauwernood aan eten of drinken dacht. Intusschen was het nu meer dan
tijd om aan heengaan te denken.

"Zullen wij nog heden avond naar Middelburg terugkeeren?

--Neen, dat kan niet meer.

--Waar kunnen wij eten en logeeren?

--In het Kasteel van Batavia."

Wij treden binnen. Eene groote, flink gebouwde kasteleines, met
heldere blauwe oogen en sterk sprekende trekken, staat achter de
toonbank in de gelagkamer. Zij draagt haar vijftig jaar met eere,
en het zeeuwsche landkostuum kleedt haar goed.

"Kunt gij ons vleesch geven?

--Neen.

--Zoo. Wat hebt gij dan om ons te geven?

--Eieren.

--Goed.

--En dan een eierkoek met salade.

--Heel goed. Hebt ge ook wijn?

--Ja wel.

--Nog beter. Goed en niet duur?

--Best en goedkoop.

Wij waren vroolijk gestemd, en weldra in gesprek gewikkeld met de
bezoekers der herberg, allen lieden uit West-Kapelle. Het eenvoudig
maal was spoedig gereed; en na een dag in de open lucht en aan het
strand doorgebracht, lieten wij ons de eieren, de omelet en de salade
met aardappelen en boter zeer goed smaken. De kasteleinesse had er
zelve schik in, ons te zien eten en drinken; zij praatte en lachte
met ons; blijkbaar hadden wij haar hart gestolen, want de fraaiste
kamer van de herberg werd ons tot nachtverblijf aangewezen.

Den volgenden morgen waren wij reeds ten zes uur op de been. Mijn
vriend wilde nog een laatste bezoek aan den dijk brengen, eer wij
het ontbijt gebruikten.

Wij stonden voor het dijkhuis, het huis der directie, aan het einde
van het dorp, tegen den dijk gelegen. Voor dat huis strekt zich een
grasperk uit, het Groentje genoemd, waar zich des zondags de jeugd
van West-Kapelle verzamelt om te spelen of te praten. Dit grasperk
vervangt hier de plaats van de klassieke klapbank (praatbank, klappen
beduidt praten) die men in Zeeland, vooral in Zuid-Beveland, aantreft,
en die meestal rondom den stam van een wilgenboom is aangebracht. In
sommige dorpen is het zoogenaamde vischhuis--vischhuus, zoo als men
hier zegt--of wel een of andere molenterp, de algemeene verzamelplaats.

En nu nog een laatsten blik op den dijk, zoo rustig en kalm, zoo
indrukwekkend krachtig daar voor ons oprijzende, op dezen stillen
liefelijken zomermorgen. Moge hij nog lang de trouwe wachter blijven
van het bloeiende eiland, dat zich in zijne hoede veilig rekent.

Van West-Kapelle begaven wij ons naar Domburg: eene alleraardigste
badplaats in miniatuur. Het dorp ligt aan, ik zou bijna kunnen zeggen
te midden van een fraai, schilderachtig bosch, dat tot de beroemdheden
van Walcheren behoort, en ook inderdaad een bezoek overwaard is. De
meeste huizen zijn tot het verhuren van kamers ingericht, en liggen
in de schaduw van het geboomte; het dorp zelf leunt tegen den hoogen
duinzoom, van welks toppen men bijkans het gansche eiland overziet. In
het Schuttershof, waar wij afstapten, vindt men eene zeer goede tafel.

In het koor der kerk worden eenige romeinsche oudheden bewaard, hier
in den omtrek opgedolven, onder anderen steenen met beelden van de
raadselachtige godin Nehalennia, en eenige andere beeldwerken van
niet veel beteekenis.

Domburg wordt in den zomer druk bezocht, zoowel door badgasten, als
door vreemden, die daarheen een uitstapje maken: want een tochtje naar
Domburg behoort tot de plichten van iederen fatsoenlijken toerist op
Walcheren. De streek doet denken aan den omtrek van Haarlem of aan de
scheveningsche boschjes bij 's Gravenhage; niemand, die eenig gevoel
voor frisch en ongekunsteld natuurschoon heeft, zal zich een dag, in
den omtrek van Domburg doorgebracht, beklagen; het aan bekoorlijke
plekjes zoo rijke bosch laat bij iederen bezoeker ongetwijfeld de
aangenaamste herinneringen achter.

Niet verre van Domburg ligt de buitenplaats Overduin, het eigendom van
Jonkheer de Jonge van Ellemeet, wiens prachtige verzameling teekeningen
en aquarellen en wiens volledige verzameling der verschillende uitgaven
van Cats en van velerlei andere stukken en merkwaardigheden op Cats
betrekking hebbende, algemeen bekend is. Zij, die in September 1872
het letterkundig congres te Middelburg hebben bijgewoond, zullen wel
nimmer den aangenamen dag vergeten, hun door de echt-gentlemanlike
gastvrijheid van den heer van Overduin bereid.



VIII.

Als ge, op een zonnigen Junimorgen, de stad Veere uit de verte
ziet, maakt zij bijkans op u den indruk eener oostersche stad. Hare
donkerroode daken, de zware toren harer eerbiedwaardige groote kerk,
haar stadhuis met zijn belfroot, teekenen zich scherp en donker af
tegen den helderblauwen hemel, aan den horizon in een zilverachtigen
nevel vervloeiende. Het is bijkans een soort van fata morgana! Meer
dan eens heb ik haar zoo gezien, de oude stad, haar antieke monumenten
weerspiegelende in de grijze wateren.

Maar ik heb haar ook gezien op een kouden somberen Octoberdag, in
grauwe nevelen gehuld, die loodzwaar over gracht en straat hingen,
waarlangs de snerpende, doordringende wind blies. Zoo zag ik haar voor
het eerst: en nog herinner ik mij die eenzame grachten en straten,
waar, in den letterlijken zin, het gras tusschen de steenen groeide
en geen voetstap weerklonk; die akelig vervallen, ledigstaande huizen,
waaruit dood en ellende u schenen tegen te grijnzen; nog, dat voorkomen
van onbeschrijfelijke armoede en jammerlijke verlatenheid, zoowel
der uitgestorven stad als haar weinigen inwoners eigen.

Inderdaad, zij was diep, welhaast reddeloos diep gevallen, de
stad, wier heer eenmaal den markgrafelijken titel voerde, en in
de vergadering van Zeelands edelen de eerste plaats innam; de
stad der Borsselens en Oranjes, tot beneden den rang van een dorp
afgedaald. Geheele wijken worden voor en na afgebroken; een aantal
huizen stonden ledig; voor vijf-en-twintig gulden in het jaar kon
men eene goede woning huren..... Er was letterlijk noch handel,
noch nijverheid, noch vertier: de stad kwijnde weg en stierf een
langzamen dood. Gelukkig is hierin, dank zij vooral ook de ijverige
bemoeiingen van den wakkeren burgemeester Snijder, in den laatsten
tijd, eenige verandering ten goede gekomen. Het nieuwe kanaal door
Walcheren, dat Vlissingen met Middelburg verbindt, is, met wijziging
van het oorspronkelijke plan, naar Veere geleid, en loopt daar in het
Sloe of het Veersche gat uit. Daardoor is althans de geheel verzande
haven der stad weder voor de scheepvaart toegankelijk geworden, en
laat de toekomst voor de diep gezonken veste zich weder gunstiger
aanzien. Reeds is er verbetering; er is leven en vertier; naar men
mij zeide, wordt thans voor enkele huizen een huur van driehonderd
gulden gevraagd. Mogen die voorteekenen niet bedriegen en het grijze
Veere zich weder eenigszins verheffen tot den vroegeren voorspoed.

Want zij heeft betere dagen gekend, de oude stad, waarschijnlijk
in het laatst der dertiende eeuw door den edelen Baron Wolfaert
Van Borsselen, den welbekenden voogd en raadsman van Graaf Jan I,
's Graven Floris V zoon, gesticht. In den loop der veertiende eeuw
van muur en wallen voorzien, ontwikkelde zij zich gaandeweg onder de
hoede harer heeren, uit het machtige geslacht van Van Borsselen, die
haar tot in het begin der zestiende eeuw bezaten, toen zij overging in
handen van Adolf Van Bourgondië, zoon van Anna Van Borsselen. Ter wille
van zijn zoon Maximiliaan Van Bourgondië, stadhouder van Holland,
verhief Keizer Karel V, ten jare 1555, de heerlijkheid van Veere,
met die van Vlissingen, evenzeer het eigendom van Maximiliaan,
tot een markgraafschap. Bij den dood van den Markgraaf werden zijne
zeer met schulden bezwaarde goederen in het openbaar verkocht. Het
markgraafschap ging toen over in handen van Koning Filips II; maar
ten gevolge van de kort daarop uitgebroken troebelen werden de beide
heerlijkheden van Veere en Vlissingen eenige jaren daarna, wederom
ten verkoop aangeboden, en werden toen het eigendom van den Prins van
Oranje, die het markgraafschap van Veere, met het oude, door de Van
Borsselens gestichte slot Sandenburg, en de heerlijkheden van Sandyck,
Domburg en Vrouwepolder, voor f74500 kocht. Sedert bleven de Prinsen
van Oranje in het bezit van het markgraafschap van Veere tot aan de
omwenteling van 1795, en voerden als zoodanig den titel van eersten
Edele van Zeeland.

Een voorname bron van welvaart voor Veere was weleer de handel
met Schotland, waarvan nog de herinnering wordt bewaard door een
fraai gothisch gebouw, het Schotsche Huis genaamd. Deze bijzondere
betrekking met Schotland dagteekende uit de helft der veertiende eeuw,
toen de heer van Veere, Woefaert Van Borsselen, in het huwelijk trad
met Maria Stuart, Koning Jacobs dochter van Schotland. Tusschen de
kooplieden van dat rijk en de stad Veere werd een contract van handel
gesloten, dat telkens werd vernieuwd, het laatst op den 17 October
1780, en dat voor Veere zeer aanzienlijke voordeelen afwierp. Maar
dergelijk privilegie en monopolie was natuurlijk een gruwel in de
oogen der hoogwijze wetgevers, die na de omwenteling het gezag in
handen hadden gekregen;  en zoo werd het contract, in 1799, door het
toenmalig departementaal bestuur van Zeeland vernietigd. Wat deerde
het, of daarmede ook de welvaart der arme stad vernietigd werd? Mocht
eene omstandigheid van zoo luttel beteekenis eenigszins in aanmerking
komen, waar het de toepassing eener theorie, de afschaffing van een oud
middeleeuwsch recht--immers natuurlijk een misbruik en onrecht?--gold?

Als ge uit zee de stad nadert--want de rivier en de zee vloeien
hier samen--wordt uw oog getrokken door een ouden zwaren toren,
nabij het zuidelijke havenhoofd, de Kampveersche toren genaamd;
een naam, waarin, naar men wil, nog de herinnering voortleeft aan
den alouden oorsprong van Veere, toen op de plaats waar nu de stad
verrijst, een veer zou hebben bestaan op de stad Kampen, weleer aan
den noord-bevelandschen oever gelegen en sedert lang door de golven
verzwolgen. De toren dient thans tot herberg en logement; uit de
kamers op de bovenverdieping heeft men een fraai uitzicht over de
rivier en de kusten van Noord-Beveland. Aan de andere zijde der kaai
stond weleer een soortgelijke toren, die in zekeren kalmen zomernacht
plotseling in de wateren verdween, ten gevolge van eene afschuiving
van den waarschijnlijk sedert lang ondermijnden grond.

Wandelen wij even de stad in, al duurt onze wandeling maar kort,
en al mag ze juist niet opwekkend heeten, daar ons overal de sporen
van verval en achteruitgang zullen tegenkomen. Niet verre van de haven
staat de voormalige groote kerk, die hoewel onvoltooid--haar ontbreekt
het koor--toch een merkwaardig monument van gothische bouwkunst
is, en oorspronkelijk een der fraaiste kerken van geheel Zeeland
was. Het eerwaardige gebouw, van grijsachtigen steen opgetrokken,
werd ten jare 1348 gesticht en aan Onze-Lieve-Vrouwe toegewijd. Na
de omwenteling van 1572 van hare altaren, beelden en sieraden
beroofd, werd de kerk in 1686 een prooi der vlammen, die alleen de
buitenmuren lieten staan. Zij werd echter weder hersteld en voor de
predikdienst ingericht; maar in het begin dezer eeuw, nadat zij door
het bombardement van 1809 zeer geleden had, eerst door de Engelschen
en daarna door de Franschen als militair hospitaal gebruikt. Na de
restauratie van 1813 werd het jammerlijk gehavende en misvormde
gebouw eerst tot een bedelaarswerkhuis, later tot een bergplaats
en militair magazijn ingericht. Uit handen van het departement van
oorlog is het vervolgens in die van het departement van financiën
overgegaan, en behoort thans nog tot de domeinen van den nederlandschen
staat. Het is wel noodig, dat ge deze laatste bijzonderheid niet
uit het oog verliest, als ge dit eerbiedwaardig monument van den
kunstzin en de eerbiedige vroomheid der voorgeslachten aanziet;
dit monument, thans welhaast tot eene ruïne geworden, en inwendig
door allerlei betimmeringen volstrekt onherkenbaar. Men zeide mij,
dat het domeinbestuur van voornemen was, de kerk, die tot niets meer
dient, voor afbraak te verkoopen. Natuurlijk: dat is het eenvoudigste
en meest praktische middel om zulke oude gebouwen op te ruimen en er
nog wat van te halen op den koop toe! Aan eene restauratie der kerk,
die toch niet onmogelijk zijn zou, denkt natuurlijk niemand. Zulk
eene restauratie zou trouwens geld kosten, en geld mag men voor
dergelijke zaken immers niet uitgeven. Voor spoorwegen, kanalen,
havens; voor het droogmaken van plassen; voor het bouwen van met
bespottelijk kwistige weelde ingerichte scholen:--nu ja, daarvoor
moet op geen tonnen gouds gelet; maar voor het herstel en behoorlijk
onderhoud van monumenten van vaderlandsche kunst en geschiedenis, die
niet meer voor een of ander praktisch doel bruikbaar zijn--ziet ge,
daarvoor is elke gulden te veel. En dan heeft men nog den mond vol van
den kunstzin onzes volks! Van de regeering zwijg ik: zij zou zoo niet
durven en niet kunnen handelen, indien zij niet de overtuiging had,
althans in dit opzicht, inderdaad de vertegenwoordigster der openbare
meening te zijn. Misschien zullen zich stemmen verheffen tegen den
verkoop der kerk, en zal deze dan achterwege blijven: maar wat zal er
dan gewonnen zijn? Men zal het gebouw eenvoudig laten staan, zooals
het is; tot het eindelijk zoo bouwvallig is geworden, dat aan geene
restauratie meer te denken valt, en dan--dan wordt het gesloopt.

Ik trachtte de aandacht van mijn vriend zooveel mogelijk van deze
zoo gruwelijk mishandelde kerk af te leiden, om voor den vreemdeling
althans deze schande te verbergen, en voerde hem naar de ruime
marktplaats, waarop het stadhuis staat, mede een monument van gothische
architectuur, schoon tot een later tijdperk behoorende. Het is een
fraai gebouw, dat met zijn sierlijken toren een zeer goeden indruk
maakt. De voorgevel prijkt met zeven beelden van Heeren en Vrouwen
van Veere uit het geslacht van Borsselen. Ook inwendig is het stadhuis
der bezichtiging waardig. In de voormalige vierschaar hangt boven eene
antieke schouw--op zich zelve een meesterstuk van beeldhouwkunst--eene
groote schilderij, voorstellende de vloot, waarmede Willem III in 1688
naar Engeland overstak. In een ander vertrek kunt ge een portret ten
voeten uit zien van denzelfden Vorst, in zijn staatsiekleeding als
Koning van Groot-Brittanje.--Maar vergeet niet, eer ge de vierschaar
verlaat, die drie fraai bewerkte metalen vuisten te bezien, waarvan
de eene een bijl omklemd houdt. Wat ze beduiden? Naar men zegt,
zijn zij ten geschenke gegeven door de drie personen, wier namen
nog op het metaal te lezen zijn, en die, ten jare 1546, wegens een
of ander vergrijp, werden veroordeeld om hunne handen door den beul
te zien afhouwen. Zij werden begenadigd; maar moesten nu, ten teeken
van dankbaarheid waarschijnlijk, deze metalen handen der stede ten
geschenke geven: het zijn dus een soort van ex-voto's. Aldus luidt
het verhaal, waarvan ik de waarheid niet kan bevestigen.

Wel zoo bezienswaardig als deze metalen vuisten, en zelfs als de
metalen deurknoppen met het wapen en naamcijfer van Willem III,
hoe fraai overigens ook van bewerking, is de inderdaad prachtige
beker van verguld zilver, door Maximiliaan Van Bourgondië aan zijne
stad Veere geschonken, en nog steeds op het raadhuis bewaard. De
beker was oorspronkelijk het eigendom van Maximiliaan Van Egmond,
Graaf van Buren; het verheven beeldwerk, waarmede hij prijkt, stelt
dan ook twee episoden uit het veel bewogen leven van dien edelman
voor: zijn overtocht over den Rijn, op den 15den September 1546,
om zich met zijne vendelen bij het leger des Keizers te voegen; en
de daarop gevolgde gevangenneming van den Keurvorst van Saksen. Op
de binnenzijde van het deksel prijkt, in email, het wapen van den
Graaf van Buren; dat van Maximiliaan Van Bourgondië is op den voet des
bekers aangebracht; terwijl het schild, waarop het beeldje boven op het
deksel leunt, het wapen der stad vertoont. Het latijnsche opschrift
langs den rand vermeldt den overtocht over den Rijn door Maximiliaan
van Buren. De kolossale beker, niet minder dan zeven-en-vijftig duim
hoog, in uitnemenden renaissance-stijl bewerkt, is een waar kunststuk,
waarop Veere trotsch mag zijn, en dat het trouw heeft te bewaren als
eene herinnering aan vroegere betere dagen.

Maar nu hebben wij ook alles gezien, wat Veere bezienswaardigs heeft,
en kunnen ons naar buiten begeven, om daar, in de frissche, eeuwig
jonge natuur, te bekomen van den treurigen indruk, door het gezicht
dezer kwijnende stad op het gemoed gemaakt. "Eene gestorven stad",
zeide mijn vriend, toen wij de vervallen veste verlieten.--"Laat ons
hopen, eerlang eene weder herlevende stad", antwoordde ik.



IX.

Vrouwepolder is geen onaardig dorp, te midden eener vruchtbare streek
gelegen, en weleer beroemd wegens een Lieve-Vrouwebeeld, dat in hooge
eere stond. Keizer Sigismund, vergezeld van den Graaf-Hertog Willem
VI, toog zelfs, ten jare 1416, naar deze plaats ter bedevaart; en
een-en-twintig jaar later verscheen in Vrouwepolder nog een andere
vorstelijke pelgrim: de groote tegenstander van Willems beroemde en
rampspoedige dochter, Hertog Filips van Bourgondië.

Doch deze tijden zijn sinds lang voorbij. Verdwenen is het hoog
vereerde beeld Onzer-Lieve-Vrouwe, en geen pelgrim richt meer zijne
schreden naar het haar gewijde heiligdom. Toch is het heden druk
en levendig genoeg in het dorp. Wat wonder: het is er kermis. Ik
geloof bijna, dat er in den zomer schier geen dag, stellig geen week
voorbijgaat, of er is hier of daar in Zeeland kermis. De kermis
te Vrouwepolder gelijkt natuurlijk op iedere andere zeeuwsche
dorpskermis. 't Zijn de gewone vermaken: koekhakken, ringrijden,
dansen, zingen en drinken, vooral drinken:--want zoolang hij niet
half beschonken is, schijnt er voor den nederlandschen boer geene
ware vreugde denkbaar. En de vrouwen geven daarbij maar al te dikwijls
den mannen niets toe.

Wij treden de herberg binnen: ter wederzijde van een nauwen bedompten
gang zijn de deuren van twee kamers, de eene de gelagkamer, de
andere een soort van danszaal. Aangelokt door het gekras van een
schorre viool en een brommende contrebas, treden wij de danszaal
binnen. Twee muzikanten zitten op stoelen, boven op eene groote tafel
geplaatst; de talrijke toeschouwers vormen een dichten kring rondom
de dansers, aan wie ongeveer een ruimte van vier voet in den omtrek
is vrijgelaten. Onwillekeurig plooit zich een glimlach om den mond
van mijn reismakker. Op iemand, die de weelderig hartstochtelijke,
zoo uitdrukkingsvolle, echt plastische dansen van het Zuiden--eene
wezenlijke en zeer sterk sprekende gebarentaal--kent, moet dan ook deze
vertooning een zeer eigenaardigen indruk maken. Hoe onbeschrijflijk
plomp, onbevallig en karakterloos zijn die bewegingen; men kan het
dezen lieden aanzien, dat aan hun onbehagelijk op- en nederspringen
alle bezieling ontbreekt; dat er hier in de verte geen sprake is van
uitdrukking van gevoel of hartstocht, maar eenvoudig van eene physieke
beweging, die de zinnen op eene of andere manier aangenaam kittelt. De
nauw beperkte ruimte is dan ook volkomen voldoende voor onze dansers,
wier zwaarmoedige, plompe bewegingen waarschijnlijk de meest gepaste
uiting zijn voor hunne kalme vreugde.

Wij zetten ons neder in een hoek, in de schaduw, tegenover de
vensters. Ons geheele voorkomen, ons reisgewaad, doet ons als
vreemdelingen kennen; bovendien is het mijn vriend duidelijk genoeg
aan te zien, dat zijn wieg niet stond tusschen den Dollard en de
Schelde. Aller blikken zijn dan ook voor een poos op ons gevestigd,
maar niemand bemoeit zich verder met ons. Eene boerin van zekeren
leeftijd, naast mij op de bank gezeten, schuift alleen een weinig op,
om eenige ruimte tusschen ons te laten.

