De Architectura - Libri Decem

By Author	[ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z \| Other Symbols ]
By Title	[ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z \| Other Symbols ]
By Language

Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ]

Look for this book on Amazon

We have new books nearly every day.
If you would like a news letter once a week or once a month fill out this form and we will give you a summary of the books for that week or month by email.

Title: De Architectura - Libri Decem
Author: Pollo, Marcus Vitruvius
Language: Latin
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.

*** Start of this LibraryBlog Digital Book "De Architectura - Libri Decem" ***

Transcriber’s Note: It would be wise to approach this book with a
reference guide to Latin scribal abbreviations to hand. The Unicode
characters used to render these are not supported by all fonts and may
not display correctly. Additionally, there are a number of symbols on
pages 232, 263-8, 271, 275-6 that have no Unicode equivalent, in
particular those represented here by ◌ and ⊙ (circles of varying
numbers of dots); these pages are included as images in the HTML
version, to which the reader may refer.

This key may help.

^{superscripted} in original, _{subscripted}

text printed in two rows [above/below] in original

=bold= in original

_italics_ in original

~s p a c i n g~ in original

≣ text scratched out, text s̶t̶r̶u̶c̶k̶ ̶t̶h̶r̶o̶u̶g̶h̶ but legible,
text ⟦erased⟧, text ⁅written in over an erasure⁆

extra spacing between words is intentional, indicating
a missing word or words (lacunae)

[NT] represents NT ligature.

¦ represents a broken forward slash (/) indicating separation
of two words written as one.

With reference to the MUFI Character Recommendation:

The character ᷑ (U+1DD1 COMBINING UR ABOVE, _passim_ as t᷑)
represents U+F153 COMBINING ABBREVIATION MARK SUPERSCRIPT
UR ROUND R FORM.

The character ᷎ (U+1DCE COMBINING OGONEK ABOVE, _passim_ as
t᷎, r᷎) represents U+F1C8 COMBINING ABBREVIATION MARK ZIGZAG
ABOVE CURLY FORM.

The character K (U+212A KELVIN SIGN, page 68 note to line
27) represents U+E8A3 LATIN ABBREVIATION SIGN AUTEM.

In this e-text, page numbers from this edition are given at the head of
each page, page numbers from a previous edition in the right margin (in
bold), chapter numbers at the start of paragraphs, and line numbers
from both editions in the right margin, distinguished e.g. 5 and (5).

Notes originally split across two pages have been rejoined and placed
onto the most relevant page.

For this e-text, the text is given twice: first as printed, with all
notes and apparatus, and then as text alone.

VITRUVII

DE ARCHITECTURA

LIBRI DECEM.

ITERUM EDIDIT
VALENTINUS ROSE.

[Illustration]

LIPSIAE
IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI
MDCCCXCIX.

LIPSIAE. TYPIS B. G. TEUBNERI

_Ut post triginta annos Vitruvium ex meo Müllerique mei († 14.
Aug. 1893) apparatu iterum ederem, id non mea effecit voluntas sed
editore Lipsiensi postulante (3. I. 1895) imposita quasi necessitas.
necessitatem in studium convertit occasio. nam eodem fere temporis
momento evenit ut amica manu favente codicis Scletstatensis (de
quo a. 1879 A. Giry, Revue de philol. III, 16-18) propter Mappae
claviculam tunc in museum Berolinense delati, mox autem Josepho Gény
bibliothecario Scletstatensi indulgente in bibliothecam translati
amplior notitia suppeteret. quae cum ad ipsum quidem auctoris textum
iuvandum nihil, non nihil tamen faceret ad illustranda textus traditi
fata, prioris editionis supplementum praestare videbatur delectabile.
parum quidem codex ille antiquus est (saeculi X vergentis), immo
magistrali saeculi licentia multo magis etiam ut emendatus ita
deformatus, quam aut Leidensis aut (unde[1] reliqui) Pithoeanus, qui
propaginis Harleianae testes sunt antiquissimi, id tamen peculiare
habet quod licet ad Harleiani codicis exemplar et ipse sit descriptus,
proprio tamen conatu quamvis desultorio nec ultra fere primum librum
pro medii aevi more pertinaci ad alterius stirpis exemplar ipso
quidem codice Gudiano antiquius correctus est, non in margine tantum,
et inter scribendum radendo, sed in ipsa statim prima scriptione.
etenim quod primum promptumque alterius generis indicium olim (praef.
p. VI) quaerenti fore videbatur, in textu ipso sine ullo rasurae
vestigio habet verba quae post ipsum statim operis initium in codice
antiquissimo (H saec. IX^{2}) praetermissa sunt, reliqua autem quae
solus servavit Gudianus (saec. XI^{1}), aeque omnia desiderantur, nisi
quod in eodem fere primo libro parvula quaedam verbis iam scriptis
ipse superaddidit, utriusque generis a librariis postea confusi
quasi princeps quoddam praebens specimen. hoc autem conscriptum est
sex librariorum (sicut octo Leidense) invicem aut scribentium aut
corrigentium festinanti diligentia. qui Germani certe omnes (ut is qui
plumbo solummodo vel graphio impresso passim nonnulla notavit et supra
p. 58, 6 “carpinus” adscripsit “haginbuocha”) non solum ad exemplaria
correxerunt sed ex proprio captu multa et ad saeculi consuetudinem.
atque similiter post egit qui et ipsum Scletstatense exemplar
adhibuisse deprehenditur corrector codicis Gudiani, qui vice versa
lectiones Harleianas infersit stirpi Gudianae._

_Utrumque vero librorum genus (H et G) ad codicem Fuldensem (praef.
p. IV. VI. cf. de catalogo saec. XVI N. Kindlinger, Katalog und
Nachrichten von der … Bibliothek in Fulda Lpz. 1812 p. 80 sub IX, 3,
14: de antiquo enim indice ex codice Vat. Pal. 1877 imperfecte edito
non habeo quod referam) redire credo in Germania antiquissimum et ad
“scoticae scripturae” quam qui ex eo produnt “inexperientiam”[2], ita
quidem ut ipsi Fuldensi quibus praestat ea debeat Gudiani pater,
lacunas Harleianus Reginberto atque exemplari quod vel “scripsit vel
scribere fecit” Augiensi (inter a. 838-842 s. G. Becker Cat. ant. 9,
5), quo postea etiam usus est Hermannus Contractus monachus Augiensis
in ipsa Augia mortuus a. 1054 (cf. ad p. 232, 10). in Augia enim
descriptum fuisse Vitruvii exemplar illud quod in monasterium S.
Pantaleonis (a. 964 conditum) translatum Coloniae legebat qui paginae
vacuae iuxta crucis figuram (f. 145^{b}) nomen inscripsit “Goderamnus
propositus” eiusdem monasterii, hoc indicare videtur codicis nunc
foliis quibusdam truncati[3] appendicula atque “sumpta ex phisicis
probamenta” illa aeque truncata, quae ad Augiensem bibliothecam
pertinent et ad Mappae claviculam iam a. 822 ibi servatam (Becker 6,
139), servatam sc. cum alio volumine iuxta collocato (6, 138) “de
architectura” sine nomine tradita eadem fortasse ratione qua in codice
Scletstatensi, quo utrumque opus eodem volumine coniunctum postea in
ipsa Augia repetitum est.[4] istam scilicet appendiculam cuius in
codice Harleiano nunc initium solum extat ab ~altera manu~ adscriptum,
ex integro tunc codice uno tenore et ab ipsa Vitruvii finiti manu
descriptam praebet Leidensis (f. 105^{a}-6^{a}, item Escorialensis
f. 84-86 cf. Haenel, Cat. Mst. p. 958) atque eadem excerpta ad finem
etiam aucta repetit Scletstatensis. contra Pithoeanus (item qui ex eo
Vaticanus) sine nomine auctoris Vitruvio finito addidit Faventinum (qui
et ipse bibliothecae Augiensis testis est: Becker 10, 2). Pithoeanus
quidem omnium qui ex H ut antiquissimus fuit ita feracissimus. nam
ex eo fluxerunt et is ad quem pertinent ~blc~ (et qui ex c, h et
m) et Vaticanus s. XI, cuius integra nunc uti licuit scripturae
collatione ab Augusto Wilmanns olim facta[5], et (ex quo Parisiensis
alter p) Franekeranus (qui nunc est Leuwardiae in bibliotheca Frisiae
provinciali no. 51) belle et antique scriptus saec. X^{2} atque
Scletstatensi si non auctoritate, certe aetate compar.[6] Pithoeani
autem praeter mea nunc usus sum integra librorum I et X collatione a
Friderico Haase († 1867) exemplari editionis Tanchnitianae (Lips. 1836)
pridem adscripta._

_Antiquos igitur quos superesse scimus Vitruvii codices id est ante
saec. XII scriptos, ipse vidi omnes (praeter Vaticanum, de quo supra,
et Escorialensem, de quo vid. praef. p. V: post ea autem quae mea
causa olim diligentissime adnotavit F. Jagor a. 1867, de eodem codice
relatum est ex schedis G. Loewe anni 1879 in Sitz.-Ber. d. Wiener Ak.
ph. h. Kl. 112, 180 et Wiener Stud. 1888/89 IX, 327. X, 168). principes
omnium H et G. qui secundas partes agunt, ex uno omnes pendent codice
Harleiano P, L, e, praeter S, qui Gudiani patrem novit cum E. reliqui
omnes inferioris ordinis sunt et merito negligendi. quorum si origines
sciremus, id est si nomina traderentur monasteriorum quibus scripti
fuerant, architecturam germanicam lepidissima historia illustraremus.
Leidense quidem exemplar monasterii olim fuisse suspicor S. Michaelis
Hildenesheimensis, cui primus praepositus fuit Goderamnus ille qui
codicem Harleianum (id est Coloniensem) manibus versaverat. etenim
ad finem libri quarti (f. 40^{a}) vetus lectoris coaevi manus rudem
quandam sed veram imaginem margini appinxit columnae illius aeneae,
tunc scilicet novae et spectabilis, quam ad exemplum Traiani factam
(scil. inter annos 1001 quo Romae fuerat et quo ecclesia dedicata
est 1022) Christo victori iuxta altare erexerat Bernwardus episcopus
(993-1022)[7]._

_Vitruvio, sicut olim, subdidi Faventinum, id est Epitomam, cui nomen
auctoris reddidit Iosephus Haupt anno 1871. eius textum contuli cum
Anonymi cuiusdam compilatione, qua ex ipso Vitruvii textu tunc vulgari
epitoma vetus aucta fuit. hanc scil. unus servavit codex Scletstatensis
ad finem non perscriptam, immo remisso labore aut mutilam aut
imperfectam, sicut qua eiusdem librarii manus voluminis initium fecit
imperfecta est Mappae clavicula. de hac Anonymi opella nuper retulit
S. Krohn a. 1896, de altera autem et recentiore (s. XII) Epitomae
editione, quae est “de architectura valde utilis scientia” (cf.
praef. p. XII et infra ad Faventini initium) disserendum erit ei qui
ipsam edet Claviculam illam summopere memorabilem, id est ei a cuius
benevolentia pauca haec praefari exorsus sum, Ludovico Kaemmerer._

_Marginibus adscripsi numeros paginarum quae fuerunt editionis prioris
(anni 1867) eo consilio ut novae quoque editioni servaretur indicis
Nohliani (ab anno 1876) utilitas, quo de Vitruvii sermone ita nituntur
recentiorum studia universa (ipsius Nohl, Praun, Oehmichen, Eberhard
etc.) ut sine eo non existerent omnino._

_Scripsi ~Berolini~ 26. Julii 1898 (quae libro impresso nunc relego 14.
Junii 1899)._

_=Valentinus Rose.=_

[1] _quod demonstravit apparatus prioris editionis criticus.
unum hic exemplum afferam, quod verba p. 149, 24 “et ex
intestino opere lacunariis ornatus” quae leguntur in GHLS, ea
cum P omittunt ~fpv(b)l(ch)~. similiter p. 273, 13. 281, 2 etc._

[2] _exemplo utor vitiis ex _p (= r)_ anglosaxonico (e.
g. _per = res_) translato mox in _n: natione (?)_ p. 32,
3. _contigrationem_ G 52, 18. 24. _remissionibus_ 136, 8.
_spissionibus_ 194, 13. _notatione_ 219, 27. _nostrum_ 230, 22.
_notae_ 255, 14. _voluntatem_ 260, 22. mox in _p: pythmo_ 9,
13. _desepti_ 63, 20. _hypetri_ 96, 22. _excepto_ 167, 5. cf.
_p_ pro _f: prontibus_ H 100, 15. _porte_ G 168, 13.--_f_ pro
_p: confressione_ H 237, 18.--_r_ pro _p: raribus_ 121, 23.
_saprinea_ G 56, 18 etc. etc. de nota anglosax. pro _autem_
in G saepe repetita (explicat suprascripto _autem_ G^{c} ad
p. 155, 1. cf. 69, 22. 201, 6.) v. praef. p. VI (vid. etiam
p. 191, 8. 196, 12. 199, 12 etc., pro _vero_ HG^{c} p. 70,
5).--simillimae sunt notae _r_ et _s_, ut fuerunt in x, vel in
ipso H, unde vitia plurima: sed hoc late patet, sicut _u = a_.
alia ratio est vulgaris apud librarios saec. IX confusionis
vocalium _u = o, a = o, i = e_._

[3] _folio 158^{b} finitur ultimus quaternio XX, post quem
volumen claudunt quattuor folia 159-162. ex prioribus duo
quaterniones XIIII et XV septena tantum folia habent, item post
f. 108 et 114 singula folia recisa sunt, quae eadem forte causa
inutilia essent quam quae pagina versa vacua relicta sunt f.
84^{b}, 103^{b}, 133^{b}, 145^{b}. quem codicem qui et foliorum
forma quadrata et paginarum ambitu effigie quadam minuta
repetit, etiam numero foliorum aequaret textus Scletstatensis,
nisi post f. 116 (quod finitur ed. p. 200, 17 post v. _ferum_,
ut Harl. f. 116 finitur ed. p. 200, 18 post v. _dissolvere_)
in ipso primum folio 117^{a}, ut iterata vice infra, omittendo
peccasset. Harleianus enim grandioribus litteris verbisque
sine compendio (~ex exemplari quidem compendioso~) exscriptus
latiore spatio utitur. specimen scripturae habes in Catal. of
ancient mss. in the British Museum P. II (Lond. 1884) tab. 55._

[4] _Scletstatensis codicis ~pars prior~ a duobus manibus
scripta fuit, quarum altera ~Claviculae~, post prologum et
indicem, particulam scripsit (f. 1-12), eadem Faventini
textum, quem inceperat, reliquit imperfectum. altera eiusdem
Mappae aliaque de coloribus etc. ~excerpta~ dedit varia atque
confusa tribus foliorum quaternionibus (sign. I-III, f. 13-38)
quorum tertii in altera parte, post inserta duo illa folia
delineationibus architectonicis destinata, rursus prior manus
scripsit excerptum ex Vitruvii libro III (cf. V. Mortet:
Bibl. de l’éc. des ch. 1896 p. 289, Revue de phil. 1898 p.
34, aliaque veterum auctorum fragmenta per saecula IX et
X celeberrima saepeque obvia, ad Mappam non pertinentia).
sequitur altera Excerptorum series (m. 2) usque ad Faventinum
(m. 1).--deinde ~altera eiusdem voluminis parte~, sine nomine
_Incipit prologus de architectura_, quo finito ipsius Vitruvii
nomen uno loco comparet in rubrica libri primi (ad p. 2, 17).
hanc partem alii sex librarii scripserunt._

[5] _is codex, propter nitorem scil. exemplaris, multis locis
verba auctoris obscura in albo omisit, velut “liacolorum”
illud, de quo Nohl, Ind. Vitr. prf. p. III (cf. p. 72)._

[6] _hunc ad bibliothecam Berolinensem missum inspexi ipse m.
Iulio 1898. unde cognovi ex eo ipso descriptum fuisse p, alius
autem suaeque ex P originis esse v._

[7] _qua comparata manifestum est alienum esse capitulum quod
nunc spectatur columnae olim fractae restitutum (cf. tabulam
in: Vaterländ. Archiv Jahrg. 1825 Bd. 2 S. 250. Kratz, Dom zu
Hildesheim II S. 60 cum tab. 7 fig. 1 et tab. 12 fig. 3. cf.
tab. 4 fig. 3.--de Bernwardi studiis chemicis Kratz III, 11
et Pyrgalli carmen apud Leibnitz Scr. Brunsv. II introd. p.
18. Lüntzel, Gesch. der Diöcese u. Stadt Hildesheim, II, 176.
cf. Mappae inscr. in cat. Aug. “de efficiendo auro” et ipsius
voluminis Scletst. “De chymia Manuscript”). in summa columna
erat Christi statua crucifixi quidem, sed sine cruce (Kratz 2,
62), manibus supra pectus complicatis, praeter subligaculum
nudi, cum corona spinea et cum ligno suppedaneo._

Vitruvii codices antiqui habentur hi

[Illustration]

_=H= = ~Harleianus~ mus. Brit. 2767 (saec. IX^{2})_
_unde =L= = ~Leidensis~ Voss. lat. fol. 88 (s. X)_
_et =e= = ~Escorialensis~ III F. 19 (s. X/XI)_
_et =P= = (~Pithoeanus~) Paris. lat 10277 (s. X^{1})_
_ex quo is unde_
{ _=b= = ~Bruxellensis~ 5253 (s. XI)_
{ _=l= = ~Leidensis~ Voss. lat. fol. 107 (s. XI)_
{ _=c= = ~Cottonianus~ mus. Brit. Cleop. D 1 (s. XI)_
_ex quo_
_=h= = ~Harl.~ mus. Brit. 3859 (s. XI/XII)_
_[=m= = ~Morris.~ nunc Berolinensis lat. fol. 601
(s. XII)]_
_=f= = (~Franekeranus~) Leuward. 51 (s. X^{2})_
_ex quo_
_=p= = ~Paris.~ lat. 7227 (s. XI/XII)_
_=v= = ~Vaticanus~ reg. Suec. 1504 (s. XI)_
_et =S= = Scletstatensis 1153^{bis} (s. X^{2})_
_=G= = Wolfenbuttelensis ~Gudianus~ 69 (s. XI^{1})_
_=E= = (epitomati Vitruvii) Wolfenb. ~Gudianus~ 132 (s. X)_

_itaque in hac editione =x= mihi est pro codicum omnium consensu =
H(S)G(E): de quibus singulis notatur tantum ubi differunt, de reliquis
non curandum._

In supplementum editionis prioris (a. 1867) sequitur eorum quae vel
addenda vel corrigenda tunc fuerant adnotatio (cf. praef. p. VII not.).

_ad p. 1, 6 lege _gubernaren̤tur_ c (contra dele ad v. 3 _gloriarentur_
ante corr. c)._

_ad p. 9, 19 l. _trigonis_ G(Lp): _tridonis_ H(Plbch) [in p sc.
_trigonis_ est ex f^{c}]._

_in p. 16, 8 l. _occidentem_ (pro vit. typ. _accidentem_)._

_in p. 16, 13 l. _vitiantur_ (quod volueram, cum codd., pro
_vitiabuntur_, quod inmutatum ex textu vulg. ramansit)._

_ad p. 17, 20 adde (quae excidit) notam _compositionis_ rec.: _-nibus_
G H (Llch)._

_ad p. 20, 22 excidit nota haec _passuum_ rec.: _passus_ G H(Llch)._

_ad p. 27, 11 l. _ae≣thestę_ (i. e. _aetthestę_) ante ras. G._

_ad p. 29, 11 et 15 omisi olim, quae recentes viderentur, correcturas
codicis H. sunt autem negligenti ductu atque inconsueto supra additae,
quas nunc signavi H^{2} (sicut calamo sine atramento impressas codicis
S = S^{2}): _(11) ab .ı. [ad/ab] .k._ et _(15) ab .[l/ı]. ad .n.__

_ad p. 30, 22 cf. ed. pr. p. VII not._

_ad p. 50, 22 add. _in(im _G^{c}_)pudico_ G H(Llc)._

_ad p, 52, 25 l. _despectationes_ G H (non _disp._)._

_p. 52, 24 l. _cenaculorum_ (non _coe-_): textum Lor. a me correctum
cum in officinam dederim, fieri potuit ut remaneret _o_ illud, non (ut
p. 150, 12) deletum._

_ad p. 55, 14 omisi notam _quem (habent)_: _quae_ H (L, _quę_ Glc)._

_ad p. 57, 4 l. _terreni habens_ G H (_habentes_ G^{c}), ubi delevi
_habens_._

_ad p. 57, 10 add. _est enim_: _&enim_ H (Llc) = _Et n̶_ G._

_ad p. 59, 6 l. _tinia_ ante corr. G (_tenia_ errore G^{c} qui voluit
_tinea_)._

_ad p. 60, 6 l. _se dededissent_ H (G^{c}), _sede dedissent_ Llc,
_se¦d̲e̲ dedissent = se dedissent_ L^{c}, _sed|e(d)idissent?_ ante
corr. G._

_ad p. 61, 17 l. _amiserint_ G^{c}: _amiserunt_ G H(Llc)._

_ad p. 78, 14 adde notam _contracturae iusta_ Joc.: _contractura eius
tali_ G H(Llc)._

_ad p. 81, 12 l. _proiecturae cymatium_ H(Llc), _proiecturę cimatiū_ G._

_ad p. 85, 18-20 l. _columnas--possent_ om. G etc._

_ad p. 96, 4 adde notam _orientis & (et) simulacrum_ G H(Llc)._

_ad p. 97, 26 adde notam _altitudinis_ Mar. (ed. pr.): _-ne_ G H(Llc)._

_ad p. 98, 8 adde notam _eae_ H(Llc): _hae_ G._

_in p. 111, 5 l. _gravis et ex gravi_ (= G H)._

_ad p. 113, 18 adde notam _et disdiatesseron et disdiapente_ (G, _&
diatesseron & disdiapente_ H): sic codd._

_ad p. 118, 7 add. n. _qua_ Phil.: _quę_ G, _quae_ H (_quę_ Ll, _que_
c)._

_ad p. 124, 2 _hypaethrasque_ Lor.: _hypetrisque_ G H._

_ad p. 127, 5 add. n. _ambulationes_ lc._

_ad p. 127, 15 adde n. _subdextro_ G H._

_ad p. 129, 20 adde n. _exęquanda_ G(Pl): _exaequenda_ H(Lc)._

_ad p. 129, 22 adde n. _structura_ Lor.: _structurae(ę)_ G H(Llc)._

_ad p. 130, 21 l. _potuerunt_ G(Lc): _poterunt_ H(l)._

_ad p. 135, 19 (non ad v. 16) l. _tumore_ H (et ante corr. c)._

_ad p. 136, 8 adde n. _remissiores_: _remissionibus_ E G H(Llc)._

_ad p. 139, 6 adde n. _species se_ H(lc)._

_in p. 140, 4 l. _pronuntiandum_ (pro _c_ ex ed. Tauchn. negligenter
rep.)._

_in p. 146, 29 l. _ne minus pedes occupent septenos_ (sic codd.: ubi
_occupent pedes septenos_ edd.)._

_ad p. 149, 9 l. _distat_ G (non ad 8 _distantes_): _distant_ H(Llc)._

_in p. 151, 7 l. _formatur historia_ (sic codd., non _historia
formatur_, ut edd.)._

_ad p. 152, 15 l. _materies_ H(Ll): _matries_ G(ch)._

_ad p. 155, 9 adde n. _invidiore_ (sine corr.) G._

_ad p. 158, 24 l. _extentionē_ G: _-ne_ H(Llc)._

_ad p. 159, 11 l. _De mausoleo_ H (_De maus oleo_ L, _De|manus oleo_ l,
_De man̤us oleo_ c), _demaus oleo_ G. cf. ad p. 50, 27._

_ad p. 161, 7 add. n. _servos_ H (L, _-us_ Glc)._

_ad p. 163, 6 add. n. _clavis_ G: _clavi (fixi)_ H._

_ad p. 170, 15 add. n. _canalis_ G: _-les_ H (Llc)._

_ad p. 172, 5 add. n. _e quarum_: _e(ae _H L_)quibus_ G H._

_ad p. 176, 13 l. _egraegia_ H._

_in p. 181, 10 l. _vocitant_._

_ad p. 181, 10 add. n. _vocitant_ G H: _vocant_ edd._

_ad p. 182, 7 l. _violacio_ E G H(L, _-tio_ lc et G^{c})._

_ad p. 189, 22 l. _percipit_ E G^{c}(lc): _percepit_ G H._

_ad p. 190, 4 l. _&tenuatos_ H E, _et tenuatos_ G._

_ad p. 190, 17 l. _atlante_ H (_athlante_ lch): _anthlante_ EG(L)._

_ad p. 195, 7 add. n. _ammonem (-ē)_ GH._

_ad p. 201, 8 not. v. 10 monendum est omissionem illam verborum v.
11-12 quae notatur pertinere ad codd. lc(f), non ad L._

_ad p. 219, 5 add. n. _architectata_ EG: _architecta_ H(Llc)._

_ad p. 219, 26 add. n. _subiens_ EG: _subic(t _L_)iens_ H(Llc)._

_ad p. 220, 18 l. _radios uti ꝑ centrum_ (hoc excidit!) _cum itineribus
coronantes_ EGH._

_ad p. 222, 5 l. _is_ E(G^{c} l): _his_ GH(ch), _ubi [ı/hı]s_ G^{c}
(non = _hiis_, sed) = _≣is_ S^{c}._

_ad p. 225, 6 l. _linea_ EG (lch): _linia_ H(L)._

_ad p. 228, 12 _in s. c. laevo et auriga (&auri|ga _H_) pedes_ GH (unde
addidi _tauri_)._

_ad p. 229, 8 add. n. _ophiuchos_ EH(Llc), _ophiychos_ G._

_ad p. 232, 4 add. n. _ex_ EG: _&_ H._

_ad p. 232, 17 add. n. _enascentiā_ H (_-am_ c)._

_ad p. 234, 20 add. n. _altera(-rạ̇ _L^{c}_) aestivus_ H(L)._

_ad p. 241, 19 add. n. _spatio_ G (ut sexcenties iste _o_ pro _a_)._

_ad p. 249, 3 l. sed ante corr. G (pro G^{c}) _discenderent_._

_in p. 255, 19 l. _tunc vero etiam plostra_ (ubi _etiam_ errore
omiserat textus Schneideri)._

_in p. 257, 16 l. _tympani eius_ (cum codd., pro _eius tympani_ edd.)._

_in p. 258, 16 l. _est eius_ (cum codd., pro _eius est_ edd.)._

_in p. 258, 18 l. _tantundem et longitudine_ (sic codd., _t. in l._
edd.)._

_in p. 263, 14 l. _pedum quaternum et sextantis_ (ubi _et sextantis_
textus Schneideriani errore neglecto excidit)._

_ad p. 263, 14 add. n. _sextantes_ EGH(Llc, _-tis_ L^{c}, _-te_ E^{c})._

_ad p. 265, 9 add. n. _denticulo_ (Schn.): _-lus_ GH._

_ad p. 267, 6 add. n. _habentes_ Phil.: _habens_ GH._

_ad p. 274, 15 add. n. _scorpiones_ G: _-nis_ H(Llc)._

_ad p. 277, 13 add. n. _gręce_ G (l, _graece_ L): _graeci_ H(Pch)._

_ad p. 278, 3 l. _amoxopodes_ G, _-pedes_ H(Llc)._

_ad p. 278, 4 l. _pedes XXVIIII._ H(Llc), _pedes XXVIII._ | G._

In codd. HG rubricae capitulorum in textu primi libri litt. unc.
scribuntur hae

_post tit. _Vitruvii de architectura liƀ. I_ (H, om. G)._

_(ad p. 2, 17) _De architectis instituendis_ (litt. min. in m. suppl.
G^{c})._

_(ad p. 11, 10) _II. Ex quibus rebus architectura constet.__

_(ad p. 12, 19) _III. De aedibus sacris.__

_(ad p. 14, 5) _IIII. De osteis_ (_ostiis_ H^{c} G) _operum et
balnearum_ (= PL, _-orum_ H^{c} G) _et fenestris.__