Het is bijkans stampvol in de zaal, en nog voortdurend stroomen er
nieuwe gasten, mannen en vrouwen, binnen. Ter wederzijde van den wijden
schoorsteen, zoo wat vier voet boven den grond, bevinden zich tegen
den wand een paar planken, waarop gewoonlijk het vaatwerk, borden,
schotels, staat gerangschikt; nu hebben eenige mannen zich daarop
nedergezet. Onder den schoorsteen zelven staat een bank, waarop
verscheidene personen plaats hebben genomen; de ruimte tusschen de
banken is geheel ingenomen door jongelieden van beiderlei kunne.

Een vrouw, als eene bedelaarster uit Brussel gekleed, met een
paars katoenen schoudermantel met kap, en met de hairen uit haar
slordige muts hangende, zingt een lied, waarbij haar man haar
accompagneert. Eene andere vrouw, reeds bejaard en dronken, met een
vuurrood gezicht en purperen jeneverneus, vraagt, met belachelijke
en vaak onkiesche gebaren, een aalmoes.

Vlak tegenover ons zitten twee aardige paren: de eene jonkman ziet
er zeer knap uit, en zijn meisje is bepaald mooi: dat is dus in den
regel; de andere jonkman is leelijk en zijn meisje is verre van mooi:
ook dat is dus natuurlijk. En wat niet minder natuurlijk is, is dat
het leelijke meisje knipoogjes geeft aan den mooien jongen; en ook
dat het mooie, maar arme meisje, steelsgewijze uitlokkende blikken
werpt op den leelijken, maar rijken jongen.

Een paar bedelaars treden het vertrek binnen. Wij hebben zoo even
een hunner aan den voet van een boom zien zitten, zich houdende of
hij verlamd was. Hij heeft eene vrouw bij zich, die een klein kind
op den arm houdt.

Die lieden zingen: dat wil zeggen de man balkt, de vrouw jankt,
het kind schreeuwt en spartelt met armen en beenen; dat alles onder
een oorverdoovend geraas van pratende en lachende en schreeuwende
stemmen, van rinkinkende glazen, van stampende voeten en op tafel
slaande vuisten. Inmiddels gaan ook de schorre viool en de brommende
contrebas ongestoord haar gang.... Daar weerklinken buiten zware
voetstappen, en de frissche lachende stemmen van jonge meisjes. Zij
komen binnen, klauteren op de tafels, en gaan, vlak tegenover ons,
met den rug naar de vensters, zitten, alzoo het toch al niet te
overvloedige licht onderscheppende.

Onze zangers laten zich niet afschrikken: zij heffen een nieuw lied
aan, dat algemeen bekend en zeer in den smaak schijnt te vallen:
althans het halve gezelschap, vooral de jonge meisjes, zingen mede en
herhalen in koor het refrein. Inmiddels wordt het rumoer al grooter,
en wijkt ook de zekere beschroomdheid, die de boeren aanvankelijk van
ons verwijderd hield. Mijn vriend teekent haastig eenige schetsen,
portretten van boeren en boerinnen, en toont die aan de verbaasde
menigte. Nu is weldra de slagboom geheel opgeheven. De boeren
presenteeren ons parfait amour, een zeer geliefkoosde drank, en
laten zich door ons op wijn en brandewijn trakteeren.--Altijd door
dat eindelooze gezang, waarvan het mij onmogelijk is de woorden
te verstaan; steeds luidruchtiger en woeliger wordt het om ons
heen.... Daar dringt, half worstelend, een nieuwe groep mannen de kamer
in. Het schreeuwen en joelen wordt nu zoo oorverdoovend, dat de zangers
het opgeven. Een overwinnaar bij het ringrijden wordt in zegepraal
door zijne makkers naar binnen gedragen: hij moet trakteeren. De jonge
man is half dol: hij laat zich op den grond vallen, springt weer op,
draait als een tol in het rond, gestikuleert met armen en beenen,
deelt rechts en links klappen, stompen en schoppen uit; en wordt
eindelijk door zijne joelende, schreeuwende makkers de kamer weer
uitgeduwd, onder luid handgeklap en daverend gestamp!

Na hun vertrek begint het gezang op nieuw. Maar eensklaps bezwijkt
een der planken nevens den schoorsteen, waarop eenige mannen zich
hebben nedergezet. Onder luid gejubel rollen zij op en over elkander
op den grond en op de tafel.... Het gezang gaat maar altijd voort;
het rumoer neemt hand over hand toe.... Wij hebben er nu genoeg van,
en gaan naar buiten.

Het is hier wellicht de plaats om iets te zeggen van de zeeuwsche
taal, die wij daar zoo even, in de druk bezochte dorpsherberg, in
al hare zuiverheid en in enkele verscheidenheden harer uitspraak,
hebben gehoord.

Even als de zeeuwsche eilanden, door ligging en geaardheid van
bevolking, den geleidelijken overgang vormen tusschen Holland en
Vlaanderen, zoo is ook het zeeuwsch een overgang, een middenterm,
tusschen het hollandsch en het vlaamsch, nu eens meer naar het
eene, dan meer naar het andere zweemende, naar gelang van de meer
noordelijke of zuidelijke ligging. Een Hollander, die zeeuwsche boeren
met elkander hoort spreken, zal in den beginne zeer veel moeite hebben
om hen te verstaan: niet zoozeer, omdat zij woorden gebruiken, die
hem vreemd zijn,--want het getal der uitsluitend zeeuwsche woorden is
niet zoo bijzonder groot;--maar om de eigenaardige wijze, waarop zij
de woorden uitspreken. De Zeeuwen laten namelijk de woorden zooveel
mogelijk in elkander vloeien, en spreken op een zeer bijzonderen,
half zingenden toon, die eenigermate herinnert aan het dialekt der
bewoners van de hollandsche zeedorpen, maar toch geheel anders klinkt.

Een der meest kenmerkende eigenaardigheden van de zeeuwsche tongvallen,
die natuurlijk niet overal hetzelfde klinken, is het niet uitspreken
van de letter h. De meeste echte, ouderwetsche Zeeuwen, vooral ten
platten lande en in de kleinere steden, spreken de h letterlijk nooit
uit, en zouden dit waarschijnlijk ook niet kunnen. Een oude eenvoudige
zeeuwsche boer beschreef mij eens de letter h als de groote a, en
kon het, ondanks zijne wanhopige pogingen om dien vreeselijken klank
uit te spreken, niet verder brengen dan tot een ch-klank. Geregeld
hoort ge dan ook de Zeeuwen, in onderling gesprek, gewagen van uus,
and, ebben, oornblazer en dergelijke, met trouwe weglating, altijd
en overal, van die fatale h. Het meest komische is echter, wanneer
pedante, ongeletterde Zeeuwen op hunne manier mooi willende spreken,
zich inspannen om de h toch uit te brengen, en die dan plaatsen voor
woorden, waar zij niet behoort. Zoo zullen zij u verzekeren, dat er
de heer van de eeren mee gemoeid is; of wel u spreken van de hengelen
in den emel en de haren op den hakker. Ook zal het eener hollandsche
huisvrouw niet zoo gemakkelijk vallen, als zij, op de vraag aan haar
zeeuwsche meid, of deze het kruideniersboekje ook gezien heeft, ten
antwoord krijgt: 'k et ni-j-at, zoo aanstonds te begrijpen, dat deze
snel achtereen gesproken woorden beteekenen: ik heb het niet gehad.

Verder spreken de Zeeuwen, evenals de Friezen, de Vlamingen en andere
nederlandsche stammen, de hollandsche ui als u en de ij als lange i
uit, schoon ook met eenige afwijkingen. Huis wordt huus of eigenlijk
uus; tuin wordt tuun; kuif, kuuf; lijf, liif: vijf daarentegen niet
fiif, als in het friesch, maar vuuf; pijp, niet piip, maar pupe,
wat niet zeer fraai klinkt. Evenmin kunnen hollandsche ooren behagen
scheppen in de uitspraak van de a, die doorgaans als een zware oa, of
wel, in andere streken van Zeeland, als blatende ae klinkt. Daarentegen
maken de Zeeuwen zeer duidelijk onderscheid tusschen de zachtlange en
de scherplange o en e, welke laatsten zij als tweeklanken uitspreken:
bij voorbeeld twèë. Deze eigenaardigheid draagt veel bij tot de
vloeiende zangerigheid der taal, die, hoe vreemd en ongewoon somwijlen,
volstrekt niet onbehagelijk klinkt.

Boven zeide ik reeds, dat, voor zoover ik daarover oordeelen kan
althans, het getal uitsluitend zeeuwsche woorden, die in andere
nederlandsche dialekten niet gevonden worden, zeer beperkt is,
beperkter althans dan een vreemdeling op het eerste gehoor wel meenen
zou, omdat zeer bekende woorden dikwijls door de uitspraak en den
eigenaardigen tongslag moeilijk te herkennen zijn. Zulke eigenaardig
zeeuwsche woorden, die ge zonder verklaring niet begrijpen kunt,
zijn bij voorbeeld: guus, guês, kind, kinderen; kelf, zindelijk;
puutjes, kinderhandjes; daken, aanstonds. Zeeuwsch, meen ik, is ook
het eigenaardig gebruik van het woord ongevoelig, in uitdrukkingen
als deze: i was d'r wàt ongevoelig over, hetgeen beteekent, hij was er
zeer gevoelig over, hij was er zeer door geërgerd. Op Zuid-Beveland,
dat zich in menig opzicht, vooral door het sterke vlaamsche element
in zijn dialekt, van de andere zeeuwsche eilanden onderscheidt, kunt
ge iemand zijn spijt over iets hooren betuigen met de uitdrukking:
ik ben er broaf ongevoelig over.

Woorden als puut voor kikvorsch, weeg voor houten wand, bepaaldelijk
eener schuur, stute voor boterham, kuus voor zuiver, zindelijk,
vele (vedel) voor viool, zijn niet alleen zeeuwsch, maar zijn ook
in Vlaanderen en in sommige provinciën van ons vaderland algemeen
in gebruik. Vreemder schijnt mij de uitdrukking kachel voor veulen;
misschien is dit woord met guil, gaul, paard, verwant.

Om den lezer een denkbeeld te geven van de eigenaardige zeeuwsche
taal, weet ik niet beter te doen dan uit het welbekende Dialecticon
van den heer Winkler de gelijkenis over te nemen van den verloren
zoon, en wel in den tongval van het platte land van Zuid-Beveland,
waar het oud-zeeuwsche dialect zich misschien nog het best in stand
heeft gehouden. Zij luidt aldus.


Dir was is 'n man, die twèë zeuns a'.

En den jongsten (op Walcheren zegt men joenksten) van ulder (hen,
elders in Zeeland hulli) zei tegen z'n voader: voader, gee miin m'n
possie van 't goed, da' m'n toekomt. En i verdèëlden 't goed.

En ni lange naedien, a' den jongsten zeune alles bi mekaore epakt a',
is 'n vort ereisd nir 'n land, varre van ier, en dir eit 'n al z'n
goed deur ebrocht en i leefden baldadig.

En as 'n alles op eteerd a', kwam d'r in dat land 'n gròòten
oengersnòòd, en i begost ok gebrek te liën.

En i giing èëne en i prezenteerden z'n zelven bi 'n boer van dat land,
en die stierden 'm nir z'n land om de verkens te wachten (hoeden).

En i verlangden z'n buuk te vullen mit de verkenskost, mer gin mens
gaf ze 'm.

En as 'n z'n ersens bi mekaore a', zeit 'n bi z'n eigen: oe vee'
errebeiers van m'n voader ae d'r bròòd, en ik vergae ik van den oenger.

Ik za' ik nir me voader toe gae, en 'k za' tegen z'n zegge: voader! 'k
ae zonde edae tegen den emel en tegen joe.

En ik bin ni mir wæærd om je zeune t' èëten; mææk me mer gelike mit
èën van j'n errebeiers.

En i stong op en i giing nir z'n voader. En as 'n d'r nog varre van
dææn was, zag z'n voader 'm, en i kreeg innerlikken medeliën mit z'n,
en i liep nir z'n toe, en i viel om z'n ales (hals), en i kost' 'm.

En den zeune zei tegen z'n voader: voader! 'k ae zonde edae tegen
den emel en tegen joe. En ik bin ni mir wæærd om je zeune t' èëten.

Mer den voader zei tegen z'n knechs: æælt ier 'n best pak kleeren,
en lææt 'm dat an doeë, en geeft 'n riink an z'n anen (anden, handen)
en schoenen an z'n voeten.

En briingt 't vette kalf en slacht 't; dan zu' me ete en plazier ouë.

Want ier me zeune was dòòd, en i is weer levendig eworre; i was
verlore en i is evonde. En ze begosten plazier t' ouën.

En z'n ouste zeune was in 't veld; en as 'n vrom (weerom) kwam en
kort bi uus kwam, oorden i 't geziing en gespriing.

En i riep èën van de knechs bi z'n, en i vroeg wat 'r omgiing.

En die zei tegen z'n: je broer is vrom ekomme, en je voader eit
't gemaste kalf eslacht, uut blischap, dat 'n 'm wee' gezond t'
uus ekregen eit.

Mer i wier kwææd, en i wou ni in uus komme. Toen giing z'n voader
nir z'n toe, en i schooiden d'r om (drong er op aan).

Mer i zei tot antwoord tegen z'n voader: kiik! ik ae' noe a' zòò vee'
jæær voe' j' ewerkt, en 'k ae' altiid edae da' je me belast eit,
en j' eit me nooit is niks egeve, zelfs gin boksje voe' m' eslacht,
om ok is mit m'n kammeraas plazier t' ouen.

Mer noe die zeune van je t'uus ekommen is, die je goed mit oeren
verkwanseld eit, noe ei je voe' ziin 't vette kalf eslacht.

En i zei tegen z'n: kind! ji bin altiid bi me, en al wat a' 'k ae',
dat is 't joeë.

Dir om b' oorden ji ook blië te weze; want ier je broer was dòòd en
i is wee' levendig eworre; i was verlore en i is evonde.



Wij mogen Walcheren niet verlaten, zonder ook een, zij 't ook maar
vluchtig bezoek te hebben gebracht aan Arnemuiden, vroeger eene
vermaarde koopstad aan den mond der Arne, met eene voortreffelijke
reede, maar tegenwoordig een vervallen stedeke, door visschers bewoond,
wier huizen gedeeltelijk op en tegen de duinen of liever terpen zijn
gebouwd. Er is hier niet veel te zien, maar de krachtige, goed gebouwde
bevolking der stad verdient wel de aandacht.

De kleeding der vrouwen gelijkt op die in de naburige dorpen, maar
gaandeweg grijpt hierin eene verandering plaats, die juist geene
verbetering mag worden genoemd. De mannen, bijna zonder uitzondering
visschers, dragen des Zondags een ruim geplooide, blauw flanellen kiel,
die in den wijden zwarten broek wordt gestoken. Deze broek prijkt
met twee groote zilveren knoopen of stukken. Op het hoofd dragen zij
een pet met gebogen klep, die tamelijk op één oor wordt gezet. Het is
een flink, handig slag van volk, dat zijne onafhankelijkheid op prijs
stelt; ook op hen is het oude spreekwoord toepasselijk: goed rond,
goed zeeuwsch.

Ook Arnemuiden heeft, als zoo menige zeeuwsche stad, in vroeger tijden
veel door overstroomingen geleden: tegenwoordig is, door de sterke
aanslibbingen, dat gevaar wel geweken, maar de haven der voormalige
koopstad is tevens voor groote schepen ontoegankelijk geworden. Doch in
vervlogen dagen kwam er ook voor Arnemuiden meer dan eenmaal een bange
ure, als het scheen of de opgeruide golven van het Sloe haar zouden
verslinden, en de weeke bodem, waarop de stad was gebouwd, sidderde
en dreunde bij den geweldigen aanval der wateren, en ieder oogenblik
op het punt scheen, in de kokende diepte te verdwijnen. Voorwaar,
niet zonder reden draagt een gedenkpenning uit de zestiende eeuw deze
bede tot opschrift: Salva nos, Domine, nam perimus. Behoed ons, Heer,
want wij vergaan!

Naar men zegt, bestond er van ouds eene veete tusschen de burgers
van Arnemuiden en die van Middelburg. Of de kleinere stad zich over
aanmatiging en verdrukking van de zijde der groote te beklagen had,
zoo als men wil, durf ik niet te beslissen; zeker is het, dat de
verstandhouding tusschen beiden dikwijls veel te wenschen overliet. In
onze tegenwoordige orde van zaken, waarin alles zoo nauwkeurig
afgepast en afgemeten, en in een zoo eng mogelijk sluitend keurslijf
van eenvormige en eensluidende wetten en reglementen gewrongen wordt,
komen natuurlijk twisten en veeten tusschen twee naburige steden niet
meer te pas. De burgers mogen heden ten dage niet meer het zwaard tegen
elkander trekken; daarentegen staat het hun wel vrij, om elkander op
alle mogelijke manieren te onderkruipen en te benadeelen, en elkander
door alle middelen--mits niet onder het bereik van den strafrechter
vallende--het brood uit den mond te stelen. Is het nog wellicht
een overblijfsel der oude veete, dat de visschers van Arnemuiden de
burgers van Middelburg zoo dikwijls vergeefs naar visch laten uitzien?

Toch niet. De visschers van Arnemuiden gaan ver de Noordzee in,
tot zelfs op de hoogte van Texel en Vlieland. Wanneer zij nu met
hun vangst terugkomen, worden zij zeer dikwijls opgewacht door
hollandsche on belgische vaartuigen, die, tegen goeden prijs, de
gevangen visch opkoopen, zoodat de visschers ledig naar Arnemuiden
terugkeeren. Vandaar dat men te Antwerpen, te Brussel en zelfs te
Parijs doorgaans beter en goedkooper visch kan eten dan te Middelburg.

De visschers keeren gewoonlijk Vrijdags naar huis terug. Dan bakken
de vrouwen ouder gewoonte koeken, om hare echtgenooten en zonen te
onthalen, die met welgevulden buidel wederkomen. Echter is de opbrengst
der visscherij niet meer wat zij vroeger was: in 1844, bij voorbeeld,
kon, naar men mij verzekerde, een visscher van Arnemuiden op eene
verdienste van vijf-en-twintig gulden per week rekenen. Daar is nu
geen denken meer aan.

Vroeger, in den goeden ouden tijd, toen de visch nog naar huis werd
medegenomen en daar verkocht, geschiedde de verdeeling van den buit
op de volgende wijze.

De visschers zetten zich rondom eene tafel; op het midden van die
tafel werd het geld van den verkoop nedergelegd. Men maakte van de
groote en kleine muntstukken een hoop: rijksdaalders, guldens, halve
guldens, kwartjes, dubbeltjes. Eerst werden de groote stukken verdeeld:
rijksdaalders, guldens en halve guldens. Het kleine geld--kwartjes,
dubbeltjes, enz.--werd in theekommetjes geworpen. Beurtelings werden
al de kommetjes met kwartjes en dubbeltjes gevuld, tot de voorraad
verdeeld was. Wanneer al de kopjes gevuld waren, werd alles wat boven
den rand uitstak, weggestreken. Dit werd zoolang herhaald, tot er
juist genoeg dubbeltjes en kwartjes overschoten om den visschers een
drinkgeld te geven.

Was de verdeeling afgeloopen, dan toog men aan den maaltijd. De koeken
dampten in den schotel en vervulden de woning met uitlokkende,
den eetlust prikkelende geuren: moeder de vrouw zorgde dat er
een goede voorraad was om den eisch der hongerige magen te kunnen
voldoen. Natuurlijk mocht bij dien feestelijken maaltijd de flesch
met klare niet ontbreken. Er werden pijpen of sigaren opgestoken; men
lachte, men praatte, en maakte het zich ook verder zoo genoegelijk
mogelijk, tot de visschers, doorgaans des Maandags morgens, weder
uitvoeren om op nieuw van de zee, de onuitputtelijke, te vragen wat
er noodig was om hun kommetjes te vullen.

De visschers van Arnemuiden leven echter niet uitsluitend van de
vischvangst. Als de vangst slecht gaat, varen zij met hunne schuiten
naar Amsterdam of Haarlem, om daar gemeste varkens ter markt te
brengen, en zelven eenige inkoopen te doen. Ook wordt er een weinig
landbouw gedreven.



X.

Van Walcheren begeven wij ons naar Zuid-Beveland, in zijne
tegenwoordige gestalte het grootste der zeeuwsche eilanden, volgens
sommigen ook het schoonste. Dit laatste kan ik niet toegeven. Walcheren
bezit in zijn duinstreek landschappen van eigenaardige schoonheid,
waarnaar ge op Zuid-Beveland vergeefs zoeken zoudt. Zuid-Beveland,
door de beide takken der Schelde en hare nevenstroomen omsloten, heeft
geen duinen; daarentegen een groot aantal sierlijk beplante dijken, die
tot rijwegen zijn ingericht, en van waar ge uw blik kunt laten weiden
over vlakke velden, uitmuntende niet door romantische schoonheid of
verrassende afwisseling van gezichtspunten, maar wel door zeldzame
vruchtbaarheid, waarvan bij uitstek partij is getrokken. Verdient
Walcheren den naam van den tuin, den lusthof van Zeeland, dan mag
Zuid-Beveland met recht dien van Zeelands moestuin en boomgaard dragen:
alle zeeuwsche gewassen, granen, beetwortel, boonen, gedijen hier
in zeldzame mate. Nabij de oude stad Reimerswael, sedert meer dan
twee eeuwen door de wateren verslonden, stond in vroeger tijd een
klooster met den naam Paradisus maris, het Paradijs der zee. Welnu,
voor zoo ver ge aan dien naam van paradijs bij voorkeur het denkbeeld
van weelderige vruchtbaarheid hecht, mag Zuid-Beveland nog op dien
titel aanspraak maken.

Ik sprak daar zoo even van Zuid-Beveland in zijne tegenwoordige
gestalte, en niet ten onrechte. Immers, het eiland vertoonde zich
vroeger geheel anders: het heeft, in den loop der eeuwen, zoowel
terrein gewonnen en verloren, en is meer dan eens van gedaante
gewisseld. Borsselen en Oost-Beveland, thans met Zuid-Beveland
vereenigd, waren weleer afzonderlijke eilandjes; terwijl voor en na ook
menige uiterwaard, menig schor, langzamerhand rijp geworden en door de
terugtrekkende wateren verlaten, aan het vaste land is verbonden, en
aldus de grenzen der bewoonbare aarde uitgebreid. Maar zijn, op sommige
punten, de weleer breede stroomen, die het tegenwoordige Zuid-Beveland
verdeelden of van de naburige eilanden scheidden, thans afgedamd of
tot smalle rivierarmen en kreeken geslonken:--het water heeft zich
gewroken over dat verlies en zich met woekerwinsten schadeloos gesteld.

Ook de geschiedenis van Zuid-Beveland is eene aaneenschakeling
van wanhopige worstelingen met het geweld der wateren. Vooral in
de veertiende en in de zestiende eeuw hooren wij telkens verhalen
van geduchte watervloeden, die gansche uitgestrekte gedeelten van
het eiland verwoesten. In 1288, in 1304, in 1324, in 1352, in 1375,
storten zich de opgeruide golven over het geteisterde land, waarvan
de inwoners nauwelijks den tijd hebben, adem te scheppen, en hunne
telkens vernielde zeeweringen en dijken te herstellen. De vijftiende
eeuw opent, op den 19den November des jaars 1404, met den vreeselijken
Sint-Elisabethsvloed; en gaat die eeuw ook verder in betrekkelijke
kalmte voorbij, de volgende zou met des te geduchter kracht de felle
geesel zwaaien. De watervloeden van 1509 en 1511 zijn, als het ware,
het voorspel van dien noodlottigen vijfden November 1530 [1], dien
verschrikkelijken Sint-Felixvloed, toen geheel het oostelijk gedeelte
des eilands ten prooi werd der woedende wateren en ook Reimerswael de
eerste doodelijke wonde ontving. En de grimmige vijand liet niet af:
rusteloos hernieuwde hij zijn aanval: in 1532, in 1539, in 1551, in
1557, in 1561, in 1563, in 1570--telkens en telkens op nieuw bruisen
de wilde wateren, nu hier dan daar, over het reddelooze land, dijken
vernielende, akkers verwoestende, dorpen overstelpende, de moeizaam
verworven vrucht van jaren arbeids in een oogwenk verdelgende.

Bange en bittere dagen waren voor het bloeiende eiland gekomen. Bij
herhaling door geweldige overstroomingen geteisterd, het geheele
oostelijke kwartier voor goed verloren, herschapen in een
waterwoestijn, een vaal moeras, bij iederen vloed door de golven
overdekt--had Zuid-Beveland ook zwaar te lijden van de rampen des
oorlogs. Tot in 1577 in spaansche macht gebleven, werd het eiland vijf
jaren lang door de schepen der Prinsgezinden als het ware geblokkeerd,
en van bijna alle gemeenschap met het overige van Zeeland afgesneden,
zoodat alle handel stilstond. Daarbij kwamen herhaalde invallen en
strooptochten, eerst van de Geuzen, later, na 1577, van de Spanjaarden:
beiden er op uit om het vruchtbare, ook door zijne ligging zoo
belangrijke eiland in hunne macht te krijgen of te houden. Tijdens het
twaalfjarig bestand, werd Zuid-Beveland door een deel zijner bevolking,
aan de katholieke kerk getrouw gebleven en deswege op velerlei wijze
gekweld, verlaten; bij de hervatting der vijandelijkheden stond het
weder aan nieuwe aanvallen bloot; zoodat het eenmaal zoo bloeiende
eiland, toen eindelijk de vrede voor goed gesloten werd, in deerlijk
verval verkeerde, arm aan bevolking en van welvaart beroofd.

Sedert herstelde het zich langzamerhand van de geleden verliezen; ook
de watervloeden werden zeldzamer; al behoefde ook nog in onze eeuw
de vloed van 1808 in hevigheid niet voor velen zijner voorgangers
te wijken. Toch, dank zij misschien de steeds meer volmaakte kunst
van verdediging tegen het water, bleven de rampen, in den regel,
meer beperkt tot enkele punten, en werd niet meer, als in vroeger
eeuw, het grootste gedeelte van het eiland op eenmaal onder water
gezet. Tegenwoordig is Zuid-Beveland eene welvarende streek, waar
de landbouw op groote schaal en met voortreffelijk gevolg gedreven
wordt. Het is een echt boerenland: in dien zin namelijk, dat er
op het gansche eiland maar ééne stad, en dan nog wel eene van zeer
bescheiden afmetingen, gevonden wordt, terwijl de gansche overige
bevolking verdeeld is over een aantal dorpen, waaronder zeer fraaie
en bezienswaardige.



De spoortrein voerde ons, in minder dan een half uur, van Middelburg
langs Arnemuiden, over het afgedamde Sloe, langs 's Heer-Arendskerke,
naar de eenige zuid-bevelandsche stad, naar Goes. Van hier uit zouden
wij onze wandeling door het eiland beginnen.

Goes is eene oude, zeer stille, niet zeer mooie stad, waar weinig
te zien valt. Wij hadden onzen intrek genomen in een der eenvoudige
logementen op de Groote markt, waar nog alles toeging met die echte
oud-hollandsche eenvoudige huiselijkheid, die op vreemdelingen een
zoo zonderlingen indruk maakt. Hier geen kellners, zich een air de
grand seigneur gevende; hier, geen pedante garçons, die u met hun
onuitstaanbaar fransch en nog onuitstaanbaarder hollandsch vervolgen;
geen maître d'hotel, die u, voornamelijk als ge voetganger zijt,
behandelt met al de voornaamheid, die den meester van een groot
etablissement past; hier, niets van al dien praal, al dien glans,
al die pracht en beweging, die nu eenmaal, in onze voorstelling,
van groote hotels onafscheidelijk is. Och neen, hier niets van dat
alles. Ge moet zelf de voordeur openen en de gelagkamer opzoeken,
waar ge dan, achter de toonbank en voor een rijkelijk met glazen en
karaffen voorzien buffet, de vrouw des huizes of eene harer dochters
vinden zult, aan wie ge dan uw verzoek om een kamer hebt mede te
deelen. Doorgaans is er, eer ge antwoord bekomt, eenig overleg met
de andere huisgenooten noodig; was moeder de vrouw straks niet in
de gelagkamer, dan verschijnt zij toch nu in persoon om uwe vraag
aan te hooren en te beantwoorden. En wordt uw verzoek toegestaan,
dan vliegen geen trippelende knechts u voor langs breede trappen:
neen, de huisvrouw zelve of een der familieleden zal u, een donkeren
smallen trap op, naar uwe kamer geleiden: uwe kamer, meestal laag van
verdieping, donkergroen of hardgeel geverwd, met witte gordijnen voor
de ramen, gekleurde platen in vergulde lijsten langs de wanden, en
een groot ledikant in den hoek, tenzij er een bedstede gevonden wordt,
in wier donkere diepte ge dan des avonds verdwijnt, veilig achter de
vaak dubbele beschutting van deuren en gordijnen. Toch hebben zij
hare goede zijde, die oud-hollandsche, aartsvaderlijke herbergen,
waar de vreemde reiziger nog dikwijls, als hij zich niet al te zeer
terugtrekt, als een lid des gezins wordt beschouwd.

Op de vrij ruime, sierlijk beplante markt staat het stadhuis, een
smakeloos gebouw, deels van oude dagteekening, deels in de vorige eeuw
geheel vernieuwd, waarbij er natuurlijk niet aan gedacht is, dit nieuwe
gedeelte in overeenstemming te brengen met hetgeen van het oude gebouw
over bleef. Integendeel: boven op een ouden, zwaren, vierkanten toren,
een middeleeuwsch monument, plaatste men een modernen koepel in den
stijl der zeventiende eeuw, die bij den toren in het minst niet voegt
en eene wonderlijke vertooning maakt. Ter zijde, achter het stadhuis,
bevindt zich de ingang tot een der kruispanden van de groote kerk:
een alleszins bezienswaardig monument van gothische architektuur uit
de eerste helft der vijftiende eeuw, maar zoo zeer door huizen en
nauwe stegen ingesloten, dat het bijna onzichtbaar is. De schoone,
ruime kerk is inwendig geheel bedorven door een muur, die haar in twee
gedeelten splitst, waarvan het eene door de Hervormden, het andere
door de Katholieken wordt gebruikt. Mocht deze wanstaltige muur eens
worden weggeruimd, de kerk weder hersteld, en aan hare oorspronkelijke
bestemming, namelijk de katholieke eeredienst, waarvoor zij alleen
geschikt is, teruggegeven--dan zou Nederland een schoon gedenkteeken
van middeleeuwsche bouwkunst rijker zijn. Inderdaad, de Protestanten
in ons land moesten gezond verstand en goeden smaak genoeg toonen
te bezitten, om aan de Katholieken deze oude kerken te verkoopen,
die toch bepaaldelijk voor hen gebouwd en ook alleen voor hunne
eeredienst geschikt zijn. Voor de protestantsche godsdienstoefening,
zoo geheel anders ingericht, zoo geheel andere eischen stellende en
voor zoo geheel andere behoeften voldoening verlangende, zijn deze
heerlijke middeleeuwsche kathedralen volstrekt onbruikbaar, tenzij dan
dat men beginne met ze totaal te verknoeien. En dan nog! Wat akeligen
indruk maken op de bezoekers dezer misvormde kerken, die doellooze,
ongebruikte en onbruikbare ruimten: koor, transept, zijbeuken soms,
waarmede men letterlijk niet weet wat aan te vangen. Gevoelt men
het dan niet, dat men, samenkomende in de afgeperkte ruimte van het
schip, soms ter nauwernood de helft van de kerk in bezit nemende,
terwijl al het overige ledig blijft;--gevoelt men het niet, dat
men zich aanstelt als een kleingeestig burgerman, toevallig in het
kasteel van een vorst gehuisvest, en die nu, zelf met de hem niet
passende woning verlegen, en beseffende dat hij daar niet behoort,
een paar kamers voor zijn klein leven inricht, en het edele gebouw
tot een wildernis maakt? Is daar geen stem, die een verwijt, eene
beschuldiging fluistert wegens de onverantwoordelijke schennis,
aan deze trotsche monumenten gepleegd, waar men ze door allerlei
armzalige betimmeringen onkenbaar maakt, overal den blik door houten
beschotten tegenhoudt, en den katholieken tempel zooveel mogelijk
verhanselt tot eene hoogst ongeschikte, ondoelmatige gehoorzaal met
min of meer gemakkelijke zitplaatsen? Welk een gansch anderen indruk
zouden kerken als die te Utrecht, te Haarlem, te Gouda, en zoo vele
anderen maken, indien zij aan hare oorspronkelijke bestemming werden
wedergegeven, en in plaats van, voor de protestantsche godsdienst,
slechte, onbeholpen spreekzalen te zijn, op nieuw werden herschapen
in katholieke, harmonisch schoone, kathedralen. Mocht, al ware het
alleen om der schoonheid en des goeden smaaks wille, deze dag der
herstelling spoedig aanbreken!

Te Goes vindt ge een oude herberg, die den naam draagt van het Slot
van Oostende, en die ook inderdaad een overblijfsel is van den alouden
ridderburcht van dien naam, waarschijnlijk door een der Heeren van
Borsselen gesticht. Dit slot Oostende is vermoedelijk ouder dan de
stad, die, als zoo vele anderen, zich langzamerhand in de schaduw
van den sterken burcht zal hebben ontwikkeld, en die eerst in de
vijftiende eeuw met stadsrechten werd begiftigd. Toen de goederen van
Floris Van Borsselen, in de burgertwisten der veertiende eeuw, werden
verbeurd verklaard, werd het slot Oostende door Graaf Willem III, aan
zijn jongsten zoon, den ridderlijken Jan van Beaumont, geschonken;
later kwam het weder aan de grafelijkheid, en geraakte in het begin
der zestiende eeuw in bezit van het adellijk geslacht Van der Goes,
welks wapen nog boven een der gangen gevonden wordt. In 1747 ging het,
bij verkoop, over aan den Raad van State, die het tot een militair
hospitaal inrichtte, maar het gebouw reeds in het volgende jaar
aan de stad overdroeg, die het op hare beurt aan een partikulier
verkocht. Nu werd het geheel veranderd, onkenbaar gemaakt, en tot
herberg en logement ingericht, waartoe het heden nog dient. Voorwaar,
niet veel is er van den ouden ridderburcht overig, tenzij dan de
ruime, zwaar gewelfde kelders, die trouwens nog maar voor een klein
deel toegankelijk zijn.

Toch verdient ook dit treurig overblijfsel van het adellijk slot uwe
belangstelling; want groote, historische herinneringen zijn aan dit
grijze gedenkteeken van den ouden tijd verbonden; herinneringen niet
alleen aan de fiere, machtige Heeren van Borsselen, wier doorluchtig
stamhuis zich in den nacht der eeuwen verliest, en die eeuwen lang
aan het hoofd stonden van den zeeuwschen adel; niet alleen aan den
edelen ridderlijken held, Jan van Beaumont; maar herinneringen vooral
aan die beklagenswaardige Vorstinne, wier avontuurlijk leven en
treurig lot haar eene onvergankelijke beroemdheid hebben verzekerd,
en die nog altijd blijft voortleven in de heugenis des volks, dat
althans haar naam in eere houdt, ook waar het van haar daden luttel
weet:--Jacoba van Beieren. Even als haar vader, schijnt ook zij
voor Goes een bijzondere voorliefde te hebben gekoesterd: althans
reeds in het eerste jaar harer regeering schonk zij aan het open
vlek stadsrechten, en, wat geen goede stad mocht ontbreken: muren en
wallen. En toen zij later, na een veel bewogen leven, eindelijk den
strijd tegen haar overmachtige vijanden moede, bezwijkende deels door
den onvermijdelijken loop der dingen, deels door eigen, roekeloos
opgeladen schuld, van de regeering afstand had gedaan, toen hield
zij enkele malen, met haar gemaal Frank Van Borsselen, haar verblijf
op ditzelfde slot Oostende. En al was zij geene gebiedende Vrouwe,
geene regeerende Vorstinne meer, toch omgaf haar nog altijd genoeg
van den vorstelijken luister, om den burcht, waar zij inkeerde, tot
een hofburcht te maken, die althans eenigermate een beeld vertoonde
van den schitterenden luister van het hofleven der vijftiende eeuw. En
ook al ware dit niet het geval geweest: was niet de tegenwoordigheid
zelve der nog zoo jeugdige, zoo rampspoedige Vorstinne, die zoo
veler hart had weten te betooveren en in geestdrift voor haar en hare
zaak te ontvlammen, voldoende om de algemeene aandacht, de algemeene
belangstelling te wekken, nog verlevendigd door de herinnering aan
de weldaden, waarvoor de ontluikende stad haar had te danken? En
de voormalige Landsvrouwe toonde zich nog niet vervreemd van haar
volk. Was het niet bij gelegenheid van een dier oude volksfeesten,
waarvan de herinnering hier nog voortleeft, bij het vogelschieten,
dat zij zich, naar het loffelijke gebruik dier dagen, onder de schare
mengde, en zelve deel nam aan den wedstrijd? Naar de overlevering wil,
zou de Gravinne toen zelve, met eigen hand, den houten vogel, door een
welgemikt schot, van zijn hoogen paal hebben doen tuimelen, waarop zij,
mede naar aloude zede, door de schutters tot schutterkoningin werd
uitgeroepen. En toen de bewoners der omliggende, aan de heerlijkheid
van Goes onderhoorige dorpen, 's Heer-Hendrikskinderen, Wissekerke,
Baarsdorp, Sinoutskerke en 's Heer-Abtskerke, haar met dien triomf
kwamen geluk wenschen en geschenken aanbieden, toen toonde zij zich
vorstelijk mild, door hun de vlastienden kwijt te schelden, zoo als
het sedert gebleven is tot dezen dag. Alzoo leeft de herinnering
van de bekoorlijke Gravinne nog altijd voort in het hart des volks,
dat zij door een duurzame weldaad aan zich verbond.

Maar ook nog een ander zichtbaar gedenkteeken is van haar gebleven. In
den tuin van het aloude Slot van Oostende toont men u nog een overouden
moerbeziënboom, onder welks schaduw, naar de overlevering verhaalt, de
Vorstin meermalen zou neergezeten hebben. Mogen wij deze overlevering
gelooven? Oud is de boom zeker; zijn stam is ter aarde gekromd en rust
op steenen palen, maar nog altijd dragen zijne takken bladeren en
vruchten, ook al is hij inwendig bijna geheel hol. Al heeft dan ook
Jacoba van Beieren nimmer onder dezen zelfden boom gerust,--hij mag
inderdaad gelden voor een getuige van vroeger eeuw, en stellig niet
zonder oorzaak is haar naam aan dien ouden gebogen stam verbonden. Die
naam geeft nog heden den boom beteekenis, en geen vreemdeling zal
Goes bezoeken, zonder ook zijne schreden te richten naar den tuin der
oude herberg, om daar een der relieken te aanschouwen van de in zoo
menig opzicht merkwaardige vrouw, wier aantrekkelijke, in waarheid
tragische figuur zoo beteekenisvol daar staat op den drempel van den
nieuweren tijd, aan den uitgang der middeleeuwen, waarvan zij zelve,
althans in sommige opzichten, eene getrouwe vertegenwoordigster was,
voor wier traditioneele beginselen zij zelve kloekmoedig gestreden
heeft, en in 't einde als slachtoffer gevallen is.

Goes bezat weleer, als iedere goede middeleeuwsche stad, hare
schutterdoelens of schutterhoven, en wel ten getale van drie: het
schuttershof van den handboog, dat van den voetboog, en het hof der
kloveniers of schutters van de busse. Deze laatste schuttersdoelen
is verdwenen; de beide anderen bestaan nog, doch hebben thans eene
andere bestemming gekregen; in het schuttershof van den handboog
vindt ge tegenwoordig een schouwburgzaal met bijbehoorende
lokalen, een teekenschool, en een societeit, welke laatste de
zinspreuk van het oude schuttersgilde: van ongeneuchten vrij, heeft
behouden. Voorheen behoorden alle gezeten burgers der stad tot een
dezer drie schuttersgilden, die tot het laatst der vorige eeuw zijn in
stand gebleven, maar toen mede ondergegaan in den geweldigen storm,
die zoo vele andere en gewichtiger instellingen van den ouden tijd
omverwierp. Toch waren ook zij eerwaardige instellingen, die aloude
schuttersgilden, zoo oud als de vrije steden en gemeenten, wier
bescherming hunne voorname taak was, ja zelfs ouder nog; instellingen,
geworteld in het volksleven, haar ontstaan niet dankende aan een
geschreven wet of reglement, maar van zelve geworden en ontwikkeld
en opgegroeid met het volk, en mede behoorende tot de eigenaardige
kringen, waarin het gezonde, rijk geschakeerde, organisch gevormde
leven der middeleeuwen zich bewoog. Tot verdediging der veste moest
het schuttersgilde steeds vaardig zijn; maar het deed nog iets
anders dan nu en dan soldaatje spelen in vredestijd: het was geen
onsamenhangende hoop, alleen door dwang aldus te saam gebracht en
tijdelijk gehouden: het was eene vrijwillige vereeniging van vrije
poorters, eene corporatie, die hare eigene plaatsen van bijeenkomst
had, hare eigene rechten en privilegiën, waarop zij trotsch was; die
hare eigene feesten vierde, waaraan de halve bevolking der stad, meer
of minder rechtstreeks, deel nam. Ook zij zijn voor altijd verdwenen,
al is nog de herinnering aan het oude schuttersvermaak, het vogel-
of papegaaischieten, niet geheel uitgestorven.

Zoo wandelende, hadden wij al spoedig gezien, wat Goes bezienswaardigs
oplevert. Morgen zullen wij onze voetreis door het eiland aanvangen.



XI.

Wij hebben een heel eind weegs af te leggen: wij willen nog voor den
avond te Kruiningen zijn, om daar te overnachten. Alzoo vroegtijdig
op marsch.

Het is een heerlijke, frissche zomermorgen: kleine zilveren wolkjes
drijven langs den azuren hemel, en vroolijk giet de zon hare stralen
uit over het ernstige, liefelijke landschap: weilanden, bloeiende
akkers, waarop graan en vlas en boekweit elkander afwisselen, en
bevallige boomgaarden, wier donker groen zich krachtig afteekent
tegen de heldere lucht, en waar het zwellende ooft tusschen de
bladeren rijpt.

Een breede, goed onderhouden, fraai beplante straatweg voert ons
midden door akkers en gaarden, langs hoeven en boerenwoningen, met
hare groen en wit of groen en rood geschilderde vensterluiken en
stijve tuintjes, vol zonnebloemen en papavers. Zoo bereiken wij het
fraaie dorp Kloetinge, met zijne statige kerk en heerenhuizinge;
en verder, na eene wandeling van ruim een uur, Kapelle, een niet
minder aanzienlijk dorp, welks groote ruime kerk met een hoogen
toren prijkt. Biezelingen en Schore, waarlangs de weg verder loopt,
zijn van minder beteekenis, vooral het laatste.