_(ad p. 14, 11) _V. De qualitatibus locorum et copiis operum.__

_(ad p. 15, 5) _VI. De partibus architecturae.__

_(ad p. 15, 27) _VII. De corporatura animalium et locorum salubritate.__

_(ad p. 18, 22) _VIII. De iocineribus animalium inspiciendis ad
explorandam aeris qualitatem_ (in m. G^{c})._

_(ad p. 20, 9) _VIIII. De municipio_ (sic GL et in textu Pvf et ind.
vf^{c}, _De municio_ H et ante corr. e, unde _De minutio_ ind. P et ex
hoc _De minucio_ in textu vel h et a. c. ind. f, sed _De munitionibus_
S) _de loco in locum translato.__

_(ad p. 20, 24) _X. De fundamentis murorum et turrium
constitutionibus.__

_(ad p. 23, 13) _XI. De divisione operum quae intra muros sunt et
dispositione ut ventorum noxii flatus vitentur.__

_(ad p. 30, 1 solus numerus restat) _XI._ (= PL, pro _XII._ ut SG^{c})
usque ad finem, ubi _Liber primus explicit_ (_deo gratias amen_ add.
solus H) _incipit liber secundus.__

_quae capitula in indicem capitulorum colliguntur (post praefationem ad
p. 2, 17) in cod. P _Incipiunt capitula I (--XI)_._

_ea ex P etiam habent ~fvpblch~, non habent neque L(e) neque S.
reliquorum praeter I librorum nunc non extant rubricae (sed cf. G ad p.
146, 11 et 169, 25)._

Quae omittuntur in codice Harleiano (eisque qui hunc sequuntur),
servata autem leguntur in G, haec sunt verba

_libri I_

_p. 2, 18 _suo indicio probantur omnia_ (GS) ex homoeoteleuto._

_p. 15, 16 _locis_ (GS^{1})._

_p. 19, 22 _fit_ (G)._

_p. 20, 7 _per_ (GS^{1})._

_p. 28, 8 _ad Κ_ (_ad h_ G = _ad k_ S, _ad h_ S^{2})._

_libri II_

_[p. 31, 11 _ut_ (S, om. HG)._

_p. 43, 26 _ad_ (GS) ex h._

_[p. 44, 8 _in_ (S, om. HG)._

_p. 47, 19 _non enim_ (GS^{1})._

_p. 47, 20 _structura_ (G)._

_p. 61, 23 _quae_ (G) ex h._

_libri III_

_p. 68, 9 _autem_ (EG)._

_p. 72, 12-14 _octo et dimidię--columnarum_ (G) ex hom._

_p. 72, 17 _invenit_ (G)._

_p. 77, 14-15 _quartae reliquae--torus_ (G) ex hom._

_p. 79, 14 _ab_ (G) ex h._

_libri IV_

_p. 86, 3 _altitudinis_ (G) ex hom._

_p. 86, 11-12 _subtilitate--elegantia_ (G) ex hom._

_libri V_

_p. 107, 16 _trabes_ (G)._

_p. 112, 2 _sunt_ (G)._

_p. 122, 19 _autem_ (G)._

_p. 123, 5 _una_ (G)._

_libri VI_

_p. 140, 1 _cum_ (G)._

_p. 145, 28 _pinacothecas_ (G) ex hom._

_p. 148, 23 _in_ (G) ex hom._

_p. 151, 25 _a_ (G)._

_libri VII_

_p. 160, 5-6 _collecta--animad verti_ (GS^{c}) ex hom._

_p. 165, 7 _contestateque solidiscendo_ (G)._

_p. 165, 29 _se_ (G)._

_p. 169, 2 _materia_ (G)._

_p. 169, 21 _ita_ (G)._

_p. 173, 2 _nam pinguntur_ (G) ex hom._

_p. 179, 18 _si_ (EG)._

_libri VIII_

_p. 186, 8 _et stabiliores_ (G)._

_p. 199, 10 _e quibus ad unum_ (EG) ex hom._

_p. 199, 22 _ex qua_ (EG) ex hom._

_p. 200, 24 _aquam_ (EG)._

_p. 201, 1 _qua_ [lac. S]._

_p. 206, 14 _dextra ac sinistra cum librata_ (G) [lac. ES]._

_p. 211, 20 _et suaviorem_ (EG)._

_libri IX_

_p. 212, 5 _phithia_ (EG)._

_p. 217, 16 _itaque neque cum maxime sunt_ (EG) ex h._

_p. 219, 2 _et stellarum cursibus_ (EG) ex h._

_p. 221, 1-2 _iustum cursum. ita efficitur_ (EG) ex h._

_p. 225, 9 _luna--occidentem_ (EG) ex h._

_p. 228, 5 _ab eo_ (EG)._

_p. 229, 15 _est_ (EG)._

_p. 230, 6 _se adtollens reflectitur a_ (EG) ex h._

_p. 231, 13 _nodus_ (EG)._

_p. 233, 7 _et_ (EG)._

_libri X_

_p. 244, 8-9 _et transversariis--conligationibus_ (G) ex h._

_p. 255, 10 _alteram_ (G)._

_p. 264, 5 _et_ (EG)._

_p. 266, 12 _latitudine_ (G) [lac. S] ex h._

_p. 269, 21 _pedes_ (G)._

_p. 280, 20 _dignitate_ (EG)._

Contra quae omittuntur in Gudiano, habentur in H sqq., haec

_libri I_

{ _p. 13, 11 _ab_ (HS)._
{ _p. 15, 27 _ea_ (HSG^{c})._
_(deficit E)_ { _p. 20, 23 _in_ (HS)._
{ _p. 22, 22 _est_ (HS)._
{ _p. 28, 20 _id_ (HS)._

_libri II_

{ _p. 38, 13 _perrumpit_ (HSG^{c})._
_(def. E)_ { _p. 51, 14 _inanibus_ (HSG^{c})._

_libri III_

{ _p. 71, 23 _in_ (HS)._
{ _p. 72, 3 _si &trastylos facienda fuerit_ (HSG^{c})
ex hom._
{ _p. 72, 11-12 _ipsarum--modulorum_ (HS) ex hom._
_(def. E)_ { _p. 74, 16-18 _earumque--septem_ (HSLG^{c}, om. etiam
~Pfvlch~) ex hom._
{ _p. 77, 1 _ita_ (HS)._
{ _p. 84, 26 _in_ (HS)._

_libri IV_

{ _p. 84, 18-20 _columnas--possent_ (HSG^{c})._
{ _p. 87, 16 _praeter_ (HSG^{c})._
_(def. E)_ { _p. 93, 20 _habeat_ (HSG^{c})._
{ _p. 100, 5 _columnas_ (HSG^{c})._

_libri V_

{ _p. 120, 6-8 _allelos linea--regione_ (HS) ex hom._
{ _p. 122, 6 _incensum_ (HSG^{c})._
_(def. E)_ { _p. 125, 20 _tegulae_ (HSG^{c})._
{ _p. 130, 9 _pilae_ (HSG^{c})._

_libri VI_

_p. 135, 19 _capillo_ (EHS)._
_p. 138, 20 (= E) _et_ (HS)._
{ _p. 142, 17 _latum_ (HS^{1})._
{ _p. 143, 30 _cum_ (HS)._
_(def. E)_ { _p. 148, 2 _in_ (HS)._
{ _p. 154, 1 _opera constitui_ (HSG^{c}) ex hom._

_libri VII_

_(def. E)_ { _p. 165, 11 _ex spica_ (HSG^{c})._
{ _p. 165, 17 _in_ (HS)._

_libri VIII_

_p. 185, 10 _in_ (HSE)._
_(def. E)_ _p. 186, 2 _ea_ (HS)._
_p. 189, 7 (= E) _et_ (HSG^{c})._
_p. 190, 20 _agger_ (EHSG^{c})._
_(def. E)_ { _p. 201, 13/14 _πημηνη--εμην_ (H) [lac. ES]. hic ep. v.
5 sic scribit G _ΡΑΜΗϹΗΚΑΙΔΥΡΗΙΤΗΓΗΝ_._
{ _p. 207, 25 _ne minus longae_ (H) [lac. S]._

_libri IX_

_p. 223, 8 _ardere_ (EHS)._
_p. 229, 1 _supra--aquarii_ (EHSG^{c}) ex hom._
_p. 230, 25 (= E) _ad_ (HS)._
{ _p. 236, 1 _rationes_ (HSG^{c})._
_(def. E)_ { _p. 239, 22 _significat_ (HSG^{c})._
{ _p. 240, 12 _foramen per quod ex cas_ (HSG^{c})._

_libri X_

{ _p. 247, 8 _capite_ (HSG^{c})._
{ _p. 247, 18 _est_ (HS)._
{ _p. 256, 4 _se_ (HS)._
{ _p. 256, 19 _ad_ (HS) ex hom._
_(def. E)_ { _p. 270, 12 _praeterquam--_ (p. 271, 2) _crassitudo_
{ (HS--notatur quidem a pr. m. _ð_ in G,
{ sed deest supplementum ipsum) ex hom._
{ _p. 271, 12-13 _scapos--XII K_ (HSG^{c})._
{ _p. 272, 7 _ea_ (HSG^{c}) ex hom._
{ _p. 273, 9 _iugis_ (HSG^{c})._
{ _p. 274, 18 _autem_ (HS)._
_p. 281, 10 (= E) _&_ (HSG^{c})._

_quorum pleraque omisit ipse G, non is ex quo ductus fuit (cum E),
sicut novas lacunas et proprias plurimas praebet S, locis circiter 80,
quas tamen, praeter 20 mox supplevit S^{c}: in quo S hoc maxime mirum
est quod de magnis illis lacunis librorum VIII (p. 200, 26-208, 25)
et X (p. 258, 2-267, 21) in margine nihil (ne signo quidem _đ_ ut p.
77, 12) apposito[8] notatum est, cum ad manus essent et scribentium
et corrigentium integra exemplaria. eae tales sunt ut dimidiorum fere
quaternionum eius exemplaris ex quo descriptus fuerit S (non Harleiani
qui plenus est sed eius simillimi aut gemelli) defectus significare
videantur. quod cum ab ipso H manifesto pendeat S, equidem non concedo,
quo vero casu factum sit, non explico._

[8] _similiter defecit corr. S p. 113, 22-24. 114, 14-16. cf.
etiam p. 283, 5-7. item ad p. 70, 16. 91, 29. 92, 1 etc._

Duplices lectiones codicis Gudiani

_libri I_

_p. 6, 2 _uti canonicam_ H: _uti ꝉ canonicā_ (ex supra scripta
lectione!) G, sed (eraso in textu _ꝉ_) supra G^{c} (solus) _ꝉ canorā_._

_p. 8, 4 _prieni_ H (LP etc.): _primus v̲e̲l̲ ̲p̲r̲i̲e̲n̲i̲_ in ipso
textu G (_primus_ S et qui punctis delevit _vel prieni_ G^{c}). cf. G
ad p. 6, 2. 77, 21. S ad p. 257, 7. x ad p. 4, 23. 94, 1. 127, 25. 230,
2. 252, 25. 261, 15._

_p. 27, 12 _circlas_ H (LPflcv, _circias_ f^{c}): _cirtius_ G et
(_circius_) S, sed in m. G^{c} _ī aꝉ cirglas_._

_libri II_

_p. 32, 8 _ꝉ si quis_ G^{c} (= HS)._

_p. 41, 1 _liacolorum_ H (SLPflc): _ꝉ iaculorū_ (hoc unum in
ipso textu ut p. 6, 2 _vel canonicam_, retinuit) G (et inter lin.
adscr. _ꝉ iaculorū_) S^{2} = Fav. p. 295, 14. totum locum (_uti
signinum--recipit_) albo relicto om. v._

_p. 43, 21 _materia_ H(S^{c} etc.): _materie_ G, sed supra _ꝉ a_ G^{c}
(_-⁅æ⁆_ S eraso _e_)._

_p. 44, 2 _edem oportunitatis_ H(flc), _eędem oportunitates_ Sf^{c} =
_ęedem (_sic_) oportunitates_ v: _[uel eiusdē oportunitatis/e⟦t⟧ędem
opportunitates]_ G (quod supra scripsit G^{c} nunc extat in uno L sic
_eiusdē oportunitatis_)._

_p. 46, 2 _scalptos_ H(Lflc): _sculptos_ G(Sv), sed in m. G^{c} _ī aꝉ
scalptos_._

_p. 49, 15 _otio_ H(Lflcv) et in ras. S: _octo_ G (et ante corr. S?, _ī
aꝉ otiū_ in m. G^{c})._

_p. 56, 18 _sappinea_ H(Lflcv)S: _saprinea_ G (_ī aꝉ sappinea_ G^{c})._

_libri III_

_p. 71, 21 _estyli_ H(SLlcv): _eustili_ G (in m. _ꝉ es_ G^{c}, sed in
m. S^{c} _ꝉ eustyli_)._

_p. 74, 1 _crassitudinis_ H(SLlcv): _crassitudini_ G, sed supra _ꝉ is_
G^{c}._

_p. 74, 5 _eae_ H (_hæ_ Lfl, _hę_ c, _heę_ S): _hae_ G, sed in m. G^{c}
_ī aꝉ eę_ (hic _quod--aere_ albo relicto om. v)._

_p. 76, 25 _lysis_ H (Lflcv et in ras. S^{c}): _lapis_ G (et ante corr.
S?), cui in marg. adscr. G^{c} _ī aꝉ lysis_._

_libri IV_

_p. 100, 17 _eum_ (_eū_ S) H(Sfv): _enī_ G (in m. _ī aꝉ eū_ G^{c})._

_p. 106, 17 _altitudinibus_ HG (etc.): _altitudinis_ solus S, unde in G
supra adscr. _ꝉ is_ G^{c}._

_libri V_

_p. 129, 23 _munus_ H(SLflv, _minus_ ch): _minus_ G, sed in marg. G^{c}
_ī aꝉ munus_._

_libri VI_

_p. 132, 8 _labidis_ HS etc.: _lapidis_ G (supra _ꝉ labidis_ G^{c}, qui
tamen postea deleto _vel_ vitium sustulit)._

_p. 142, 2 _ad maioribus_ H (lcvf, om. _ad_ L, _ad maiora_ f^{c}):
_ad maiores_ (ex falsa emendatione) G et S, sed in m. G^{c} _ī aꝉ
maioribus_, item in m. S^{c} _ꝉ ibus_._

_p. 152, 12 _uti|le ventonus_ H (_utile ventonus_ fS, _uti. levent
onus_ discernit L = v): _uti. Li|ventonus_ G, sed _uti‿le | ventonus_
G^{c}, qui praeterea inter columnas adscripsit _ī aꝉ uti | ventonꝰ_
(sic errans)._

_libri VII_

_p. 164, 2 _eae_ H (_ea_ S, _eę_ S^{c}): _hę_ G ut Lflc, sed supra _ꝉ
eę_ G^{c}._

_p. 166, 13 _tum tomices sparto_ H(SLflcv): _tum tonices sparto_ G, sed
in marg. _ī aꝉ tomices_ G^{c}._

_p. 167, 4 _in hisq;_ H (f, _que_ sic Sv): _In his | qu[ꝉ ę/o]_ G (=
_quę_ G^{c}, ut _in his quę_ Llc)._

_p. 172, 5 _aequibus finibis_ H (_aequib; finibus_ L, _equibus finibus_
Sflvc): _equib; finiis_ G, sed in marg. _ī aꝉ finibus_ G^{c}._

_p. 172, 18 _megalo graphiam_ H(SL): _melago graphiā_ G (ut lcvf ex P),
sed G^{c} copulae lineolam add. (ut L) et adscripsit in margine _ī aꝉ
megalo_._

_libri VIII_

_p. 188, 5 _fructus_ H(Lflc, inde _fluctus_ sua coniectura male S, ut
v): _ructus_ recte EG, sed in marg. G^{c} _ī aꝉ fructus_._

_p. 190, 15 _conchis_ H (Lflcv, _ch[⊣/o]nchis_ sic S): _colchys_ recte
EG, sed _[ꝉc̄/co]lchys_ i. e. _vel con_ supra G^{c}_.

_libri IX_

_p. 217, 24 _pectoribus_ H(SLflcv) = E: _corporibus_ suo errore (ut v.
17) G, sed supra G^{c} _ī aꝉ pectoribus_._

_p. 222, 15 _divinationibus_ H(SLflc): _divinitatibus_ EG (et ita
v), sed G^{c} supra _ī aꝉ divinationib;_, ut S (ex EG) in marg. ipse
scripsit _ꝉ divinitatibꝰ_._

_p. 230, 22 _nostrum_ H(L = _n̅r̅m̅_ v) G, sed supra _rostrum_ G^{c}
(non tamquam ex _aꝉ._ sed ex manifesta correctura = S et lc, item
f^{c})._

_p. 237, 22 _instituit_ H(SLPflcv): _instruxit_ G, sed supra G^{c} _ī
aꝉ instituit_._

_libri X_

_p. 250, 7 _bacculis_ H(SLPflc sed f^{c} _baculis_): _buculis_ G (= v),
sed in marg. G^{c} _ī aꝉ baculis_._

_p. 250, 16 _trientes_ H(LPflcv, _triantas_ S): _trientes_ etiam G, sed
G^{c} in marg. _ꝉ_ (sic = _vel_, non _ī aꝉ_, ut olim edidi) _trahentes_
(ex sua fortasse coniectura)._

_p. 258, 4 _dicidantur_ H(Pflcv, _decidantur_ Lf^{c}, lac. in S):
_ividantur_ G, sed G^{c} in marg. _ī aꝉ dicidantur_._

_p. 258, 16 _in qua prima_ H(SLPflcv): _inprima qua_ G, sed G^{c} in
marg. _ī aꝉ in qua prima_._

_p. 274, 4 _CXX_ H(SLPflcv): _CXXX_ G, sed supra G^{c} _ī aꝉ XX_._

_p. 274, 5 _XXIII_ H(SLPflcv): _XIII._ G, sed supra G^{c} _ī aꝉ XXIII_._

_p. 276, 15; _intercardinatis_ H(SLPflcv): _inter ordinatis_ G, sed
supra _or_ G^{c} _ꝉ car_, contra S^{c} in marg. _ꝉ ordinatis_._

_p. 281, 13 _magna facta_ H(LPflcv): _magnificata_ EG, sed G^{c} in
marg. _ī aꝉ magna facta_._

* * * * *

Page XX

Appendicula codicum Vitruvii Harleiani Leidensis (Escorialensis)
Scletstatensis.

(1) Uncia caerae colligit in fusura aeris uncias VIII et denarios
XVI, aeris cypri uncias VIIII et denarium I, stagni uncias
VII et denarios XVII, argenti uncias X et denarios XII, plumbi
libram I et denarios VI, auri libram et uncias VII et denarios
VIII. 5

(2) ~De ponderibus.~ Calculus est ciceris grana duo, et
est quarta pars oboli. quattuor calculi obolum reddunt. duo
oboli scrupulum faciunt. tres scripuli dragmam complent.
dragma scripulus et obolus quadrantem efficiunt. duo quadrantes
statera faciunt. duo stateres unciam reddunt. unciae 10
XII libram efficiunt. librae LXXII talentum faciunt. a quibusdam,
CXX libras talentum faciunt.

(3) ~De liquidis.~ Coclear habet dimidiam dragmam, id
est scripulus et obolus. cocleares tres conclam faciunt. conclae
VIII ciatum reddunt. ciati VIIII eminam efficiunt. eminae 15
II sextarium complent. sextarii VI congium reddunt. congia
IIII modium implent. modius unus et semis urnam faciunt.
urnae duae amphoram complent. urnae III cadum, id est artabam.
modii XV gomor reddunt. gomor duo chorum faciunt.

_c. 1 excerptum est ex initio fragmenti notissimi_ De mensura caerae et
metalli in operibus fusilibus (_quod extat etiam in cod. Scletst. f.
38_).

2 cipri untias VIII (_sic_) & d. _S_ (& _om. HL_).

3 XVII: _sic HLS_ (XVI. _legitur vitio typ. ed. pr. p. IX_). |
A[r/n]genti _sic L_.

5 _hucusque H (mutilus). reliqua dant LeS._

_c. 2 = Hultsch, Metrolog. scriptor. rel. II p. 132 (no. 135, 26-34) e
cod. Mutin. s. XIII (cf. p. XXII)._

7 Quatuor _S_. | oboli reddunt _S_.

8 scripulū _S_.

10 staterā (_sic_) _LS_.

11 duodecim _S_. | a quibusdam C. X. X. libras t. f. _om. (sed in marg.
sic suppl.) S_.

_c. 3 = Hultsch l. c. no. 135, 35-45._

14 obulus _S_.

15 ciatū reddunt. ciati VIIII (_sic LS_): _om. Mut._

16 Congiū … Congia .IIII. _LS_: conzum … conzia tria (_vulg._) _Mutin._

18 anphorā _L_, amforā _S_. | artabū _LS_.

19 Modia XV _LS_: modii XIV _Mut._

* * * * *

Page XXI

(4) Scripuli XVIII faciunt unciam. medietas dragmae est
scripulus et obolus. hoc debet pensare coclear.

(5) ~confectio dialthaeas calastica recipit haec~.…
troclitis libram I S, faeni graeci eminam, lini seminis eminam.
haec omnia infundis per triduum in aquae sextariis VIII 5
in vaso aeneo. post haec tam diu coquis donec siccentur. deinde
colas fortiter et pensas de suco ipso libras II, olei libras
II, et mittis in cacabum et coquis ad ignes lentos et semper
agitas, donec sucus consumatur et solus oleus remaneat. sic
iterum colas et mittis oleum in cacabum mundum et ponis ad 10
focum. addis cerae libram I, colophoniae libram I, galbani
optimi ÷ IIII. conficis, uteris. facit enim ad multa et non
solum podagricis sed et duricias viscerum habentibus. et
quartanarios in stomacho imposita medetur, et si quae sunt
duritiae solvit. et ad omnes inflationes stomachi ＜facit＞, et 15
non solum inflationes curat, verum etiam ventris constrictionem
quamvis antiquissimam sine aliquo labore ita solvit et temperat
ut mirum sit. antiquissima squibala resolvit et macronosiam
e stomacho discutit.

(6) ~Tinctio vitri pratini.~ Tere vitrum bene, limas 20
aeramen mundum et mittes in libra de vitro aeramen ÷ III et
coques per dies tres. ~Alia tinctio.~ Teres vitrum bene, mittes
per libram aeramen uncias II, alumen aegyptium ÷ I, et decoques
per dies tres. ~Alia lactei coloris.~ In libra mittes

1 XVIII. (_sic_) _LS_ (_pro_ XXIIII).

2 obulus _S qui om._ coclear. _idem om. (quod seq. in Le) c. 5._

_c. 5 ex Antidotario (om. S)._ Conf dialtea calisticū _L_ (_cf._ To
dialtheas _Th. Pr. p. 375, 3_).

4. ≣roclites _i. e._ myrrae troglodytidis _vel_ -ditis _Th. Pr. ind. p.
546._ | liƀ. [IS/∕∕∕∕∕] · fenugrecu . emina . lini¦semen . emina _sic
cod._

5 haec omnia: _multas species (et eam ipsam unde nomen) ab initio
neglectas esse ostendit Escorial., qui post_ recipit haec _sic incipit_
Euisci radices … (_SB. 112, 180_). | ꝑtriduo _L_. | aqua .SS. VIII. L.

7 ipsos _L_. | oleo liƀ _L_.

8 ignis lent⟦o⟧ſ (_cum lac._) _L_.

9 soluſ oleuſ _sic L._

10 in cacabo mundo _L_ (_sed supra_ in cacabū).

11 galbano optimo ē | IIII _sic L._ | colofoniae _L_ (_sc._ resinae).

12 multas _L_.

13 sed & ad d. _L_. | & ad qu. _L_.

18 antiquissimas squibalas _L cf. Theod. ind. p. 542. 534 et Simon Jan.
s. v._ | magron⁅o⁆‿sia _L_.

19 aestomacho _L_.

20 _sequentia scribo, ut leguntur in LS. c. 6 = Exc. (post Mappam)
Scletst. f. 43^{b}._

22 tincto _L_.

23 ae(ę _S_)gyptia _sic LS_ (aluminis ęgyptii _Exc._).

24 lactis _S_. | In libra m. st.--dies II _haec in marg. suppl. L, qui
in textu om. rubr. sequentem_ T. S. _eamque verbis ad quae pertinet
postponit (item in seqq.). recta servavit S._

* * * * *

Page XXII

stagni ÷ III et decoques per dies II. ~Tinctio sanguinea.~
In libra mittes cinnabarin ÷ III et decoques dies duos. ~Tinctio
rubea.~ In libra vitri triti psimithin ÷ II et coques dies
sex. ~Tinctio alithini.~ Absque igne tinctum. ungues subtiles
vitria et ungues dracontea anamemigmenis, et fiet sicut 5
rubea.

(7) ~Crisocolon.~ In omnia calcu cecaumenu ÷ I, saponis
olei solidos III, calcitarii solidum I. ista commisces. primo
teres calcu cecaumenu utiliter ad pulverem, et calcitarin semotim,
et commisces cum sapone et quantum necesse fuerit ＜aqua＞ 10
ipsum crisocolon. ~Aliud crisocolon.~ Calcu cecaumenu
libram I, alumen solidos duo. ~Crisocolon.~ Aurum commixtum
cum argento vivo. et post haec intrat in caliclum, et
ardet ipsum argentum vivum. et post tolles aurum et teres
in mortario munditer donec fiet pulvis, et commiscis illum cum 15
sapone ex oleo quantum suscipit coctio crisocolli.

(8) ~Argenti gluten.~ Argenti partes II et aeramen partem
I. ~Alia. argenti gluten.~ Argentum mixtum cum argento
vivo. et pones in ignem donec desiccetur. et post haec teris
utiliter donec fiat pulvis et tum miscis cum sapone et aqua 20
quod sufficit. ~Aeramenti gluten.~ Aeramen libram I, plumbi
libras II commisces. solves primum aeramen, deinde mittes
plumbum et commisces in unum. ~Stagni gluten.~ Stagni
partes II et plumbi unam. ~Petrae gluten.~ Marmoris albi

2 cinnabarin _L_, -rī _S_. | dies II. _S_.

3 [v/ḅ]itri _L_. | psimitu _S_.

4 un[u/ge̦]s _L^{c}_.

5 vitrea _Exc._

6 robea _LS_.

_c. 7 = Exc. Scl. f. 15^{b}_ (confectio crisocollæ).

7 In omnıa _L(e)_, In om̅ı̅a _S_ (_om. Exc._). | sapone (-nis _Exc._)
olei(-ea _S_) _LS_.

8 commiscens _LS_.

9 calcuc.--(11) crisocollum _S et Exc_.: _om. L_. | utiliter pulver _S_.
| calcitar insemotim _S_ (calcitarı[v/ụ̄] semotim _Exc._).

10 commiscens _S_, -ce _Exc._ | aqua _Exc._: _om. S_. | 11 ipsu
crisoclon _S_, ad ipsum criso collum _Exc._

12 alum̄ soꝉ. II. _S_, aluminis soꝉ II _Exc._ | Item criso collon _Exc.
corr._

13 argentu vibu _ante corr. L_.

14 et post haec intrat in caliclū _LS_: mittitur in calido _Exc._

_c. 8 seq. ib. in Exc. f. 15^{b}, ubi_ Argiri confectio _cum suprascr.
corr._ I̅t̅ argenti gluten.

17 heramen (_semper_) _L_, ęram̄ _S_.

18 cū argentum vibum _L_.