Ik heb natuurlijk niet noodig, u al deze dorpen afzonderlijk
te beschrijven. Zij hebben zeker ieder hunne eigenaardigheid,
maar gelijken toch ook sterk op elkander.  Van verre herkent gij
ze meest allen aan den zwaren hoogen toren der kerk, doorgaans een
monument uit de vijftiende eeuw, toen Zeeland welhaast het toppunt
van welvaart en bloei had bereikt, waarvan het in de volgende eeuw,
met hare vele en geduchte rampen, zoo van watervloeden als van
oorlogsgeweld, zoo droevig zou afdalen. Naderbij komende, ontwaart
ge rondom de kerk, half tusschen het geboomte verscholen, een groep
huizen met donkerroode daken; in het rond, akkers en weilanden,
door enkele grijsachtig gele stoffige wegen doorsneden. Treedt ge
het dorp binnen, dan vindt ge doorgaans een pleintje, waarop, in
den regel, de kerk staat, zeer dikwijls in een krans van geboomte,
dat het nederige kerkhof overschaduwt: en voorts, in het midden van
het pleintje, een oude linde, om welks stam een bank is geplaatst,
de zoogenoemde klapbank, de geliefkoosde zitplaats van minnende
paartjes, die daar, in den liefelijken avondstond, plegen te
keuvelen. De lindeboom was, bij de oude Germanen, een heilige boom,
aan Freya gewijd, de godin der liefde; ook aan Holle, de godin der
gerechtigheid. Onder den lindeboom namen de rechters plaats om recht
te spreken; de lindeboom prijkte in later eeuw voor de poort van het
kasteel, voor de kerk, op het dorpsplein, op de viersprongen in de
velden, waar hij in vroeger tijden, en in katholieke landen nog wel,
gemeenlijk het beeld droeg van Onze Lieve Vrouwe. Telkens verplaatsen
ons de oud-duitsche en oud-nederlandsche sproken, legenden en liederen
onder of bij een lindeboom, die altijd in het duister bewustzijn des
volks nog iets van zijne vroegere heiligheid en eerbiedwaardigheid
behouden heeft. Is het niet wederom de linde, die een eigenaardige
rol speelt in zoo menig minnelied; met name in dat schoone lied Het
daghet uit den Oosten, dat hier eene plaats moge vinden, als een der
liefelijkste overblijfselen van onze middeleeuwsche, lyrische poëzie;
dat nog niet geheel vergeten lied der trouwe minne:


        --"Het daghet uit den oosten,
          "het licht schijnt overal;
        "hoe weinich weet de liefste,
          "waer dat ic henen sal.

        "Warent al mijn vrinden,
          "dat myn vyanden syn,
        "ic voerde u uitter lande,
          "myn troest, myn minnekyn!"--

        --"Werwaerts wout ghy my voeren,
          "stout ridder, wel ghemoet?"--
        --"Al onder de linde groene,
          "myn troest, myn waerde goet!"--

        --"Ic ligghe in myn liefs armen,
          "met groot eerwaerdicheit;
        "ic ligghe in myn liefs armen,
          "stout ridder, wel ghemoet."

        --"Licht ghy in u liefs armen?
          "Bylo! dat is niet waer.
        "Gaet onder de linde groene:
          "verslaghen so leit hy daer!"--

        De joncfrou nam haer mantel,
          en si ginc enen ganc,
        al tot den lindeboom groene,
          daer si hem verslaghen vant.

        --"Och, lichdy hier verslaghen,
          "versmoort al in u bloet!--
        "Dat hevet u gedaen u roemen,
          "en uwen hoghen moet!

        "Och, lichdy hier verslaghen,
          "die my te troesten plach!
        "Wat hebdy my naghelaten,
          "so menich droeven dach!"--

        De joncfrou nam haer mantel,
          en si ginc enen ganc,
        al voor haers vaders poerte,
          die si der ghesloten vant.

        --"En is hier niemant inne,
          "noch heer, noch edelman,
        "die mij nu desen dooden
          "ter aerden helpen can?"--

        Die heren sweghen stille,
          si en gaven geen geluut;
        Doe keerde die joncfrou haer omme,
          si ghinc al wenende uut.

        Si nam hem in hare armen;
          si custe hem den mont;
        si custe hem gheen corter wilen,
          maer also menigher stont.

        Met haren blonden haren
          wreef si hem af dat bloet;
        met haar cleene witte handen
          si sinen ooghen sloet.

        Met sinen blanken sweerde
          dat si syn grafken groef;
        met haer sneewitte armen
          dat si hem ter aerden droech.

        Met haren blanken handen
          dat si dat belleken clanc;
        met hare suete heldere kele
          dat si vigilien sanc.

        --"Nu willic mi begheven
          "in een clein cloosterkyn;
        "ende draghen die swarte wilen (sluier),
          "ter eeren des liefsten mijn." [2]


Dit roerend schoone, in zijn naïeven eenvoud zoo treffend lied, dat de
vrome Geertruida van Voorburg, begijntje te Delft, dagelijks plach te
zingen, zoodat zij er den bijnaam van Sinte-Geertruide van Oosten aan
dankt;--het kwam mij op dezen fraaien, verkwikkenden zomerdag weer in
de gedachte, bij het aanschouwen dier groene linden, de geur van wier
welriekende bloesems de lucht vervulde. En gij, lezer der negentiende
eeuw, en als kind van uw tijd waarschijnlijk afkeerig van poëzie,
gij duidt het niet ten kwade, dat wij hier, te midden der eeuwig
jeugdige, onveranderlijke natuur, u dit oude lied voorzingen, waar,
uit iederen regel, u de volle frissche, onsterfelijke waarheid van
het menschenhart tegenademt. Niet waar, zulke poëzie wordt nooit oud.

Maar wij zijn op weg naar Kruiningen, en de drukte van wagens
en volgepropte rijtuigen op den weg ontvoert ons weldra aan de
middeleeuwen, en brengt ons terug naar het heden. Het was langzamerhand
avond geworden, toen wij aan het dorp kwamen; waar wij nog alles in
de weer vonden. Er werd gepoetst, geplast, geschrobd, geboend; het
stroomde water langs de stoepen en straatsteenen, in de voorhuizen en
van de trappen; al het koperwerk in de keukens blonk als een spiegel;
al het houtwerk glom.... Van waar dit alles? Het zou morgen kermis
zijn, en het dorp was bereids vol gasten. Niet dan met groote moeite,
gelukte het ons een nachtverblijf te vinden.

Den volgenden dag was de pret welhaast in vollen gang. De weinige
kramen waren geopend, en stalden hunne waren, meest kinderspeelgoed en
opschik, op de gunstigste, althans de meest in het oog vallende wijze
ten toon; een goochelaar verbaasde de menigte door zijne kunsten en
handgrepen; een paar koorddansers of akrobaten verrichtten hunne meer
of min gevaarlijke toeren in de open lucht. Ginds was de boerenjeugd
aan het koekhakken; en daar, daar wordt naar den vogel geschoten. Daar
staat, boven op een hoogen paal, aan een ijzeren stang bevestigd,
de zoogenaamde papegaai: een houten vogel, met een merkwaardig
groot lijf en merkwaardig kleinen kop en met half uitgespreide
vlerken. De schutters zijn met een boog gewapend, en moeten den vogel
van den stang afschieten, wat niet zoo heel gemakkelijk is als het wel
schijnt. Menigmalen draait de papegaai klirrend en knarsend om zijn as,
of stuift een eind omhoog, zonder dat het gelukt hem naar beneden te
doen tuimelen. Reeds menige schutter heeft zijne bekwaamheid getoond
en zijne kunst beproefd; maar, al scheelde het soms ook weinig,
nog niemand is het gelukt, den vogel op het juiste punt te treffen.

Ge ziet het: onder de mededingers is er meer dan een, die reeds vroeger
den prijs gewonnen heeft: ze zijn kenbaar aan de medailles, die hun
borst versieren, en die ze bij deze gelegenheid niet verzuimd hebben om
te hangen. Daar is drukte en vroolijkheid genoeg in den wijden kring,
die de schutters omgeeft, en die blijkbaar groot belang stelt in den
strijd. Daar nadert een nieuwe kampvechter, een die reeds menigmalen
als overwinnaar uit een soortgelijken kamp mocht keeren: zijn borst
prijkt met een aantal zegeteekenen. Er ontstaat beweging in de schare,
als hij zich gereed maakt den boog te spannen: blijkbaar verwacht men,
dat het oogenblik der beslissing thans gekomen is.

De kloeke jonkman stelt zich in postuur; hij spant den boog en
mikt. Daar trilt de pees; daar snort de pijl snerpend door de lucht,
en treft den houten vogel. Deze maakt snel eene draaiende beweging,
vliegt omhoog, boven de ijzeren punt uit, en ploft ter aarde, op
vrij verren afstand van den paal. Een daverend gejuich gaat op uit
de menigte, en groet den overwinnaar, die voor het volgende jaar
schutterkoning zal zijn. Het teeken zijner waardigheid, een zilveren
vogel, wordt hem aan een lint om den hals gehangen, en hij in triomf
naar de herberg gedragen, waar hij natuurlijk trakteeren moet. Wie
weet, misschien volgt er straks wel een maaltijd voor de schutters
in de dorpsherberg;--de maaltijden der schuttersgilden plachten van
ouds beroemd te zijn om hun weelderigen overvloed.

Vroeger behoorden bij zulk een boerenkermis nog andere vermaken,
zoo als katknuppelen, gans- of palingtrekken en dergelijken, die
in den laatsten tijd meer en meer in onbruik zijn geraakt: iets,
waarover men zich niet dan verheugen kan, want het martelen van
weerlooze dieren is, in vollen nadruk, een barbaarsch vermaak, dat
in alle opzichten een verderfelijken invloed moet uitoefenen. Dat het
volk, in krachtige, mannelijke spelen, ook al hebben ze geen dadelijk
praktisch nut, zijn spieren stale en zijn zintuigen oefene, zich een
vast oog en eene vaste hand verwerve;--uitnemend; maar dat het zich
niet daarbij verdierlijke. En opdat het dit niet doe, ontwikkel en
veredel zijne verbeelding, zoodat het zich kunne verplaatsen in den
toestand, ook van het sprakelooze schepsel, dat door zijne schuld
gemarteld wordt. Van deze veredeling en verheffing van gevoel en
verbeelding is, ook in dit opzicht als in zoo menig ander, naar mijne
vaste overtuiging, veel meer te wachten dan van louter verstandelijk
onderwijs, waarmede--de ondervinding bewijst het dagelijks--iedere
graad van zedelijke verdorvenheid kan gepaard gaan:--omdat, ja omdat
kennis en zedelijkheid nu eenmaal twee zaken zijn, die veel minder
met elkander hebben uit te staan, dan onze eeuw, in noodlottige en
gevaarvolle verblinding, wel meent. Tot hare groote schade, vergeet
zij steeds meer het diepzinnig woord van den ouden wijze: bewaar uw
hart boven alles wat te bewaren is, want dáár--en niet in het hoofd,
in het verstand--zijn de uitgangen des levens.

Van Kruiningen wandelen wij naar Krabbendijke, een dorp, als vele
andere zeeuwsche dorpen, ter wederzijde van den dijk gebouwd, die hier
als elders tevens de hoofdstraat vormt. Bijna alle huizen staan in
twee rijen naast elkander. De roode en witte vensterluiken vervangen
de groene en gele; en in plaats van linden, ziet ge hier pereboomen,
langs staketsels geleid, en zoo gesnoeid, verwrongen en verdraaid,
dat de takken een soort van parallelogram vormen. Eene ten platten
lande vrij algemeene, maar niettemin zeer leelijke mode.

Een der woningen in het dorp is gesloten, en tegen den buitenmuur
ligt een groote hoop stroobossen opgestapeld. Wij weten reeds wat
dat beduidt, maar willen toch een of anderen dorpeling ondervragen;
misschien dat we van hem nog eenige minder bekende bijzonderheden
vernemen.

Daar zit, voor zijn opengeschoven raam, een kleermaker ijverig te
werken, hij zal ons wel vertellen wat we weten willen: de lieden
van de naald, zegt men, zijn praatziek. Ik zie hem nog voor mij,
dien kleermaker, in gesprek met een paar aardige boerinnetjes, die
van het veld huiswaarts keerden. Een origineele figuur: alles was
even klein aan en om hem. Het kamertje, waarin hij zat, was klein;
klein waren zijne armen en beenen; klein en pieperig was zijne stem:
klein zijn knijpbrilletje op zijn puntig neusje: toch zag hij er
opgewekt en schalks genoeg uit. Stellig zal hij ons te woord staan.

Aha! hij heeft ons reeds zien aankomen, en kijkt ons aan met zijne
kleine, levendige, zwarte oogen: echter gaat hij rustig voort met
naaien, en ziet tevens scherp toe op den kleinen knaap, die hem bij
den arbeid behulpzaam is. Wij naderen het venster; en wijzende op
het gesloten huis, vraag ik den kleermaker:

"Wat beduidt dat stroo?

--Dat stroo; da's een dooie.

--Zoo, onder dat stroo?

--Nèë, in 't 'uus. Van waer kommen gulli, dat ge datte niet en wèët?

--Ja, wij komen ver van hier; maar vertel ons eens, wat dat stroo
met den doode te maken heeft.

--Wel, antwoordt de kleermaker, dien wij nu maar verder gewoon
hollandsch zullen laten spreken; wel, als er hier bij de boeren
iemand sterft, dan gaan de arbeiders in de schuur stroo halen, binden
dat tot bossen, en stapelen die bossen op een hoop, hetzij voor
den hoofdingang der woning, hetzij voor het hek van het land. Die
hoop is meer of minder hoog, naar gelang van den ouderdom van den
overledene. Ge ziet daar een zeer grooten hoop: de man was dan ook
vijf-en-tachtig jaar oud."

Toen eensklaps zich tot den jongen wendende, die, natuurlijk, zijn
oogen niet van ons af had, en het strijkijzer koud liet worden:

"Waar heb jij zoo naar te kijken, bengel? Maak voort met je werk en
vergeet je ijzer niet."

Daarop keerde hij zich weer tot mij, en vervolgde:

"Is de overledene ongetrouwd, dan steekt men een palmtakje in het
stroo. Ziet ge daar dien knecht wel, die de deur uitkomt? Die is er
niet kwaad aan toe. Hij moet de tijding van het overlijden aan al de
bloedverwanten gaan mededeelen, zelfs aan hen, die twee of drie mijlen
hier vandaan wonen. Ieder van deze verwanten moet den boodschapper
te eten geven, waaraan ook niemand zich onttrekt. Die snuiter zal van
daag, binnen drie of vier uren, vijf of zes maal achtereen zijn buik
kunnen vullen.

"Twee dienstmeiden zijn op dit oogenblik bezig, den doode af te
leggen. Zij trekken hem een opzettelijk daarvoor bestemd schoon hemd
aan, wikkelen hem daarna in een laken, en leggen het lijk op stroo. De
anderen zijn bezig met het in orde maken der rouwkleeren: want er is
daar volk genoeg in huis, zoodat ze alles zelven kunnen doen. Voor
het maken van den rouw hebben zij tweemaal vier-en-twintig uren
tijd. Inmiddels zorgen de vrouwen voor het noodige om de familie en
vrienden te onthalen, die bij de begrafenis tegenwoordig zullen zijn.

"Als ge nu in het huis kondt binnentreden, zoudt ge zien, dat al de
schilderijen en al de spiegels tegen den wand omgekeerd zijn; dat al
de klokken stilstaan, en de schoorsteenmantels zijn ontdaan van de
schalen en borden en pullen, waarmede ze anders prijken.

"Zoo de heeren nog een paar dagen hier bleven, dan zouden zij ook de
begrafenis kunnen bijwonen. Dan zouden ze 's morgens de bloedverwanten
en vrienden met hunne vrouwen, in rouwgewaad, zien komen, en zich
aanstellen of zij zeer bedroefd waren, schoon ik overtuigd ben, dat
niemand van hem hield, den ouden vrek, die, hoe rijk hij ook was,
niemand iets gunde. Hij onthield zijn volk het noodige, en was te
trotsch om met hen aan dezelfde tafel te eten.

"Maar die tranen zullen daar binnen wel gauw gedroogd zijn. In de
groote kamer zijn banken en tafels gereed gezet; de mannen plaatsen
zich aan de eene zijde, de vrouwen aan de andere. Op de tafels voor de
mannen en de vrouwen staan groote koffiekannen en reusachtige borden
met stapels boterhammen. Hoe zij zich daaraan zullen te goed doen! Die
het ergst bedroefd zijn, eten er althans een dozijn: de anderen nog
meer, zooveel zij maar bergen kunnen. Op de tafel voor de mannen
staat tabak, heel fijn gesneden, en liggen lange pijpen gereed. In
afwachting van de begrafenis, wordt er gerookt en gepraat.--Vroeger
mochten de boeren, gedurende den rouwtijd, niet anders eten dan wat
wit en zwart was: karnemelk met krenten, bij voorbeeld, en schol,
omdat het vel van dien visch zwart is.

"Met het slaan van twaalven gaat men uit ter begrafenis. Eerst
heeft men de friesche klok, die stilstond, weer aan den gang
gemaakt, om het juiste uur aan te geven, waarop het lijk moet worden
uitgedragen. Zoodra de klok twaalf geslagen heeft, staan de mannen op,
en binden zich een krippen rouwband en lamfer om den hoed. De vrouwen
krijgen een witten zakdoek, om hare tranen mede af te drogen. Zij
houden die doeken ook zorgvuldig voor haar gezicht--want, o, ze zijn
zoo innig bedroefd! Vroeger kregen ze kleine kommetjes om haar tranen
in op te vangen.... De kommetjes waren altijd ledig!

"Dan komt de lezer van de rouwrolle binnen, ook met een grooten lamfer
aan zijn hoed. Hij houdt een stuk papier met een rouwrand in de hand,
en begint, op somberen toon, te lezen:

"De bloedverwanten en vrienden worden verzocht acht te geven op het
aflezen hunner namen, en in die volgorde het lijk te volgen van....,
overleden den 10den Juni, des morgens ten negen uur, in den ouderdom
van vijf-en-tachtig jaren, een maand en zeven dagen."

"Dan worden al de namen afgelezen, en komen ze allen achtervolgens te
voorschijn, de verwanten, de vrienden, met hunne vrouwen. Allen hebben
hun gelegenheidsgezicht aangetrokken; maar de eenigen, die in waarheid
bedroefd zijn, dat zullen wel de twee zoons van den overledene zijn,
schoon hij die ook niet heeft behandeld, zoo als het wel behoorde. Maar
het zijn brave jongens, die hun vader eerden. Verder zoudt ge in den
stoet opmerken, den voorman, die de plechtigheid regelt; den dominee,
die hier niet ontbreken mag, en doorgaans ook den meester of dokter;
benevens den lezer van de rouwrolle, die straks als rouwsluiter
zal optreden.

"De dragers, die gereed staan, nemen de baar op, en wandelen langzaam
naar het kerkhof, gevolgd door den ganschen stoet, uit minstens vijftig
personen bestaande. Op het kerkhof wacht hen de doodgraver. Hij neemt
zijn hoed van zijn hoofd, en zijn pruim uit zijn mond, en zegt:

"De vrienden en buren worden bedankt voor de laatste eer, den
overledene bewezen. Ik zal voor het overige zorgen."

En hij zorgt dan ook voor het overige: namelijk, voor de ter
aarde bestelling van het lijk. De stoet keert in dezelfde orde weer
terug. Aan het sterfhuis gekomen, houdt de voorman voor de deur stil,
en zegt nu op zijn beurt:

"De vrienden en buren worden bedankt voor de laatste eer, den
overledene bewezen. Zij worden verzocht binnen te komen."

"Aan die uitnoodiging wordt gevolg gegeven. De lijkdienaars, die
het lijk gedragen hebben, worden in de eene kamer ontvangen; de
bloedverwanten en vrienden in een andere. Allen worden nu onthaald op
aardappelen met brood en zoutevisch. Voor de maaltijd begint, doet
de dominee het gebed, waarbij de mannen hunne hoeden voor de oogen
houden, en zich althans den schijn geven van mede te bidden. Duurt
het gebed wat lang, dan beginnen zij te hunkeren naar de aardappelen
en de zoutevisch. Eindelijk zegt de dominee amen, en nu valt ieder
op de welvoorziene schotels aan. Als hij er nu nog lust in hoeft,
dan mag dominee verder praten, zoo lang hij verkiest.

"Na den eten zal hij wederom bidden of danken, en vervolgens een
hoofdstuk uit den Bijbel voorlezen. Is dat afgeloopen, dan gaat de
dominee weg, met den dokter. Nauwelijks zijn zij vertrokken, of het
gesprek loopt nu verder uitsluitend over den landbouw en over het
vee. Vervolgens gebruiken al de genoodigden nog een kop thee met een
boterham. Eindelijk, tusschen vijf en zes uren, is de plechtigheid
afgeloopen, en keert ieder naar zijne woning terug."

De kleermaker had uitgesproken: wij waren nu geheel op de hoogte
van eene zeeuwsche boerebegrafenis. Wij dankten hem voor de gegeven
inlichtingen, gaven den jongen een paar kwartjes, en vervolgden
onze wandeling.



XII.

Van Krabbendijke voert onze weg over Rilland naar Bath. Bath is niet
meer dan een fort, eene groote kazerne, met een tolkantoor en enkele
partikuliere woningen. Bloedrood en grijs zijn hier de heerschende
kleuren, en de plaats zelve maakt een alles behalve aangenamen
indruk. Vergoeding vindt ge hiervoor in het prachtige gezicht op
den koninklijken stroom, die, van Antwerpen komende, zich juist hier
in twee armen splitst. Het fort werd, na den afstand van Lillo, in
het jaar 1785, gesticht. Bath werd, bij de landing der Engelschen,
in 1808, door hen bezet, maar spoedig daarop weder door de Hollanders
genomen. Deze laatste gebeurtenis werd door Bilderdijk verheerlijkt
in een prachtigen lierzang:


        Sla lust- en liefdetonen,
          Wien dartel bloed doorstraalt!
        Wy zingen zegekronen,
          Door heldenmoed behaald!
        Wy zingen in de baren
          Geen wieg van Cythereê,
        Maar Hollands heldenscharen,
          Gerezen uit de zee!

        Hoe bruist het in die kolken!
          Hoe zwirrelt kil en vloed!
        Hoe trekken lucht en wolken
          Dit schouwspel te gemoet!
        Gy zult die helden dekken,
          (Gij nevels uit het West!)
        Die door de baren trekken,
          Door gloriezucht geprest.

        Of voert gy donderslagen
          En bliksems in uw' schoot?
        Gy zult hen niet vertsagen,
          Zoo min als 't Britsche lood.
        Zy treden in die golven
          Op 't smal onzichtbaar pad,
        Van stroomen overdolven,
          Van zeeschuim overspat.

        Ja, laat uw baren schuimen,
          O groots doorwaadde vloed!
        Uw zilvren waterpluimen
          Versieren hun den hoed.
        Ziedaar den echten veder,
          Die Hollands krijgsliên past!
        De lauwer buigt zich neder,
          Waar deze zeepluim wast!

        Wat zoekt gy, watertemmers,
          De dood door deze dood?
        Ja, trotst haar, fiere zwemmers!
          De moed braveert den nood.
        Den baren uitgestegen,
          Als goden van het meir,
        Ontziet u vuur en degen,
          En geeft uw stoutheid eer.

        Ontbrandt, gij bliksemvuren,
          En, donders, rolt en knalt!
        Doorklinkt en vest en muren,
          De Britsche standaart valt!
        De Zeeleeuw is verrezen,
          En Hollands vlag hersteld!
        Het Lot is uitgewezen:
          De schaal van Holland helt!

        Laat thands de blijdschap schateren!
          De Zeegod doet haar stem
        Langs golf en deining klateren,
          En geeft haar tonen klem!
        In schaaûw van Uw banieren,
          Geliefde Lodewijk,
        Mag Holland zegevieren!
          Ontfang zijn vreugdeblijk!

        In schaaûw van die standaarden,
          Waarop de zege rust,
        Zal Holland niet ontaarden,
          Wordt nooit de moed gebluscht!
        Het legt zijn oorlogspalmen
          Voor Uw onwrikbren troon:
        En; mag het zege galmen,
          Het dankt het aan Uw kroon!


Deze lierzang is ruim zoo belangrijk, als het feit zelf, dat hij
bestemd is te verheerlijken, en dat Bilderdijk stoffe leverde voor
nog een tweede, uitvoeriger gedicht: de Scheldebewoner. Immers,
is het niet, als wij dezen lierzang lezen, als gold het hier
een schitterende heldendaad, voor 't minst een wapenfeit van
beslissend gewicht? Welnu: toen de generaal Cort-Heiligers, met
weinige manschappen, naar Zuid-Beveland overstak en Bath bezette,
wist hij dat de vijand reeds in vollen aftocht was, en was het
fort bereids door de Engelschen ontruimd! Merkwaardig is deze ode
Bath hernomen, ook in dit opzicht, als een voorbeeld te meer van de
zonderlinge, bijkans naïeve overdrijving, waarin deze dichter--wij
moeten haast aannemen, onbewust--telkens verviel. Ook maakt het een
eigenaardigen, tragi-komischen indruk, in het jaar Onzes Heeren 1809,
te hooren gewagen van Hollands oorlogspalmen en van de banieren van
den geliefden Lodewijk, waarop de zege rust! En dan die onwrikbare
troon, waarvan reeds een jaar later geen spoor meer te vinden was!.....

Na een kort oponthoud te Bath, aan de uiterste landpunt van
Zuid-Beveland gelegen, wandelen wij terug naar Rilland, om daar den
trein af te wachten, die ons weder naar Goes voeren moet.

Het is geheel avond geworden, als wij daar aankomen. Een enkele
lantaarn werpt hier en daar, op de eenzame straat, een treurig, onzeker
licht. Op de markt, waar de massa der groote kerk zich spookachtig en
schemerend tegen den donkeren hemel afteekent, dezelfde duisternis. Uit
de sociëteit Van ongeneuchten vrij, de oude schuttersdoelen, klinkt
ons muziek tegen en straalt een helder licht. Daar een poosje gerust
en gepraat, eer wij in ons logement inkeeren en krachten verzamelen
voor eene nieuwe wandeling, ditmaal in andere richting.



Thans gaat de tocht in westelijke richting, naar de kleine dorpen
's Heer-Hendrikskinderen en Wissekerke, en van daar naar het meer
aanzienlijke 's Heer-Arendskerke. Naar de legende wil, zouden deze
dorpen gesticht zijn door drie broeders, Hendrik, Wisse en Arend;
de eerste, overleden zijnde voor het nieuwe dorp was verrezen, werd
de stichting door zijne kinderen volbracht. 's Heer-Arendskerke
is van de drie verreweg het aanzienlijkste. Wij treden hier eene
vrij armelijke woning binnen, en zien, tot onze groote verbazing,
dat de wanden der woonkamer behangen zijn. Gelukkig is dat nog niet
algemeen ten platten lande, al begint deze mode ook meer en meer in
zwang te komen. 't Is niet te loochenen: langzamerhand verdwijnen
ze, die sobere, schilderachtige binnenhuizen, met hun frissche
en gedempte tonen, hunne helder witte, of wel met hout beschoten,
of ook met blanke en blauw beschilderde tegeltjes bekleede wanden;
zij verdwijnen langzamerhand, om plaats te maken voor leelijke,
smakelooze papieren behangsels; zij gaan denzelfden weg als de
mooie vilten hoeden der mannen en de karakteristieke sieraden der
vrouwen. Het nieuwe kanaal en de spoorweg zullen weldra, ook hier,
de zoo hoog gewaardeerde eenvormigheid in kleeding en voorkomen,
in manieren en levenswijze, doen zegevieren.

Nog een kleine tijd--en deze schilderachtig uitgedoste boeren zullen
zich alle moeite geven, om zooveel mogelijk op de stedelingen te
gelijken. Dan begint er eene periode van overgang, een middentoestand
tusschen de oude en de nieuwe mode, waarin de wansmaak oppermachtig
heerschen zal:--dat is de tijd der gemeene petten, der afschuwelijke
lange jassen. Dan zullen langzamerhand de schitterende dolle kermissen
verdwijnen, of althans wat aan die kermissen gloed en kleur geeft:
de weelderige kleederdracht der vrouwen en meisjes, het goud van haar
kapsel, het zilver van haar schoenen; en ook de fluweelen kleederen der
mannen:--in één woord, verdwijnen zullen de schoonheid, de harmonie,
de kleur. En wanneer dan een kunstenaar dit rijke land bereizen zal,
en de oude kleederdrachten wil zien, dan zal hij zijne schreden moeten
richten naar de uitdragerswinkels, waar de tooi van het oude Zeeland,
in een hoek weggeworpen, vergeten zal liggen.

Ten zuiden van 's Heer-Arendskerke ligt Heinkenszand, een dorp,
grootendeels door Katholieken bewoond, wier aantal in dit westelijk
deel van Zuid-Beveland vrij aanzienlijk is. Dit onderscheid van
geloofsbelijdenis is ook merkbaar in de kleeding. Ge ziet hier geen
paarsche of blauwe wambuizen, tenzij dan voor de boeren in heelen of
halven rouw. De geliefkoosde kleuren zijn hier purper en scharlaken,
met groote gele bloemen. Somwijlen zijn de boeren geheel in zijde
of satijn gekleed, en doen zij u denken aan sommige oostersche
kleederdrachten. De vrouwen dragen nog den zoogenaamden herderinnehoed
uit het laatst der vorige eeuw, eveneens met zijde gevoerd.

Op de zeeuwsche dorpen, met name in die van Zuid-Beveland, vindt men
doorgaans nog gezelschappen van jongelieden, die een soort van gilde,
het jonkmansgilde of gilde der jeugd, vormen. Dit gilde heeft zijn
eigen bestuur, zijn hoofdman, zijn secretaris, zijn bode, zijn eigen
reglementen en strafbepalingen. Om lid te kunnen worden, moet men
eerst voor de nationale militie geloot hebben. De nieuw aangenomene
betaalt een entreegeld van negentig cents; welk bedrag tot een gulden
twintig cents wordt opgevoerd, wanneer de nieuweling geen liedje zingen
kan. De opneming in het gilde staat ongeveer gelijk met de toekenning
van het burgerrecht in de gemeente. Wanneer een jonkman uit eene andere
gemeente de hand van een meisje uit het dorp vraagt, dan wachten de
leden van het gilde hem op aan de deur van de woning zijner beminde,
en vragen van hem een vergoeding van vijf-en-zestig centen, zoo hij
jonkman is, en drie gulden, zoo hij reeds vroeger gehuwd is geweest.

Het gilde viert ook zijn eigen feesten, die doorgaans met de
dorpskermis samenvallen. Dan wordt in de herberg een rijk versierde
kroon van groen en bloemen opgehangen, de kroon der jeugd genaamd;
dan vergaderen zich daar de jonkmans met hunne meisjes, allen met
bloemen versierd, en wordt er gegeten en gedronken, gezongen en
gedanst naar hartelust. Deze gilden en de schuttersgezelschappen
werden vroeger op geen enkel dorp gemist; en nog tegenwoordig zijn
zij op de meeste plaatsen in stand gebleven, al begint ook hier en
daar de vorm eenigszins te veranderen.

Onder de eigenaardigheden van het zeeuwsche landschap en het zeeuwsche
landleven behoort ook de meekrapcultuur, die aan duizende handen
werk verschaft, zoowel bij het aanplanten der meekrapkiemen, als bij
het uitgraven der diep in den grond doorgedrongen wortels. Na het
uitdelven, worden de wortels naar de meestoven gebracht, waar zij
gedroogd en gestampt worden, en vervolgens ter verdere bewerking aan
de garancine-fabrieken afgeleverd.

In den herfst, als de wortels rijp zijn geworden, trekken iederen
morgen troepen veldarbeiders, tien tot twintig personen sterk, naar het
veld. Aan het hoofd van zulk eene bende gaat de voorman, de aanvoerder
of chef der bende; daarop volgt de neusman (nevenman); achter hen komen
de volgers. De bende wordt met hoorn- of trompetgeschal tot den arbeid
opgeroepen; en al blazende loopt de hoornblazer vooruit. Op het veld
gekomen, wordt de bende, naar zekere regelen, voor het verrichten
van den arbeid verdeeld. Het werk vordert groote spierkracht, maar
wordt toch van den morgen tot den middag voortgezet, met een half
uur tusschenpoozen, halfschof geheeten, waartoe het sein weder met
den hoorn gegeven wordt; de arbeiders eten dan hun stute, boterham,
en hervatten weldra weder het werk. 's Middags en 's avonds, bij het
gaan en komen, laat telkens de muziek zich hooren.

Wekelijks ontvangt elk lid der bende eene zekere som, naar verkiezing,
in afkorting op zijn loon. Is eindelijk het werk geheel afgeloopen,
dan gaat de voorman met den landheer afrekenen, en doet vervolgens
rekening en verantwoording in eene vergadering, die te zijnen
huize wordt belegd, en waarbij aan ieder zijn gerechte deel wordt
uitbetaald. Natuurlijk wordt dan, voor gemeenschappelijke rekening,
een maaltijd aangericht, waarop de bierkruik lustig rondgaat.

Somwijlen gebeurt het wel, dat de arbeid op het veld eensklaps door
een kluchtig tooneel wordt afgebroken. Daar klinkt uit de verte,
op spottenden toon:


        Mèëdelver, lange spae,
        Laet je 'anden wat dichter gae!


Dadelijk worden de spaden in den grond gestoken, en enkelen uit de
bende jagen den spotter na, die het natuurlijk uit al zijn macht
op een loopen zet. Weet hij een schuilhoek te bereiken, waar hij
moeilijk te vinden is, dan wordt de jacht zoo veel te ijveriger en
hartstochtelijker voortgezet. Meenen de vervolgers, dat hun man zich in
een huis heeft verscholen, dan doorzoeken zij dit van onder tot boven:
niemand mag, naar oud gebruik, hun den toegang weigeren. Is eindelijk
de schuldige gevonden, dan wordt hij naar het veld gevoerd, waar
intusschen de achtergeblevenen een diepen kuil hebben gegraven. Voor
dien kuil gebracht, wordt den gevangene de keus gegeven, daarin tot
den hals te worden begraven, of zich vrij te koopen met een pint
jenever of brandewijn. Daar de heele zaak doorgaans slechts een
grap is, betaalt de gevangene zijn pint, zijn losprijs, en wordt
dan dadelijk in vrijheid gesteld. Is hij daartoe echter ongezind,
dan wordt hij onverbiddelijk in den kuil gestopt, dien de meedelvers
rondom hem weer aanvullen en vaststampen, zoodat hij in die houding,
alleen met het hoofd boven den grond, een geruimen poos het werk mag
aanzien. Voorwaar, een eigenaardige straf, die aan oud-germaansche
zeden herinnert.

Jammer, dat deze meekrapcultuur, die voor Zeeland van zoo overwegend
belang is, en met hare karakteristieke gebruiken en gewoonten kleur
en afwisseling in het vaak zoo eentonige landleven brengt, dreigt ten
onder te gaan. Men heeft immers het middel gevonden om de vroeger
onmisbare meekrap door eene andere kleurstof, van eenvoudiger en
goedkooper bereiding, te vervangen. Mocht dit werkelijk het geval
blijken te zijn, dan is de meekrapteelt onherroepelijk veroordeeld,
tenzij men ook een middel vinde, om met goed gevolg den strijd tegen
dezen nieuwen mededinger te kunnen volhouden. Of door den ondergang
dier cultuur duizende gezinnen broodeloos worden, beteekent niets: geen
enkele fabriekant zal zich, door overwegingen van dien aard, ook maar
een enkel oogenblik laten weerhouden om zich de goedkooper verfstof
aan te schaffen, zoo ras hij die krijgen kan. Wie weet, misschien
nog weinige jaren, en de vroolijke hoorn der meekrapdelvers zal niet
meer door de dorpen en over de velden weerschallen; niet langer zal,
van tusschen de struiken of achter de boomen, het spottende refrein
den delvers in de ooren klinken:


        Mèëdelver, lange spae,
        Laet je 'anden wat dichter gae!


--Dan zal er geen prettige, jolige jacht meer zijn, om den spotter
op te vangen en naar oud recht te straffen; geen lustige maaltijd
meer, als het welverdiende loon voor den arbeid ontvangen is;--niets
van dat alles meer. Misschien zal dan de meedelver in een fabriek
arbeiden, en zijn dagen slijten in verstikkende of bedorven atmosfeer,
tusschen stampende en snuivende en steunende machines, met het eeuwig
eenerlei harer afgepaste bewegingen, tot hij zelf half in eene machine
veranderd is. En zoo zal weder een der trekken van het oude leven zijn
uitgewischt, om vervangen te worden door.... ja, door wat? Laat ons,
tegen hoop, hopen door iets beters, ook al is nog geen enkel teeken
te bespeuren, dat zoodanige uitkomst doet verwachten.

Wij vertoefden eenigen tijd te Heinkenszand, waar wel het een en
ander is, dat artistiek gestemde gemoederen kan aantrekken, al ware
het slechts de kalme, idyllische natuur.

Wij zaten des middags rustig neder in de voornaamste herberg, en
keuvelden met de beide lieve dochters van de kasteleinesse, die bezig
waren het koperwerk blinkend te schuren, zoodat ge, om de technische
uitdrukking te gebruiken, er uw muts in opzetten kondt. Het dorp
was doodstil; allen waren aan den maaltijd. Eensklaps hoorden wij
geweerschoten.

"Wat is dat?

--"O, daar wordt een jong gezel doodgeschoten," antwoordt lachende
de jongste dochter, terwijl zij met haar moeder en haar zuster naar
de deur der herberg loopt.

Inderdaad, daar ging een bruiloftsoptocht voorbij.

De bruid en de bruidegom wandelden aan het hoofd van den vrij langen
stoet. Daarop volgden de vader en de moeder:--de vader ernstig,
de moeder in tranen. Achter hen kwamen de gehuwde bloedverwanten,
en eindelijk een luidruchtige troep van jongelui, die onophoudelijk
geweer- of pistoolschoten afvuurden. Van tijd tot tijd werden bovendien
door de jongsten zwermen afgestoken.

Wij volgden den blijden stoet. Wij gingen met hen de trouwkamer op het
raadhuis binnen; daar werden eenige artikelen der wet voorgelezen,
eenige vragen gedaan en stilzwijgend met een hoofdknik beantwoord,
eenige handteekeningen verzameld. Toen stond de burgemeester op en
sprak op officiëelen toon:

"In naam der wet verklaar ik u gehuwd."

Dat de man nu nog eene meer of min treffende toespraak hield, was
louter zijner goedwilligheid te danken: hij had kunnen volstaan
met deze officiëele verklaring. Want op deze indrukwekkende wijze
wordt, naar de tegenwoordige zede, de heiligste en voor het leven
meest gewichtige verbindtenis gesloten. Kan het dorder, doodscher,
minder hartverheffend? In zulk een oogenblik, waar het de volle
persoonlijkheid, in hare diepste beteekenis geldt, daar wordt soms
alleen gesproken in naam der wet, niet van een of anderen persoon,
tot wien het harte kan uitgaan, voor wien daar in het gemoed een
snaar trillen kan, die wijding geeft aan eene overigens onbeteekenende
handeling, maar in naam eener abstractie, vertegenwoordigd door een
stuk papier. Och, dat ieder ambtenaar van den Burgerlijken Stand bij
het sluiten van een huwelijk daaraan gedachtig mocht wezen en een
woord van ernst en opwekking overhad voor hen, die aan den ingang
staan van een zoo gewichtige toekomst!

Maar vergeten wij het tooneel voor ons niet.

Zoodra de burgemeester de sakramenteele woorden gesproken heeft,
neemt de bruid de hoofdnaald, de groote gouden plaat, die zij van
links naar rechts op het voorhoofd droeg, en verplaatst die naar de
andere zijde, ten teeken dat zij nu vrouw is geworden.

Van het raadhuis begaf de stoet zich naar de kerk, waar de inzegening
van het huwelijk door den predikant zou plaats hebben: eene in ons land
vrij algemeene en zeer loffelijke gewoonte; een stil maar welsprekend
protest van het volksbewustzijn, van de christelijke conscientie,
die met die burgerlijke handeling alléén geen vrede heeft, maar ook
den godsdienst zijn recht geeft bij de ernstigste en heiligste daad
des levens.

De bruiloft werd, als gewoonlijk, in een der vertrekken van de herberg
gevierd: eene antieke kamer, schilderachtig bij uitnemendheid,
zooals men er nog velen in Zeeland vinden kan. Boven het hoofd
der bruid hing eene fraaie kroon van groen en bloemen en gekleurd
en uitgeknipt papier. De kroon verbeeldde een kruis, door bloemen
omwonden: zinnebeeldige voorstelling van het huwelijksleven met zijn
vreugden en smarten, zijne blijdschap en beproevingen. Deze kroon
was door de jonge meisjes van het dorp vervaardigd.

De gasten, vooral ook de jongelui, stroomden in menigte toe, om
deel te nemen aan den maaltijd, waarbij het aan geen krentenbrood,
geen kalfs- en varkensvleesch, geen rijst met krenten mag ontbreken,
en evenmin aan bier en wijn en allerlei likeuren. Zelfs begint in
dit opzicht de weelde tegenwoordig al vrij ver te gaan, en kunt ge
bij boerebruiloften fijne wijnen op tafel vinden.

Op het oogenblik dat wij de feestzaal binnentraden, was een der gasten,
geheel in het zwart fluweel gekleed, waarschijnlijk de dichter van het
dorp, bezig, met eene brommende stem, eenige verzen voor te dragen,
waarbij hij nu en dan door het orchest, bestaande uit een viool en
een fluit, werd geaccompagneerd. De vader van den bruigom lachte
en verkocht aardigheden: de moeder der bruid scheen door de poëzie,
die toch volstrekt niet tot de verhevenste soort behoorde, tot tranen
geroerd. Overigens heerschte er aan tafel eene opgewekte stemming,
die steeds vroolijker en luidruchtiger werd. Natuurlijk wordt de
bruiloftsmaaltijd door een dans gevolgd: een eigenaardige uitspanning,
nadat men tot oververzadiging gegeten en gedronken heeft.



Voor wij Zuid-Beveland verlieten, wenschten wij een kort uitstapje te
maken naar Noord-Beveland. Wij lieten ons overzetten naar Kortgene,
en wandelden vandaar naar Wissekerke, het voornaamste dorp van het
eiland, dat met de daartoe behoorende gehuchten en heerlijkheden, ruim
vijf-en-twintig honderd inwoners telt. Het landschap op Noord-Beveland
verschilt niet van dat van Zuid-Beveland: dezelfde vruchtbare,
zorgvuldig bebouwde streken; akkers, boomgaarden, weilanden. Het
tegenwoordige Noord-Beveland is eerst na den grooten vloed van 1532
ontstaan. Bij die gelegenheid werd het gansche eiland overstroomd
en totaal verwoest, in die mate, dat er zes-en-zestig jaren moesten
verloopen, eer men weder met de bedijking en droogmaking aanving. De
thans bestaande dorpen, al dragen zij ook dezelfde namen als die,
welke toen door de wateren werden verzwolgen, zijn toch allen na dien
tijd gebouwd, naarmate het uit de golven getogen land weder bewoonbaar
en bewoond werd.

Eenige uren zijn voldoende om het eiland te leeren kennen; nog den
eigen avond keerden wij naar Zuid-Beveland en Goes terug.



XIII.

Onze reis door Zeeland spoedde ten einde. Wij hadden do voornaamste
eilanden bezocht, en rondgewandeld door steden en dorpen, zoo veel
mogelijk trachtende met land en lieden bekend te worden. Dagen en
weken waren aldus voorbijgegaan: dagen en weken, waarvan mij eene
aangename herinnering is bijgebleven, waarheen ik nog menigmaal in
den geest terugkeer. Wederom wandel ik dan langs de belommerde wegen,
ter wederzijde door fluweelige weiden of golvende akkers omzoomd;
en onder het vroolijk of ernstig gesprek met den vriend uit het
vreemde land, wien het hollandsche landschap en het hollandsche
volk belang inboezemden, vloog de tijd ongemerkt daarheen. Het is
een eigenaardig iets, een vreemdeling rond te leiden door het eigen
land en met het eigen volk in aanraking te brengen. Zoo vele dingen,
waar wij geen of nauwelijks acht op geven, omdat ze ons van der jeugd
af gewoon zijn en wij niet anders denken of het behoort zoo, trekken
zijne aandacht en schijnen hem belangrijk of ook wel zonderling. Onze
aansprekers met hun eigenaardig kostuum blijven nooit onopgemerkt;
evenmin ontgingen onze melkboeren en melkmeisjes met hun houten  juk
en welgevulde emmers de aandacht van mijn vriend, die nooit moede
werd inlichting te vragen, waar iets nieuws hem voorkwam.