19 siccetur _S et ante corr. Exc_. | teris _L_: turris _S_.

21 quod _LS_: quantum _Exc._ | Heramenti g. _L_, Ęr. g. _S, ut corr.
Exc. supra_ Calcocollae confectio.

22 commiscens solvens _L_

23 commisceṇ̇s _L_. | Stagnicollae confectio _Exc._ (_ubi supra_ gluten
_corr._).

24 Conf. lithocollae _Exc._ (_ubi supra corr._ Petrae gluten).

* * * * *

Page XXIII

trito pulvere tolles ictiocollon ÷ I, taurocollon ÷ I et mittes
cum aqua. commixta coques et dum bullierit mittes pulverem
marmoris et facies gluten marmoris. ~Petrae gluten.~ Ictiocollon
÷ II, casei gluten ÷ II. et mittes ex ipso pulvere marmoris,
sicut superius. ~Ligni~ autem ~gluten~. taurocollon semotim, 5
ictiocollon semotim glutat. aurum autem et argentum,
sicut superius docuimus in exaurata.

(9) ~Compositio brondisino.~ aeraminis partes duas,
plumbi unam, stagni unam.

(10) ~Compositio cinnabarin~ alithinis et mundissimae 10
ex argenti vivi et sulfuris vivi urina munda partem unam,
argenti vivi partes duas, et ipsa mundissima. tolles ampullam
fortem et sine fumo, qui et calorem sufferet. sulfur tritum
et admixtum argento vivo mittes in ampulla non plena minus
habente uncias II. quod si maior erit, et tres uncias minus 15
habeat. et mixta exagita. et facies fornacem minorem vitriarii,
ut ampullam large capiat, et dimittes locum unde ampulla
ingrediatur, et divides cannas, et inde incendes fornacem.
dimittes et alias fenestras minores, unde exalet flamma in
circuitu ampullae. signum autem coctionis hoc est. dum 20
videris ubi minus habet ampulla porfirizonta fumum et colorem
facientem ut cinnabarin, desines succendere. leviter autem
succendes, ne ex multo incendio ampulla crepet. et dum percoctum
fuerit, dimittes eam refrigidare.

(11) ~Lulax~ id est indica compositio. larin ÷ II, vitrioli 25

1 tritū pulverē(-re _S_) _LS_. | yctio(yccio- _S_)collon _LS_.

3 facis _L_. | Lithocolla. Item alia _Exc._

5 Ligna _LS_. | glut≣ _L_, glutat _S, ubi Exc._ Ligni autem gluten
＜glutat _sic add. corr._＞ _cf. xylocollam Diosc._

6 gluten(-en _in ras._). aurum autem _L_ (_ubi_ glutat _Exc._), Glutat
aū aurū _S_.

_c. 9 = Exc. f. 22_.

8 brondisino _L_, -sono _S_ (brundisii _Exc._).

9 plumbi una ⁛ stagni una _L_ (_et sine p. S_).

_c. 10 = Exc. f. 22_.

10 ἀληθινῆϲ mundissimę _LS_: mundi spume a. v. _Exc._

11 vi[v/b]i _L_. | sulphuris _S_. | urina munda _om. Exc._ | parte una
_S_.

12 tollens _LS_ (tolle _Exc._).

13 qui & _sic LS_ (quia et calor est _Exc._). | sufferịt _L_, -rit
_ante corr._ (-ret) _S_. | sulfhur _L_, sulphur _S_.

14 vi[v/b]o _L_. | mittis _LS_. | ampula _L_, ampullā n̄ plenv^{s} _S_.

15 ÷ II _LS_. | tres ÷ _LS_.

17 dimittis _LS_. | ampullam(-ā _S_) _LS_ (-la _Exc._).

18 devides _ante corr. L_.

19 demittes _L_. | flamina _S_.

21 calorem _LS_.

22 desinis _S_.

23 ampullę crepat _LS_.

_c. 11 sequitur etiam in Exc. f. 22^{b}_ quomodo componatur lulax i.
indicū.

25 Ludax _S_. | indico _S et ante corr. L_. | iarin _hic L_.

* * * * *

Page XXIV

mundi ÷ IIII, alumen aegyptium ÷ II, guatu ÷ II, ipsum autem
guatum semotim pisa munditer, larin vero et vitriolum et
alumen in unum. et tolles saponem ex oleo sine calce dimidiam
unciam, et commisces in ipsa tres species. post quod
pisas, commisces diligenter secundo cum sapone. et deinde 5
tolles guatu pisatum ut oportet, et commisces et ipsum cum
supra dictis speciebus, et defricas diligenter. diem unam
requiescere.

confectio eius haec est. tolles urinam mundam libram I,
et ipsum despumatum et commixtum cum ipsa sis species. 10

~Specierum et ponderum atque colorum sumpta
ex phisicis probamenta finiunt. Amen.~ ＜ΘΕΟΥ ΔΟΞΙΑϹ.
Compos voti factus sum qui cognoverim quae sint in structuris
et aedificiis adservanda.＞

(12) ~De rosato.~ 15

Quinque libras rosae pridie purgatae in vini veteris X
sextariis mergis, et obstringit. a dies X despumati mellis libras
adicies, et uteris.

~De oleo liliacio.~ Per olei libras singulas dena lilia
curabis infundere, et vas vitreum quadraginta diebus locare 20
sub divo.

~De oleo roseo.~ In olei libras singulas rosae purgatae
singulas uncias mittis, et VII diebus in sole suspendis
et luna.

~De rodomeli.~ In suci rosae sextariis singulis libras 25
singulas mellis admisces, et diebus XL sub sole suspendis.

1 (_et_ 2) gautu _S_ (_ubi_ uuatum _bis Exc._ = herba isatis _cf.
Anecd. II, 117_).

2 guatū _L_. | semitim _S_. | pisa _L_: ipsa _S_.

3 sine calce _LS_: sine salē _Exc._

4 in ipsa: ipsas _Exc._

5 pisas _L_: ipsas _S_

6 guatu pisatū _L_, gaittu (_hic_) pisatu _S_ (_ubi_ guuatum _Exc._).

8 _sic_ (_om._ dimittes, _quod habent Exc._) _LS_.

9 _sic (om. rubrica) sine lac. LS (item Exc.)_. | urina munda librā I
_L_, ur. mundo libra I _S_.

10 ipso di(e _S_)spumatum (-u _S_) _LS_. | cum ipsa sis species (_sic
pro_ ipsas ispecies) _etiam Escor._, cum ipsas species _S_.

11 collorum … phicis _S_.

12-14 _haec solus (sic) add. S_ (θεῷ δόξα _etc., om. ut Leid., etiam
Escor._).

13 coguerim (_sic_) _S_.

_c. 12 ex Palladio (in m. Maio extr. VI, 13-16)._

16 Quinque _L_: Quibus _S_.

17 _pro_ et post triginta dies X … (!).

19 Per _om. S_. | dena¦lilia _L_, denallia _S_.

23 septem _S_.

25 De rodo meli _L_, De rodo melle _S_.

26 ex (d.) _S_.

* * * * *

Page XXV

(13) ~Si fistulae~ aequalis grossitudinis fuerint et maior
minorem in sua longitudine bis habuerit et insuper concavitatis
eius diametrum, ~diapason~ consonantiam ad se invicem
resonabunt. Item si fistula maior fistulae minoris longitudinem
quater in se habeat et insuper diametri quod in cavo est ter 5
mensuram contineat, ~bis diapason~ consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper
longitudinis eius tertiam partem nec non et tertiam diametri
quod in cavo est, ~diatessaron~ consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper 10
longitudinis eius medietatem simul cum medietate diametri
quod in cavo est, ~diapente~ consonantiam resonabunt. Item
si fistula maior habeat in se fistulam minorem totam et insuper
longitudinis eius octavam partem, ~tonum~ resonabunt.
Item si fistula maior fistulam minorem in se habeat totam et 15
insuper longitudinis eius partem sextam decimam, haec consonantia
~semitonium~ erit.

_c. 13 eadem manu scriptum sine rubrica sequitur in solo S (om. L, ubi
sequitur subscriptio nominis Joh. ep̅i̅ Warmiensis manu s. XV). legitur
etiam_ (_inscr_. Iterum de fistulis) _in cod. Bern. B. 56 s. X (Hagen)
post notissimimum fr._ de fistulis organicis (_v. praef. ed. pr. p.
XII_), _quod ex cod. illo denuo edidit A. Schubiger, Musikalische
Spicilegien Berl. 1876 S. 82-85. habetur idem fragmentum in cod.
Einsidl. 319 s. X (Gabriel Meier, Catal. I, 290), initium etiam in
cod. Berlin. Phill. 1817 s. X (Verz. I, 397).--additionem aliam hic
habet post_ Finit _suum et sententiam latinam graecis litteris male
scriptam cod. Escorialensis, scil. epistolas duas, quarum altera ab
congregatione beatorum Medardi et Sebastiani_ K. regi _data (Sitz.-Ber.
d. Wiener Ak. ph. h. Kl. 112, 181)_.

9 diatesseron _S_. | sonabunt _(hic) S_.

14 tonus _S_.

15 fistola _(hic) S_.

17 _reliquum paginae (versuum 18 ex 23) vacuum in S_.

* * * * *

Page XXVI

_Propter Vitruvii IX praef. 9 sqq. (cf. Zeitschr. f. D. Alt. N. F. VI,
333) et Appendiculae Harl. c. 1_ (Uncia caerae …) _ex compilatione
chronologica et astronomica saeculi noni incipientis (quae servatur in
codice Vaticano Regin. 309 s. X:[9] cf. Bethmann in Pertz Archiv XII,
273) addo capita duo (l. V c. 1-2) iam a. 1849 edita in Catalogo (bibl.
Montispess.) gallico (I p. 421 sq.)._

_Compilationis huius ex variis excerptis in septem libros redactae
(cuius non nisi reliquiae confusae extant in codd. Mon. 210 = Vindob.
387, de quibus C. Rück: Progr. des Ludwigs-Gymn. in München 1888 cf.
Detlefsen: Hermes XXXII, 328) habetur ~index~ hic in cod. Vat. (qui
fuit “liber sci dionysi in francia” f. 1^{a}) f. 4^{b}(-5^{b}):_

_Lib. I._

_“I. Rota quae continet natalicia sc̅o̅rum in k̅l̅ nonis et idibus per
unumquemque mensem” (haec supra f. 2^{b})._

_“II. Argumentum de cursu lunae per duodecim signa.” (deest.)_

_III. Martyrologium per duodecim menses. (f. 6-12^{b})._

_IIII. Cycli decennovennales cum annis dn̅i̅ (f. 17-29^{b} usque ad a.
1063, cum dupl. contin. rec. f. 30-36-58)._

_V. Adbreviatio chronicae ubi mittendae (f. 59-60). cf. Verz. d. lat.
Hss. Berl. I p. 292^{a}. Rück p. 12._

_VI. De ortu et obitu patrum (f. 61-63)._

_VII. Annus magnus de concurrentibus compositus ad ostendendum
diversitatem nativitatis et passionis dominicae (f. 63^{b}-64^{b})._

_VIII. Ratio quomodo feria qua dominus passus est inveniatur etc. usque
ad c. XI._

* * * * *

Page XXVII

_Sequuntur libri II capp. 22, l. III capp. 14, l. IV capp. 27
(argumenta paschalia)._

_Deinde, quae eodem ordine servatisque capitulorum numeris habentur in
excerptis (Rück p. 21) codicis Montpellier 334 saec. IX^{2} (praeter V,
10), describo capitula libri V et VI:_

_Lib. V._

_I. Excerptum de astrologia (f. 90-91)._ } _cf. Verz. d. lat. Hss.
_II. De ordine ac positione stellarum in } Berlin I p. 292^{b}.
signis (f. 91-99 cum imag. pictis)._ } Rück l. c. p. 7._

_III. De positione et cursu septem planetarum (f. 99^{b})._ }
_IIII. De intervallis earum (f. 100)._ } _ex
_V. De absidibus earum (f. 100)._ } Plin.
_VI. De cursu earum per zodiacum (in textu “cotidianum”) } l. II._
circulum (f. 100^{b})._ }

_VII. De interlunio (f. 101^{b})._

_VIII. De eclypsi lunae (f. 101^{b})._

_VIIII. De eclypsi solis (f. 101^{b})._

_X. Quando solis eclypsis visa est moderno tempore (f. 102^{a} cum
enumerat. eclips. a. 760, 764 sub Pippino, 787, 807, 810^{bis}, 811,
812!)_

_XI. Dimensio caelestium spatiorum sec. quosdam (f. 102^{a})._

_XII. De praesagiis tempestatum (f. 102^{b}-104^{b}) ex Plin. XVIII,
340-365._

_Lib. VI._

_I. De ratione unciarum (f. 104^{b}: S̶S̶ scripulus est sex siliquae …
ins. cod. M)._

_II. De probatione auri et argenti (f. 105)._

_III. De mensura caerae et metalli in operibus fusilibus (f. 105)._

_IIII. Ambrosii macrobii theodosii de mensura et magnitudine terrae et
circuli per quem solis iter est (f. 105^{b})._

_V. Item eiusdem de mensura et magnitudine solis (f. 106)._

_VI. Felicis capellae de mensura lunae (f. 107)._

_VII. Eiusdem argumentum quo magnitudo terrae deprehensa est (f.
107^{b})._

_Deinde Lib. VII._

_“I. Item liber cum capitulis suis baedae praesbitero (sic) continens
de rerum naturis” (f. 108-116^{b} cum 51 capp.)._

_Sequitur f. 117 appendix variorum “De mensuris et ponderibus etc.”
Hultsch no. 137-39, f. 119^{b} De ventis, f. 121 Cursus lunae per XII
signa cum tabulis etc., f. 124^{b}-125^{a} opusc. comput. ad annum 885,
rotae f. 126^{b}-127, f. 128 “horologium viatorum”, f. 128^{b}-140
calendarium, deinde cum tabulis aliis de computo varia usque ad f.
156^{b}._

* * * * *

Page XXVIII

_Ex archetypo igitur saeculi IX incipientis collectionis astronomicae
(quae integra fere nunc extat in solo cod. S. Dionysii Par. = Vat.
reg. 309 = V, quem exscripsi Romae m. Febr. a. 1892) haec duo veteris
auctoris fragmenta ducta sunt (cum toto libro V) in cod. Montp. 334
saec. IX^{2} (de quo supra) = M et (duo sola) cod. Laud. 426^{bis}
(Palladii antiquissimo s. IX f. 120^{b} sq.) = L, item Scletstat.
1151^{bis} s. X (Vitruvii f. 37^{b} sq.) = S et (cum praeced. de
rat. unc.) in Monac. 14836 s. XI (f. 137 sq.) = m. hos ipse vidi:
de cod. Par. 12117 (s. XI f. 181^{b} sq.) cf. Rück p. 24. praeterea
prius fragmentum (solum de prob. auri et arg.) receptum est in
Epitomam Faventini interpolatam (quae est De architectura valde
utilis scientia), cuius exscripsi cod. Paris. 6842^{c} (s. XIII) = p,
(ubi est cap. ultimum), contuli cod. Laud. 403 (s. XII^{2}) = l (ubi
paenultimum)._

[9] _nam alterius manus sunt qui versus initio leguntur f.
1^{a} (pertin. ad a. 1107). alterius item manus sed fere coaeva
est nota subscripta f. 2^{a}_ Rex chnut devicit anglos et
subiugavit _(c. a. 1017), atque in vacuum spatium postea illata
sunt etiam quae habes f. 16^{b} + f. 3^{b}-4^{a}_.

* * * * *

Page XXVIII

De probatione auri et argenti.

1 _Tit. om. S_.

2 parum _p_.

3 tamen ponderis: ponderis tamen _l_.

4 vicesima: vicesima quarta et insuper ducentesima XL^{ma} _add. solus
S (item infra v. 6)_.

6 XII: undecim _solus S_.

7 auro _om. V_. | invenitur _V p_.

8 aliquod opus _L_. | auro _om. S_. | per commixtionem _S_, permixtum
_p_.

9 inesse: esse _p_. | quantum vae _L_, quantumque _p_.

10 contineatur: conveniatur _L_.

11 exanimato _L_. | suspecti: c̄ suspecti _l_. | pensatū _m_. |
pensante (_sic_) massam _p_, pensante massa _l_.

12 fabricante _p_.

14 argea _L_.

15 alleviato _L_.

* * * * *

Page XXIX

hoc tamen ita fiet ut quot partibus inclinatur aurum, totidem
partibus sublevetur argentum, quia quicquid in ipso opere
fuerit sub aqua praeter solitum ponderis, ad aurum propter
densitatem pertinet, quicquid autem levitatis, ad argentum
propter raritatem est referendum. et ut hoc facilius possit 5
adverti, considerare debes tam in gravitate auri quam in levitate
argenti XII denarios significare libram, sicut ~prima
lectionis huius fronte~ praefixum est.

De mensura cerae et metalli in operibus fusilibus.

In fundendis operibus cuius ponderis metallum quodlibet 10
ad certum cerae pondus respondere debeat.

Ad cerae unciam unam stagni unciae VII et denarii XVII,
aeris albi unciae VIII et denarii XVI, aeris cypri … unciae VIIII
et denarii III, argenti unciae X et denarii XII, plumbi unciae XII
et denarii VI, auri unciae XVIIII et denarii VIII. 15

Item si cerae fuerit libra, ~stagni~ VII librae et unciae X
et denarii IIII mittendi sunt, quia quot uncias cera habuerit,
tot VII uncias et XVII denarios stagni pondus habere debebit.
et ideo si cerae fuerit libra, id est XII unciae, duodecies VII
unciae stagni, quae faciunt VII libras, et duodecies XVII denarii 20
mittendi sunt, qui faciunt CCIIII denarios, id est uncias X et
denarios IIII.

si fuerit cerae libra, ~aeris albi~ librae VIII sumendae sunt

1 inclinabitur (_iterum_) _M_, inclinetur _p_.

3 solum _V_. | pondus _p_.

4 laevitatis _L_, lenitatis _V_.

5 est referendum: con(c̄)ferendum _V_.

7 XII denarios (dn̅r̅s̅ _L_): denar .XII. _S_. | libram: vicesimam
partem libre _solus l_. | p. huius lectionis f. _S_.

8 fronte _om. l_. | premissum est _l_.

9-11 (De mensura--certum) _in vacuo pro rubrica scribenda (2½ versuum)
spatio om. S_ (_qui incipit_ aerae pondus r. d.).

9 (_etc._)caerae (-rę, -re) _LMVSm semper_.

11 deb& _S_.

13 XVI _MVSm_: XVII _L_. | _post_ aeris cypri _lacunam significavi quia
statim subiecta auricalci (v. infra) mensura, aeris cypri_ (VIIII u. +
I d.) _excidit (iam in exemplari ex quo descripta est coll. Vaticana,
unde pendent omnes)_.

14 unciae (un̅c̅) XII _LMVm_: ÷ I. _S_.

15 VI _MVSm_: V _L_. | VIII _LMVm_: VIIII _S_.

17 IIII: quattuor _MV._ | quot: quod _L_. | cae(ę)ra: cęrę _L_.

18 et XVII: et X et VIII _S_.

19 VII: XVII _M_.

20 duodecies: Duę decies _L_.

21 unciae _M_.

* * * * *

Page XXX

et duodecies XVI denarii, quod sunt CXCII denarii, qui faciunt
uncias VIIII et denarios XII.

in libram cerae ~aeris cypri~ librae VIIII et denarii XII
mittendi sunt.

sic in libram cerae ~auricalci~ librae VIIII et duodecies 5
tres denarii, qui faciunt unciam unam et denarios XVI.

contra libram cerae ~argenti~ librae X et duodecies XII
denarii.

simili modo in libram cerae ~plumbi~ librae XII et duodecies
VI denarii mittendi sunt. 10

in auri fusione contra libram cerae ~auri~ librae XVIIII et
duodecies octo denarii, quod sunt unciae IIII et denarii XVI.

2 VIIII: VIII _V_.

4 mittende _L_.

6 tres: III _MS_. | unam: I _LS_. | XVI: VI _L_.

7 Contra--(11) auri fusione _om. M_. | duodecies XII _LSm_: duodecim _V_.

11 contrā (_sic_) _L_.

12 octo: VIII _S_. quod (qđ _L_) sunt _LMVm (ut supra)_: qui faciunt
_S_ (_qui suus est et arbitrarius, ut in Vitruvio et in Faventino
etc._). | unciae: ÷ _S_. | IIII _ego_: III. _LMVSm_. | XVI: XIII. _S_.

VITRUVII

DE ARCHITECTURA LIBRI DECEM

* * * * *

Page 1 =1=

VITRUVII DE ARCHITECTURA

LIBER PRIMUS.

1 Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar,
imperio potiretur orbis terrarum invictaque virtute cunctis
hostibus stratis, triumpho victoriaque tua cives gloriarentur
et gentes omnes subactae tuum spectarent nutum populusque
| Romanus et senatus liberatus timore amplissimis tuis 5
cogitationibus consiliisque gubernaretur, non audebam,
tantis occupationibus, de architectura scripta et magnis
cogitationibus explicata edere, metuens ne non apto tempore
2 interpellans subirem tui animi offensionem. cum vero
attenderem te non | solum de vita communi omnium curam 10
publicaeque rei constitutione habere sed etiam de opportunitate
publicorum aedificiorum, ut civitas per te non
solum provinciis esset aucta, verum etiam ut maiestas
imperii publicorum aedificiorum egregias haberet auctoritates,
non putavi praetermittendum | quin primo quoque 15
tempore de his rebus ea tibi ederem. ideo quod primum
parenti tuo de eo fueram notus et eius virtutis studiosus.
cum autem concilium caelestium in sedibus in|mortalitatis =2=
eum dedicavisset et imperium parentis in tuam potestatem

1 um (_sic sine litt. init., quam_ D _pro_ C _adscr. manus recens_)
divina tua mens _in albo primae lineae suppl. G^{c}_ (Cum--numen _litt.
capital. scr. H primo pag. versu_). | [o/ca]esar _G^{c}_.

10 [”/c]uram … [”/h]abere _signis mutandae positionis coniungit S^{c}
(ut ed. Lor.)_.

11 constitutione _S(G^{c})_: constitutionem _H_ (-nē) _G_.

17 (virtutis) erat _add. S_.

* * * * *

Page 2

transtulisset, idem studium meum in eius memoria permanens
in te contulit favorem. itaque cum M. Aurelio
et P. Minidio et Gn. Cornelio ad apparationem ballistarum
| et scorpionum reliquorumque tormentorum refectionem fui (5)
praesto et cum eis commoda accepi. quae cum primo 5
mihi tribuisti, recognitionem per sororis commendationem
3 servasti. cum ergo eo beneficio essem obligatus, ut ad
exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi
scribere coepi quod | animadverti multa te aedificavisse et (10)
nunc aedificare, reliquo quoque tempore et publicorum et 10
privatorum aedificiorum pro amplitudine rerum gestarum
ut posteris memoriae tradantur curam habiturum. conscripsi
praescriptiones terminatas, ut eas attendens et ante
facta et futura qualia sint opera per | te posses nota habere. (15)
namque his voluminibus aperui omnes disciplinae rationes. 15

I Architecti est scientia pluribus disciplinis et variis
eruditionibus ornata, cuius iudicio probantur omnia quae
ab ceteris artibus perficiuntur opera. ea nascitur ex fabrica
et | ratiocinatione. fabrica est continuata ac trita (20)
usus meditatio, qua manibus perficitur e materia cuiuscumque 20
generis opus est ad propositum deformationis.
ratiocinatio autem est quae res fabricatas sollertia, ratione
2 proportionis demonstrare atque explicare potest. itaque
architecti qui sine litteris | contenderant ut manibus essent (25)
exercitati, non potuerunt efficere ut haberent pro laboribus 25
auctoritatem, qui autem | ratiocinationibus et litteris solis =3=

3 ballistarum _G_: balistarum _HS_ (_ut p. 6, 3 ed. pr. et ubi_
ballistae _H^{c} 12, 20 etc., sed idem in l. X plerumque scr._ ball-
_ut ego semper, cum rec. PSG praeferant_ bal-).

4 scorpion[v/e]m _H_.

5 quae (Quę _S_) cum _HS_: Quęcūq⁊ _G_.

6 recognotionem _S_.

7 (servasti) in animo. _add. S_ (_suo errore_).

10 aedificaviss& _ante ras. H_.

12 traderentur (_quasi ab_ gestarum) _x_ (_cf. p. 103, 22_).

14 sunt (_a. c._) _G_.

17 cuius iudicio probantur omnia _GS_ (_cf. p. 132, 24_): _om. H_.

18 ex _GS_: & (et) _H_.

20 quae (quę _SG_) _x_. | cuius cumque _HG_: unius cuiusque _S_ (unius
_ante_ cuius cumque _add. G^{c}_).

22 quaerés (_sic, cum apice, ut mox p. 3, 2. 6 etc._) _H_. | sollertiae
(-tię _GS_) ac rationis proportione _x_ (_cf. p. 65, 6. 10, 18_).

* * * * *

Page 3

confisi fuerant, umbram non rem persecuti videntur. at
qui utrumque perdidicerunt, uti omnibus armis ornati
citius cum auctoritate quod fuit propositum sunt adsecuti.
3 cum in omnibus enim rebus, tum | maxime etiam in architectura (5)
haec duo insunt, quod significatur et quod significat. 5
significatur proposita res de qua dicitur, hanc
autem significat demonstratio rationibus doctrinarum explicata.
quare videtur utraque parte exercitatus esse
debere qui se architectum profiteatur. itaque eum etiam
| ingeniosum oportet esse et ad disciplinam docilem. neque 10
enim ingenium sine disciplina aut disciplina sine ingenio
perfectum artificem potest efficere. et ut litteratus sit,
peritus graphidos, eruditus geometria, historias complures
noverit, philosophos diligenter audierit, musicam scierit,
medicinae | non sit ignarus, responsa iurisconsultorum noverit, 15
astrologiam caelique rationes cognitas habeat.

4 Quae cur ita sint haec sunt causae. litteras architectum
scire oportet, uti commentariis memoriam firmiorem
efficere possit. deinde graphidos scientiam habere, quo
facilius | exemplaribus pictis quam velit operis speciem 20
deformare valeat. geometria autem plura praesidia praestat
architecturae, et primum ea euthygrammi et circini
tradit usum, e quo maxime facilius aedificiorum in areis
expediuntur descriptiones normarumque et librationum et
linearum directio|nes. item per opticen in aedificiis ab =4=
certis regionibus caeli lumina recte ducuntur. per arithmeticen 26
vero sumptus aedificiorum consummantur, mensurarum
rationes explicantur, difficilesque symmetriarum
quaestiones geometricis rationibus | et methodis inveniuntur. (5)

1 fuerant _G_ (_Eberhard_): fuerunt _HS_.

10 disciplinā _H^{c}S_: -na _H_, -nas _G_.

11 aut (_ante corr._) _om. H_. | aut sine ingenio disciplina _G_.

13 graphidos _HG_: -dis _S_ (_ut x v. 19_) _et in m._ idē.
descriptionibꝰ figurarū vel picturę _S^{c}_

17 haec _H_, hęc _S_: hę _G_.

22 ex euthy(-i _G_)grammis circini _x_.

23 aeris _S_.

24 descriptionis _ante corr. H_.

25 opthicen _HS_, optichen _G_.

26 dicuntur _G_. | arithmetichen (-[ⱶ/c]en _S^{c}_) _x_.