Ook in de vormen van ons gezellig verkeer waren er sommige dingen,
die hem getroffen hadden. "Gijlieden zijt toch een aristokratisch
volk," zeide hij eens tegen mij, "en Voltaire had wel ongelijk met
zijn canaux, canards, canaille."

--Voltaire heeft wel eens meer iets gezegd, dat hij moeilijk zou kunnen
verantwoorden, hernam ik. Maar, wij een aristokratisch volk? Ik meende
dat wij bij uitnemendheid burgerlijk waren, dat burgerlijkheid van
zin en levensbeschouwing ons in het bloed zat?

--Het mag zijn, was het antwoord. Bovendien, het een sluit het ander
niet uit: er is ook een zekere burgerlijke aristokratie: en mij dunkt,
daaraan ontbreekt het u niet.

--Verklaar u nader.

--Wel dan. Ondanks uw burgerlijke zin heerscht bij u een zeer scherp
geteekend onderscheid tusschen de verschillende standen en klassen der
maatschappij, vooral in het dagelijksch gezellig verkeer. Meermalen
heb ik mij daarover verwonderd. Gij sluit u af in allerlei groote
en kleine kringetjes, waarvan de toegang onverbiddelijk gesloten
blijft voor ieder, die, al is het soms ook maar een enkelen trap,
lager op den maatschappelijken ladder staat. De koopman, die op zijn
kantoor handel drijft, ziet uit de hoogte neder op den winkelier, die
hetzelfde in zijn winkel doet; zelfs meen ik mij niet te vergissen, als
ik zeg, dat die heeren ook onder elkander nog vrij scherp onderscheid
maken. Het is mij ten minste voorgekomen, een lakenkooper met zekere
geringschatting te hooren spreken over zijn buurman, den spekslager. Er
heerscht onder ulieden een bespottelijke, kleingeestige soort van
burgertrots, die zich van echten adeltrots doorgaans alleen door zijne
bekrompenheid en dwaasheid onderscheidt.--Gij weet, vervolgde mijn
vriend, toen ik met mijn antwoord toefde: gij weet, dat ik niet de
minste waarde hecht aan de ongerijmde denkbeelden van maatschappelijke
gelijkheid, waarmede men heden ten dage den lieden het hoofd op
hol brengt; integendeel, ik erken en eerbiedig de ongelijkheid van
stand als een natuurlijk gevolg der maatschappelijke samenleving,
als een onmisbaar en zeer heilzaam element in het volksleven; ik
heb zelfs geen bezwaar tegen sommige voorrechten en privilegiën aan
bepaalde standen toegekend; maar juist daarom stel ik er zoo hoogen
prijs op, dat de verschuldigde eerbied en ondergeschiktheid worden
opgewogen door dat besef van zedelijke gelijkheid, van persoonlijke
waardigheid, dat hoogen en geringen veroorlooft op ongedwongen voet
met elkander om te gaan. Dat vindt men veel te weinig bij u: er is
overal terughouding, afzondering, schuwheid, en ten gevolge daarvan
onwaardige onderdanigheid of ongeoorloofde aanmatiging, en dikwijls
beiden te gelijk. Van de wijze, waarop in andere landen, in Frankrijk,
in Spanje, in Italië, de aanzienlijkste edellieden en mannen uit de
volksklasse met elkander omgaan, hebt gij hoegenaamd geen begrip.

--Ik mag u niet geheel ongelijk geven, al is er misschien eenige
overdrijving in uwe schets. Ik zelf heb meermalen dergelijke ervaring
gemaakt. Wellicht is dit juist omdat wij bijna geen eigenlijken adel
hebben, en dus, bij het ontbreken van natuurlijke grenslijnen, allerlei
kunstmatige lijnen getrokken worden, die, omdat ze kunstmatig zijn, nu
ook met veel angstvalliger zorg worden bewaakt. De geboren edelman kan
vrij tot het volk afdalen; hij behoeft niet te vreezen, dat men zijn
rang vergeten zal, zoolang hij zelf zijne waardigheid niet te grabbelen
gooit; maar de koopman, die zelf winkelier geweest is of wiens vader
althans een winkel had, moet zich wel streng in acht nemen, nu hij
zich voor een voornamer personage dan zijn nevenman den winkelier wil
doen doorgaan. Van daar die kleingeestige, bespottelijke, angstvallige
coteriegeest, die onze burgerij maar al te zeer eigen pleegt te zijn."

Dit gesprek had plaats naar aanleiding van het adres van een brief, dat
ik voor mijn vriend had moeten vertalen. En, ja, dat Weledelgeboren
Heer klonk uitermate dwaas, toen ik het overzette in Sieur bien
noblement né!--"Schrijft ge dat aan een hertog of graaf? vroeg mijn
reismakker.--Neen; de man, aan wien ik dat schrijf, is in het geheel
niet van adel, antwoordde ik. Maar men geeft tegenwoordig dien titel
aan bijna ieder fatsoenlijk man.--Zoo; ik wist niet, dat men bij u te
lande de lieden zoo voor den gek hield. En hebt ge nog meer van dat
fraais? Hoe betitelt ge dan wel een wezenlijken edelman?--Een graaf
voert bij ons den titel van Hooggeboren, hautement né; een baron,
dien van Hoogwelgeboren, haut et bien né"....." Maar ge begrijpt,
dat ik zoo spoedig mogelijk aan dit gesprek een einde maakte, al
zag ik ook dat deze titulatuur mijn vriend uitstekend vermakelijk
voorkwam, vooral bij een volk, dat geen anderen titel kent om iemand
aan te spreken dan het eenvoudige Mijnheer, dat ge zoowel tegenover
den aanzienlijksten edelman, als tegenover uw schoenmaker gebruiken
moet. Te begrijpen is het, dat onze titulatuur den vreemdeling, voor
zoo ver hij geen Duitscher is, allerzonderlingst in de ooren moet
klinken; wij zelven, hoezeer de dwaasheid dezer zinnelooze titels
erkennende, kunnen daar nog niet van scheiden.

Wij waren te Middelburg teruggekeerd, waar meer dan éene vriendelijke
woning voor ons openstond. Van hier zouden wij ons naar het
noordelijkste der zeeuwsche eilanden, naar Schouwen, begeven. De
vaart van Middelburg naar Zierikzee duurt vrij lang en levert niets
bijzonders op; het is reeds vrij laat in den middag, eer wij aankomen.

Van de rivier gezien, maakt Zierikzee een zeer goeden indruk. De
roode pannen daken teekenen zich scherp af tegen den grijsachtigen,
met een lichten nevel overtogen hemel. Vlak tegenover ons, langs de
haven, eenige teekenachtige oude geveltjes. Ter rechterhand de zware,
massieve Zuiderhavenpoort, met haar torentjes. Links, iets meer
achterwaarts, de indrukwekkende massa van den ouden toren. Voorts
nog enkele torentjes: een fraai, schilderachtig stadsgezicht.

Wij gaan aan land, en treden de stad binnen. Het is stil, akelig
stil en eenzaam op hare straten en langs haar havens; al wat u
omgeeft, doet u gevoelen, dat ge u in een vervallen, uitgestorven
stad bevindt. Ook Zierikzee heeft, als bijkans alle zeeuwsche
steden, betere dagen gekend. In de middeleeuwen was zij, de oude
stad, welvarend en machtig door haar uitgestrekten handel en haar
levendige visscherij; langen tijd was zij de stapelplaats der fransche
wijnen. Ook om haar zoutnering was zij beroemd. In den omtrek der
stad, als elders in Zeeland, werd de zoogenoemde derring of darink,
een soort van zoutachtig veen, uitgegraven. Deze derring werd in de zon
gedroogd en vervolgens tot asch verbrand. De aldus verkregen asch, met
zeewater vermengd, leverde, gezuiverd, een wit zout, dat zeer gezocht
was. Dit derringdelven had echter zijn schaduwzijde: er ontstonden
daardoor, even als door het veenen, groote plassen, die niet alleen
van geen waarde waren, maar bovendien voor deze, met moeite tegen de
zee verdedigde polders, een wezenlijk gevaar opleverden. Eindelijk
werd dan ook dit delven, althans in binnengedijkte landen, verboden;
tegenwoordig, en waarschijnlijk reeds sedert lang, is het geheel in
onbruik geraakt.

Zierikzee is stil en eenzaam geworden. Zij zendt haar handelsschepen
niet meer uit naar verre landen, en ook haar visscherij is te gronde
gegaan. Wij wandelen de stad door, die nog, in enkele gebouwen,
monumenten van haar vroegere grootheid bezit. Zie hier het stadhuis,
een gebouw uit het begin der zestiende eeuw, half in renaissance stijl,
maar door latere bijvoegingen en veranderingen bedorven. De toren
is, om zijn sierlijken, smaakvollen vorm, wel de aandacht waard. In
het stadhuis toont men ons een fraai gebeeldhouwden schoorsteen,
met de wapens der dorpen en heerlijkheden van Schouwen versierd. Ook
bewaart men hier een fraaien zilveren beker in renaissance stijl,
en een eskimoosche boot van zeehondenvel, drie el lang en veertig
duim breed. Naar verhaald wordt, zou deze zonderlinge boot, met haar
roeier, mede in zeehondenvellen gekleed, op zekeren dag op de kust
van Schouwen, nabij Zierikzee, zijn gestrand. Is dit werkelijk het
geval, door welk wonderlijk noodlot is dan deze arme Eskimo, uit de
verre IJszee, naar deze vreemde kust gevoerd?

De oude, prachtige Sint-Lievenskerk, een der schoonste gothische
kerken van Noord-Nederland, werd op den 7den October 1832 een prooi
der vlammen. De kerken, die Zierikzee thans bezit, hebben hoegenaamd
niets merkwaardigs. Des te opmerkelijker is daarentegen de oude
toren, hoewel hij onvoltooid is gebleven en slechts tot een derde der
hoogte opgetrokken. Volgens het oorspronkelijke plan, zou deze toren,
naar men zegt, eene hoogte van ruim zeshonderd voet hebben moeten
bereiken, en een meesterstuk van architectuur zijn geworden. Met den
bouw werd in het jaar 1454 aangevangen: maar ongunstige tijden, dagen
van tegenspoed en achteruitgang, deden het werk staken. Zoo als het
gevaarte daar nu staat, mist het natuurlijk alle evenredigheid, en
is, voor de betrekkelijk geringe hoogte, van veel te zwaren omvang;
ook wordt de toren ontsierd door de bij uitnemendheid smakelooze,
moderne kap. Desniettemin gevoelt ge, dat ge hier een eerbiedwaardig
monument van oude kunst voor u hebt, een dier stoute scheppingen,
zoo als het voorgeslacht ze ontwierp, en waarvoor later tijd maar al
te dikwijls zoo luttel eerbied toont. Van den top des torens overziet
ge het gansche eiland Schouwen, en Duiveland met zijne vliedbergen.

Van de Zuiderhavenpoort sprak ik reeds; ook de Noorderhavenpoort
is een zwaar, antiek gebouw, haast een ouden wachttoren gelijk;
terwijl ge mede niet verzuimen moet, de Nobelpoort met hare beide
torenspitsen te gaan bezien: volgens de legende, zou zij door twee
adellijke jonkvrouwen zijn gesticht. Hebt ge nu nog eenige oogenblikken
getoefd op de dusgenoemde Balie, een met boomen beplant plein, waar
vroeger het hof der Graven stond, dan levert Zierikzee niet veel
bezienswaardigs meer op. De arme stad, wie zal haar uit haar diep
verval opbeuren, en ook maar een deel van haar vroegeren luister
wedergeven? Nog altijd spiegelt zij haar torens en huizen in de
wateren, maar slechts enkele vaartuigen loopen haar haven binnen, die
vroeger eene vloot van honderde groote schepen mocht bergen. Kwijnend
sleept zij haar leven voort, schier zonder hoop op een betere toekomst.

Het eiland Schouwen, waarvan Zierikzee de voornaamste  stad is,
behoort tot de oudste eilanden van Zeeland; sommige gedeelten van dit
eiland, dat even als de meeste andere zeeuwsche eilanden, uit eene
aaneenschakeling van ingedijkte schorren, polders, bestaat, zijn, naar
men wil, reeds in de achtste eeuw bedijkt geworden. Zeker is het, dat
sommige dorpen op Schouwen, zoo als Zonnemaire, Kerkwerve, Brijdorpe,
tot de oudst bekende plaatsen in Zeeland behooren. Op Schouwen ligt
mede het dorp Renesse, waar de stamburcht stond van het machtige
geslacht van dien naam, dat in de oude zeeuwsche geschiedenis eene zoo
groote rol heeft gespeeld; en Haemstede, waarvan de naam onsterfelijk
is geworden door dien Witte van Haemstede, 's Graven Floris zoon,
den overwinnaar der Vlamingen. De namen van nog andere dorpen op
Schouwen zijn mede aan sommige van onze adellijke of patricische
geslachten verbonden: Bommenede, Serooskerke, Duivendijke, Ellemeet.

Schouwen munt niet uit door natuurschoon; slechts aan de
noordwestzijde, waar een vrij breede duinzoom de golven der Noordzee
keert, vindt ge bekoorlijke landschappen, door fraai geboomte en
lommerrijke dreven afgewisseld. De omstreken van Haemstede behooren tot
de liefelijkste en schilderachtigste van het eiland. Meer binnenwaarts
is het land, hoewel ten deele zeer goed bebouwd, vlak en kaal; in
het zuidelijk gedeelte des eilands vindt ge niet veel anders dan
uitgestrekte, lage weilanden, en veenachtige, moerassige streken,
die gedurende een geruimen tijd des jaars onder water staan.

Een tocht door dit eiland loont dan ook ter nauwernood de moeite,
althans zoo het te doen is om schoone landschappen of schilderachtige
natuurtooneelen te bewonderen: de natuur vertoont hier hetzelfde
karakter, dat haar in sommige streken van Holland eigen is, en dat bij
den beschouwer eene groote mate van geestdrift vordert om niet hopeloos
eentonig en doodelijk vervelend te worden. In deze eindelooze vlakke
weilanden kan, dunkt mij, alleen een vetweider recht behagen vinden.

De bewoners van Schouwen zijn een krachtig, goed gebouwd ras, flink
van voorkomen en gansch niet, vooral wat de vrouwen aangaat, van
schoonheid misdeeld, al is deze schoonheid van een geheel anderen aard,
dan die onzer overbeschaafde, steedsche dametjes. In de kleederdracht
onderscheiden de boeren en boerinnen van Schouwen zich voornamelijk
door zekere losheid en bevalligheid van die van Walcheren en Beveland;
jammer slechts, dat ook hier de vreemde mode steeds meer en meer de
nationale kleederdracht verdringt, zoodat van deze laatste somwijlen
niet veel meer dan de fraaie kanten of tulle muts is overgebleven.

Van Zierikzee deden wij een rit door een deel des eilands naar
Brouwershaven, aan de noordkust. Brouwershaven, vroeger waarschijnlijk
de haven van het nu zeer vervallen Brijdorpe, ontleent zijn naam aan
de hollandsche bieren, die hier vroeger werden ingevoerd; misschien
ook van brouwerijen in het naburige Brijdorpe. Ook van Brouwershaven
is dezelfde treurige geschiedenis te verhalen van vroegeren bloei
en voorspoed, gevolgd door achteruitgang en verval. Echter vindt
de stad eenig middel van bestaan in de vrij drukke scheepvaart door
het zoogenaamde Brouwershavensche gat, waar jaarlijks een aantal uit
zee komende schepen binnenvallen om hun reis naar de Maassteden te
vervolgen. Aan het meer of minder korte oponthoud van deze schepen
dankt het stedeke eenige levendigheid, en den handel, die er nog
gedreven wordt.

Op de markt te Brouwershaven staat het standbeeld van Jacob Cats. Het
beeld, van witten steen vervaardigd, zou, als zij het konden zien,
juist niet den naijver van Phidias of Thorwaldsen opwekken: het is een
dier smakelooze poppen, waarmede men, sedert eenigen tijd, goedvindt
de pleinen van sommige steden zoogenoemd te versieren. Toch is het
karakteristiek dat Cats zijn standbeeld had, lang voor men er aan
dacht, ook voor Vondel, zijn tijdgenoot en mededinger op het gebied
der poëzie, een monument op te richten. Doch ik vergis mij, als ik
Vondel den mededinger van Cats noem. Immers, als er van dichterlijk
genie en hooge kunstgave sprake is, kan deze onvermoeide verzenmaker
van Brouwershaven zelfs van verre niet in de schaduw staan van
den zanger van Lucifer, den prins der nederduitsche dichteren. En
ook wat invloed en populariteit betreft, zijn die beiden niet te
vergelijken. Vondel is nimmer populair geweest, en door het volk,
indien het hem al ooit gekend heeft, dan toch zeer spoedig vergeten;
Cats daarentegen is, bijna twee eeuwen lang, de huisvriend geweest
van den hollandschen burger en buitenman; zijne werken prijkten,
in schier elke burgerhuiskamer, naast den Bijbel; wie van geen
poëzie wist en nooit verzen las, las toch wel de gedichten van Vader
Cats. Trouwens, dit kon hij doen, zonder in het minst besef van poëzie
te behoeven. Deze onbetwiste, volhardende populariteit van een man,
die als dichter op een zoo lagen trap staat, met voorbijgang van zoo
veel hooger begaafden, is inderdaad karakteristiek. Niets, dunkt mij,
bewijst duidelijker het klein-burgerlijke, het prozaïsch-nuchtere,
praktisch-alledaagsche, en om het met één woord te noemen, het
philisterachtige in onzen volksaard, dan juist deze vereering van
Cats. Zie hier een man, wien, tot zijn en ons ongeluk, de gave
geschonken is om de woorden op maat en rijm te kunnen brengen, en
die nu daarvan gebruik maakt, om ons zijne opmerkingen, ervaringen,
vermaningen, indrukken, in den vorm van eindelooze verzen, mede te
deelen: verzen, waarin, ik wil het niet ontkennen, een schat van
zekere praktische levenswijsheid verborgen ligt, waarin ge niet te
vergeefs snedige opmerkingen, vernuftige gedachten, wijze raadgevingen,
stichtelijke beschouwingen, zult zoeken; maar waaraan--behoudens
misschien enkele uitzonderingen--alles ontbreekt wat poëzie tot
poëzie maakt: bezieling, verheffing, idealiteit, hooge vlucht des
geestes, "gevoel, verbeelding, heldenmoed:"--in één woord, dat niet
te beschrijven iets, waaraan ge onmiddellijk het genie erkent. Hij is
plat en alledaagsch, door en door vulgair, breedsprakig en omslachtig;
zijne moraal is in merg en been wereldsch; zijne beschouwing van
het leven, dat hij bij voorkeur, zoo niet bij uitsluiting, van
de sexueele zijde opvat, bij uitnemendheid gewoon en onesthetisch;
zijne zoogenoemde godsvrucht van zeer bedenkelijk gehalte; zijne taal
is niet ten onrechte een dienstboden-idioom genoemd;--desniettemin
wordt hij, reeds bij zijn leven, de volksdichter bij uitnemendheid en
blijft hij dat nog tot op zekere hoogte. Dit is een verschijnsel,
dat te denken geeft, en dat misschien de sleutel kan zijn tot
verklaring van sommige andere verschijnselen in onze historie en ons
volksleven. Zonderling niet waar? Oppervlakkig zou men meenen, dat
het geslacht zijner tijdgenooten, de zonen der martelaren en strijders
van den tachtigjarigen oorlog, veel meer oor moest hebben gehad voor
de stoute zangen van Vondel, in wien, ondanks zijne zeer burgerlijke
afkomst, omgeving en beroep, het heroïsche, epische element zoo
sterk op den voorgrond trad, in wien eene vorstelijke ziel woonde,
vatbaar voor alle hooge aandoeningen;--dan voor het alledaagsch,
breedsprakig gerijmel van Cats, die, ondanks zijne hooge waardigheden
en zijn ridderrang, geen sprankje heldengeest in zich had, die tot
aan zijn dood een ordinair burgerman bleef, met de gevoelens en
gedachten van een rijk geworden kruidenier. Toch niet. Zou het zijn
omdat hier verborgen sympathiën werkten, omdat dichter en publiek,
in den grond, éens geestes kinderen waren? De schuld van sommige
minder verkwikkelijke eigenaardigheden van ons volkskarakter aan Cats
te wijten, is stellig onbillijk; maar veilig mag men aannemen, dat
hij zonder die eigenaardigheden, nooit populair zou zijn geworden,
ja waarschijnlijk nooit zou hebben bestaan.

Doch wij mogen ons, ter wille van Cats, niet langer te Brouwershaven
ophouden. Wij hebben nog een vluchtig bezoek te brengen aan Duiveland,
Philipsland en Tholen: het eerste met Schouwen verbonden, de beide
anderen nog slechts door smalle wateren onderling en van Brabant
gescheiden. Het zijn hier genoegzaam overal dezelfde landschappen;
voor wie Walcheren en Zuid-Beveland gezien heeft, hebben deze eilanden
weinig merkwaardigs. Over het algemeen heerscht hier, onder den
landbouwenden stand, tamelijk groote welvaart; vooral Tholen gaf ons
den indruk van, in dit opzicht, de vergelijking met de welvarendste
streken van Zeeland te kunnen doorstaan.