* * * * *

Page 4

5 historias autem plures novisse oportet, quod multa ornamenta
saepe in operibus architecti designant, de quibus
argumenti rationem cur fecerint quaerentibus reddere
debent. quemadmodum si qui statuas marmoreas muliebres
stolatas, quae caryatides dicuntur, pro | columnis in opere 5 (10)
statuerit et insuper mutulos et coronas conlocaverit, percontantibus
ita reddet rationem. Carya civitas Peloponnensis
cum Persis hostibus contra Graeciam consensit,
postea Graeci per victoriam gloriose bello liberati communi
consilio Caryatibus bellum indixerunt. itaque oppido 10
| capto viris interfectis civitate desacrata matronas (15)
eorum in servitutem abduxerunt, nec sunt passi stolas
neque ornatus matronales deponere, uti non una triumpho
ducerentur sed aeterno servitutis exemplo gravi contumelia
pressae poenas pendere viderentur pro civitate. ideo qui 15
tunc architecti | fuerunt aedificiis publicis designaverunt (20)
earum imagines oneri ferundo conlocatas, ut etiam posteris
6 nota poena peccati Caryatium memoriae traderetur. non
minus Lacones, Pausania Agesipolidos filio duce, Plataico
proelio pauca manu | infinitum numerum exercitus Persarum =5=
cum superavissent, acto cum gloria triumpho spoliorum 21
et praedae, porticum Persicam ex manubiis, laudis
et virtutis civium indicem, victoriae posteris pro tropaeo
constituerunt, ibique captivorum | simulacra barbarico vestis (5)
ornatu, superbia meritis contumeliis punita, sustinentia 25
tectum conlocaverunt, uti et hostes horrescerent, timore
eorum fortitudinis effectus, et cives id exemplum virtutis
aspicientes gloria erecti ad defendendam libertatem essent

3 argumentis _x_.

4 si quis _x_ (_ut p. 7, 14_).

5 cary(i _HS_)atides _x_.

6 percontantibus _HG_: percuntantibus _H^{c}_, percunctantibus
_S(G^{c})_.

7 caria _x_. | peloponnessis _H_, -ponensis _GS_.

10 caryatibus _H_, cariatybus _G_, cariatibus _S_.

11 declarata _x_.

13 una (unâ _S_) _sic x_.

16 (designaverunt) quod _add. S_.

17 onera _S^{c}_. | ferundo _H_: ferendo _H^{c}GS_.

18 caryatium _x_.

19 Agesipolidos: hagest illae (ille _G_, hagestillę _SG^{c}_) polidos
_x_. | Plataico: pitalco _x_.

23 tropae(ę _G_)o _HG_: tropheo _S_.

* * * * *

Page 5

parati. itaque ex eo multi statuas Persicas | sustinentes (10)
epistylia et ornamenta eorum conlocaverunt, et ita ex eo
argumento varietates egregias auxerunt operibus. item
sunt aliae eiusdem generis historiae, quarum notitiam
7 architectos tenere oportet. philosophia vero perficit architectum 5
animo magno et uti non sit adrogans, sed potius
| facilis aequus et fidelis sine avaritia, quod est maximum, (15)
nullum enim opus vere sine fide et castitate fieri potest.
ne sit cupidus neque in muneribus accipiendis habeat
animum occupatum, sed cum gravitate suam tueatur 10
dignitatem bonam famam habendo. et haec enim philosophia
praescribit. | praeterea de rerum natura quae graece (20)
φυϲιολογια dicitur philosophia explicat, quam necesse est
studiosius novisse, quod habet multas et varias naturales
quaestiones, ut etiam in aquarum ductionibus. incursibus 15
enim et circumitionibus et librata planitie expressionibus
spiritus naturales aliter at|que aliter fiunt, quorum (25)
offensionibus mederi nemo poterit nisi qui ex philosophia
principia rerum naturae noverit. item qui Ctesibii aut
Archimedis et ceterorum qui eiusdem generis praecepta 20
conscripserunt leget, sentire non poterit nisi his | rebus =6=
8 a philosophis erit institutus. musicen autem sciat oportet,
uti canonicam rationem et mathematicam notam habeat,
praeterea ballistarum catapultarum scorpionum temperaturas
possit recte facere. in capitulis enim dextra ac 25
sinistra | sunt foramina hemitoniorum, per quae tenduntur (5)
suculis et vectibus e nervo torti funes, qui non praecluduntur
nec praeligantur nisi sonitus ad artificis aures
certos et aequales fecerint. bracchia enim quae in eas
tentiones includuntur, cum extenduntur, aequaliter et pariter 30

1 multi _GS_: multis _ante ras. H_.

5 oporteat _x_.

13 phy(i _S_)siologia _HS_, phisioloya _G_. | (dicitur.) quę _add. S_.

16 circuitionibus _x_.

19 ctesibii: cum(cū _GS_)thesbia _x_.

23 uti ꝉ (vel) canonicā G (_sed eraso_ ꝉ _supra scr._ ꝉ canorā _G^{c}_).

26 emitoniorum _HS_.

27 surculis _x_.

29 fecerint _GS_: -runt _H_. | bracchia _H_: brachia _GS_.

* * * * *

Page 6

utraque plagam mittere | debent. quodsi non homotona (10)
9 fuerint, inpedient directam telorum missionem. item theatris
vasa aerea, quae in cellis sub gradibus mathematica
ratione conlocantur sonituum ad discrimina, quae Graeci
ηχεια appellant, ad symphonias musicas sive concentus 5
componuntur divisa in circinatione dia|tessaron et diapente (15)
et ＜diapason ad＞ disdiapason, uti vox scaenici sonitus
conveniens in dispositionibus tactu cum offenderit, aucta
cum incremento clarior et suavior ad spectatorum perveniat
aures. hydraulicas quoque machinas et cetera quae 10
sunt similia his organis, sine musicis rationibus efficere
10 | nemo poterit. disciplinam vero medicinae novisse oportet (20)
propter inclinationes caeli, quae Graeci κλιματα dicunt,
et | aeris et locorum qui sunt salubres aut pestilentes =7=
aquarumque usus. sine his enim rationibus nulla salubris 15
habitatio fieri potest. iura quoque nota habeat oportet
ea quae necessaria sunt aedificiis communium parietum
ad ambitum stilli|cidiorum, et cloacarum, luminum, item (5)
aquarum ductiones. et cetera quae eiusmodi sunt nota
oportet sint architectis, uti ante caveant quam instituant 20
aedificia, ne controversiae factis operibus patribus familiarum
relinquantur et ut legibus scribendis prudentia
caveri possit et locatori et conductori. | namque si lex (10)
perite fuerit scripta, erit ut sine captione uterque ab
utroque liberetur. ex astrologia autem cognoscitur oriens 25
occidens meridies septentrio, etiam caeli ratio, aequinoctium
solstitium astrorum cursus. quorum notitiam si qui non
habuerit, horologiorum rationem omnino scire | non poterit. (15)

11 Cum ergo tanta haec disciplina sit condecorata et
abundans eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse 30

1 utrae(ę _GS_)que _x_. | o motonia _HG_, ＜o＞motonia _in ras. S_ (i.
equaliter sonantia _in textu ipso male add. S_).

2 impedient directam _G et in ras. S_: impediendi | rectam _H_.

4 sonitum (-tū _GS_) & d. _x_. | 5 echea _x_. | 7 diapason ad _om. x_.

13 inclinationem (-nē _GS_) _x_. | climata _x_.

17 communibus _x_.

23 cavere _x_.

27 si qui _Praun_: si quis _x_.

* * * * *

Page 7

se iuste repente profiteri architectos nisi qui ab aetate
puerili his gradibus disciplinarum scandendo, scientia plerarumque
lit|terarum et artium nutriti pervenerint ad summum (20)
12 templum architecturae. at fortasse mirum videbitur
inperitis, hominis posse naturam tantum numerum doctrinarum 5
perdiscere et memoria continere. cum autem animadverterint
omnes disciplinas inter se coniunctionem
rerum et communicationem | habere, fieri posse faciliter (25)
credent. encyclios enim disciplina uti corpus unum ex
his membris est composita. itaque | qui a teneris aetatibus 10
eruditionibus variis instruuntur, omnibus litteris =8=
agnoscunt easdem notas communicationemque omnium
disciplinarum, et ea re facilius omnia cognoscunt. ideoque
de veteribus architectis Pytheos, qui Priene aedem
Minervae | nobiliter est architectatus, ait in suis 15 (5)
commentariis architectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere
posse facere quam qui singulas res suis industriis et
exercitationibus ad summam claritatem perduxerunt. id
13 autem re non expeditur. non enim debet nec potest esse
architectus gram|maticus uti fuerat Aristarchus, sed non 20 (10)
agrammatos, nec musicus ut Aristoxenus, sed non amusos,
nec pictor ut Apelles, sed graphidos non inperitus,
nec plastes quemadmodum Myron seu Polyclitus, sed
rationis plasticae non ignarus, nec denuo medicus ut Hippocrates,
sed non aniatrologetos, | nec in ceteris doctrinis 25 (15)
singulariter excellens, sed in is non inperitus. non enim

1 se _om. x_ (_ut G p. 36, 1_).

2 ẹscandendo _H_. | plerumque _x_.

4 ac _x_.

5 hominibus _x_.

8 haberi _ante corr. G_.

9 enciclios _G_.

10 qui a: quia _x_ (qui¦a _G^{c}_).

14 py(i _G_)thios _HG_, pythius (_ut 9, 7 x_) _S_. | prieni _H_ (_cf.
p. 159, 3_), primus _S_, primus ꝉ̣ p̲r̲i̲e̲n̲i̲ _G_ _i. e._ primus
_G^{c}_ (_cf. ad p. 6, 2_)

20 fuerat (_cf. p. 252, 2 etc._): fuerit _x_. | aristarcus _G_.

21 agrammatus _x_.

25 aniatrologetus _G_, -gecus _H_ (_sed_ -getus _H^{c} = LP_), -gicus
_S(G^{c})_.

26 is: his _x. ita sexcenties_ (_praevalente pronomine_ hic _apud
recentiores_) _poterit corrigi: cf. mox p. 9, 6. quod raro tentavi,
nisi quod semper scribo_ is qui … _pro_ hic qui … (_quod est rec. et
medii aevi_). | imperitos _H_.

* * * * *

Page 8

in tantis rerum varietatibus elegantias singulares quisquam
consequi potest, quod earum ratiocinationes cognoscere et
14 percipere vix cadit in potestatem. nec tamen non tantum
architecti non possunt in omnibus rebus | habere summum (20)
effectum, sed etiam ipsi qui privatim proprietates tenent 5
artium non efficiunt ut habeant omnes sum|mum laudis =9=
principatum. ergo si in singulis doctrinis singuli artifices
neque omnes sed pauci aevo perpetuo nobilitatem vix sunt
consecuti, quemadmodum potest architectus, qui pluribus
artibus debet esse peritus, non id ipsum mirum | et magnum 10 (5)
facere ne quid ex is indigeat, sed etiam ut omnes artifices
superet qui singulis doctrinis adsiduitatem cum industria
15 summa praestiterunt. igitur in hac re Pytheos errasse
videtur quod non animadvertit ex duabus rebus singulas
artes esse compositas, ex opere et eius ratiocinatione. |ex 15 (10)
his autem unum proprium est eorum qui singulis rebus
sunt exercitati, id est operis effectus, alterum commune
cum omnibus doctis, id est ratiocinatio, uti medicis et
musicis est de venarum rythmo et ad pedem motu, at si
vulnus mederi aut aegrum eripere de periculo oportuerit, 20
non accedet mu|sicus, sed id opus proprium erit medici. (15)
item in organo non medicus sed musicus modulabitur, ut
16 aures suam cantionibus recipiant iucunditatem. similiter
cum astrologis et musicis est disputatio communis de
sympathia stellarum et symphoniarum in quadratis et 25
trigonis diatessaron et diapente, | et geometris de visu qui (20)
graece λογοϲ οπτικοϲ appellatur, | ceterisque omnibus doctrinis =10=

1 eligantias _x_ (_sic etiam 87, 2 et H 36, 17. 145, 21. item G 86,
12--sed_ elegantiam _10, 3 x_).

6 laudes (_a. c._) _H_.

11 is _S_: his _HG et_ (_ubi_ ex[ⱶ/ı]ſ) _S^{c}_.

12 qui _HS_: q[ı/u],ín _S_ (_id est_ quin _S_, qui in _S^{c}_), & qui
_G_.

16 est: esse (e̅e̅ _GS_) _x_. | rebus _om. S_ (_suppl. S^{2}_).

18 ratione (-nē _S_) _x_.

19 est: & _x_. pythmo _x_ (_sed supra S^{c}_ ꝉ rithmo). | pedem motus
_H_, pedū motus _GS_ (s. metricorum _supra add. S^{c}_). | at: ut _x_.

23 suae (suę _GS_) _x_. | iocunditatem (_sic_) _semel H_ (_semper SEG_).

25 stillarum _ante corr. H_ (_ut 230, 11 H, qui_ staellae _232, 8_).

26 trigonis _GS_: tridonis _H_. | et g. de visu: a g. divisus _x_.

27 logos opticos _x_ | appellat᷎ _H_ = apellat᷑ _S_, appellatur _G_.

* * * * *

Page 9

multae res vel omnes communes sunt dumtaxat ad
disputandum. operum vero ingressus, qui manu ac tractationibus
ad elegantiam perducuntur, ipsorum sunt qui
proprie una arte ad faciendum sunt | instituti. ergo satis (5)
abunde videtur fecisse qui ex singulis doctrinis partes et 5
rationes earum mediocriter habet notas eas quae necessariae
sunt ad architecturam, uti si quid de his rebus et artibus
iudicare et probare opus fuerit ne deficiat. quibus vero
natura tantum tribuit sollertiae acumi|nis memoriae ut (10)
possint geometriam astrologiam musicen ceterasque disciplinas 10
penitus habere notas, praetereunt officia architectorum
et efficiuntur mathematici. itaque faciliter contra
eas disciplinas disputare possunt, quod pluribus telis disciplinarum
sunt armati. hi autem inveniuntur raro, ut
| aliquando fuerunt Aristarchus Samius, Philolaus et Archytas 15
Tarentini, Apollonius Pergaeus, Eratosthenes Cyrenaeus,
Archimedes et Scopinas ab Syracusis, qui multas res
organicas et gnomonicas numero naturalibusque rationibus
inventas atque explicatas posteris reliquerunt.

17 | Cum ergo talia ingenia ab naturali sollertia non 20
passim cunctis gentibus sed paucis viris habere concedatur,
officium vero architecti omnibus eruditionibus debeat esse
exercitatum, et ratio propter amplitudinem rei permittat
non iuxta necessitatem summas sed etiam mediocres scientias
habere dis|ciplinarum, peto, Caesar, et a te et ab is =11=
qui ea volumina sunt lecturi, ut si quid parum ad regulam 26
artis grammaticae fuerit explicatum ignoscatur. namque
non uti summus philosophus nec rhetor disertus nec grammaticus
summis rationibus | artis exercitatus sed ut architectus (5)

2 ac: aut _x_.

5 ex _om. S_ (_sed supra suppl._ in _S^{c}_).

8 deficiat _S^{c}_: -tur _x_ (_cf. p. 184, 14. 132, 20 etc._).

15 phy(i _S_)lolaus _x_. | architas _GS_.

17 ab _HG_: a _H^{c}S(G^{c})_

18 organicas gnomonicas _G et_ (_ips. corr._) _H S^{c}_ (= _L_),
organicas gnominicas _H^{2}S_ (= _P. cf. not. ed. pr._).

20 ab _HG_: ac _S_ (_ubi_ naturali＜s＞ _S^{c}_).

22 deb& _S_.

24 non ＜summas sed etiam iuxta necessitatem＞ mediocres _in ras.
S^{c}_.| mediocris _H_.

25 peto: Pro eo _S_ (_ubi post_ lecturi _add. S^{c}_ expostulo). | is:
his _x_.

* * * * *

Page 10

is litteris imbutus haec nisus sum scribere. de
artis vero potestate quaeque insunt in ea ratiocinationes
polliceor, uti spero, his voluminibus non modo aedificantibus
sed etiam omnibus sapientibus cum maxima auctoritate
me sine dubio praestaturum. 5

II | Architectura autem constat ex ordinatione, quae graece (10)
ταξιϲ dicitur, et ex dispositione, hanc autem Graeci διαθεϲιν
vocitant, et eurythmia et symmetria et decore et
distributione, quae graece οικονομια dicitur.

2 Ordinatio est modica membrorum operis commoditas 10
| separatim universaeque proportionis ad symmetriam comparatio. (15)
haec componitur ex quantitate, quae graece
ποϲοτηϲ dicitur. quantitas autem est modulorum ex ipsius
operis ＜membris＞ sumptio e singulisque membrorum partibus
universi operis conveniens effectus. 15

| Dispositio autem est rerum apta conlocatio elegansque (20)
e compositionibus effectus operis cum qualitate. species
dispositionis, quae graece dicuntur ιδεαι, sunt hae, ichnographia
orthographia scaenographia. ichnographia est
circini regulaeque modice continens usus, e qua capiuntur 20
forma|rum in solis arearum descriptiones. orthographia (25)
autem est | erecta frontis imago modiceque picta rationibus =12=
operis futuri figura. item scaenographia est frontis
et laterum abscedentium adumbratio ad circinique centrum
omnium linearum responsus. hae nascuntur ex cogitatione 25
et inventione. | cogitatio est cura, studii plena et industriae (5)
vigilantiaeque, effectus propositi cum voluptate.

1 is: his _x_.

7 taxis _x_. | diathesin _x_.

8 eyrithmia (_sic_) _HSG_ (_sed infra p. 12, 9_ eurithmia _omnes_).

9 oeconomia _x_.

11 proportiones _H_: -nis _S_, proporticionis (_sic_) _G_.

13 possotes _HS_, posotis _G_.

14 membris _om. x_. | sumptio. e singulis que _HG_: sumptione.
sinġu̇larisque _S_ (sumptio^{n}e singulisque _G^{c}_), _cui sc. in marg.
adscripsit S^{c}_ in singulis.

16 eligans _x_ (_praeter S_) et _sic 103, 10_ (_pr. S_). _145, 23. 155,
1_ (_pr. S_). _173, 20. 173, 24_ (_pr. S_). _175, 4. 178, 21_ (_pr.
E_). _182, 25_ (_pr. E^{c}_). _item H 160, 13_ (_ubi_ ele- _GS_). _sed_
eleg. _x 13, 15. 13, 16, 15, 24. 23, 20_ (_pr. S_). _46, 2. 244, 10._

17 e _om. x_.

18 ideae (-ę _S_) _x_.

20 equa _G_: aequa _H_, ęqua _SG^{c}_.

21 solis _G_: soliis _HS_.

* * * * *

Page 11

inventio autem est quaestionum obscurarum explicatio
ratioque novae rei vigore mobili reperta. hae sunt terminationes
dispositionum.

3 Eurythmia est venusta species commodusque in compo|sitionibus (10)
membrorum aspectus. haec efficitur cum 5
membra operis convenientis sunt altitudinis ad latitudinem,
latitudinis ad longitudinem et ad summam omnia respondent
suae symmetriae.

4 Item symmetria est ex ipsius operis membris conveniens
| consensus ex partibusque separatis ad universae 10 (15)
figurae speciem ratae partis responsus. uti in hominis
corpore e cubito pede palmo digito ceterisque particulis
symmetros est eurythmiae qualitas, sic est in operum perfectionibus.
et primum in aedibus sacris aut e columnarum
crassitudi|nibus aut triglypho aut etiam embate, 15 (20)
sed et ballistae e foramine ＜et＞ quod Graeci περιτρητον
vocitant, navis interscalmio, quod διαπηγμα dicitur, item
ceterorum operum e membris invenitur symmetriarum
ratiocinatio.

5 Decor autem est emendatus operis aspectus probatis 20
| rebus compositi cum auctoritate. is perficitur statione, (25)
quod graece θεματιϲμωι dicitur, seu consuetudine aut
natura. statione, cum Iovi Fulguri et Caelo et Soli et
Lunae aedi|ficia subdiu hypaethraque constituentur. horum =13=
enim deorum et species et effectus in aperto mundo atque 25
lucenti praesentes videmus. Minervae et Marti et Herculi
aedes doricae fient. his enim diis propter virtutem sine
deliciis aedificia | constitui decet. Veneri Florae Proserpinae (5)
Fonti Lumphis corinthio genere constitutae aptas

6 convenientia _x_.

7 respondent _G_: -deant _HS_.

11 ratę _GS_: latę _H_.

15 embatere ballistae (balistę _H^{c}GS_) foramine quod graeci (greci
_G_) peritreton _x_.

17 navibus _x_. | quae (quę _GS_) dipheciaca _x_.

22 thematismo _x_.

24 sub divo hyphetraque (hip̄hetraque _S_, hypethraque _G_) _x_ (_cf.
p. 124, 2_). | constituentur _HS_: -untur _G_.

26 videmus _GS^{c}_: vidimus _HS_.

28 di(e _SG^{c}_)liciis _x_.

29 fontycum phys _H_, fonty cūphys _S_ (_ubi supra_ ı. nīphıs),
fonticym phis _G_ (phys _G^{c}_).

* * * * *

Page 12

videbuntur habere proprietates, quod his diis propter teneritatem
graciliora et florida foliisque et volutis ornata
opera facta augere videbuntur iustum decorem. Iunoni
Dianae Libero Patri cete|risque diis qui eadem sunt similitudine (10)
si aedes ionicae construentur, habita erit ratio 5
mediocritatis, quod et ab severo more doricorum et ab
teneritate corinthiorum temperabitur earum institutio proprietatis.
6 ad consuetudinem autem decor sic exprimitur, cum
aedificiis interioribus ma|gnificis item vestibula convenientia (15)
et elegantia erunt facta. si enim interiora prospectus 10
habuerint elegantes, aditus autem humiles et inhonestos,
non erunt cum decore. item si doricis epistyliis
in coronis denticuli scalpentur aut in pulvinatis columnis
ionicis epistyliis exprimentur triglyphi, | translatis ex alia (20)
ratione proprietatibus in aliud genus operis offendetur 15
7 aspectus, alius ante ordinis consuetudinibus institutis. naturalis
autem decor sic erit, si primum omnibus templis
saluberrimae regiones aquarumque fontes in is locis idonei
eligentur in quibus fana constituantur, deinde maxime
| Aesculapio Saluti, quorum deorum plurimi medicinis aegri 20 (25)
curari videntur. cum enim ex pestilenti in salubrem locum =14=
corpora aegra translata fuerint et e fontibus salubribus
aquarum usus subministrabuntur, celerius convalescent.
ita efficietur uti ex natura loci maiores auctasque cum
dignitate | divinitas excipiat opiniones. item naturae decor 25 (5)
erit, si cubiculis et bybliothecis ab oriente lumina capiuntur,
balineis et hibernaculis ab occidente hiberno, pinacothecis
et quibus certis luminibus opus est partibus a
septentrione, quod ea caeli regio neque exclaratur neque

6 ab _HS: om. G_.

7 eorum _x_.

10 perfectus _x_ (_cf. p. 119, 25_).

13 sculpentur _x_. | aut in pulvinatis columnis et ionicis
episty(i _GS_)liis capitulis exprimentur triglyphis (_G_, triclyphis
_H_, tricliphis _S_) _x_.

16 alius: aliis _x_.

18 is: his _x_.

20 saluti et eorum deorum quorum pl. _x_.

25 opinionis _ante corr. H_.

27 balneis _x_. | pinacothi(e _S^{2}_)cis _S, ubi in m. solo calamo (ut
saepius = S^{2}) impressum legitur_ ubi pingitur.

* * * * *

Page 13

obscuratur solis cursu | sed est certa inmutabilis die perpetuo. (10)

8 Distributio autem est copiarum locique commoda dispensatio
parcaque in operibus sumptus cum ratione temperatio.
haec ita observabitur, si primum architectus ea 5
non quaeret quae non poterunt inveniri aut parari nisi
magno. | namque non omnibus locis harenae fossiciae nec (15)
caementorum nec abietis nec sappinorum nec marmoris
copia est, sed aliud alio loco nascitur, quorum comportationes
difficiles sunt et sumptuosae. utendum autem est 10
ubi non est harena fossicia, fluviatica aut marina lota,
inopiae quoque | abietis aut sappinorum vitabuntar utendo (20)
cupresso populo ulmo pinu, reliquaque his similiter erunt
9 explicanda. alter gradus erit distributionis, cum ad usum
patrum familiarum aut ad pecuniae copiam aut ad eloquentiae 15
dignitatem aedificia aliter disponentur. namque
aliter urbanas domos opor|tere constitui videtur, aliter (25)
quibus ex possessionibus rusti|cis influunt fructus, non item =15=
feneratoribus, aliter beatis et delicatis, potentibus vero
quorum cogitationibus respublica gubernatur, ad usum 20
conlocabuntur, et omnino faciendae sunt aptae omnibus
personis aedificiorum distributiones.

III | Partes ipsius architecturae sunt tres, aedificatio, gnomonice, (5)
machinatio. aedificatio autem divisa est bipertito,
e quibus una est moenium et communium operum in 25
publicis locis conlocatio, altera est privatorum aedificiorum
explicatio. publicorum autem distributiones sunt tres, e
qui|bus est una defensionis, altera religionis, tertia (10)
opportunitatis. defensionis est murorum turriumque et portarum
ratio ad hostium impetus perpetuo repellendos excogitata, 30
religionis deorum inmortalium fanorum aediumque sacrarum

4 cū (_supra add. ips._) _S_ (_unde rec._): _om. HG_

6 poterunt _G et_ (_in ras._) _S_: potuerunt _H_ (-rint _P^{c}v_).

11 lota _x_: loca (_L_) _G^{c}_.

13 reliqua que _H_ (-quaq⁊ _S_): reliquaq; quę _G_.

15 f. & ad p. _x_.

16 alte (-ae _a. r. H_) disp. _x_ (aliter _L_).

17 urbanas _HS_: -nos _G_. | construi _S_.

18 idem _x_.

25 e: ex _S_.

28 est una _HS_: una est _G_.

31 sacrorum _x_.

* * * * *

Page 14

conlocatio, opportunitatis communium locorum ad
usum publicum dis|positio, uti portus fora porticus balineae (15)
theatra inambulationes ceteraque quae isdem rationibus in
publicis locis designantur.

2 Haec autem ita fieri debent ut habeatur ratio firmitatis 5
utilitatis venustatis. firmitatis erit habita ratio, cum fuerit
| fundamentorum ad solidum depressio et quaque e materia (20)
copiaram sine avaritia diligens electio, utilitatis autem,
cum emendata et sine inpeditione usus locorum dispositio
et ad regiones sui cuiusque generis apta et commoda 10
distributio, venustatis vero cum fuerit operis species grata
et elegans | membrorumque commensus iustas habeat symmetriarum (25)
ratiocinationes.

IV In ipsis vero moenibus ea erunt principia. primum
electio loci saluberrimi. is autem erit excelsus et non 15
ne|bulosus non pruinosus regionesque caeli spectans neque =16=
aestuosas neque frigidas sed temperatas, deinde si vitabitur
palustris vicinitas. cum enim aurae matutinae cum
sole oriente ad oppidum pervenient et his ortae nebulae
adiun|gentur spiritusque bestiarum palustrium venenatos 20 (5)
cum nebula mixtos in habitatorum corpora flatu spargent,
efficient locum pestilentem. item si secundum mare erunt
moenia spectabuntque ad meridiem aut occidentem non
erunt salubria, quod per aestatem caelum meridianum sole
exoriente | calescit meridie ardet, item quod spectat ad 25 (10)
occidentem sole exorto tepescit meridie calet vespere fervet.
2 igitur mutationibus caloris et refrigerationis corpora quae
in his locis sunt vitiantur. hoc autem licet animadvertere
etiam ex is quae non sunt animalia. in cellis enim
vinariis tectis | lumina nemo capit a meridie nec ab occidente 30 (15)

2 uti _HS_: ut _G_. | balinea _H_, balnea _H^{c}SG_

3 hisdem _x_.

4 locis _G et_ (_supra lin. ips. add._) _S_: _om. H_.

7 et _om. x, ubi pro_ depressio (deprạ̇esio _H_) quaque _HG in rasura
sic_ dispositio & cū erit _libere ut solet ipse corrigit S_.

9 cum _om. x_. | usu _x_.

12 ẹ̇membrorūq; _H^{c}_ = membrorumque _G_ (membrorum _S, qui om._ que).

14 ea (_ante corr._) _om. G_.

17 si: sic _x_.

24 quod _HS_: quia _G_.

28 vitiantur: _sic x_.

29 is: his _x_.

* * * * *

Page 15

sed a septentrione, quod ea regio nullo tempore
mutationes recipit sed est firma perpetuo et inmutabilis.
ideo etiam ea granaria quae ad solis cursum spectant
bonitatem cito mutant, obsoniaque et poma quae non in
ea parte caeli ponuntur quae | est aversa a solis cursu, 5 (20)
3 non diu servantur. nam semper calor cum excoquit e
rebus firmitatem et vaporibus fervidis eripit exsugendo
naturales virtutes, dissolvit eas et fervore mollescentes
efficit inbecillas. ut etiam in ferro animadvertimus, quod
quamvis natura sit durum, in fornacibus ab | ignis vapore 10 (25)
percalefactum ita mollescit uti in omne genus formae
faciliter fabricetur, et idem cum molle et candens refrigeretur,
tinctum frigida redurescit et restituitur in antiquam
4 proprietatem. licet etiam considerare haec ita esse
ex eo quod aestate non solum in pestilentibus locis sed 15
| etiam in salubribus omnia corpora calore fiant inbecilla, (30)
et | per hiemem etiam quae pestilentissimae sint regiones =17=
efficiantur salubres ideo quod a refrigerationibus solidantur.
non minus etiam quae ab frigidis regionibus corpora traducuntur
in calidas, non possunt durare sed dissolvuntur, 20
quae | autem ex calidis locis sub septentrionum regiones (5)
frigidas, non modo non laborant inmutatione loci valetudinibus
5 sed etiam confirmantur. quare cavendum esse
videtur in moenibus conlocandis ab is regionibus quae
caloribus flatus ad corpora hominum possunt spargere. 25
namque e principiis, | quae Graeci ϲτοιχεια appellant, ut (10)
omnia corpora sunt composita, id est e calore et umore,
terreno et aere, ita mixtionibus naturali temperatura figurantur

2 mutationis _ante corr. H_.

3 ea: & _x_.

6 e rebus: aeribus _x_.

7 exugendo _HSG^{c}_ (exsugendo _GS^{c}_).

11 inomni genus _H et_ (_ante corr.^{2}_) _S_.

13 redurescat et restituatur _x_.

22 valitudinibus (_hic_) _x_ (_sed_ val&udo _solus H 32, 23 ubi_ valit.
_SLP vlchEG_).

24 is: his _x_. | quae caloribus (_sic_) _x_ (a cal. _L_).

26 e (princ.) _om. x_. | stoechia _x_.

27 ecalore _HS_: acalore _G_. | [h/u]more _H^{c}_, humore _GS_. _ita
saepius, ut H^{c}, et_ ([ⱶ/u]more) _G^{c}--pro_ umore (umido _etc._)
_x_. humore _etc. semper SPL, haud raro etiam HG_.

28 ita: & ita _x_ (eṭ _del. G^{c}_).

* * * * *

Page 16

omnium animalium in mundo generatim qualitates.
6 ergo in quibus corporibus cumque exsuperat e principiis
calor, tunc interficit dissol|vitque cetera fervore. haec (15)
autem vitia efficit fervidum ab certis partibus caelum,
cum insidit in apertas venas plus quam patitur e mixtionibus 5
naturali temperatura corpus. item si umor occupavit
corporum venas inparesque eas fecit, cetera principia
ut a liquido corrupta diluuntur et dissol|vuntur compositionibus (20)
virtutes. item haec e refrigerationibus umoris
ventorum et aurarum infunduntur vitia corporibus. non 10
minus aeris etiamque terreni in corpore naturalis compositio
augendo aut minuendo infirmat cetera principia,
terrenum cibi plenitate, aer gravitate caeli. |

7 Sed si qui voluerit diligentius haec sensu percipere, =18=
animadvertat attendatque naturas avium et piscium et 15
terrestrium animalium, et ita considerabit discrimina temperaturae.
aliam enim mixtionem habet genus avium,
aliam | piscium, longe aliter terrestrium natura. volucres (5)
minus habent terreni, minus umoris, caloris temperate,
aeris multum. igitur levioribus principiis compositae facilius 20
in aeris impetum nituntur. aquatiles autem piscium
naturae quod temperatae sunt a calido plurimoque et
aeris et terreni sunt | compositae sed umoris habent oppido (10)
quam paulum, quo minus habent e principiis umoris in
corpore, facilius in umore perdurant, itaque cum ad terram 25
perducuntur, animam cum aqua relinquunt. item terrestria
quod e principiis ab aere caloreque sunt temperata
minusque habent terreni plurimum|que umoris, quod abundant (15)
umidae partes, non diu possunt in aqua vitam tueri.
8 ergo si haec ita videntur quemadmodum proposuimus et 30

1 qualitatis _ante corr. H_.

2 cumque _Nohl_: cum _x_ (_cf. p. 232, 21_). | exuperatae _H_ =
exsuperat e _GS_.

4 certis: cae(ę _GS_)teris _x_.

8 ut aliquida _H_, ut liquida _G_, aut aliquida _S_. | con(m
_GS_)positionibus (-ibꝰ) _sic x_.

13 terrena _x_.

14 si qui _x_ (si quis _in ras. S, unde G^{c}, sed_ si qui _in marg.
S^{2}_).

15 attendat: tendat _HS_, intendat _G_.

16 considerabit _GS_: -uit _H_.

19: temperate _G_, -tae _H_ (-ti _S_).

22 plurimum(-ū _S_)que ex _x_.

* * * * *

Page 17

e principiis animalium corpora composita sensu percipimus
et e superationibus aut defectionibus ea laborare dissolvique
iudicamus, non dubitamus quin dili|gentius quaeri (20)
oporteat uti temperatissimas caeli regiones eligamus, cum
quaerenda fuerit in moenium conlocationibus salubritas. 5
9 itaque etiam atque etiam veterem revocandam censeo
rationem. maiores enim pecoribus immolatis quae pascebantur
in is locis quibus aut oppida aut castra stativa
| constituebantur, inspiciebant iocinera, et si erant livida et (25)
vitiosa primo, alia immolabant dubitantes utrum morbo 10
an pabuli vitio laesa essent. cum pluribus experti erant
et probaverant integram et solidam naturam iocinerum ex
aqua | et pabulo, ibi constituebant munitiones, si autem =19=
vitiosa inveniebant, iudicium transferebant item humanis
corporibus pestilentem futuram nascentem in his locis 15
aquae cibique copiam, et ita transmigrabant et mutabant
10 regiones quaeren|tes omnibus rebus salubritatem. hoc autem (5)
fieri uti pabulo ciboque salubres proprietates terrae videantur,
licet animadvertere et cognoscere ex agris Cretensium
qui sunt circa Pothereum flumen, quod est Cretae 20
inter duas civitates Gnoson et Gortynam. dextra enim
et sinistra eius fluminis | pascuntur pecora, sed ex his quae (10)
pascuntur proxime Gnoson ＜lienosa＞ sunt, quae autem ex
altera parte proxime Gortynam, non habent apparentem
splenem. unde etiam medici quaerentes de ea re invenerunt 25
in his locis herbam, quam pecora rodendo inminuerunt
lienes. ita eam herbam colli|gendo curant lienosos (15)
hoc medicamento, quod etiam Cretenses αϲπληνον

2 esuperationibus _x_ (_i. e._ e sup. = _64, 3 cf._ exuperat =
exsuperat _17, 14_).

6 censeo _GS_: cens& _H_.

8 is: his _x_.

14 iudicio transferebant. Idem in humanis _x_.

18 (terrę) habere _supra add. S^{c}_.

20 pothereum (-ū _G_) _HG_: potherū _S_.

21 (24) corty(i _GS_)nam _x_.

23 Gnoson ＜lienosa＞ sunt, quae autem: gnoson(. _GS_) si quae (que _G_,
quę _S_) autem _x_ (_ubi ad_ gnoson˸ _in marg. S^{c}_ ˸splenem habent,
_ut rec., inepte_).

24 proxime _G_ (_S^{2}_): -ma _HS(G^{c})_.

26 rudendo _HG_ (rodendo _S_, radendo _G^{c}_).

27 lienosus _H_.

28 asplenon _x_.

* * * * *

Page 18

vocitant. ex eo licet scire cibo atque aqua proprietates
locorum naturaliter pestilentes aut salubres esse.

11 Item si in paludibus moenia constituta erunt, quae
paludes secundum mare fuerint, spectabuntque ad septentrio|nem (20)
aut inter septentrionem et orientem, eaeque paludes 5
excelsiores fuerint quam litus marinum, ratione videbuntur
esse constituta. fossis enim ductis fit aquae exitus
ad litus, et mare tempestatibus auctum in paludes redundantia
motionibus concitata amarique mixtionibus non
patitur bestia|rum palustrium genera ibi nasci, quaeque de 10 (25)
superioribus | locis natando proxime litus perveniunt, =20=
inconsueta salsitudine necantur. exemplar autem huius rei
Gallicae paludes possunt esse quae circum Altinum Ravennam
Aquileiam aliaque quae in eiusmodi locis municipia
sunt proxima paludi|bus, quod his rationibus habent 15 (5)
12 incredibilem salubritatem. quibus autem insidentes sunt
paludes et non habent exitus profluentes neque per flumina
neque per fossas, uti Pomptinae, stando putescunt et
umores graves et pestilentes in his locis emittunt. item
in Apulia oppidum Salpia vetus, quod | Diomedes ab Troia 20 (10)
rediens constituit sive quemadmodum nonnulli scripserunt
Elpias Rhodius, in eiusmodi locis fuerat conlocatum, ex
quo incolae quotannis aegrotando laborantes aliquando
pervenerunt ad M. Hostilium ab eoque publice petentes
impetraverunt ut is idoneum locum ad moenia trans|ferenda 25 (15)
conquireret eligeretque. tunc is moratus non est, sed
statim rationibus doctissime quaesitis secundum mare mercatus
est possessionem loco salubri ab senatuque populoque

7 fit _G_: _om. HS_.

8 mare … aucto _H_ (auctum _Ussing_), mari … aucto _GS_. | paludis _HS_
(-des _G_).

9 concitata marique (marisque _GS_) _x_.

14 aquilegiam _x_.

17 per (fl.) _GS^{c}_: _om. H et ante ips. corr. S_.

18 pomptinae _H_: pomtinę _GS_. | putescunt: _sic x_ (putrescunt _L.
cf. Lachmann ad Lucr. p. 188, Keil ad Varr. p. 90_). putṛescunt (_sic_)
_male corr. Plin. Aug. 11, 277--non 12, 96_.

20 diomedis _H_.

22 elphias _x_.

23 quod annis (_semper_) _H_ (_ut_ quod _pro_ quot).

24 m̄ _H_, M. _S_, marcū _G_.

25 ut his _HS_, uti his _G_.

26 elegeret quae _H_.

* * * * *

Page 19

Romano petiit ut liceret transferre oppidum, constituitque
moenia et areas divisit nummoque sestertio
singulis | municipibus mancipio dedit. his confectis lacum (20)
aperuit in mare et portum e lacu municipio perfecit.
itaque nunc Salpini quattuor milia passuum progressi ab 5
oppido veteri habitant in salubri loco.

V Cum ergo his rationibus erit salubritatis moenium
con|locandorum explicatio regionesque electae fuerint fructibus (25)
ad alendam civitatem copiosae et viarum munitiones
aut opportunitates fluminum seu per portus marinae 10
subvectiones | habuerint ad moenia comportationes expeditas, =21=
tunc turrium murorumque fundamenta sic sunt
facienda uti fodiantur, si queat inveniri, ad solidum et in
solido, quantum ex amplitudine operis pro ratione videatur,
crassitudine ampliore | quam parietum qui supra terram 15 (5)
sunt futuri, et ea impleantur quam solidissima structura.
2 item turres sunt proiciendae in exteriorem partem, uti
cum ad murum hostis impetu velit adpropinquare, a turribus
dextra ac sinistra lateribus apertis telis vulneretur.
curandumque maxime videtur ut | non facilis aditus sit ad 20 (10)
oppugnandum murum, sed ita circumdandum ad loca praecipitia
et excogitandum uti portarum itinera non sint
directa sed scaeva. namque cum ita factum fuerit, tum
dextrum latus accedentibus quod scuto non erit tectum
proximum erit muro. conlocanda autem | oppida sunt non 25 (15)
quadrata nec procurrentibus angulis sed circumitionibus,
uti hostis ex pluribus locis conspiciatur. in quibus enim
anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod angulus
3 magis hostem tuetur quam civem. crassitudinem autem
muri ita faciendam censeo uti armati homines supra | obviam 30 (20)

1 romano _GS_, ṝ _H_. | petiit _S(G^{c})_ = petit _HG_.

5 passus _x_ (_cf. p. 27, 4. 203, 4. al. p. 251, 1_).

6 veteri _HS_: -re _G_ (_ut x 33, 14_). | in _HS: om. G_.

7 inmoe(ę _S_)nium con(l _GS_)locandorum _x_ (_cf. p. 17, 8. 18, 21.
108, 15_).

11 subvectionis (_pro_ -nes) _S^{c}_ (_ut L_) | habuerit _x_.

13 queant _x_.

14 videatur _G_: -antur _HS_.

19 vulneretur _G^{c}_: -rentur _x_.

23 tum _H_: dum _G_, tunc _S_.

26 circuitionibus _x_.

28 quod _S(G^{c})_: quo _HG_.

29 tuetur _HS_: tueatur _G_.

* * * * *

Page 20

venientes alius alium sine inpeditione praeterire possint.
tum in crassitudine perpetuae taleae oleagineae ustilatae
quam creberrime instruantur, uti utraeque muri frontes
inter se, quemadmodum fibulis, his taleis conligatae aeternam
habeant firmitatem. namque ei materiae nec caries 5
| nec tempestates nec vetustas potest nocere, sed ea et in (25)
terra obruta et in aqua conlocata permanet sine vitiis
utilis sempiterno. itaque non solum in muro sed etiam
in substructionibus quique parietes murali crassitudine
erunt faciundi hac ratione religati non cito vitiabuntur. 10
4 intervalla | autem turrium ita sunt facienda ut ne longius =22=
sit alia ab alia sagittae missionis, uti si qua oppugnetur,
tum a turribus quae erunt dextra ac sinistra scorpionibus
reliquisque telorum missionibus hostes reiciantur. etiamque
contra in|teriora turrium dividendus est murus intervallis 15 (5)
tam magnis quam erunt turres, ut itinera sint
interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro
fixa. hostis enim si quam partem muri occupaverit, qui
repugnabunt rescindent et si celeriter administraverint,
non patientur reliquas partes tur|rium murique hostem 20 (10)
penetrare, nisi se voluerit praecipitare. turres itaque
5 rotundae aut polygoniae sunt faciendae. quadratas enim

2 tum: dum _x_. | taleae: tabulae _x_.

3 creberrimae _H_ = -me (_adv. sine unc._) _GS_.

5 neceſ̣ſ̣^{c}arieſ _H^{c}_, ne[.c/c̣] aries _G^{c}_, neccaries _S_.

6 tempestates _HS_: -tas _G_.

7 permanet _G_: -nent _H et_ (_ubi_ utiles) _S_.

12 sagitta emissionis _x_.

13 ac _om. x_ (_ut 29, 5_).

14 hostis _a. c. H_.

15 inferiores _x_.

22 rutundae _H, qui sic--item_ rutunditas, rutundare,
rutundatio--_semper solus_ (_raro sequente uno L, ut p. 208, 6. 243,
26. 271, 14_). _scil. e 37 locis_ (_ind. Nohl._) _corrigendo litt._
u _in_ o _mutatur his septem 22, 11. 13. 66, 2. 4. 79, 4. 94, 4.
6_. r&undationi _legitur 25, 26_ (_cf. ital._ ritondo). _at_ (_sine
corr., ut videtur_) o _non legitur nisi duobus 29, 2 et 264, 6_.
alteratutunditatis _H 252, 13 ut repetunt L et P_ (_l--sed corr. c_)
_ex H, ita ex antiquiore fonte G_ (_qui, ut EPS, ipse numquam habet_
ru-) _sic scribens_ altera rotutunditatis. _sic etiam in antiquissimo
Plinii Augiensi semper_ ru- _11, 275. 12, 127. 13, 47. 14, 30_ (_sed
11, 58_ rotonditatum _sic_!) _etc. item cod. Marcianus SRR. et Lucretii
vett. cf. Lachmann ad Lucr. 2, 402. Keil ad Cat. p. 43 et ad Varr. p.
6_. | poly(i _S_)gonea _x_.

* * * * *

Page 21

machinae celerius dissipant, quod angulos arietes tundendo
frangunt, in rotundationibus autem uti cuneos ad centrum
adigendo laedere non possunt. item munitiones | muri (15)
turriumque aggeribus coniunctae maxime sunt tutiores,
quod neque arietes neque suffossiones neque machinae 5
6 ceterae eis valent nocere. sed non in omnibus locis est
aggeris ratio facienda nisi quibus extra murum ex alto
loco plano pede accessus fuerit ad moenia oppugnanda.
itaque in eius|modi locis primum fossae sunt faciendae (20)
latitudinibus et altitudinibus quam amplissimis, deinde 10
fundamentum muri deprimendum est intra alveum fossae
et id extruendum est ea crassitudine ut opus terrenum
7 facile sustineatur. item interiore parte substructionis fundamentum
distans ab exte|riore introrsus amplo spatio ita (25)
uti cohortes possint quemadmodum in acie instructae ad 15
defendendum supra latitudinem aggeris consistere. cum
autem fundamenta ita distantia inter se fuerint constituta,
tunc inter ea alia transversa, coniuncta exteriori et interiori
fundamento, pectinatim dis|posita, quemadmodum (30)
serrae dentes solent esse conlocentur. cum enim sic erit 20
factum, tunc ita oneris terreni magnitudo | distributa in =23=
parvas partes neque universa pondere premens poterit ulla
8 ratione extrudere muri substructiones. de ipso autem
muro e qua materia struatur aut perficiatur, ideo non est
praefiniendum quod in omnibus locis quas optamus co|pias, 25 (5)
eas non possumus habere. sed ubi sunt saxa quadrata
sive silex seu caementum aut coctus later sive crudus, his
erit utendum. non enim uti Babylone abundantes liquido
bitumine pro calce et harena ex cocto latere factum habent

2 cuneos _GS_: cuneus _H_.

3 munition＜is＞ _in ras. S_ (_ex_ -ibꝰ).

8 munia _x_.

12 est (ea) _HS: om. G_.

20: solentes se _G_, solventes se _HS(G^{c})_.

22 pondere _HS_: -ra _G_.

29 harena _H^{c}SG_ (_ut p. 14, 15. 19 x_): arena _H, qui ante corr.
sic saepius scripsit_ (_item G_), _sicut_ arenoso _HG 38, 1_. arenariis
_G 40, 18_. [h/a]rena _G^{c} 40, 1_. [h/a]renaria _H^{c} 40, 9. 43,
25_. [ⱶ/a]renę _G^{c} 41, 1_. [h/a]renę _H^{c} 41, 3_. [h/a]renosa
_H^{c} 43, 21 etc._ (harena _etc. semper S_). | ex: & _x_.

* * * * *

Page 22

murum, sic item possunt omnes regiones seu locorum pro|prietates (10)
habere tantas eiusdem generis utilitates uti ex
his comparationibus ad aeternitatem perfectus habeatur
sine vitio murus.

VI Moenibus circumdatis secuntur intra murum arearum 5
divisiones platearumque et angiportorum ad caeli regionem
| directiones. dirigentur haec autem recte, si exclusi erunt (15)
ex angiportis venti prudenter. qui si frigidi sunt laedunt,
si calidi vitiant, si umidi nocent. quare vitandum videtur
hoc vitium et advertendum ne fiat quod in multis civitatibus 10
usu solet venire. quemadmodum in insula Lesbo
oppidum | Mytilene magnificenter est aedificatum et eleganter, (20)
sed positum non prudenter. in qua civitate auster
cum fiat, homines aegrotant, cum corus, tussiunt, cum
septentrio, restituuntur in salubritatem sed in angiportis 15
et plateis non possunt consistere propter vehementiam
2 frigoris. ventus | autem est aeris fluens unda cum incerta (25)
motus redundantia. nascitur cum fervor offendit umorem
et impetus calefactionis exprimit vim spiritus flantis. id
autem verum esse ex aeolipilis aereis licet aspicere et de 20
latentibus caeli rationibus | artificiosis rerum inventionibus =24=
divinitatis exprimere veritatem. fiunt enim aeolipilae
aereae cavae. hae habent punctum angustissimum quo
aqua infunduntur conlocanturque ad ignem, et antequam

2 utilitatis _H_.

5 secuntur _H_: sequntur _G_ (sequuntur _SG^{c}_).

6 angiportuum (-uū) _x_ (_pro_ -tûm?). _cf. p. 26, 17. 22. 29, 23_
[plinthuum _H_ = plinthum _G 78, 3_].

7 de(i _G_)rectione(i _G_)s dirigentur. haec (Hęc _GS_) _x_.

10 avertendum _x_.

11 usu _HS_ usus _G_.

14 chorus (_ut infra_) _x_.

19 calfactionis (= fervoris _rec._) _Lorentzen_ (tactionis _olim ego,
cf._ impetu tangit _p. 189, 10 190, 1. 188, 8. 123, 27. 27, 19_):
factionis _x_ (= ἡ τῆϲ ζέϲεωϲ ῥύμη _apud Gal. XVI, 398 cf. G. Kaibel_:
_Hermes 20, 581_). | vim _x_: vi _S^{c}_. | flantis _Lor._ (φυϲοῦντοϲ
_Gal._): flatus _H et_ (_ante ras._) _S_, flatum _G_ (-ū _S^{c}_).

20 ex acolis aeris _H_, ex … ris _G_ (ex eolypylis aereis _in ras.
G^{c}_), ex eolis aereis _S_ (_ubi_ aereis _in ras. et in marg._ ꝉ
eolippilis _S^{c}_). _itaque_ ex eolis aeris _ante ras. GS_ (_corr. ex
p. 24, 2_).

23 quo aqua: quae qua _H_, quę aqua _GS_.

* * * * *

Page 23

calescant non habent ullum spiritum, | simul autem fervere (5)
coeperint, efficiunt ad ignem vehementem flatum. ita
scire et iudicare licet e parvo brevissimoque spectaculo
de magnis et inmanibus caeli ventorumque naturae rationibus.
3 ＜igitur venti si ex habitationibus＞ exclusi fuerint, 5
non solum efficient corporibus valentibus locum salubrem,
sed etiam si | qui morbi ex aliis vitiis forte nascentur, qui (10)
in ceteris salubribus locis habent curationes medicinae
contrariae, in his propter temperaturam exclusione ventorum
expeditius curabuntur. vitia autem sunt quae difficulter 10
curantur in regionibus quae sunt supra scriptae
haec, gravido, arteriace, | tussis, pleuritis, pthisis, sanguinis (15)
eiectio et cetera quae non detractionibus sed adiectionibus
curantur. haec ideo difficulter medicantur primum quod
ex frigoribus concipiuntur, deinde quod defatigatis morbo 15
viribus eorum, aer agitatus e ventorum agitationibus extenuatur
unaque a vitiosis | corporibus detrahit sucum et (20)
efficit ea exiliora. contra vero lenis et crassus aer, qui
perflatus non habet neque crebras redundantias, propter
inmotam stabilitatem adiciendo ad membra eorum alit 20
eos et reficit qui in is sunt inpliciti morbis.

4 | Nonnullis placuit esse ventos quattuor, ab oriente (25)
aequinoctiali solanum, a meridie austrum, ab occidente
aequinoctiali | favonium, ab septentrionibus septentrionem. =25=
sed qui diligentius perquisierunt tradiderunt eos esse octo, 25
maxime quidem Andronicus Cyrrestes, qui etiam exemplum

1 s. a. ut f. _x_ (ut _del. Stock_).

4 rationibus exclusi fuerint (_sine albo_) _x_ (_ex Gal XVI, 398 sic
lacunam, de qua v. not. ed. pr., certius explet G. Kaibel: Hermes 20,
582 cf. infra p. 26, 19_).

9 exclusiones _x_.

12 gravitudo arteria ca&ussis _H_, gravitudo arteriacę (-ce _S_) tussis
_GS_ (κόρυζα ἀρθρῖτιϲ? βήξ _Gal. XVI, 399_). _ubi gravitudo librariorum
est_ (_cf. Theod. Prisc. p. 515_) _ex forma_ gravido = gravedo _scil.
narium_ = κόρυζα _Cels. 4, 5 etc. de arteriaca autem passione i. e.
brancho vid. Paul. 3, 28 f. 39 Ven. 1528_ (_Gal. XIII, 4_) _quem citat
Simon Ian. s. v._ | pleuri(e _S_)tis tiphisis _x_.

16 e (ex _S_): est (_ex_ é) _H_, ē _G_ (ē ex _G^{c}_). | extenuabitur
_x_.

21 is: his _x_.

22 ventos _GS^{c}_: -tus _HS_.

24 ab septentrionali _x_ (_cf. ad p. 144, 26_).

* * * * *

Page 24

conlocavit Athenis turrim marmoream octagonon et in
singulis lateribus octa|goni singulorum ventorum imagines (5)
excalptas contra suos quosque flatus designavit, supraque
eam turrim metam marmoream perfecit et insuper Tritonem
aereum conlocavit dextra manu virgam porrigentem, 5
et ita est machinatus uti vento circumageretur et semper
contra flatum consisteret supraque | imaginem flantis venti (10)
5 indicem virgam teneret. itaque sunt conlocati inter solanum
et austrum ab oriente hiberno eurus, inter austrum
et favonium ab occidente hiberno africus, inter favonium 10
et septentrionem caurus, quem plures vocant corum, inter
septentrionem et solanum aquilo. hoc modo vi|detur esse (15)
expressum uti capiat numeros et nomina et partes unde
flatus certi ventorum spirent. quod cum ita exploratum
habeatur, ut inveniantur regiones et ortus corum sic erit 15
6 ratiocinandum. conlocetur ad libellam marmoreum amussium
mediis moenibus, aut locus ita expoliatur ad regula
et li|bellam ut amussium non desideretur, supraque eius (20)
loci centrum medium conlocetur aeneus gnomon indagator
umbrae, qui graece ϲκιαθηραϲ dicitur. huius antemeridiana 20
circiter hora quinta sumenda est extrema gnomonis umbra
et puncto signanda, deinde circino diducto ad punctum
quod est gno|monis umbrae longitudinis signum, ex eo a (25)
centro circumagenda linea rotundationis. itemque observanda
postmeri|diana istius gnomonis crescens umbra, et =26=
cum tetigerit circinationis lineam et fecerit parem 26

1 turrem _HG_ (-rim _S = G^{c}, ut v. 6 x_).

2 octagonon _HS_: octogonon _G_ (_item p. 29, 17. 23_) _sed 25, 4_
octagoni _x_.

3 excalpas _H_, exscaptas _G_, exsculp[n/a]s _S_. | quosque (_Faventini
cod. S p. 288, 18_): cuiusque _x_.

11 caurus _HS_: chaurus _G_.

13 numerus _x_ (-ros _S^{c}_).

16 libellum _HG^{c}_ (-lam _G et in ras._ -lā _S et G^{2} = v. 20_). |
marmoream _ante corr. H et supra S^{2}_. | amusium _HS_, hamusium _G_.

18 hamusium _HG_ (amusium _S_).

19 aeneos _H_.

20 sciotheres (ciotheres _S_) _x_. | ante meridianā c. horā quinta (-tā
_SG^{c}_) _x_.