Op de zoogenaamde vliedbergen of terpen van Duiveland en de omliggende
platen en schorren wemelt het van vogels, met name van meeuwen en
kievitten, die daar in het zand of het gras hunne eieren leggen. Een
tochtje naar deze zoogenoemde Vogeleilanden is niet zonder belang:
althans wanneer ge, zoo als wij, zulk een tochtje onderneemt op een
fraaien dag in den nazomer. Het landschap om u heen voert u eenige
eeuwen terug, in den tijd toen de zeeuwsche eilanden zich eerst
begonnen te verheffen boven de wateren der zee. Die onafzienbare
geelachtige grauwe vlakten, zich eindelijk in de kabbelende golven
verliezende; die kunstmatig opgeworpen terpen of vliedbergen,
dikwijls door water omgeven, en met welig gras begroeid; die lage
groene weilanden, door kreeken doorsneden en waar nu en dan uw voet zou
wegzinken in moeras, indien ge geen betrouwbaren gids bij u hadt:--dit
alles vormt te zamen een zeer eigenaardig beeld, te eigenaardiger
als ge gindschen dijk beklimt, en van daar uwe oogen laat dwalen over
akkers en weilanden, over hoeven en tuinen en boomgaarden, over dorpen
en gehuchten, veilig achter de beschermende borstwering. Hier kunt
ge het land in zijne wording volgen; het ontstaat en vormt zich onder
uwe oogen, van dat het, als nauw genaakbare zandbank, bij ebbe uit de
golven rijst om bij iederen vloed weer te verdwijnen, tot dat het,
behoorlijk ingedijkt en ter bewoning geschikt gemaakt, prijkt in al
den rijkdom der vruchtdragende aarde.

In het voorjaar vooral is het eierenrapen op deze platen en eilanden
een zeer geliefkoosde bezigheid van de omwonende bevolking. Bij het
opsporen daarvan spreiden sommigen een takt, ik mag wel zeggen een
instinkt, ten toon, dat inderdaad bewonderenswaardig is. Met bijna
nooit missende zekerheid, gaan zij rechtstreeks op de plek af, waar
tusschen het gras of in het zand de eieren verscholen liggen in het
onzichtbare nest; en de arme vogels, die schreeuwend rondfladderen
door de lucht, worden meedoogeloos van de hoop hunner toekomst beroofd.



XIV.

Nog eenmaal en thans voor het laatst waren wij te Middelburg. Het
najaar stond voor de deur: mijn vriend moest naar zijn vaderland
terugkeeren en zou den weg over Antwerpen nemen. De gelegenheid bood
zich alzoo als van zelve aan, om een bezoek te brengen aan dat deel
van Zeeland, dat wij nog niet gezien hadden, aan het oude Zeeuwsch-
of Staats-Vlaanderen.

Eigenlijk behoort dit land niet meer tot Zeeland, maar tot Vlaanderen,
waarvan het dan ook in de middeleeuwen een deel uitmaakte. Gedurende
den oorlog tegen Spanje werd deze landstreek met de wapenen veroverd,
en bij den Munsterschen vrede aan de republiek toegevoegd. In 1795 aan
Frankrijk afgestaan, werd Staats-Vlaanderen, in 1814, bij de provincie
Zeeland ingelijfd, waartoe het nu nog behoort: een onnatuurlijk
aanhangsel, waarvan de grenzen geheel willekeurig zijn bepaald.

Van Vlissingen varen wij de breede rivier over, die zich hier in
de zee verliest, naar Breskens, een groot en levendig dorp, waar
veel vertier is. Deze streek, het oude land van Cadzand, vertoont
nog in vele opzichten hetzelfde karakter als het tegenover liggende
Walcheren; ook dit land is, in den letterlijken zin, aan de golven
ontwoekerd, stuk voor stuk ingedijkt, en evenzeer bij herhaling door
overstroomingen geteisterd en gedeeltelijk vernield. De steden en
dorpen herinneren u aan de zeeuwsche steden en dorpen; eerst als ge
meer het binnenland ingaat, vooral in het oostelijke deel, in het
land van Axel en Hulst, komt er verandering in de physionomie der
streek en treedt de verwantschap met het naburige Vlaanderen meer op
den voorgrond. De rood en groen of rood en geel geverwde gevels der
boerenwoningen beginnen te verdwijnen; de huizen zijn witgepleisterd en
hebben rieten of ook wel leien daken; roode pannen daken, in Zeeland
algemeen, beginnen hier zeldzamer te worden.

Wat vruchtbaarheid aangaat, kan Zeeuwsch-Vlaanderen de vergelijking
met elke andere streek doorstaan. Welige graanakkers, meekrap en
vlasvelden, malsche weilanden, rijke moestuinen, wisselen elkander af:
het gansche land gelijkt een grooten tuin, waarin van ieder plekje
gronds met zorg partij is getrokken. Voor den landbouwkundige, den
econoom, is een tocht door deze streek een ware verkwikking; en ook
voor den niet deskundige is, op een fraaien zomer- of najaarsdag,
een blik op deze weelderige vruchtbaarheid een genot, dat eenigermate
het gemis van het schilderachtige, stout-natuurlijke, vergoedt.

De bevolking vertoont, naarmate ge u van de kust verwijdert, meer en
meer de vlaamsche type, ook in de kleederdracht. De vrouwen dragen den
grooten zwarten mantel, die in West-Vlaanderen algemeen in gebruik is,
en een geplooide muts of kap, die het gelaat omlijst; de mannen een
pet en een zwart buis met twee rijen knoopen. De taal begint evenzeer
de eigenaardigheden van het vlaamsch over te nemen en verschilt vrij
aanmerkelijk van het eigenlijk zeeuwsche dialect.

Ook zijn de bewoners dezer streek, naar het zeggen van sommigen
althans, in hooge mate bijgeloovig, veel meer dan het landvolk
van Walcheren of Zuid-Beveland, dat toch ook nog niet met de
overleveringen van het verleden gebroken heeft. Hier vindt ge nog
zoo menige middeleeuwsche traditie, nog zoo veel naïef geloof, dat
tot dusverre de wisseling der tijden heeft getrotseerd.

Hier kan het u nog gebeuren, als ge, op een zomermorgen, door eene
malsche weide wandelt, dat uw gids, een boerenknaap of frissche deerne,
met een geheimzinnig gebaar en eene wonderlijke uitdrukking op het
gelaat, u een kring wijst, waar het gras weliger en dichter groeit
en met voller kleur prijkt dan daar rondom of daar binnen. En als
ge met verbazing dien zonderlingen kring aanziet, zoo zuiver rond,
als ware hij met een passer getrokken, dan zal uw leidsman u met den
meesten ernst verzekeren, dat, op die weide, in dien kring, de elfen
hebben gedanst, en dat daarom het gras op die plek zoo welig groeit en
met zoo fraaie kleur prijkt. En het zal u niet gelukken, die meening
uit te roeien: te minder omdat gij zelf meer dan waarschijnlijk niet
bij machte zijt, eene eenigszins aannemelijke verklaring van het
zonderlinge verschijnsel te geven. En als ge, in plaats van tegen
te spreken, verder vraagt, zult ge waarschijnlijk nog meer vernemen
omtrent deze elfen en hunne zonderlinge verrichtingen; hoe zij de
menschen plagen en kwellen en toch ook wederom helpen en dienen;
welke gevaren den onvoorzichtige dreigen, die zich des nachts
op de weide waagt, waar zij plegen bijeen te komen, en doorgaans
zal het ook niet aan voorbeelden ontbreken, tot staving van deze
geheimzinnige berichten. Ook moet het u niet al te zeer verwonderen,
indien ge nog van andere en gevaarlijker wezens hoort dan deze min
of meer onschadelijke elfen, van witte-wijven en spoken, van booze
geesten zelfs, tegen wie verschillende maatregelen zijn te nemen om
hen af te weren. Dat het luiden der klok hen verjaagt, is bekend;
evenzoo, dat zij de drempels der huizen of stallen, met het teeken
des kruises of een ander kabbalistisch teeken gemerkt, niet kunnen
overschrijden. Er is nog een ander middel om de booze geesten af te
weren: men zet een haan of een kip in een ketel en hangt dien over
het vuur, zoodat de arme vogel levend verbrandt. Zijn jammerlijk
geschreeuw jaagt de demonen op de vlucht. Ik geloof echter niet,
dat dit barbaarsche gebruik nog heden in zwang is: indien al, zal
het toch wel zeldzaam voorkomen.

Behoef ik u te zeggen, dat het landvolk ook hier nog aan allerlei
voorteekenen, aan de geheimzinnige kracht van sommige handelingen of
voorwerpen gelooft?

Het gehuil van een hond voor eene woning, het gekras van den raaf in
uwe nabijheid, het geschreeuw van den uil in zijne nachtelijke vlucht
over uw huis, het plotseling breken van een spiegel, het kraken
en splijten van een meubelstuk:--dit zijn al te gader onfeilbare
voorteekenen van een naderend ongeluk, zeer dikwijls van een sterfgeval
in het gezin of in den kring uwer aanverwanten en bekenden.

Daar zijn ook zekere teekenen, waaraan ge vooruit weten kunt, of
de aanstaande oogst overvloedig dan wel schraal zal zijn, of een
pas aangebroken jaar u voorspoed of onheil brengen zal; daar zijn
middelen om althans een slip van den sluier der toekomst op te heffen,
en sommige bijzonderheden van uw volgend leven te vernemen.

Ook gaat het vast, dat er menschen zijn, begaafd met het vermogen
om het verborgene en toekomende te doorschouwen en te verkondigen,
menschen, die meer zien en meer kunnen dan anderen. Voor zoover zij
dit vermogen, gelijk, helaas! meest altijd geschiedt, ten nadeele
van anderen aanwenden, worden zij bij voorkeur toovenaars of--daar
het doorgaans vrouwen zijn--heksen genoemd. Het geloof aan dezen is
hier zeer algemeen verspreid. Dat zulk eene heks de macht heeft, om de
melk in het vat, het brood in de spinde, de hoenders in den hof, het
vee op de weide, ja zelfs de kinderen en volwassenen, te betooveren
en door geheimzinnige middelen en kunstgrepen op allerlei wijze te
verderven,--daaraan wordt door zeer velen geen oogenblik getwijfeld,
terwijl er betrekkelijk misschien maar weinigen zijn, die zoo iets
stoutweg zouden durven ontkennen. Het valt zeer moeilijk, zich voor
zulke heksen in acht te nemen, omdat haar zoovele onbekende krachten
ten dienste staan. Er zijn wel middelen om betooveringen en bezweringen
krachteloos te maken, maar die baten doorgaans slechts in enkele,
bepaalde gevallen. Zoo kan men, bij voorbeeld, het betooveren der melk
verhinderen, door onder de karnton de hand van een ongeboren kindje,
een stukje rood laken of een takje van een door den bliksem getroffen
boom, te verbergen. Doch helpt dit wel, wanneer uw buurvrouw de kunst
verstaat, om, als gij op denzelfden dag karnt als zij, uwe boter
meester te worden, zonder dat gijzelve weet hoe? Er zijn ook middelen
om het vee in de weide of den stal tegen betooveringen te beveiligen,
maar de juiste kennis dier middelen is soms verloren gegaan, of
door onachtzaamheid worden zij niet op het juiste oogenblik of op de
rechte wijze aangewend, zoodat de booze bezwering ongehinderd werken
kan. Immers de gevallen waarin zij zich openbaart zijn menigvuldig,
en de gewone geneeskunst vermag niets daartegen.

En ook in andere gevallen, waar van geene betoovering sprake is, is
het goed, dat er behalve de hulpmiddelen der officiëele wetenschap,
die zoo dikwerf te kort schieten, nog andere zijn, waarvan krachtiger
werking mag worden verwacht. Een beentje uit een varkensoor is een
afdoend geneesmiddel tegen de kiespijn; en zoo ge aan rhumatiek mocht
lijden, kunt ge niet beter doen dan de schroef van een doodkist of
een stukje van een grafzerk bij u te dragen. Ook kent men in Zeeland
een poeder, poeder van sintepathie genoemd, dat van velerlei nut is,
en wonderlijke dingen werken kan. Dat poeder, uitwendig aangebracht,
geneest niet alleen hoofdpijn, wonden en andere kwalen, maar heeft ook,
inwendig gebruikt, het vermogen iemand het geheugen te doen verliezen;
ja zelfs kan men, met behulp van dit poeder, levenlooze voorwerpen,
zooals tafels, stoelen en ander huisraad, in beweging brengen. Voor
eenige jaren woonden er te Domburg twee oude vrouwen, die beroemd waren
van wege de groote dingen, die zij met behulp van dit tooverpoeder
verrichtten; zij waren zelven in de wandeling bekend onder den naam
van de sintepathies. Waaruit dat poeder eigenlijk bestaat weet ik niet,
evenmin als mij de afleiding van den naam recht duidelijk is. Sommigen
denken aan het fransche sympathie: zou Sinte-Passie niet meer voor
de hand liggen?

Dat ge, ter afwering van de nachtmerrie, uw schoenen of muilen met
het achtereinde naar het bed moet zetten; dat het niet goed is uwe
afgeknipte hoofdhairen in het vuur te gooien, en evenmin om aan
tafel twee messen kruislings over elkander te leggen; dat het, in
sommige gevallen, gevaarlijk is, onder den spiegel plaats te nemen,
en hoogst bedenkelijk om met uw dertienen aan tafel te gaan zitten;
dat een zwarte kat in den regel niet vrij is van eenige betrekking
tot toovenarij, en dat een hond met gele plekken boven de oogen
het vermogen bezit om geesten te zien:--dat zijn van die zaken,
die eigenlijk aan geen redelijken twijfel onderhevig zijn.

Wat zullen wij van al deze dingen zeggen? Er eenvoudig de schouders
over ophalen, en van dom bijgeloof spreken, dat bij de meer algemeene
verspreiding van het onderwijs van zelf wijken zal? Wel, ik wil u wel
bekennen dat dit alles zich voor mij in een eenigszins ander licht
vertoont. Ge spreekt van bijgeloof, en meent daarmede alles gezegd te
hebben; maar waarschijnlijk zoudt ge tamelijk verlegen staan, indien
ik u eens vroeg, mij eene duidelijke omschrijving van dat woord te
geven, de juiste grens aan te wijzen, waar het geoorloofde en in
uwe oogen redelijke geloof in ongeoorloofd en onredelijk bijgeloof
overgaat. Wat is eigenlijk bijgeloof? Hebt ge wel eens beproefd die
vraag te beantwoorden? Zoo ja, dan zult ge ook weten, hoe uiterst
moeilijk dat antwoord te geven is, hoe bij uitnemendheid onzeker en
vlottend hier de grenslijnen zijn. En dan zult ge, ook al vondt ge
geen formule die u bevredigde, althans dit geleerd hebben, dat ge niet
meer zoo haastig schermt met woorden, waarvan de beteekenis u zelven
niet duidelijk is; en ook dit, dat ge niet aanstonds voor domheid en
onverstand uitmaakt al wat uw begrip te boven gaat. O die jammerlijke
bekrompenheid en oppervlakkigheid, die zich zoo vaak en zoo gaarne
onder het masker van hooger ontwikkeling, van wetenschappelijken
zin verbergt, en aanstonds als onmogelijk verwerpt wat in haar
klein kadertje van kennis niet past! Al die meeningen, denkbeelden en
overtuigingen, die wij hier niet verder kunnen bespreken, en nog minder
in haar oorsprong en beteekenis nagaan en toelichten;--ze zijn toch
nog geheel iets anders dan de gewrochten eener kranke verbeelding,
eener overprikkelde fantazie, aan het hollen geraakt bij gemis van
den teugel der kennis. Ze zijn de verstrooide brokstukken, de nu
doorgaans onsamenhangende fragmenten, de verspreide en deels geschonden
relikwiën van eene wereldbeschouwing, waarin geslachten bij geslachten
zijn opgegroeid, hebben geleefd en zijn gestorven, die voor hen de
onuitputtelijke bron van kracht, van moed, van hoop en vertrouwen is
geweest, de oorzaak van wat zij het hoogst en best hebben gewrocht;
eene wereldbeschouwing, die nog heden de geestelijke atmosfeer is
waarin millioenen ademen. Voor die allen was en is de natuur niet
enkel een gewrocht van onbewuste krachten, gebonden aan en werkende
in de doode materie, niet enkel een groot chemisch en mechanisch
proces, maar een levend organisme, in al zijn deelen bezield, eene
openbaring des geestes, en daarom ook door duizenderlei geheimzinnige
banden verbonden met het menschelijk leven, daarop inwerkende, daarin
deelende, daarvan als eene duistere afspiegeling vertoonende. Al deze
zoogenaamde bijgeloovigheden--onredelijk en onzinnig voor hem, die de
diepe beteekenis, de dichterlijke symboliek, den verborgen samenhang
daarvan niet meer begrijpt;--ze zijn duistere klanken uit het verre,
verre verleden, toen de mensch, nog te midden der natuur levende, nog
niet verleerd had hare taal te verstaan, haar hiëroglyphenschrift te
ontcijferen; toen hij nog acht gaf op de teekenen en voorbeduidingen
aan den hemel en op de aarde, en misschien in nog hooger mate dat
raadselachtig voorgevoel, dat wondervol instinkt bezat, dat wij nu
nog in zoovele dieren met verbazing opmerken.

Overigens wil ik u gaarne toegeven dat het wenschelijk is, dat de
onwetendheid, die bij dit alles ongetwijfeld eene rol speelt, voor
betere kennis wijke; maar de wijze, waarop dit geschiedt, is voor
mij verre van onverschillig. Kunt gij den landman van dit bijgeloof
genezen, zonder tevens in hem den zin te verstompen voor eene hoogere,
niet met de zintuigen waarneembare wereld, zonder bij hem het orgaan te
verlammen, waardoor ook hij de dingen des geestes moet leeren kennen
en eerbiedigen, zonder zijn gemoedsleven te schaden: het is mij wel,
en ik zal niet ontkennen, dat ge hem daarmede een dienst hebt bewezen,
door hem te verlossen van zooveel ijdele vreeze. Maar zoo ge, om hem
van zijn bijgeloof te genezen, tevens alle poëzij uitroeit, immers
dien zin voor eene hoogere, geestelijke wereld, die nog voor ons allen
verborgen is; zoo ge hem leert alles te verwerpen en te loochenen wat
hij niet begrijpt, wat buiten zijne zinnelijke waarneming, boven zijne
verstandelijke bevatting ligt;--dan bewijst ge hem stellig geen dienst;
dan maakt ge hem geestelijk armer in plaats van rijker; dan zou ik u
wel willen bidden, laat dien man zoo als hij is, met zijn verbeelding
en vooroordeelen, maar ook met zijne vatbaarheid om nog andere dingen
te verstaan, te erkennen althans, dan die hij met zijne oogen zien of
met zijne handen tasten kan. En in uw verbeterd en meer uitgebreid
onderwijs,--ge leert den kinderen reeds zoo veel, wat hun later van
ondergeschikt nut is;--waarmede gij zoo vele maatschappelijke kwalen
en zoo vele individueele verkeerdheden genezen wilt, in dat onderwijs
wordt reeds zooveel van de poëzy des levens afgetakeld!

Onder de mannen vooral viel een zeer sprekend onderscheid op te merken;
twee sterk geteekende typen trokken onze aandacht.

Sommigen zijn klein en mager van gestalte, donker van hair en uitzicht,
geelachtig van tint, zeer prikkelbaar, zeer onafhankelijk van karakter,
en bijwijlen uitgelaten vroolijk. Zij dragen, in enkele streken, den
naam van Boschkerels, waarschijnlijk omdat hunne voorouders vroeger
de uitgestrekte bosschen bewoonden, die in deze landstreek werden
aangetroffen, maar sedert lang verdwenen zijn.

De Boschkerels lijden over het algemeen een armoedig, half zwervend
leven. Zij oefenen allerlei kleine beroepen uit; zij maken bezems,
vogelkooien, hondenhokken, muizenvallen, strikken en knippen en
dergelijke zaken en bieden die te koop aan. Onverschrokken stroopers,
eten zij zelven niet van het wild, dat zij vangen; uitgeleerde
dieven, stoven zij met de boter van den naaste de groenten, die zij
hem ontstelen. Toch munten de Boschkerels boven de andere boeren
uit, zoodra het aankomt op vlugheid van begrip, op handigheid en
vaardigheid van bewerking. Zij zijn blijkbaar van een ander ras dan
de andere landbewoners: naar hun voorkomen te oordeelen, schijnen
zij van gallischen of keltischen stam.

De bewoner der vlakke landen en polders vertoont een geheel anderen
type. Hij is groot van gestalte, breedgeschouderd, zwaar, plomp in
zijne bewegingen en van herkulische kracht. Als ge hem zoo ziet
loopen, met zijne slingerende armen, zijne groote handen, zijn
een weinig vooruit stekende knieën en reusachtige voeten, schijnt
hij welhaast een kolossale beer, die, in plaats van op vier pooten,
rechtop wandelt. Uitermate wantrouwend, zeer bijgeloovig, zwaarmoedig,
traag van begrip, is hij min of meer bevreesd voor alles wat hij niet
kent of niet begrijpt. Hij vergeet niet licht eene beleediging, maar
zal zijn wrok weten te verbergen tot hij het gunstige oogenblik gekomen
acht, om zijn vijand te treffen. Bij het spel, als hij gedronken heeft,
kan hij onhandelbaar en zeer gevaarlijk worden. Vechtpartijen in de
herbergen zijn hier dan ook geene zeldzaamheid.

Even als op Walcheren, is ook hier het mes het algemeene wapen der
boeren. In de Vier-Ambachten, in het land van Axel en in de omstreken,
draagt de boer het, in een lederen scheede, aan zijn gordel, en legt
het nooit af.

Het is nog zoo lang niet geleden, dat geheele dorpen elkander
uitdaagden tot een geregeld gevecht met messen. Er bestonden overoude,
erfelijke veeten tusschen de bewoners van naburige dorpen, en van tijd
tot tijd werd de wederkeerige haat bot gevierd in zulk een bloedigen
strijd, waarbij het dikwijls heet toeging.