21 (_non_ 23) gnominis _ante corr. S_.

23 ex eoque _x_.

24 ro(e _H_)tundationi _x_ (-ne _S^{c}_, -nis _G^{2}_).

25 gnominis _HS_.

26 tetiger& _HS_ (-rit _GS^{c}_).

* * * * *

Page 25

7 antemeridianae umbrae postmeridianam, signanda puncto. ex
his duobus signis circino decussatim describendum, et per
decussationem et | medium centrum linea perducenda ad (5)
extremum, ut habeatur meridiana et septentrionalis regio.
tum postea sumenda est sexta decima pars circinationis 5
lineae totius rotundationis, centrumque conlocandum in
meridiana linea qua tangit circinationem, et signandum
dextra ac sinistra in circinatione | et meridiana et (10)
septentrionali parte. tunc ex signis his quattuor per centrum
medium decussatim lineae ab extremis ad extremas circinationes 10
perducendae. ita austri et septentrionis habebitur
octavae partis designatio. reliquae partes dextra tres ac
sinistra tres aequales his distribuendae sunt | in tota (15)
rotundatione, ut aequales divisiones octo ventorum designatae
sint in descriptione. tum per angulos inter duas ventorum 15
regiones et platearum et angiportorum videntur debere
8 dirigi descriptiones. is enim rationibus et ea divisione
exclusa erit ex habitationibus et vicis ventorum vis | molesta. (20)
cum enim plateae contra directos ventos erunt
conformatae, ex aperto caeli spatio impetus ac flatus 20
frequens conclusus in faucibus angiportorum vehementioribus
viribus pervagabitur. quas ob res convertendae
sunt ab regionibus ventorum directiones vicorum, uti advenientes
ad angulos | insularum frangantur repulsique dissipentur. 25 (25)

9 Fortasse mirabuntur i qui multa ventorum nomina
noverunt, quod a nobis expositi sunt tantum octo esse
venti. si autem animadverterint orbis terrae circumitionem

2 (10, _etiam 28, 25. 29, 15_) decusatim _x_.

3 decusationē _HS_ (decussacionē _G_).

4 septentrionales _H_.

5 tum _HS_: tunc _G_.

7 qua&angit _H_ (quę t. _GS_).

12 dextra ac sinistra tres aequales et tres his _x_.

16 debere _G_: -ri _HS_ (_cf. 134, 23_).

17 is: his _x_.

18 excluserit _H_ (-sa erit _GS_). | vis molesta _HS_: molesta vis _G_.

19 derectos _x_. | ventus _HS_ (-tos _G_).

23 ad (_pro_ ab) regionibus _HG_ (a reg. _S_). | derectiones _HS_ (_non
G_).

26 i (ei): hi (hi≣ _H_) _x. cf. p. 117, 17. 217, 3_.

28 venti _G(S^{c})_: ventis _H_, -tos _S_. | animadverterint _HS_:
adverterint _G_. | circum(-ū _S_)itionē _HS_: circuitionē _G_.

* * * * *

Page 26

per solis | cursum et umbras gnomonis aequinoctiales et =27=
inclinationem caeli ab Eratosthene Cyrenaeo rationibus
mathematicis et geometricis methodis esse inventam ducentorum
quinquaginta duum milium stadium, quae fiunt
passuum C̅C̅C̅X̅V̅ milia, | huius autem octava pars quam 5
ventus tenere videtur est triciens nongenta triginta septem
milia et passus quingenti, non debebunt mirari si in tam
magno spatio unus ventus vagando inclinationibus et recessionibus
10 varietates mutatione flatus faciat. itaque dextra
et sinistra austrum leuconotus | et altanus flare solet, 10
africum libonotus et subvesperus, circa favonium argestes
et certis temporibus etesiae, ad latera cauri circias et
corus, circa septentrionem thracias et gallicus, dextra ac
sinistra aquilonem supernas et caecias, circa solanum
carbas et certo tempore ornithiae, euri vero medias | partes 15
tenentis in extremis eurocircias et volturnus. sunt autem
et alia plura nomina flatusque ventorum e locis aut fluminibus
11 aut montium procellis tracta. praeterea aurae
matutinae, qua sol cum emergit de subterranea parte versando
pulsat aeris umorem et impetu scandendo profundens 20
ex|primit aurarum antelucano spiritu flatus. qui =28=
cum exorto sole permanserunt, euri venti tenent partes,
et ea re quod ex auris procreatur ab Graecis ευροϲ videtur

1 gnominis _HS_. | ae(e _S_)quinoctialis _x_.

2 inclinatione _x_ (-nē _G^{c}_). | erat(h _G_)osthenin _HG_
(eratostene _SG^{c}_).

3 methodiis _H(G^{c})_, -dus _GS_.

4 stadium _HG_: -diorum _S(G^{c})_.

5 passus _x_. | trecenties et decies quinquaginta milia _x_ (_cf. Plin.
2, 247_).

6 triciens _HG_: -cies _S_.

9 varietatis _ante corr. G_ (_non HS_).

11 subvesperos _x_. | ergastes _x_.

12 aet | thestae (aetthestę _G_) _HG_ (ethesie _SG^{c}_). | chauri _x_.
| circlas _H(S)_, circ(t _G_)ius _GS^{c}_ (ī aꝉ cirglas _G^{c} in
marg._).

15 ornitiae _H_ (-tię) _S_, -thiae _G_ (-t[ⱶ/ı]ę) _S^{c}_ (-ciae
_G^{c}_).

16 tenentes _x_. | euri cert(c _S_)ias _HS_, euri circias _GS^{c}_. |
uol[.tur/ṇus] _HS_ (vulturnus _G_). _servavi_ (_cf. H 158, 5. 160, 23_)
uo- _pro_ uu- _in solis nom. propriis cf. p. 30, 15. 45, 16. frequens
enim in H litt._ u _et_ o _confusio in nom. sg. praecipue decl. II_
-os: _itaque et_ -uos _velut 161, 7. 190, 16. 205, 3. 230, 24 etc._.

19 qua: quas _x_.

20 profundens: prudens _HG_ (procedens _in ras. S et_ -p[.ce/rụ]dens
_G^{c}_, prodens _e^{c}_).

23 ab _HG_: a _S_. | aurus _x_.

* * * * *

Page 27

esse appellatus crastinusque dies propter auras matutinas
αυριον fertur esse | vocitatus. sunt autem nonnulli (5)
qui negant Eratosthenem potuisse veram mensuram orbis
terrae colligere. quae sive est certa sive non vera, non
potest nostra scriptura non veras habere terminationes 5
12 regionum unde spiritus ventorum oriuntur. ergo si ita
est, tantum erit uti non certam mensurae | rationem sed (10)
aut maiores impetus aut minores habeant singuli venti.

Quoniam haec a nobis sunt breviter exposita, ut facilius
intellegantur visum est mihi in extremo volumine 10
formas, sive uti Graeci ϲχηματα dicunt, duo explicare, unum
ita de|formatum ut appareat unde certi ventorum spiritus (15)
oriantur, alterum quemadmodum ab impetu eorum aversis
directionibus vicorum et platearum evitentur nocentes flatus.
erit autem in exaequata planitie centrum ubi est littera A, 15
gnomonis autem antemeridiana umbra ubi est B, et a
centro ubi est A | diducto circino ad id signum umbrae (20)
ubi est B, circumagatur linea rotundationis. reposito
autem gnomone ubi antea fuerat, expectanda est dum decrescat
faciatque iterum crescendo parem antemeridianae 20
umbrae postmeridianam tangatque lineam rotundationis
ubi erit littera C. tunc a signo ubi | est B et a signo ubi (25)
est C circino decussatim describatur ubi erit D, deinde
per decussationem ubi est D et centrum perducatur linea
ad extremum, in qua linea erunt litterae | E et F. haec =29=
linea erit index meridianae et septentrionalis regionis. 26

2 aurion _x_. | autem _HS_: enim _G_.

3 eratostenem (_H_, -ē _GS_) _x_.

10 intelle(i _G^{c}, ut 104, 19. 111, 4. 252, 16. 263, 5_)gatur _x_.

11 formā _x_. | sch(sc _S_)emata _x_ | explicare _HG_: explanare _S_.

12 _in marg. H fol. 16^{b} extat octo ventorum rota in_ XVI partes
_descripta cf. p. 64, 23_.

16 ubi est .b. et .a. centro (a centro _GS_) ubi est .a. et .b. deducto
_x_.

17 id _HS: om. G_.

20 parem _G_: partem _HS(G^{c})_.

22 .c. _G(H^{2})_: .e. _H_ (vel e-- _pro_ c-- _in marg. S^{2}_), d
_S(G^{c})_.

23 .c. _HG_ (vel c _supra S^{2}_): d _S(G^{c})_. | .d. _HG_ (vel d
_S^{2} in m._): e _S(G^{c})_.

24 per decusationem et centrum ubi est .d. (_HG_, e _SG^{c}_, vel d
_S^{c} in m._) perducatur _x_.

25 ad _S_: ab (extremum) _HG_. | er̄ litterę _S(G^{c})_: erit littera
_HG_.

26 index _HG_: indextra _S_. | septentrionales _H_.

* * * * *

Page 28

13 tunc circino totius rotundationis sumenda est pars XVI,
circinique centrum ponendum est in meridiana linea qua
tangit rotundationem ubi est littera E, et signandum | dextra (5)
ac sinistra ubi erunt litterae G H. item in septentrionali
parte centrum circini ponendum in rotundatione 5
et septentrionali linea ubi est littera F, et signandum
dextra ac sinistra ubi sunt litterae I et K, et ab G ad K
et ab H ad I per centrum lineae perducendae. ita quod
erit spatium | ab G ad H, erit spatium venti austri et (10)
partis meridianae, item quod erit spatium ab I ad K, erit 10
septentrionis. reliquae partes dextra tres ac sinistra tres
dividendae sunt aequaliter, quae sunt ad orientem in
quibus litterae L M et ab occidente in quibus sunt litterae
N et O. ab M ad O et | ab L ad N perducendae sunt lineae (15)
decussatim. et ita erunt aequaliter ventorum octo spatia 15
in circumitione. quae cum ita descripta erunt, in singulis
angulis octagoni cum a meridie incipiemus inter eurum
et austrum in angulo erit littera G, inter austrum et
africum H, inter africum et favonium N, | inter favonium (20)
et caurum O, inter caurum et septentrionem K, inter septentrionem 20
et aquilonem I, inter aquilonem et solanum L,
inter solanum et eurum M. ita his confectis inter angulos
octagoni gnomon ponatur, et ita dirigantur angiportorum
divisiones. |

VII Divisis angiportis et plateis constitutis arearum electio =30=
ad opportunitatem et usum communem civitatis est explicanda 26
aedibus sacris foro reliquisque locis communibus.
et si erunt moenia secundum mare, area ubi forum

2 qua: quae (quę _GS_) _x_.

4 ac _om. x_.

5 ro(u _H_)tundationis et _x_.

7 ab .g. ad .k. (h _supra S^{2}_) et ab .h. ad .i. _S_ (= _ed._):
ab .g. ad .h. et ab .h. ad .i. _G(S^{2})_, ab .g. et ab .h. ad .i.
_H(LP)_.

10 ab .i. ad .k. _(H^{2}) S(G^{c})_: ab .i. ab .k. _HG_.

11 dextra tres. ac sinistra tres _HS(G^{c})_: dextrates ac
sinistrates _G(S^{2}_).

14 ab .l. ad .n. _H^{2}_ (= _ed._): ab .i. ad .n. _x_.

16 circumitione _S_: -nem _H_, -nē _G_.

20 chaurum _x_. | caurum _H_: chaurum _H^{c}GS_.

23 angiportu(o_^{c}_)rū _H_.

24 divisiones. XI. divisis _H(LP)G_, divisiones. XII. Divisis
_S(G^{c})_. _sequitur enim cap. XII_ (_sine rubr._).

* * * * *

Page 29

constituatur | eligenda proxime portum, sin autem mediterranea, (5)
in oppido medio. aedibus vero sacris, quorum deorum
maxime in tutela civitas videtur esse, et Iovi et Iunoni
et Minervae in excelsissimo loco unde moenium maxima
pars conspiciatur areae distribuantur. Mercurio autem in 5
foro, aut etiam ut | Isidi et Serapi in emporio, Apollini (10)
Patrique Libero secundum theatrum, Herculi in quibus
civitatibus non sunt gymnasia neque amphitheatra ad
circum, Marti extra urbem sed ad campum, itemque Veneri
ad portum. id autem etiam Etruscis haruspicibus disciplinarum 10
scripturis ita est dedicatum, extra | murum Veneris (15)
Volcani Martis fana ideo conlocari uti non insuescat in
urbe adulescentibus seu matribus familiarum veneria libido,
Volcanique vi e moenibus religionibus et sacrificiis evocata
ab timore incendiorum aedificia videantur liberari. Martis 15
vero divinitas cum sit extra moenia dedi|cata, non erit (20)
inter cives armigera dissensio, sed ab hostibus ea defensa
2 a belli periculo conservabit. item Cereri extra urbem
loco, quo non omnes semper homines nisi per sacrificium
necesse habeant adire, cum religiose caste sanctisque moribus 20
is locus debeat tueri. ceterisque diis ad sacrificiorum
| rationes aptae templis areae sunt distribuendae. (25)

De ipsis autem aedibus sacris faciundis et de earum
symmetriis in tertio et quarto volumine reddam rationes,
quia | in secundo visum est mihi primum de materiae =31=
copiis quae in aedificiis sunt parandae, quibus sint virtutibus 26
et quem habeant usum exponere, ＜deinde＞ commensus
aedificiorum et ordines et genera singula symmetriarum
peragere et in sin|gulis voluminibus explicare. (5)

1 mediterraneo _x_.

3 et (iovi) _HG_: ut _S_.

10 &hruscis _H_.

12 (14) uolcani _H_: uulcani _GS_. | ideo: deo _(ante corr. ^{2}) S_.
| insuescant _x_ (-cat _S^{2}_).

13 adolescentibus _GS_.

14 vis _x_.

15 ab (timore) _HS_: a _G_.

17 defensa _G(S^{2})_: -si _HS_.

18 cereri _GS_: cerei _H_.

19 non omnes: nomine _x_ (_scil. ex_ n̄omnesemper …).

20 religione _x_.

21 deb& _x_.

23 earum: arearum _x_.

27 habent (_ante corr._) _H_. | deinde _om. x_.

* * * * *

Page 30

LIBER SECUNDUS.

1 Dinocrates architectus cogitationibus et sollertia fretus,
cum Alexander rerum potiretur, profectus est e Macedonia
ad exercitum regiae cupidus commendationis. is e patria
| a propinquis et amicis tulit ad primos ordines et purpuratos 5 (10)
litteras ut aditus haberet faciliores, ab eisque exceptus
humane petiit uti quamprimum ad Alexandrum
perduceretur. cum polliciti essent, tardiores fuerunt idoneum
tempus expectantes. itaque Dinocrates ab his se
existimans ludi ab | se petiit praesidium. fuerat enim 10 (15)
amplissima statura, facie grata, forma dignitateque summa.
his igitur naturae muneribus confisus vestimenta posuit in
hospitio et oleo corpus perunxit caputque coronavit populea
fronde, laevum umerum pelle leonina texit, dextraque
clavam tenens incessit contra | tribunal regis ius dicentis. 15 (20)
2 novitas populum cum avertisset, conspexit eum
Alexander. admirans ei iussit locum dari ut accederet,
interrogavitque quis esset. at ille, Dinocrates, inquit,
architectus Macedo, qui ad te cogitationes et formas adfero
dignas tuae claritatis. namque Athon montem formavi 20
| in statuae virilis figuram, cuius manu laeva designavi (25)
civi|tatis amplissimae moenia, dextra pateram quae =32=
exciperet omnium fluminum quae sunt in eo monte aquam,
3 ut inde in mare profunderetur. delectatus Alexander narratione
formae statim quaesiit, si essent agri circa qui 25
possent frumentaria | ratione eam civitatem tueri. cum (5)
invenisset non posse nisi transmarinis subvectionibus, Dinocrates,
inquit, attendo egregiam formae compositionem

3 e (mac.) _HS_: a _EG_.

6 ut (_add._) _S_: _om. HEG_.

7 (10) petit _x_.

10 exestimans _H_.

14 [h/u]merum _H^{c}_ = hum. _SEG, ut semper S_ (um- _H, ut semper HL
et infra p. 101. 228. 229 etiam G_).

17 ei iussit _HS_: iussit ei _EG_.

20 tuę (tuae _E_) claritati _x_.

24 narratione: natione _HS_, ratione _EG_ (deratione _in marg. S^{c}_).
_cf. p. 87, 5_.

25 quaesiit _HE_: quęsivit _SG_.

26 possent _EG_: possint _HS_.

* * * * *

Page 31

et ea delector, sed animadverto si qui deduxerit eo loci
coloniam fore ut iudicium eius vituperetur. ut enim
natus infans sine nutricis lacte non potest | ali neque ad (10)
vitae crescentis gradus perduci, sic civitas sine agris et
eorum fructibus in moenibus affluentibus non potest crescere 5
nec sine abundantia cibi frequentiam habere populumque
sine copia tueri. itaque quemadmodum formationem
puto probandam, sic iudico locum inprobandum, teque
4 volo | esse mecum, quod tua opera sum usurus. ex eo (15)
Dinocrates ab rege non discessit et in Aegyptum est eum 10
persecutus. ibi Alexander cum animadvertisset portum
naturaliter tutum, emporium egregium, campos circa totam
Aegyptum frumentarios, inmanis fluminis Nili magnas
utilitates, iussit eum | suo nomine civitatem Alexandriam (20)
constituere. ita Dinocrates a facie dignitateque corporis 15
commendatus ad eam nobilitatem pervenit. mihi autem,
imperator, staturam non tribuit natura, faciem deformavit
aetas, valetudo detraxit vires. itaque quoniam ab his
praesidiis sum desertus, per | auxilia scientiae scriptaque (25)
ut spero perveniam ad commendationem. 20

5 Quoniam autem primo volumine de officio architecturae
terminationibusque artis perscripsi, item de moenibus et |
intra moenia arearum divisionibus, cum sequatur ordo de =33=
aedibus sacris et publicis aedificiis itemque privatis quibus
proportionibus et symmetriis debeant esse uti explicentur, 25
non putavi ante ponendum nisi prius de materiae copiis,
e | quibus conlatis aedificia structuris et materiae rationibus (5)
perficiuntur, quas habeant in usu virtutes exposuissem
quibusque rerum naturae principiis essent temperatae dixissem.
sed antequam naturales res incipiam explicare, 30

1 siqui deduxerit _EG_: siquid deduxerit _H_, siquid eduxerit _S_
(_unde G^{c} in marg._ vel siquid). | eo loco _x_.

2 fore _EG(S^{2})_: forte _HS_.

8 iudicio _H et (ante ras.) S_.

10 abcessit _S_.

15 dignitate _EGS_: -tis _H_.

18 valitudo _GS (cf. ad 17, 6)_.

19 auxilia _HS_: -um _EG_.

21 Quoniam: Cum _x_.

23 cum sequatur: insequatur _x_.

29 temperate _G_ (-tę _G^{c}_): -ta _HS_.

* * * * *

Page 32

de aedificiorum rationibus unde initia ceperint et uti creverint
eorum inven|tiones ante ponam, et insequar ingressus (10)
antiquitatis rerum naturae et eorum qui initia humanitatis
et inventiones perquisitas scriptorum praeceptis dedicaverunt.
itaque quemadmodum ab his sum institutus exponam. 5

I Homines veteri more ut ferae in silvis et speluncis et
| nemoribus nascebantur ciboque agresti vescendo vitam exigebant. (15)
interea quodam in loco ab tempestatibus et
ventis densae crebritatibus arbores agitatae et inter se 10
terentes ramos ignem excitaverunt, et eo flamma vehementi
perterriti qui circa eum locum fuerunt sunt fugati. post
ea re|quieta propius accedentes cum animadvertissent commoditatem (20)
esse magnam corporibus ad ignis teporem, ligna
adicientes et ita conservantes alios adducebant et nutu 15
monstrantes ostendebant quas haberent ex eo utilitates.
in eo hominum congressu cum profundebantur aliter spiritu
voces, cotidiana | consuetudine vocabula ut obtigerant (25)
constituerunt, deinde significando res saepius in usu ex
eventu fari fortuito coeperunt et ita sermones inter se 20
2 procreaverunt. ergo cum propter ignis inventionem conventus
initio apud homines et | concilium et convictus =34=
esset natus, et in unum locum plures convenirent habentes
ab natura praemium praeter reliqua animalia ut non
proni sed erecti ambularent mundique et astrorum magnificientiam 25
aspicerent, item manibus et arti|culis quam (5)
vellent rem faciliter tractarent, coeperunt in eo coetu alii
de fronde facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus,
nonnulli hirundinum nidos et aedificationes earum imitantes

1 ceperint _GS_: coeperint _H(G^{c})_.

3 humanitatis _GS_: -tes _H_.

7 vetere _x_ (_cf. p. 20, 22_).

8 ex[g/ı]ebant _H^{c}_, exi＜ge _in ras._＞bant _S^{c} i. e._ exiebant
_HS_: eigebant _G_.

9 quodam _GS_: quondam _H_. | ab _HS_: a _G_.

11 eo _GS_ (ea _S^{c}_): eos _H_.

12 effugati _S_.

13 requieta _HS_ (re¦quieta _S^{c}_): requie data _G_. | proprius _H et
ante ras. S_. | cum--(15) adicientes _om. S_ (_sed in ima pagina calamo
impressa supplet S^{2}_).

15 ita: id _x_.

17 espiritu _x_.

18 obtigerant _S(G^{c})_: optegerent _H(G)_.

* * * * *

Page 33

de luto et virgulis facere loca quae subirent. tunc
observantes aliena tecta et adicientes suis cogitationibus
res | novas, efficiebant in dies meliora genera casarum. (10)
3 cum essent autem homines imitabili docilique natura,
cotidie inventionibus gloriantes alius alii ostendebant 5
aedificiorum effectus, et ita exercentes ingenia certationibus in
dies melioribus iudiciis efficiebantur. primumque furcis
erectis et | virgulis interpositis luto parietes texerunt. alii (15)
luteas glaebas arefacientes struebant parietes, materia eos
iugumentantes, vitandoque imbres et aestus tegebant harundinibus 10
et fronde. posteaquam per hibernas tempestates
tecta non potuerunt imbres sustinere, fastigia facientes
luto inducto, proclinatis | tectis stillicidia deducebant. (20)

4 Haec autem ex is quae supra scriptae sunt originibus
instituta esse possumus sic animadvertere quod ad hunc 15
diem nationibus exteris ex his rebus aedificia constituuntur,
ut in Gallia Hispania Lusitania Aquitania, scandulis robusteis
aut | stramentis. apud nationem Colchorum in Ponto (25)
propter silvarum abundantiam arboribus perpetuis planis
dextra ac sinistra in terra positis, spatio inter eas relicto 20
quanto arborum longitudines patiuntur, conlocantur in
extremis partibus earum supra alterae transversae, quae
circumcludunt | medium spatium habitationis. tum insuper (30)
alternis trabibus ex quattuor partibus angulos iugumentantes
et ita parietes | arboribus statuentes ad perpendiculum =35=
imarum educunt ad altitudinem turres, intervallaque, 26
quae relinquuntur propter crassitudinem materiae,
schidiis et luto obstruunt. item tecta, recidentes ab extremo
transtra, traiciunt gradatim contra|hentes, et ita ex (5)

5 cotidie: _sic_ (_et_ cotidianus) _semper H_ (_sed 33, 24 et 35, 25
H^{c}_) _et G, rec._ cottidie _SL_. | aliu(o _H_)s alii _x_ (alii aliis
_G^{c}_).

9 glebas _x_ (_sic etiam_ glebe _x 165, 15 ut semper SG, numquam
praeterea H, nisi quod_ glebulae _x 197, 22_).

14 is: his _x_. | scripta _x_.

16 his (_GS_, [h/ı̣]is _H^{c}_): iis _H_. | constituuntur _G_: -antur
_HS_.

17 utigallia _x_. | hispania _S_: spania _HG_ (ispania _H^{c}_). | æ(e
_S_)quitania _GS_. | scandulis _G_: scandalis _HS_.

23 tum _HS_: tunc _G_.

28 adextremos _x_.

* * * * *

Page 34

quattuor partibus ad altitudinem educunt medio metas,
quas fronde et luto tegentes efficiunt barbarico more
5 testudinata turrium tecta. Phryges vero, qui campestribus
locis sunt habitantes, propter inopiam silvarum egentes
materiae eligunt tumulos naturales eosque medios fossura 5
dis|tinentes et itinera perfodientes dilatant spatia quantum (10)
natura loci patitur. insuper autem stipites inter se religantes
metas efficiunt, quas harundinibus et sarmentis
tegentes exaggerant supra habitationes e terra maximos
grumos. ita hiemes calidissimas, aestates frigidissimas 10
efficiunt tectorum | rationes. nonnulli ex ulva palustri (15)
componunt tuguria tecta. apud ceteras quoque gentes ad
nonnulla loca pari similique ratione casarum perficiuntur
constitutiones. non minus etiam Massiliae animadvertere
possumus sine tegulis, subacta cum paleis terra, tecta. 15
Athenis Areopagi antiquitatis exemplar | ad hoc tempus luto (20)
tectum. item in Capitolio commonefacere potest et significare
mores vetustatis Romuli casa et in arce sacrorum
6 stramentis tecta. ita his signis de antiquis inventionibus
aedificiorum sic ea fuisse ratiocinantes possumus iudicare. 20

| Cum autem cotidie faciendo tritiores manus ad aedificandum (25)
profecissent et sollertia ingenia exercendo per
consuetudinem ad artes pervenissent, tum etiam industria
in animos eorum adiecta perfecit ut qui fuerunt in his
studio|siores fabros esse se profiterentur. cum ergo haec =36=
ita fuerint primo constituta et natura non solum sensibus 26
ornavisset gentes quemadmodum reliqua animalia, sed etiam
cogitationibus et consiliis armavisset mentes et subiecisset

5 materiae _H_ (-ę _S_): materia _G_. | fossura _G_: -rae _H_ (-rę) _S_.

6 detinentes _x_. | quantum _HS_: inquantum _G_.

8 quas _GS_: qua _H_.

9 exaggerabant _x_. | habitationis _H_ (-nes _GS_).

10 crumos _x_. | aestatis _H_ (-tes _GS_).

11 efficiunt _GS_: -cit _H_.

12 tiguria _ante corr. H_. | ad _Praun_: et (&) _x_. | 16 areopagi
_HS_: ariopagi _G_.

18 vetustates _H_ (-tis _GS_).

21 tritiores _GS^{c}_ (tristiores _ante ras. S_): tritores _H_.

22 profecissent _S^{2}_ (_qui et_ edificantium _antea scr. pro_ ad
aed.): per(ꝑ)fecissent _x_. | ingenia _HS_: -nii _G_.

25 esse se _H_ (e̅e̅ se) _S_: esse _G_.

26 solum _HS(G^{c})_: plus _G_.

* * * * *

Page 35

cetera | animalia sub potestate, tunc vero ex fabricationibus (5)
aedificiorum gradatim progressi ad ceteras artes et disciplinas,
e fera agrestique vita ad mansuetam perduxerunt
7 humanitatem. tum autem instruentes animo se et eprospicientes
maioribus cogitationibus ex varietate artium 5
natis, non casas sed etiam | domos fundatas et latericiis (10)
parietibus aut e lapide structas materiaque et tegula
tectas perficere coeperunt, deinde observationibus studiorum
e vagantibus iudiciis et incertis ad certas symmetriarum
perduxerunt rationes. posteaquam animadverterunt profusos 10
esse partus ab natura materiae et abun|dantiam (15)
copiarum ad aedificationes ab ea comparatam, tractando
nutrierunt et auctam per artes ornaverunt voluptatibus
elegantiam vitae. igitur de his rebus quae sunt in aedificiis
ad usum idoneae, quibus sint qualitatibus et quas 15
habeant virtutes ut potuero dicam.

8 | Sed si qui de ordine huius libri disputare voluerit, (20)
quod putaverit eum primum institui oportuisse, ne putet
me erravisse sic reddam rationem. cum corpus architecturae
scriberem, primo volumine putavi quibus eruditionibus 20
et disciplinis esset ornata exponere finireque terminationibus
| eius species et e quibus rebus esset nata (25)
dicere. itaque quid oporteat esse in architecto, ibi pronuntiavi.
ergo in primo ＜dixi＞ de artis officio, in hoc
de naturalibus materiae rebus quem habeant usum disputabo. 25
namque hic liber non profitetur unde architectura
nascatur, sed unde origines aedifi|ciorum sint institutae et =37=
quibus rationibus enutritae et progressae sint gradatim ad
9 hanc finitionem. ergo ita suo ordine et loco huius erit
voluminis constitutio. 30

1 ex: & (et _G_) _x_.

4 tum _HS_: tunc _G_. | e(ae _ante ras. H_)prospicientes _x_
(≣prospicientes _S^{c}_).

8 tectas _G_: tecta _HS_.

11 ab natura materiae: ab naturae materia _H_, ≣ naturę materia _S_,
naturę admateriā _G(S^{2})_. | abundantē _x_.

12 copiarum _H et_ (_ante ras._) _S_: copiā _G(S^{2})_.

15 quibus sint: quibusque sunt _x_.

24 dixi _om. x_.

27 sunt _x_.

29 ita _om. S_.

* * * * *

Page 36

Nunc revertar ad propositum et de copiis quae aptae
| sunt aedificiorum perfectionibus, quemadmodum videantur (5)
esse ab natura rerum procreatae quibusque mixtionibus
principiorum congressus temperentur, ne obscura sed perspicua
legentibus sint ratiocinabor. namque nulla materiarum 5
genera neque corpora neque res sine principiorum
coetu na|sci neque subici intellectui possunt, neque aliter (10)
natura rerum praeceptis physicorum veras patitur habere
explicationes, nisi causae quae insunt in his rebus quemadmodum
et quid ita sint subtilibus rationibus habeant 10
demonstrationes.

II | Thales primum aquam putavit omnium rerum esse (15)
principium. Heraclitus Ephesius, qui propter obscuritatem
scriptorum a Graecis ϲκοτεινοϲ est appellatus, ignem. Democritus
quique est eum secutus Epicurus atomos, quas 15
nostri insecabilia corpora, nonnulli individua vocitaverunt.
Pytha|goreorum vero disciplina adiecit ad aquam et ignem (20)
aera et terrenum. ergo Democritus etsi non proprie res
nominavit sed tantum individua corpora proposuit, ideo
ea ipsa dixisse videtur quod ea cum sint disiuncta nec 20
laeduntur nec interitionem recipiunt nec sectionibus dividuntur
sed | sempiterno aevo perpetuo infinitam retinent in (25)
2 se soliditatem. ex his ergo congruentibus cum res omnes
coire nascique videantur ut eae in infinitis generibus rerum
natura essent disparatae, putavi oportere de varietatibus 25
et discriminibus usus earum quasque haberent in aedificiis
qualitates exponere, | uti cum fuerint notae, non habeant (30)
qui aedificare cogitant errorem, sed aptas ad usum copias
aedificiis comparent.

III Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos 30

2 s[v/ı]nt _H_.

4 ne _G_: nec _H_ (_cf. p. 180, 9_), n̄ (non) _S_. | sed ut p. _S_.

12 Tales _x_.

14 scotinos _x_.

15 quique _HG_: quoque _S(G^{c})_. | quos _x_.

17 pythari eorum _H_, pythareorū _G_, phitagoreorū _S_ (pythagoreorū
_G^{c}_).

18 aera _G_: aerea _HS_.

20 nec leguntur _HG_, negleguntur _S(G^{c})_.

24 ut eae: et [h/ạ̶ẹ̶]ae _H_, ethę _G_, & hę _S_.

29 cōpararent _S_.

* * * * *

Page 37

| oporteat dicam. non enim de harenosa neque calculosa =38=
neque sabulone soluto sunt ducendi, quod ex his generibus
cum sint ducti primum fiunt graves, deinde cum ab imbribus
in parietibus sparguntur, dilabuntur et dissolvuntur
pa|leaeque in is non cohaerescunt propter asperitatem. 5
faciendi autem sunt ex terra albida cretosa sive de
rubrica aut etiam masculo sabulone. haec enim genera
propter levitatem habent firmitatem et non sunt in opere
2 ponderosa et faciliter aggerantur. ducendi autem sunt
per vernum tempus et | autumnale, ut uno tenore siccescant. 10
qui enim per solstitium parantur ideo vitiosi fiunt quod
summum corium sol acriter cum praecoquit, efficit ut
videatur aridus, interior autem sit non siccus. et cum
postea siccescendo se contrahit, perrumpit ea quae erant
arida. ita rimosi facti efficiuntur in|becilli. maxime autem 15
utiliores erunt, si ante biennium fuerint ducti. namque
non ante possunt penitus siccescere. itaque cum recentes
et non aridi sunt structi, tectorio inducto rigideque obsolidato
permanente ipsi sidentes non possunt eandem altitudinem
qua est tectorium tenere, contractione|que moti 20
non haerent cum eo, sed ab coniunctione eius disparantur.
igitur tectoria ab structura seiuncta propter tenuitatem
per se stare non possunt sed franguntur, ipsique
parietes fortuito sidentes vitiantur. ideo etiam Uticenses
latere si sit aridus et ante quinquennium ductus, cum 25
arbi|trio magistratus fuerit ita probatus, tunc utuntur in (25)
3 parietum structuris. fiunt autem laterum genera tria.
unum quod graece Lydium appellatur, id est quo nostri

1 harenosa neque calculosa (_sc._ terra, _ut v. 6_ = solo _Plin. 35,
170_) neque sabulone soluto: harenoso neque calculoso luto (_H_, luto
_om. S_, calculo soluto _G_) neque sabulonoso luto _x_.

3 ab imbribus in p. _G(S^{2})_: ab intribus in p. _HS^{c}_, in tribus
p. (_om._ ab _et_ in) _S_.

5 is: his _x_.

10 tenore: tempore _x_.

12 corium _GS_: chorium _H_. | effecit _H_.

13 aridum (-ū) _x_. | 14 perrumpit (_a. c._) _om. G_.

18 ri(e _H_)gidoque obsolidati permanent _x_.

20 qua est tectorium _HS_ (_ubi_ ē tector⟦ı⟧ū _cum ras. S^{c}_): quę ē
tectorū _G_.

24 fortuito _HG_ (_ut 33, 26 x_): -tu (_H^{c}_)_S(G^{c})_ | sidentes
(_ut v. 18 x_) sedentes _x_.

25 laterem _H_ (-rē) _GS_.

27 lidiū _GS_.

* * * * *

Page 38

utuntur, longum | sesquipede, latum pede. ceteris duobus =39=
Graecorum aedificia struuntur. ex his unum πενταδωρον,
alterum τετραδωρον dicitur. δωρον autem Graeci appellant
palmum, quod munerum datio graece δωρον appellatur, id
autem semper | geritur per manus palmam. ita quod est 5
quoquoversus quinque palmorum pentadoron, quod quattuor
tetradoron dicitur, et quae sunt publica opera πενταδωροιϲ,
4 quae privata τετραδωροιϲ struuntur. fiunt autem
cum his lateribus semilateria, quae cum struuntur, una
parte lateribus ordines, | altera semilateres ponuntur. ergo 10
ex utraque parte ad lineam cum struuntur, alternis coriis
parietes alligantur et medii lateres supra coagmenta conlocati
et firmitatem et speciem faciunt utraque parte non
invenustam.

Est autem in Hispania ulteriore civitas Maxilua, item 15
| Callet, in Asia Pitane, ubi lateres cum sunt ducti et (15)
arefacti, proiecti natant in aqua. natare autem eos posse
ideo videtur quod terra est de qua ducuntur pumicosa.
ita cum est levis, aere solidata non recipit in se nec
combibit liquorem. igitur levi raraque cum sint proprietate 20
nec patiantur pene|trare in corpus umidam potestatem, (20)
quocumque pondere fuerint cogitur ab rerum natura quemadmodum
pumex uti ab aqua sustineantur. sic autem
magnas habent utilitates, quod neque in aedificationibus
sunt onerosi, et cum ducuntur, a tempestatibus non dissolvuntur. 25

IV | In caementiciis autem structuris primum est de harena =40=

2 pentadoron … (3) tetradoron _x_.

3 (4) doron _x_.

5 palmam: palmum _x_ (_ut v. 4_).

6 quinque _G(S^{c})_: equinque _HS_.

7 pentadoros _HS_, -toros _G_.

8 tetradoros _GS_, -doro _H_.

11 cum (cū _S_) struuntur _HS_: construuntur _G_. | coriis _S_: choriis
_H et_ (_ubi_ chorus) _G_ (chorı¦iſ _G^{c}_).

12 collocati _HS_: collecti _G_ (_et in marg. S^{2}_ vel collecti).

15 Maxilua … Pitane (_Plin. 35, 171_): maxima et in galliis et in asia
ita ne _x_.

16 sint _ante corr. S_.

20 sint _G^{c}_: sit _x_.

21 nec: non _H_, n̄ _GS_. | patiantur _HS_: patiuntur _G_.

22 fuerit _x_. | cogitur (_sic_) _x_ (= cogit rerum natura, necessitas).

23 sustineatur _x_.

* * * * *

Page 39

quaerendum, ut ea sit idonea ad materiem miscendam
neque habeat terram commixtam. genera autem harenae
fossiciae sunt haec, nigra, cana, rubra, carbunculus. ex
his | quae in manu confricata fecerit stridorem erit optima, (5)
quae autem terrosa fuerit non habebit asperitatem. item 5
si in vestimentum candidum ea coniecta fuerit, postea excussa
vel lota id non inquinarit neque ibi terra subsiderit,
2 erit idonea. sin autem non erunt harenaria unde fodiatur,
tum de flumi|nibus aut e glarea erit excernenda, non minus (10)
etiam de litore marino. sed ea in structuris haec habet 10
vitia, difficulter siccescit, neque onerari se continenter paries
patitur nisi intermissionibus requiescat, neque concamarationes
recipit. marina autem hoc amplius quod etiam
parietes, cum in is | tectoria facta fuerint, remittentes (15)
3 salsuginem corium dissolvunt. fossiciae vero celeriter in 15
structuris siccescunt, et tectoria permanent, et concamarationes
patiuntur, sed eae quae sunt de harenariis recentes.
si enim exemptae diutius iacent, ab sole et luna
et pruina concoctae resolvuntur et | fiunt terrosae. ita cum (20)
in structuram coiciuntur, non possunt continere caementa, 20
sed ea ruunt et labuntur onera quae parietes non possunt
sustinere. recentes autem fossiciae cum in structuris tantas
habeant virtutes, eae in tectorio ideo non sunt utiles quod

3 carbunculus _G(S^{2})_: -lum _HS_.

6 coniecta _GS_: contecta _H_.

7 vel lota: vel icta _x_. | subsiderit: _sic x_.

9 tum _HG_: tunc _S_.

11 sicces(r _G_)sit _HG^{c}_ (-scit _S_) | continenter | recipit
paries patitur … recipit. marina _H_ (_item Lch, sed l ante corr.--qui
inter lineas adscripsit--omisit ea quae fuerunt inter duo illa_
recipit _deditque_ continenter recipit . marina, _atque idem sine
dubio fecerat S, ubi nunc S^{c}_ continenter ＜⁖paries _in ras._＞
Marina _cum suppletis in ima pagina verbis_ ⁖patitur … recipit. _sine
lapsus vestigio G. itaque sic statuo_ continentes paries _G(S^{c})_:
continenter recipit paries _HS_.

12 (16) concamerationes _x_.

14 is: his _x_. | remittentes (remittentese _G, unde ad Fav. p. 295, 5
An. S_ salsugine sua se remittente) salsuginem (-nē _etiam G_) eorum
dissolvuntur _x_.

17 eae: hae _H_, hę _S_, hęc _G_.

21 ea ruunt _GS_: earunt _H_. | oneraque _x_.

23 eae _H_: hae _G_, heę _S_. | tectorio (_ut p. 41, 2_): -riis _x_.

* * * * *

Page 40

pinguitudine eius calx palea com|mixta propter vehementiam (25)
non potest sine rimis inarescere. | fluviatica vero, propter =41=
macritatem inutilis signino, liaculorum subactionibus in
tectorio recipit soliditatem.

V De harenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam 5
de calce diligentia est adhibenda uti de albo saxo aut
silice | coquatur. et quae erit ex spisso et duriore, erit (5)
utilis in structura, quae autem ex fistuloso, in tectoriis.
cum ea erit extincta, tunc materia ita misceatur ut si
erit fossicia, tres harenae et una calcis infundantur, si 10
autem fluviatica aut marina duae harenae et una calcis
coiciantur. ita enim erit | iusta ratio mixtionis temperaturae. (10)
etiam in fluviatica aut marina si qui testam tunsam et
succretam ex tertia parte adiecerit, efficiet materiae temperaturam
2 ad usum meliorem. quare autem cum recipit 15
aquam et harenam calx tunc confirmat structuram, haec
esse causa videtur quod e principiis | uti cetera corpora (15)
ita et saxa sunt temperata. et quae plus habent aeris
sunt tenera, quae aquae lenta sunt ab umore, quae terrae
dura, quae ignis fragiliora. itaque ex his saxa si antequam 20
coquantur, contusa minute mixta harenae in structuram
coiciantur, non solidescunt nec eam poterunt | continere. (20)
cum vero coniecta in fornacem ignis vehementi
fervore correpta amiserint pristinae soliditatis virtutem,
tunc exustis atque exhaustis eorum viribus relinquuntur 25
patentibus foraminibus et inanibus. ergo liquor qui est
in eius lapidis corpore et aer cum exustus et ereptus
fuerit, habuerit|que in se residuum calorem latentem, intinctus (25)
in aqua, priusquam ea ignis vim recipit, umore

1 pinguitudine (eius _sc._ operis tectorii _Fav. p. 295, 12_):
pinguitudini _HG_ (_ut Anon. ed. Fav. S_), pinguedini _S_ (_ut ipse
Fav. p. 295, 13_).

3 inutilis signino (_ex Fav. cf. p. 211, 10_): uti signinū _x_. |
liacolorum _HS_: l iaculorum (_in ipso textu_) _G_ (_et inter lin.
S^{2}_), _item_ (iac.) _codd. Faventini_. | subactionibus _HS_: -nes
_G_.

5 habeatur _HG_: sit _S_.

10 infundatur _x_.

11 duo harenę una _x_.

12 coiciatur _x_.

20 dura _GS_: durae _H_.

21 insṭructuram _G_: in instructuram _HS_

22 potuer̄ _ante corr. S_.

29 ea ignis: ex igni _x_.

* * * * *

Page 41

penetrante in foraminum raritates confervescit et ita refrigeratus
3 reicit ex calcis corpore fervorem. ideo autem
quo pondere saxa coiciuntur in fornacem, cum eximuntur
non possunt ad id | respondere, sed cum expenduntur, permanente =42=
ea magnitudine, excocto liquore circiter tertia 5
parte ponderis inminuta esse inveniuntur. igitur cum patent
foramina eorum et raritates, harenae mixtionem in se corripiunt
et ita cohae|rescunt siccescendoque cum caementis (5)
coeunt et efficiunt structurarum soliditatem.

VI Est etiam genus pulveris quod efficit naturaliter res 10
admirandas. nascitur in regionibus Baianis et in agris
municipiorum quae sunt circa Vesuvium montem. quod
com|mixtum cum calce et caemento non modo ceteris aedificiis (10)
praestat firmitatem, sed etiam moles cum struuntur
in mari, sub aqua solidescunt. hoc autem fieri hac ratione 15
videtur quod sub his montibus et terrae ferventes sunt et
fontes crebri, qui non essent, si non in imo haberent aut
e sulphure | aut alumine aut bitumine ardentes maximos (15)
ignes. igitur penitus ignis et flammae vapor per intervenia
permanans et ardens efficit levem eam terram, et 20
ibi qui nascitur tofus turgens est sine liquore. ergo cum
tres res consimili ratione ignis vehementia formatae in
unam pervenerint mixtionem, | repente recepto liquore una (20)
cohaerescunt et celeriter umore duratae solidantur, neque
2 eas fluctus neque vis aquae potest dissolvere. ardores 25
autem esse in his locis etiam haec res potest indicare
quod in montibus Cumanorum Baianis sunt loca sudationibus
excavata, in quibus vapor fervidus ab imo | nascens (25)
ignis vehementia perforat eam terram per eamque manando

11 et _om. x_.

14 firmitate | (_pro_ -tē) _G_: -tes _HS(G^{c})_.

18 sulphure _GS_: sulpure (_sic hoc solo loco_) _H_.

19 inter vena (venī̱a) _S^{2}_.

21 qui: quod (qđ _GS_) _x_ (_cf. p. 44, 23_). | tophus _S_ (_qui 44,
12_ thophus) _ut 44, 24 et Plin. 11, 203_. | exurgens _H_ (exsurgens
_GS_) _scil. pro_ &urgens (= _sive simpl._ turgens _sive_ et turgens).

25 dissolvere _HS_: dies solvere _G_.

27 cūanorū _G_: cum | annorum _H_, cumannorū _S_.

29 _post_ manando _iterum_ fervidus ab imo nascens _rep. x_.

* * * * *

Page 42

in his locis oritur et ita sudationum egregias efficit utilitates.
non minus etiam memorantur antiquitus crevisse
ardores et abundavisse sub Vesuvio monte et inde evomuisse
circa agros flammam. ideoque tunc quae spongia
sive pumex | Pompeianus vocatur excocto ex alio genere 5 (30)
lapidis in hanc redacta esse videtur generis qualitatem.
3 id autem genus | spongiae quod inde eximitur non in =43=
omnibus locis nascitur, nisi circum Aetnam et collibus
Mysiae quae a Graecis κατακεκαυμενη nominatur et si
quae eiusdem modi sunt locorum proprietates. si ergo in 10
his locis aquarum ferventes | inveniuntur fontes et montibus (5)
excavatis calidi vapores, ipsaque loca ab antiquis
memorantur pervagantes in agris habuisse ardores, videtur
esse certum ab ignis vehementia ex tofo terraque, quemadmodum
in fornacibus ex calce, ita ex his ereptum esse 15
4 liquorem. igitur dissimilibus et dis|paribus rebus correptis (10)
et in unam potestatem conlatis, calida umoris ieiunitas
aquae repente satiata communibus corporibus latenti calore
confervescit et vehementer efficit ea coire celeriterque unam
soliditatis percipere virtutem. 20

Relinquetur desideratio, quoniam item sunt in Etruria
| ex aqua calida crebri fontes, quid ita non etiam ibi nascitur (15)
pulvis, e quo eadem ratione sub aqua structura solidescat.
itaque visum est antequam desideraretur de his
5 rebus quemadmodum esse videantur exponere. omnibus 25
locis et regionibus non eadem genera terrae nec lapides
nascuntur, sed | nonnulla sunt terrena alia sabulosa itemque (20)
glareosa aliis locis harenosa non minus materia, et
omnino dissimili disparique genere in regionum varietatibus

2 memorantur _G(S^{c})_: -rentur _HS_.

5 ponpeianus _HS_. | excocto _HS_: -ta _G(S^{c})_.

8 aetnam _H_: aethnam _G_, ethnam _S(G^{c})_.

9 catacae | caumae (-me _S_) nominatur _H_, cata cecaumenos nom. _G_
(_lig. add. G^{c}_), cata | cecaum[nos/eno]minatur _S^{2}_.

11 montibus (_Jocundus, ut p. 42, 23_): in omnibus _x_.

14 ex (tofo): & _x_.

15 & acalce _x_.

18 aquae _H_: aqua _GS_.

21 item: ita _x_.

28 glareosa _G_: glariosa _HS_. | materia _HS(G^{c})_: -rie _G_.

* * * * *

Page 43

qualitates insunt in terra. maxime autem id sic licet
considerare quod qua mons Appenninus regiones Italiae
Etruriaeque circa cingit, prope | in omnibus locis non desunt (25)
fossicia harenaria, trans Appenninum vero quae pars
est ad Adriaticum mare, nulla inveniuntur, item Achaia 5
Asia omnino trans mare nec nominan|tur quidem. igitur =44=
non in omnibus locis quibus effervent aquae calidae crebri
fontes, eaedem opportunitates possunt similiter concurrere,
sed omnia uti natura rerum constituit, non ad voluptatem
6 hominum sed ut fortuito disparata pro|creantur. ergo quibus 10 (5)
locis non sunt terrosi montes sed tenerae materiae, ignis
vis per eius venas egrediens adurit eam. quod est molle
et tenerum exurit, quod autem asperum relinquit. itaque
uti in Campania exusta terra cinis, sic in Etruria excocta
materia efficitur carbunculus. utraque autem | sunt egregia 15 (10)
in structuris, sed alia in terrenis aedificiis alia etiam in
maritimis molibus habent virtutem. est autem materiae
potestas mollior quam tofus, solidior quam terra, qua
penitus ab imo vehementia vaporis adusta, nonnullis locis
procreatur id genus harenae quod dicitur carbunculus. 20

VII | De calce et harena quibus varietatibus sint et quas (15)
habeant virtutes dixi. sequitur ordo de lapidicinis explicare,
de quibus et quadrata saxa et caementorum ad
aedificia eximuntur copiae et comparantur. haec autem
inveniuntur esse disparibus et dissimilibus virtutibus. sunt 25
enim aliae | molles, uti sunt circa urbem Rubrae Pallenses (20)
Fidenates Albanae, aliae temperatae, uti Tiburtinae Amiterninae

1 sic licet (_L_): silicet _G_, scilicet _HS(G^{c})_, licet (_del._
sci) _S^{c}_.

2 regionis _HS_ (-nes _G_).

5 ē ad adriaticū _GS_: est adriaticum _H. sed infra_ hadrianum _bis H_.

6 nec nominatur _x_.

8 eędem (ęedē _S^{c}_) op(p _G_)ortunitates _GS^{c}_ (vel eiusdem
oportunitatis _G^{c} ex L_): edem oportunitatis _HS_.

10 fortuito _HG_: -tu (_H^{c}_)_S(G^{c})_.

11 tenerae: genere _x_.

14 uti campania (in _om._) _HG, ubi S_ Itaq[.uti/ue] ịn campania (_ipse
sic addens quod omiserat_ uti). _cf. v. 23_.

18 quo … 19 adusto _x_.

20 procrearetur _S^{2}_.

22 lapidicinis _HG_: lapidibus _S_ (_sed in marg. ipse add._ vel
lapiditinis).

24 haec (hęc _GS_) _sic x_.

27 tiburtinae _G_: tibertinae _H et_ (_ante ips. corr._) _S_. | ame(i
_S^{c}_)terninae _x_.

* * * * *

Page 44

Soractinae et quae sunt his generibus, nonnullae
durae, uti siliceae. sunt etiam alia genera plura, uti in
Campania rubri et nigri tofi, in Umbria et Piceno et in
Venetia albus, qui | etiam serra dentata uti lignum secatur. (25)
2 sed haec omnia quae mollia sunt hanc habent utilitatem 5
quod ex is saxa cum sunt exempta in opere faciliter tractantur.
et si sunt | in locis tectis, sustinent laborem, si =45=
autem in apertis et patentibus, gelicidiis et pruina contacta
friantur et dissolvuntur. item secundum oram maritimam
ab salsugine exesa diffluunt neque perferunt aestus. 10
Tiburtina vero et quae eodem | genere sunt omnia sufferunt (5)
et ab oneribus et a tempestatibus iniurias, sed ab
igni non possunt esse tuta simulque sunt ab eo tacta
dissiliunt et dissipantur, ideo quod temperatura naturali
parvo sunt umore itemque non multum habent terreni sed 15
aeris plurimum et ignis. igitur cum et | umor et terrenum (10)
in his minus inest, tum etiam ignis, tactu et vi
vaporis ex is aere fugato, penitus insequens et interveniorum
vacuitates occupans fervescit et efficit ea suis ardentia
3 corporibus similia. sunt vero item lapidicinae complures 20
in finibus Tarquiniensium, quae dicuntur Anicianae,
| colore quemadmodum Albanae, quarum officinae maxime (15)
sunt circa lacum Volsiniensem, item praefectura Statonensi.
haec autem habent infinitas virtutes. neque enim is
gelicidiorum tempestas neque ignis tactus potest nocere, 25

1 quae (-ę) _HSG^{c}_: si quę _G et S^{2}_.

2 silice≣ę (_pro_ -cetę) _G_: siliciae _H_, -tię _S_.

3 rubrum et nigrum tofum (tophū _S_) _x_. | umbria . picens _S_.

4 albus (alb; _GS_) quod (qđ _S_) _x_ (_cf. Plin. 36, 167_).

6 is: his _x_.

7 sustineant _x_.

8 (contecta _pro--cf. v. 7_) contacta (_cf. p. 53, 16. 46, 13_):
congesta _x_ (_cf. etiam ad p. 40, 7_).

9 friantur _H_: fricantur _(H^{c})GS_ (_ut ap. Plin. 36, 166_). | ora
maritima _x_.

10 exesa: exea _x_.

11 tibertina _ante corr. S_.

13 igni: _sic semper x_ (_nisi quod bis_ igne _E 179, 18 181, 8 et
semel S 200, 18_). | tacta _HS_: tecta _G_.

16 terrenus _x_.

18 is: his _x_. | insequens intervenarum vacue(_HS_, i _G_)tates _x_.

19 ea suis: asuis _x_.

22 quorum _x_.

23 uulsiniensem _x_. | statonensi. haec (hęc _GS_) _x_.

24 is: his _x_.

* * * * *

Page 45

sed sunt firmae et ad vetustatem ideo permanentes quod parum
habent e | naturae mixtione aeris et ignis, umoris autem (20)
temperate plurimumque terreni. ita spissis comparationibus
solidatae neque ab tempestatibus neque ab ignis vehementia
4 nocentur. id autem maxime iudicare licet e monumentis 5
quae sunt circa municipium Ferenti ex his facta
lapidicinis. namque | habent et statuas amplas factas =46=
egregie et minora sigilla floresque et acanthos eleganter
scalptos. quae cum sint vetusta, sic apparent recentia uti
si sint modo facta. non minus etiam fabri aerarii de his 10
lapidicinis in aeris flatura | formis comparatis habent ex (5)
is ad aes fundendum maximas utilitates. quae si prope
urbem essent, dignum esset ut ex his officinis omnia opera
5 perficerentur. cum ergo propter propinquitatem necessitas
cogat ex Rubris lapidicinis et Pallensibus et quae sunt 15
urbi proximae copiis uti, si qui vo|luerit sine vitiis perficere, (10)
ita erit praeparandum. cum aedificandum fuerit,
ante biennium ea saxa non hieme sed aestate eximantur,
et iacentia permaneant in locis patentibus. quae autem
eo biennio a tempestatibus tacta laesa fuerint, ea in fundamenta 20
coiciantur. cetera quae non erunt vitiata, ab
| natura rerum probata durare poterunt supra terram (15)
aedificata. nec solum ea in quadratis lapidibus sunt observanda
sed etiam in caementiciis structuris.

VIII Structurarum genera sunt haec, reticulatum quo nunc 25
omnes utuntur, et antiquum quod incertum dicitur. ex
his | venustius est reticulatum, sed ad rimas faciendas ideo (20)
paratum quod in omnes partes dissoluta habet cubilia et
coagmenta. incerta vero caementa alia super alia sedentia
inter seque imbricata non speciosam sed firmiorem quam 30

1-5 sed est (ē _GS_) firma … permanens … habet … solidata … nocetur _x_.