Maar ook behalve deze algemeene veldslagen, zijn vechtpartijen met
messen hier nog maar al te zeer aan de orde van den dag. De wijze om
zijne tegenpartij uit te dagen, is niet overal dezelfde. Somwijlen
wordt het mes in de lage zoldering gestoken; maar meestal plant
de strijdlustige zijn mes in de tafel der herberg, en daagt dan
zijne tegenpartij uit. Zoolang het mes trilt, heeft deze het recht
zijne verdediging voortedragen. Laat hij die oogenblikken ongebruikt
voorbijgaan, dan trekt de ander zijn mes uit de tafel en gaat zijn
vijand te lijf. Het gebeurt ook wel, dat een of andere ruwe gast zijn
mes in de tafel steekt, zonder bepaaldelijk iemand uit te dagen. Hij
blijft dan in de kamer en verliest zijn wapen niet uit het oog; en wee
den onvoorzichtige, die, in zijne onwetendheid vaak, het mes aanraakt
of ook maar er al te zeer naar kijkt: dat wordt als eene beleediging,
als een aanvaarden der uitdaging beschouwd, en hij moet vechten. Wie
daar niet op gesteld is, en liever niet voor zijn volgend leven een
merkteeken in het gezicht draagt, neme zich dus in acht.

In het zeer aanzienlijke dorp Zaamslag zagen wij, in de gelagkamer van
de herberg, een mes, aan de lage zoldering vastgebonden. Wie met een
ander vechten wil, raakt dat mes aan, en roept zijne tegenpartij op;
wie onwetend de hand naar dat mes uitsteekt, wordt onmiddellijk door
een of anderen woestaard uitgedaagd.

Kort voor onze komst was het gebeurd, dat een jong mensch, een
vreemdeling uit de waalsche provinciën van België, vermoeid van eene
lange voetreis, in de herberg kwam, waar verscheidene gasten zaten
te drinken. Hij zette zich neder op de bank bij de tafel, vroeg den
waard, in zeer gebroken vlaamsch, een glas bier en een boterham,
en sloeg verder geen acht op hetgeen er rondom hem gebeurde. Maar
onder de drinkebroers waren er enkelen, die hem hadden opgemerkt, en
die het vaste voornemen hadden opgevat om, zoo eenigszins mogelijk,
met hem slaags te raken; zij verloren hem daarom geen oogenblik uit
het oog, al hielden zij zich of zij hem niet bespeurden.

De jonkman, volkomen onbekend met het eigenaardige gebruik der streek,
had aanvankelijk op het mes in de zoldering geen acht geslagen;
doch toen men hem zijn brood bracht en--met of zonder opzet--geen mes
daarbij werd gevoegd, meende hij, dat het mes boven de tafel opgehangen
tot algemeen gebruik bestemd was. Onergdenkend rees hij half van
de bank op, en wilde het mes losmaken..... Nauwelijks had hij het
wapen aangeraakt, of de kerels, die aan een naburig tafeltje zaten
te drinken, stoven onder luid geroep op, en een van de brutaalsten
kwam, vloekend en dreigend, naar hem toe, en vorderde dat hij met
hem vechten zou: hij had hem uitgedaagd.

De vreemdeling begreep er aanvankelijk niets van, en kon maar niet
vermoeden, waardoor hij zoo zeer de algemeene drift had gaande
gemaakt. Echter al spoedig beseffende dat het ernst was, en dat men
niet enkel een grap met hem wilde hebben, was hij opgerezen, en staarde
zijn aanvaller, met vlammende blikken en gekruiste armen, zwijgend
aan. Deze raasde en tierde voort, en eischte, op steeds dreigender
toon, dat hij met hem vechten zou. De jonkman antwoordde, dat hij met
het gebruik onbekend was; dat hij geene beleediging van wien ook had
bedoeld of had kunnen bedoelen, daar hij niemand der aanwezigen zelfs
van aangezicht kende; dat er dus voor hom geen enkele reden bestond
om te vechten.... Het baatte niet; de woeste kerel had zijn mes uit
de scheede getrokken, en drong met opgeheven arm op hem in.....

Eensklaps maakt de jonkman eene snelle beweging. Met de vlugheid en
kracht van een tijger, springt hij plotseling op zijn belager los,
grijpt met de eene hand den opgeheven arm met het mes, en brengt
hem met de andere een zoo geweldigen vuistslag op het hoofd toe,
dat de kerel achterover waggelt. In een oogwenk heeft de vreemde,
van zijn voordeel gebruik makende, hem ter aarde geworpen en het mes
ontwrongen, dat hij nu dreigend opheft, terwijl hij met de andere hand
zijn vijand de keel omknelt en met de knieën zijne borst plet. Ondanks
zijne meerdere kracht overwonnen, en machteloos aan de genade van
zijne roekeloos uitgedaagde tegenpartij overgeleverd, riep de kerel,
half stikkende, met rochelende stem, om hulp en erbarming. De
kloeke jongeling slingerde het mes verre weg en richtte zich op,
terwijl een glimlach van zelfvoldoening en minachting om zijne lippen
speelde. Zonder verder een woord te spreken zette hij zich aan tafel,
at zijn brood, dronk zijn bier, en verwijderde zich.

De aanwezigen, door zijne moedige daad verrast en tevens ook door zeker
gevoel voor recht gedreven, hadden eene herhaling van den strijd,
waartoe de verslagen kerel, zoodra hij weer tot zich zelven gekomen
was, wel gezind scheen, belet. Bij zijn vertrek beantwoordden de
meesten zelfs den groet van den vreemdeling met zekeren eerbied:
hij had metterdaad getoond  een man te zijn, die zijn weerpartij
durfde staan.

Dergelijke tooneelen, die niet altijd zoo goed afloopen, komen hier
telkens voor. Vooral bij gelegenheid van de kermis wordt hier dikwijls
gruwelijk gevochten; niet alleen worden, bij zulke gelegenheid,
ernstige verwondingen toegebracht, maar het is meer dan eens gebeurd,
dat een der strijdenden er het leven bij inschoot.

In Zeeuwsch-Vlaanderen werd en wordt nog heden, naar gelang van het
ernstige van den twist, gevochten met messen, waarvan het lemmet ter
helfte of voor een derde der lengte omwonden wordt. Dit geschiedt
op verzoek van den gedaagde; het scherp wordt dan met garen omwoeld,
tot van de punt niet meer dan de bepaalde lengte vrijblijft.

Somwijlen werden de twee strijders met een riem aan elkander gebonden,
zoodat ontwijken of vluchten onmogelijk was. Het duel begon, en hield
niet op, voordat een der beide vechtenden dood of doodelijk gewond ter
aarde stortte, en den ander in zijn val medesleepte. Ik weet niet, of
deze echt amerikaansche, barbaarsche gewoonte nog heden gevolgd wordt.

Zijn de aloude overleveringen van strijd en veete tusschen de
verschillende streken, stammen, dorpen en geslachten nog niet geheel
vergeten, evenmin is ze vergeten, de aloude traditie van trouwe
vriendschap, onwankelbaar in voor- en tegenspoed, in blijde en in
droeve dagen, trouw tot in den dood. Bij onze germaansche voorouders
was het zede, dat door beide partijen eenige droppelen bloed in den met
bier gevulden beker werden gemengd, dien twee vrienden met elkander
ledigden: ten teeken dat die beiden nu voortaan onafscheidelijk
verbonden waren, dat hun beider bloed als het ware één was geworden,
en tusschen hen een band gelegd, dien hier op aarde alleen de dood
vermocht te breken. Is deze aloude zede, deze ruwe, maar in haar
symbolische beteekenis, haar kalmen ernst, zoo treffende handeling
ook in onbruik geraakt--hoewel misschien niet geheel,--de naam van
bloedvriend is nog niet uitgestorven, en daar zijn er nog, die ten
volle waardig zijn dezen schoonen naam te dragen.

Naar men zegt is de zeeuwsche boer tegenover vreemden min of meer
achterdochtig en wantrouwend; hij geeft zich niet licht bloot, en
draagt niet, zoo als men zegt, het hart op de tong. Veeleer zal het
een onbekende eenige moeite kosten, zijn vertrouwen te winnen en hem
aan het praten te krijgen, en ook dan nog bepaalt hij zich, in den
regel, tot het hoog noodige. Deze achterhoudendheid, aan de meeste
landlieden eigen, is deels een gevolg van hunne meer afgezonderde
levenswijze, deels ook van het natuurlijk wantrouwen, waarmede zij den
stedeling, die in gansch andere verhoudingen leeft, die in denkwijze,
overtuigingen, zeden, gewoonten zoo zeer van hen verschilt, dien
zij niet begrijpen en die zeer dikwijls ook wederkeerig hen niet
begrijpt, beschouwen. Veelvuldige onderlinge aanraking doet die
wederzijdsche terughouding wel tot op zekere hoogte wijken; maar om
velerlei redenen, kan niemand wenschen dat het kenmerkend onderscheid
tusschen de steden en het platteland hierdoor werd opgeheven, dat de
landlieden zich zooveel mogelijk in stedelingen herschiepen.

Wij kwamen van Axel, waar wij nog eenmaal, en nu voor het laatst,
eene zeeuwsche kermis hadden aanschouwd: een tooneel, gelijk aan wat
wij reeds zoo vaak elders hadden gezien, en dat dus niet op nieuw
behoeft beschreven te worden. Het was een heerlijke najaarsdag,
een dier liefelijke dagen, waarin de scheidende zomer nog even
schijnt te keeren, en met zijn zoetsten glimlach ons tegenlacht;
en terwijl wij met de oogen en met het hart het liefelijk landschap
als indronken, dat ons met zijne stille eenvoudige pracht, met zijn
vollen rijkdom, aan alle zijden omgaf, terwijl het gefluit en getjilp
der haast vertrekkende vogelen ons in de ooren klonk, welden mij als
onwillekeurig die schoone verzen van onzen Vondel uit de ziel:


        Wat zongh het vrolyck vogelkyn,
          Dat in den boomgaert zat
        Hoe heerlyck blinckt de zonneschyn
          Van ryckdom en van schat
        Hoe ruischt de koelte in 't eickenhout,
          En versch gesproten lof!
        Hoe straelt de boterbloem als gout!
          Wat heeft de wiltzangh stof!
        Wat is een dier zyn vryheit waert!
          Wat mist het aan zyn wensch,
        Terwyl de vreck zyn potgelt spaert:
          O slaef! o arme mensch!
        Waer groeien eicken t' Amsterdam?
          O kommerzieke Beurs,
        Daer noit genoegen binnen quam!
          Wat mist die plaets al geurs!
        Wy vogels vliegen, warm gedost,
          Gerust van tack tot tack.
        De hemel schaft ons dranck en kost,
          De hemel is ons dack.
        Wy zaaien noch wy maaien niet:
          Wy teeren op den boer.
        Als 't koren in zyn airen schiet
          Bestelt al 't lant ons voêr.
        Wy minnen zonder haet en nyt,
          En dansen om de bruit:
        Ons bruiloft bint zich aen geen tyt,
          Zy duurt ons leven uit.
        Wie nu een vogel worden wil,
          Die trecke pluimen aen,
        Vermy de stad en straetgeschil,
          En kieze een ruimer baen.


Een juweeltje, niet waar? Voorwaar onze oude dichter, al was hij
Amsterdammer met hart en ziel en al was de Warmoesstraat arm aan
natuurschoon, had toch het leven der natuur bespied, mede in zijn
hart gevoeld, en hare sprake verstaan. Dit tafreeltje weegt menige
uitvoerige schilderij op. En de wijze raad, in schalkschen vorm,
ten slotte gegeven,--niemand versmade dien: hij heeft ook nog in
onzen tijd zijne volle waarde behouden. In waarheid, het is ons
allen goed, nu en dan den vogelen gelijk te worden, de vleugelen des
geestes te ontplooien, of, zoo als Vader Vondel het geestig zegt,
pluimen aan te trekken, en ruimer baan te kiezen dan de warrelende en
verbijsterende geschillen in staat en stad en huis, dan het verdoovend
krijgsrumoer dat ons van alle zijden in de ooren klinkt. Voor geest en
hart kan zulk eene gedaantewisseling niet dan gunstig zijn, al ware
het slechts om met frisscher krachten en reiner zin terug te keeren
tot den ernstigen strijd des levens, waartoe allen geroepen zijn,
en die zoo zware plichten kan opleggen.

Aan de vlaamsche grenzen genaderd, traden wij eene eenvoudige
woning binnen, half boerderij, half herberg. Het zag er daar van
binnen niet rijk uit. Geen blinkend huisraad langs de wanden, geen
porceleinen schotels en borden op den schoorsteenmantel; geen sierlijk
gebeeldhouwde spinde in de kamer, wier naakte witte wanden geen ander
pronkstuk droegen dan een oude karabijn, tegenover de breede schouwe,
waaronder een turfvuur brandde, opgehangen. Geen enkel sieraad,
dan alleen het eenvoudig kruisbeeld, dicht bij de slaapstede:
het aandoenlijk kruisbeeld, hier, te midden van deze armoede, zoo
roerend welsprekend, zoo dubbel eerbiedwaardig. Een man van middelbaren
leeftijd zat aan de tafel; hij had zoo juist zijn maaltijd voleindigd,
en was bezig een pijp aan te steken. Eene jonge vrouw, met een zacht
en toch ernstig voorkomen, schommelde eene wieg, waarin een kind lag,
dat met zijne groote donkerblauwe oogen zoo zonderling ernstig, zoo
weemoedig bijna voor zich uit staarde, als voelde het nu reeds wat
moeite en zorg en kommer het pas ingetreden leven brengen zou. Het
is soms of op het onbewolkte kindergelaat reeds de schaduw valt
der rampen, in de toekomst verborgen, of het heldere kinderoog,
in schemerende omtrekken, de bittere beproevingen aanschouwt, die
aanstaande zijn.

De man en de vrouw, blijkbaar naar de wereld schraal bedeeld, ontvingen
ons met die eenvoudige waardigheid, die echte wellevendheid, even ver
verwijderd van kruipende onderdanigheid als van krenkende aanmatiging,
dien juisten aangeboren takt, die in onze burgerlijke eeuw schier het
uitsluitend eigendom is van de echte aristokratie en van den onbedorven
landbewoner. Zonder vragen en evenzeer zonder opdringen, werd het
beste van hetgeen de armelijke woning bevatte te onzer beschikking
gesteld. Veel was dit niet: de maaltijd van het gezin bestond uit
salade met aardappelen, zonder olie, maar met veel azijn.....

De jonge moeder zong of liever neuriede, op half gedempten toon, een
liedje om haar zuigeling in slaap te wiegen. Het was eene eigenaardige
wijze, zwaarmoedig en vol van die zachte, roerende melancholie, die u
uit de meeste volkszangen tegenklinkt. Stil ruischte het ongekunstelde
naïeve liedeken door de kamer; en het was of het zonlicht, dat door
het kleine venster naar binnen drong en een breede lichtstreep
over den vloer en tegen den wand teekende, of het kalme, rustige
herfstlandschap daar buiten, met zijne rossige tinten en warme tonen,
of geheel die eenvoudige stille natuur en omgeving, aan het lied eene
nieuwe bekoorlijkheid, eene hoogere beteekenis schonk. Ik luisterde;
en zonderling werd het mij te moede, toen ik in het wiegeliedje, dat
deze jonge moeder zong, het overoude Engelengebed herkende, dat, wie
weet sinds hoevele eeuwen, in verschillende vormen, door millioenen
gebeden is, overal waar volken wonen van germaanschen stam, van de
Alpen tot de Noordzee, van den Oder tot den Rijn, in de Nederlanden,
in Denemarken, in Engeland, in Zweden en Noorwegen. Zoo zong en bad
de moeder, wel zeker niet wetende hoe vele moeders hetzelfde vóór
haar gebeden en gezongen hadden:


        's Avonds als ik slapen ga,
        Volgen zestien Engeltjes me na:
        Twee aan mijn hoofdeneind,
        Twee aan mijn voeteneind,
        Twee aan mijn rechterzij,
        Twee aan mijn linkerzij;
        Twee die mij dekken,
        Twee die mij wekken,
        Twee die mij leeren
        Den weg des Heeren,
        Twee die mij wijzen
        Naar 's Hemels Paradijze.


Dit gebed is eigenlijk een kindergebedje. De kinderen, die het
trouw opzeggen, worden daarvoor, naar men in Vlaanderen verhaalt,
beloond door een krentenkoek, dien de engel Gabriël, in den schoonen
Kerstnacht, onder hun hoofdkussen legt. De jonge moeder had ditzelfde
gebedje gezongen, staande aan den schoot harer moeder; en zij neuriede
het nu haar lieveling voor, opdat de eenvoudig schoone woorden reeds
vroeg in zijn onbedorven zieltje, in zijn ontvankelijk gemoed zouden
dringen, en hij het straks zelf zou kunnen bidden, als hij, voor zijn
kribje geknield, eer hij slapen gaat, door moeder wordt goenacht
gekust. Ge doet wel trouwe moeder; moge uw kind, als het opgroeit,
nog lang, zeer lang, in den geest die engelen blijven zien!

Het was een liefelijk, aantrekkelijk tooneel, ik mag wel zeggen,
een recht oud-hollandsch binnenhuisjen, ondanks dat kruisbeeld en
dat engelengebed. Immers, niet waar, deze dingen ergeren u niet,
en waar gij ze vindt, acht gij wel niet de aanspraak op den naam van
oud-hollandsch verbeurd? Zijn beiden niet teekenen van dien vromen
zin, die den roem en de kracht onzer vaderen, niet enkel onzer
protestantsche vaderen, placht te zijn? Ik wenschte wel, dat in al
de woningen onzes volks van dien zin de teekenen, zij het dan ook in
anderen vorm, werden gezien.

Wij stonden aan de grenzen. Nog eenmaal daagden ze op voor onzen
geest, de dagen in Zeeland doorgebracht, de tooneelen daar aanschouwd,
de genoegens daar gesmaakt, de indrukken daar ontvangen. Straks zou
ieder zijns weegs gaan, waarheen zijne eigenaardige levensbestemming
hem riep; maar de herinnering aan dezen te zamen doorgebrachten tijd
zou niet verloren gaan, en--ik ben er zeker van--ook in het verre
land zou mijn vriend menigmaal het beeld voor den geest staan van
die lage landen aan de Noordzee, om zoo menige reden aller aandacht
en belangstelling waard.

Dien avond zaten wij voor het laatst aan den maaltijd, ditmaal niet
meer in Zeeland, maar op belgischen grond. En toen mijn vriend den
beker hief, om een afscheidsgroet te brengen aan het land, dat hij
verlaten ging, dat hij wellicht nooit weder zou zien; toen voor mijn
geest wederom het beeld oprees van dat vaderland, dat mij als het
ware nog dierbaarder was geworden, nu ik een zijner belangwekkendste,
zijner meest karakteristieke gewesten den vreemdeling had mogen toonen
en hem inleiden tot de kinderen mijns volks;--toen kwamen mij nog
eens de uit het hart gewelde regels van onzen Potgieter op de lippen,
een herinnering, een groet, een bede:


          Grauw is uw hemel en stormig uw strand,
        Naakt zijn uw duinen en effen uw velden;
          U schiep natuur met een stiefmoeders hand:--
          Toch heb ik innig u lief, o mijn Land!

          Al wat gij zijt is der Vaderen werk;
        Uit een moeras wrocht de deugd van die helden,
          Beiden de zee en den dwingland te sterk,
          Vrijheid een tempel en Godsvrucht een kerk.

          Blijf wat gij waart, toen ge blonkt als een bloem;
        Zorg, dat Europe den zetel der orde,
          Dat de verdrukte zijn wijkplaats u noem',
          Land mijner Vaadren, mijn lust en mijn roem!

          Wat dan de donkere toekomst bewaart,
        Wat uit haar zwangere wolken ook worde:
          Lauwren behooren aan 't vleklooze zwaard,
          Land, eens het vrijste en gezegendst' der aard!



NOTES


[1] Op bladz. 3 van dezen jaargang staat abusievelijk 1550: lees 1530.

[2] Het gaat met dit lied, als met meer oude volksliederen:
het geheele verloop der gebeurtenis wordt er niet in verhaald,
maar alleen in enkele trekken de toestand geteekend. Die trekken
moet de lezer of hoorder--want deze liederen zijn allen bestemd om
voorgedragen, gezongen te worden, waarbij stembuiging en gebarenspel
medewerken--tot een geheel samenvoegen en aldus de schilderij
voltooien. De middeleeuwsche hoorders konden dit waarschijnlijk ook
zeer wel; voor ons, kinderen van later tijd, is tot recht verstand
van dit lied, eenige toelichting niet overbodig.--Wij hebben ons
de toedracht der zaak aldus voor te stellen. Twee ridders dingen
naar de hand derzelfde jonkvrouw; de voorkeur, dien zij, tegen den
zin haars vaders, den een schenkt, ontsteekt zoo zeer den toorn en
minnenijd van den ander, dat hij zijn medeminnaar 's nachts overvalt
en vermoordt. Hij beseft dat hij, na dezen manslag, vluchten moet,
maar eer hij voor goed het land verlaat, wil hij nog eenmaal haar zien,
om wier wil hij deze bloedschuld op zich geladen heeft. Hij gaat naar
haar woning, en spreekt haar, daar zij voor het venster verschijnt,
aan met de verklaring, dat hij haar gaarne naar het buitenland zou
voeren, indien zijn vijanden hem dit niet beletten. Spottend vraagt
zij hem, waarheen hij haar dan voeren zou; en als hij met zoete en
tevens dreigende taal, antwoordt: naar de linde, den boom der liefde en
des gerichts, dan herneemt zij dartel: wel, dat is niet noodig; mijn
liefste is hier bij mij.--Nu barst hij uit: uw liefste is niet bij u:
hij ligt ginds verslagen. Uit den toon, uit de geheele houding van
den ridder, die zich nu ijlings verwijdert, begrijpt de jonkvrouw,
dat deze tijding waar moet zijn. Zij gaat aanstonds heen, om zich
daarvan te overtuigen; het verdere behoeft geene verklaring.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Schetsen uit Zeeland - De Aarde en haar volken, Jaargang 1873" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.