3 con(_HG_, cō _SG^{c}_)parationibus (_sic recte_) _x_.

6 ferentis _x_.

8 achanthos _H_ (-tos _GS_).

9 scalptos _H(G^{c})_: sculptos _GS_.

10 sunt _ante ras. G_.

11 formis con(cō _SG^{c}_)paratas _HS_, formas conparatas _G_.

12 is: his _x_.

15 palliensibus _x_.

16 urbę _S_. | qui _HS_: quis _G_.

28 cubilia _HS_: cubicula _G_.

30 inbricata _H_.

* * * * *

Page 46

2 reticulata praestant structuram. utraque autem ex minutis|simis (25)
sunt instruenda, uti materia ex calce et harena
crebriter parietes satiati diutius contineantur. molli enim
et rara potestate cum sint, exsiccant sugendo e materia
sucum. cum autem superarit et abundarit copia calcis et 5
harenae, paries plus habens umoris non cito fiet evanidus,
sed ab his | continetur. simul autem umida potestas e =47=
materia per caementorum raritatem fuerit exsucta calxque
ab harena discedat et dissolvatur, item caementa non
possunt cum his cohaerere, sed in vetustatem parietes 10
3 efficiunt ruinosos. id | autem licet animadvertere etiam (5)
de nonnullis monumentis, quae circa urbem facta sunt e
marmore seu lapidibus quadratis intrinsecusque medio calcata
structuris, vetustate evanida facta materia caementorumque
exsucta raritate, proruunt et coagmentorum ab 15
4 ruina dissolutis iuncturis dissi|pantur. quodsi qui noluerit (10)
in id vitium incidere, medio cavo servato secundum orthostatas,
intrinsecus ex rubro saxo quadrato aut ex testa aut
ex silicibus ordinariis struat bipedales parietes, et cum
his ansis ferreis et plumbo frontes vinctae sint. ita enim 20
non acervatim sed ordine structum | opus poterit esse sine (15)
vitio sempiternum, quod cubilia et coagmenta eorum inter
se sedentia et iuncturis alligata non protrudent opus neque
orthostatas inter se religatos labi patiuntur.

5 Itaque non est contemnenda Graecorum structura. non 25
| enim utuntur e molli caemento structura polita, sed cum (20)
discesserunt a quadrato, ponunt de silice seu lapide duro
ordinaria, et ita uti latericia struentes alligant eorum

2 rebus (_ante_ sunt) _add. S_. | et inharena _ante ras. G_.

4 e _HG_: a _S_.

6 paries: partes _H et_ (_ips. in marg._) _S(G^{c})_, -tis _G_.

7 si (_ante_ humida) _add. S_.

8 exsuta _HG_, exuta _S_.

9 discedat (_sed ips. corr._ -it) et dissolvitur _S_.

11 ruinosos _HS_: rimosos _G_.

15 exstructa _x_.

16 qui _HG_: quis _S_.

17 orchostatas _HS_ (ortho- _G_).

21 acervati _x_.

24 orto statas _HG_ (ortho- _S_).

25 non enim _G_ (_et qui ipse addit post finem lineae_) _S_: _om. H_.

26 structura _G_: _om. HS_.

27 discesserunt (-ser̄ _S_) _HS_: -rint _G_. | lapide: de lapide _S_.

* * * * *

Page 47

alternis coriis coagmenta, et sic maxime ad aeternitatem
firmas perficiunt virtutes. haec autem duobus generibus
struuntur. ex his | unum isodomum, alterum pseudisodomum (25)
6 appellatur. isodomum dicitur cum omnia coria aequa
crassitudine fuerint structa, pseudisodomum cum inpares 5
et inaequales ordines | coriorum diriguntur. ea utraque =48=
sunt ideo firma, primum quod ipsa caementa sunt spissa
et solida proprietate neque de materia possunt exsugere
liquorem sed conservant eam in suo umore ad summam
vetustatem, ipsaque eorum cubilia | primum plana et librata 10 (5)
posita non patiuntur ruere materiam, sed perpetua parietum
crassitudine religata continent ad summam vetustatem.
7 altera est quam εμπλεκτον appellant, qua etiam nostri
rustici utuntur. quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti sunt
nata cum materia conlocata alternis al|ligant coagmentis. 15 (10)
sed nostri celeritati studentes, erecta conlocantes
frontibus serviunt et in medio farciunt fractis separatim
cum materia caementis. ita tres suscitantur in ea structura
crustae, duae frontium et una media farturae. Graeci
vero non ita, sed plana conlocantes et longitudines | eorum 20 (15)
alternis in crassitudinem instruentes, non media farciunt
sed e suis frontibus perpetuam et unam crassitudinem
parietum consolidant. praeterea interponunt singulos crassitudine
perpetua utraque parte frontatos, quos διατονουϲ
appellant, qui maxime religando confirmant parietum 25
8 solidi|tatem. itaque si qui voluerit ex his commentariis (20)
animadvertere et eligere genus structurae, perpetuitatis poterit
rationem habere. non enim quae sunt e molli caemento
subtili facie venustatis, non eae possunt esse in vetustate

3 (4) hisodomum _x_. | (_et_ 5) speudisodomum _S et_ (_ante ras._) _G_.

8 exsugere _SG_: exugere _H_.

9 eam: ea _x_.

13 enplecton _x_.

14 quorum (_ante corr. marg._) _om. S_.

16 celeritate _ante corr. G_.

17 faciunt (_sed S^{c}_ farciunt) factis _x_.

18 structurę _S_.

22 frontibus: frontatis _x_. | et unam: et in unam _HG, om. S_.

23 preterea _GS^{c}_: praecaetera _H_, p̄cętera (_ante corr._) _S_.

24 parte _SG^{c}_ (porte _G_): partes _H_. | diatonos _HG_, diatanos
_S_.

29 eae _H et_ (eę) _S(G^{c})_: hae _G_. | venustate _x_.

* * * * *

Page 48

non ruinosae. itaque cum arbitri communium parietum
su|muntur, non aestimant eos quanti facti fuerint, sed cum (25)
ex tabulis inveniunt eorum locationes, pretio praeteritorum
annorum singulorum deducunt octogensimas et ita ea reliqua
summa pacta reddi pro his parietibus sententiam 5
pronuntiant eos non posse plus quam annos LXXX durare.

9 | De latericiis vero dummodo ad perpendiculum sint =49=
stantes nihil deducitur, sed quanti fuerint olim facti, tanti
esse semper aestimantur. itaque nonnullus civitatibus et
publica opera et privatas domos etiam regias e latere 10
structas licet | videre, et primum Athenis murum qui spectat (5)
ad Hymettum montem et Pentelensem, item Patris
in aede Iovis et Herculis latericias cellas, cum circa lapidea
in aede epistylia sint et columnae, in Italia Arretio
vetustum egregie factum murum, Trallibus domum regibus 15
Attalicis factam quae ad | habitandum semper datur ei (10)
qui civitatis gerit sacerdotium. item Lacedaemone e quibusdam
parietibus etiam picturae excisae intersectis lateribus
inclusae sunt in ligneis formis et in comitium ad
ornatum aedilitatis Varronis et Murenae fuerunt adlatae. 20
10 Croesi domus, quam Sardiani civibus ad | requiescendum (15)
aetatis otio, seniorum collegio gerusiam dedicaverunt. item
Halicarnasso potentissimi regis Mausoli domus cum Proconnesio
marmore omnia haberet ornata, parietes habet
latere structos, qui ad hoc tempus egregiam praestant firmitatem 25
ita tectoriis operibus expoliti uti vitri perlucidi|tatem (20)
videantur habere. neque is rex ab inopia id
fecit. infinitis enim vectigalibus erat fartus, quod imperabat
11 Cariae toti. acumen autem eius et sollertiam ad

1 arbitrio _x_.

3 pretia _x_.

4 octogesimas _x_. | ea: ex _x_.

5 pacta: parte _x_.

9 nonnullis: n̄[ba/ın]ıllıſ (_sic_) _S_.

12 hy(i _S_)mectiū _HS_, himettiū _G_. | tentelensem _x_. | item paries
_HG_, itaque paries _S_.

13 lapideae (-ee _G_, -eę _S_) _x_.

14 arretio (_sic_) _x_.

15 tralibus _x_. | domus … (16) facta _x_.

20 murrenę _G_.

22 otio _H et_ (_in ras._) _S_: octo _G_ (ī aꝉ otiū _G^{c} in m._).

23 alicarnasso _HS(G^{c})_: helicarnassio _G_. | proconnensio _x_.

28 ininfinitis _x_.

29 toti _om._ (_in albo_) _S_.

* * * * *

Page 49

aedificia paranda sic licet considerare. cum esset enim
natus Mylasis et animadvertisset Halicarnasso locum naturaliter
esse munitum em|poriumque idoneum portum utilem, (25)
ibi sibi domum constituit. is autem locus est theatri curvaturae
similis. itaque in imo secundum portum forum 5
est constitutum. per mediam autem altitudinis curvaturam
praecinctionemque platea ampla lati|tudine facta, in qua =50=
media Mausoleum ita egregiis operibus est factum ut in
septem spectaculis nominetur. in summa arce media Martis
fanum habens statuam colossicam acrolithon nobili manu 10
Leocharis factam. hanc autem statuam | alii Leocharis (5)
alii Timothei putant esse. in cornu autem summo dextro
Veneris et Mercurii fanum ad ipsum Salmacidis fontem.
12 is autem falsa opinione putatur venerio morbo inplicare
eos qui ex eo biberint. sed haec opinio quare per orbem 15
terrae falso rumore sit pervagata non pigebit ex|ponere. (10)
non enim quod dicitur molles et inpudicos ex ea aqua
fieri, id potest esse, sed est eius fontis potestas perlucida
saporque egregius. cum autem Melas et Arevanias ab
Argis et Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt, 20
barbaros Caras et Lelegas eiecerunt. hi autem ad mon|tes (15)
fugati inter se congregantes discurrebant et ibi latrocinia
facientes crudeliter eos vastabant. postea de colonis unus
ad eum fontem propter bonitatem aquae quaestus causa
tabernam omnibus copiis instruxit eamque exercendo eos 25
barbaros allectabat. ita singillatim decurrentes et ad coetus
| convenientes e duro feroque more commutati in Graecorum (20)
consuetudinem et suavitatem sua voluntate reducebantur.
ergo ea aqua non inpudici morbi vitio sed humanitatis

2 my(i _S_)lasus _HS_ (-sis _H^{c}S^{c}G, sed_ -sus _G^{c}_). |
alicarnasso (-naso _S_) _x_. | locū _G_: loco cum _H_, lo≣͜cū _S_.

10 colossicam: colossi (colosi _G_) quam _x_.

11 telocharis _HS(G^{c})_, telo claris _G_. | teleocharis
_HS(G^{c})_, teleo claris _G_.

13 mercuri _H_ (-rii _GS_).

15 biberint _HS_: -runt _G_.

16 falsorum (-oꝝ _S_) ore _x_.

19 (saporque) eius. e̶i̶u̶s̶ _add. S_.

20 troezen _x_.

21 eiecerunt _S_: eicerunt _HG_.

26 allectabat _HG_: -tavit _S_. | singillatim _HG_: singulatim _S_.

27 feroque _S^{c}_: ferroque _x_.

29 in(m _S_)pudico _x_. | morbo _ante corr. H_.

* * * * *

Page 50

dulcedine mollitis animis barbarorum eam famam
est adepta.

13 Relinquitur nunc quoniam ad explicationem moenium
| eorum sum invectus, ut tota uti sunt definiam. quemadmodum (25)
enim in dextra parte fanum est Veneris et fons 5
supra scriptus, ita in sinistro cornu regia domus, quam
rex Mausolus ad suam rationem conlocavit. conspicitur
enim ex ea | ad dextram partem forum et portus moeniumque =51=
tota finitio, sub sinistram secretus sub moenibus latens
portus ita ut nemo posset quid in eo gereretur aspicere 10
14 nec scire, at rex ipse de sua domo remigibus et militibus
sine ullo sciente | quae opus essent imperaret. itaque (5)
post mortem Mausoli Artemisia uxore eius regnante Rhodii
indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae totius,
armata classe profecti sunt uti id regnum occuparent. 15
tum Artemisiae cum esset id renuntiatum, in eo portu
abstrusam classem celatis remigibus | et epibatis comparatis, (10)
reliquos autem cives in muro esse iussit. cum autem
Rhodii ornata classe in portum maiorem exposuissent,
plausum iussit ab muro bis dare pollicerique se oppidum 20
tradituros. qui cum penetravissent intra murum relictis
navibus inanibus, Artemisia repente fossa facta in | pelagus (15)
eduxit classem ex portu minore et ita invecta est in
maiorem. expositis autem militibus classem Rhodiorum
inanem abduxit in altum. ita Rhodii non habentes quo 25
se reciperent, in medio conclusi in ipso foro sunt trucidati.
15 ita Artemisia in navibus Rhodiorum suis militibus et

4 ut tota: tota (_GS^{c}_, totā _HSG^{c}_) _x_ (_om._ ut).

7 mausolus _GS_: manu solus _H_.

8 portus _H^{c}S_: portum _HG_.

9 sinistram _x_ (-tra _S^{c}_). | moenibus: montibus _x_.

10 geratur _x_.

11 at: ut _x_.

12 imperaret: sperarent _S_, spirarent _HGS^{c}_ (-ret _G^{c}_).

13 artemi(e _ante corr. S, item v. 8. 19_)siam (-ā _S_) uxorē eius
regnantem (-tē _GS_) _x_ (-re … te _S^{c}_). | rhodii _HG_ (≣[ⱶ/ro]dii
_S^{c}_): throdii (_ante ras., et sic semper exc. v. 24. 25_) _S_.

16 (_item v. 22_) tum _HS_: tunc _G_.

19 hrodii (_hic ante corr._) _G_. | ornatam classem _G_ (_non HS_).

20 dare _G_: darent _HS_.

22 inanibus (_ante corr._) _om. G_. | pelagum (-ū _GS_) _x_ (-us _L_).

* * * * *

Page 51

remigibus | inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem (20)
cum prospexissent suas naves laureatas venire, opinantes
cives victores reverti hostes receperunt. tum Artemisia
Rhodo capta principibus occisis tropaeum in urbe Rhodo
suae victoriae constituit aeneasque duas statuas fecit unam 5
Rhodiorum civita|tis alteram suae imaginis. eam ita figuravit (25)
Rhodiorum | civitati stigmata inponentem. ideo autem =52=
postea Rhodii religione inpediti quod nefas est tropaea
dedicata removeri, circa eum locum aedificium struxerunt
et ita erecta Graia statione texerunt ne qui posset aspicere, 10
et id αβατον voci|tari iusserunt. (5)

16 Cum ergo tam magna potentia reges non contempserint
latericiorum parietum structuras, quibus et vectigalibus et
praeda saeptis licitum fuerat non modo caementicio aut
quadrato saxo sed etiam marmoreo habere, non puto oportere 15
| inprobari quae sunt e latericia structura facta aedificia, (10)
dummodo recte sint tecta. sed id genus quid ita
populo Romano in urbe fieri non oporteat exponam, quaeque
sint eius rei causae et rationes non praetermittam.
17 leges publicae non patiuntur maiores crassitudines quam 20
sesquipedales constitui | loco communi. ceteri autem parietes, (15)
ne spatia angustiora fiant, eadem crassitudine conlocantur.
latericii vero nisi diplinthii aut triplinthii fuerint, sesquipedali
crassitudine non possunt plus unam sustinere contignationem.
in ea autem maiestate urbis et civium infinita 25
frequentia innumerabiles habitationes | opus est explicare. (20)
ergo cum recipere non possent areae planatae

1 throdum (_et sic ante ras. semper exc. v. 23_) _S_, [ⱶ/r]odum _H_
(_S^{c}_), rhodū _G_.

4 tropeum _HG_, [⊣/th]ropheū (_sic_) _S_. | in urbem (-bē _GS_, -be
_S^{c}_) rhodo _x_.

6 eam: et (&) _x_.

7 ideo: id _x_.

8 tropea _HG_, trophea _S_.

10 ita: id _x_.

11 abathon _x_.

12 regis _x_. | contempserint _H_: -rit _S_, -runt _G_.

14 saeptis _Nohl_: sae(e)pius _x_.

16 in(m _S_)probare _x_.

17 sint _H(G^{c})_: sunt _GS_. | ita p. _HS_: ita a p. _G_.

19 sunt _x_.

20 Legis (_a. c._) _H_.

22 fierent _x_.

24 plus unam _HS_: plusquā unā _G_ (_Plin._).

26 habitationis (_a. c._) _H_.

27 possunt area planata _HS_, possunt areæ planatę _G_, posset (_supra
S^{2}_) area plana _S^{c}_.

* * * * *

Page 52

tantam multitudinem ad habitandum in urbe, ad auxilium
altitudinis aedificiorum res ipsa coegit devenire. itaque
pilis lapideis structuris testaceis parietibus caementiciis
altitudines extructae et contignationibus crebris coaxatae
cenaculorum ad | summas utilitates perficiunt dispertitiones. 5 (25)
ergo moenibus e contignationibus variis alto spatio multiplicatis
populus Romanus egregias habet sine inpeditione
habitationes.

18 | Quoniam ergo explicata ratio est quid ita in urbe =53=
propter necessitatem angustiae arearum non patiuntur esse 10
latericios parietes, cum extra urbem opus erit his uti, sine
vitiis ad vetustatem sic erit faciendum. summis parietibus
structura | testacea sub tegulas subiciatur altitudine circiter (5)
sesquipedali, habeatque proiecturas coronarum. ita vitari
poterunt quae solent in his fieri vitia. cum enim in tecto 15
tegulae fuerint fractae aut a ventis deiectae, qua possit
ex imbribus aqua perpluere, non patietur lorica testacea
laedi laterem, | sed proiectura coronarum reiciet extra (10)
perpendiculum stillas et ea ratione servaverit integras parietum
19 latericiorum structuras. de ipsa autem testa si sit 20
optima seu vitiosa ad structuram statim nemo potest
iudicare, quod in tempestatibus, et aetate, in tecto cum
est conlocata, tunc si est firma | probatur. namque quae (15)
non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta, ibi se
ostendit esse vitiosam gelicidiis et pruina tacta. ergo 25
quae non in tectis poterit pati laborem, ea non potest in
structura oneri ferendo esse firma. quare maxime ex
veteribus tegulis testa structi parietes firmitatem poterunt
20 | habere. craticii vero velim quidem ne inventi essent. (20)

3 cae(ę _S_)mentaciis _H et_ (_ante corr._) _S_.

4 altitudinis _HS_ (-nes _G_). | et _om. x_.

5 cae(ę _S_, e _G_)naculorum _H_. | dispertitiones: despectationes
(_sic_) _x_.

6 e: & _S_.

10 angustiae arearum _Mar._: angustiarum _x_. | patiuntur _HS_: -antur
_G_.

13 tegula _x_.

14 vitari _HS_: -re _G_.

16 possint _x_.

17 aqua _HS_: aque(ę _G^{c}_) _G_.

19 integras _GS_: -gris _H_.

22 ae(e _GS_)state _x_.

25 ostendit _HS_: -det _G_.

28 testa structi: tecta structa _x_.

29 gratic(t _S_)ii _H et_ (_ante ras._) _S_.

* * * * *

Page 53

quantum enim celeritate et loci laxamento prosunt, tanto
maiori et communi sunt calamitati, quod ad incendia uti
faces sunt parati. itaque satius esse videtur inpensa testaceorum
in sumptu quam compendio craticiorum esse in
periculo. etiam|que in tectoriis operibus rimas intus faciunt 5 (25)
arrectariorum et transversariorum dispositione. cum enim
linuntur, recipientes umorem turgescunt, deinde siccescendo
contrahuntur et ita extenuati disrumpunt tectoriorum soliditatem.
sed quoniam nonnullos celeritas aut inopia aut
in pendenti loco | dissaeptio cogit, sic erit faciundum. solum =54=
substruatur alte, ut sint intacti ab rudere et pavimento. (11)
obruti enim in his cum sunt, vetustate marcidi fiunt,
deinde subsidentia proclinantur et disrumpunt speciem tectoriorum.

| De parietibus et apparatione generatim materiae 15 (5)
eorum, quibus sint virtutibus et vitiis, quemadmodum potui
exposui, de contignationibus autem et copiis earum, quibus
comparentur ut ad vetustatem non sint infirmae, uti natura
rerum monstrat explicabo.

IX | Materies caedenda est a primo autumno ad id tempus 20 (10)
quod erit antequam flare incipiat favonius. vere enim
omnes arbores fiunt praegnantes et omnes suae proprietatis
virtutem efferunt in frondem anniversariosque fructus. cum
ergo inanes et tumidae temporum necessitate eorum | fuerint, (15)
vanae fiunt et raritatibus inbecillae, uti etiam corpora 25
muliebria cum conceperint, ad fetus partum non iudicantur
integra, neque in venalibus ea cum sunt praegnantia praestantur
sana, ideo quod in corpore praeseminatio crescens

1 prosint _S_.

4 gratic(t _S_)iorum _HS_.

5 etiamque _Schn._: etiam qui _x_. | intus: inhis _x_ (_cf. p. 55, 8_).

7 sicciscendo _x_.

10 disseptio _HS_: deseptio _G_. | faciundum _H_: faciendum _GS_.

11 alte: aliae (alię _GS_) _x_ (_del. S^{c}_). | sit intactum _x_.

12 obruta _x_. | marcida _x_.

13 subsidentiâ: _sic_ (_abl._) _x_ (_cf. 200, 8_).

15 apparitione _x_.

18 con(cō _S_)parentur _HS_: cōparantur _G_. | ut: et (&) _x_. | sint
_HS_: sunt _G_.

24 tumidae: umidae (-ę _H_) _HG_, humidę _H^{c}S_. | necessitates _x_.

26 ad fae(ę _GS_, oe _H^{c}G^{c}_)tus apartu _x_.

* * * * *

Page 54

ex omnibus cibi potestatibus detrahit alimentum in se, et
| quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus (20)
patitur esse solidum id ex quo ipso procreatur. itaque
edito fetu quod prius in aliud genus incrementi detrahebatur
cum ab disparatione procreationis est liberatum, inanibus 5
et patentibus venis in se recipient lambendo sucum
et ita soli|descunt et redeunt in pristinam naturae firmitatem. (25)
2 eadem ratione autumnali tempore maturitate fructuum
flaccescente | fronde, ex terra recipientes per radices =55=
arbores in se sucum recuperantur et restituuntur in antiquam 10
soliditatem. at vero aeris hiberni vis comprimit et
consolidat eas per id quod supra scriptum est tempus.
ergo si ea ratione et eo tempore | quod est supra scriptum (5)
3 caeditur materies, erit tempestiva. caedi autem ita oportet
uti incidatur arboris crassitudo ad mediam medullam, et 15
relinquatur, uti per eam exsiccescat stillando sucus. ita
qui inest intus inutilis liquor effluens per torulum non
patietur emori in saniem nec corrumpi | materiae qualitatem. (10)
tum autem cum sicca et sine stillis erit arbor,
4 deiciatur et ita erit optima in usu. hoc autem ita esse 20
licet animo advertere etiam de arbustis. ea enim cum
suo quoque tempore ad imum perforata castrantur, profundunt
e medullis quem habent in se superantem et vitiosum
| per foramina liquorem, et ita siccescendo recipiunt (15)
in se diuturnitatem. qui autem non habent ex arboribus 25
exitus umores intra concrescentes putrescunt et efficiunt
inanes eas et vitiosas. ergo si stantes et vivae siccescendo
non senescunt, sine dubio cum eae ad materiam deiciuntur,

3 ipsum (-ū) _x_.

5 ad di(e _GS_)sperationē _x_.

6 recipient (_sc._ corpora mul.) _HS_: -piet _G_.

7 &iā (et ita _Oehmichen_) solidescit et redit _x_.

9 ex: & (et _G_) _x_. | recipientes radices arborum _x_.

12 id quod _Oehmichen_: id ut _x_.

17 intus (_cf. p. 58, 15_): inhis _x_.

18 emori in eo saniem _x_. | necorumpi _H et_ (_ante corr._) _S_. |
materiae(e _G_, ę _S_) ae(e _G_, ę _SG^{c}_)qualitatem _x_.

21 animum (-ū _S_) advertere _x_ (animum‿advertere _G^{c}_).

23 quem: quae (quę _GS_) _x_.

25 qui: quae (quę _GS_) _x_.

27 et (vit.) _om. x_.

28 non: [con/ṉ] (_male_) _S^{2}_ (_i. e._ consenescunt). | eadem
materiam (-ā _G_) _HG_, eadem materia _H^{c}S(G^{c})_.

* * * * *

Page 55

cum ea | ratione curatae fuerint, habere poterunt magnas (20)
in aedificiis ad vetustatem utilitates.

5 Eae autem inter se discrepantes et dissimiles habent
virtutes, uti robur ulmus populus cupressus abies ceteraeque
quae maxime in aedificiis sunt idoneae. namque non 5
potest | id robur quod abies, nec cupressus quod ulmus, (25)
nec ceterae | easdem habent inter se natura rerum similitates, =56=
sed singula genera principiorum proprietatibus comparata
alios alii generis praestant in operibus effectus.
6 et primum abies aeris habens plurimum et ignis minimumque 10
umoris et terreni le|vioribus rerum naturae potestatibus (5)
comparata non est ponderosa. itaque rigore naturali contenta
non cito flectitur ab onere, sed directa permanet in
contignatione. sed ea quod habet in se plus caloris, procreat
et alit cariem ab eaque vitiatur, etiamque ideo celeriter 15
accenditur quod quae inest | in eo corpore aeris (10)
raritas, ea ut est patens accipit ignem et ita vehementem
7 ex se mittit flammam. ex ea autem antequam est excisa
quae pars est proxima terrae per radices recipiens ex
proximitate umorem enodis et liquida efficitur. quae vero 20
est superior, vehementia caloris eductis in aera | per nodos (15)
ramis, praecisa alte circiter pedes XX et perdolata propter
nodationis duritiem dicitur esse fusterna. ima autem cum
excisa quadrifluviis dispertitur eiecto torulo ex eadem arbore
ad intestina opera comparatur et ita sappinea vocatur. 25
8 contra vero quercus terrenis principiorum satietatibus
| abundans parumque habens umoris et aeris et ignis, cum (20)
in terrenis operibus obruitur, infinitam habet aeternitatem.
ex eo cum tangitur umore non habens foraminum raritates
propter spissitatem non potest in corpus recipere liquorem, 30

3 eae: ea _HS_, hae _G_.

4 ce(ę _GS_)tera _x_.

5 idonea _x_.

6 abeis _H_.

7 ce(ae _G_, ę _S_)tera _x_. | natura _HG_: naturæ _H^{c}_, -rę _S_.

12 ponderosa _G et_ (_in ras._) _S^{c}_: ponderata _HS_.

14 ea: eo _S_.

15 cariem: pariē _G_, partem _H_, -tē _S(G^{c})_. | abea quae (quę
_GS_) _x_.

17 raritas et (&) est patens _x_.

23 durit(c _S_)iem _HS_: -tiam _G_.

24 dispertitur (_Plin. 16, 195_): disparatur _x_.

25 et ita sappinea: et intima fusternea sappinea _x_ (saprinea _G_).

* * * * *

Page 56

sed fugiens ab umore resistit et torquetur et efficit in
9 quibus | est operibus ea rimosa. aesculus vero quod est (25)
omnibus principiis temperata, habet in aedificiis magnas
utilitates, sed ea, cum in umore conlocatur, recipiens penitus
per foramina liquorem eiecto aere et igni operatione 5
umidae potestatis vitiatur. cerrus et fagus quod pariter
habent mix|tionem umoris et ignis et terreni, aeris plurimum, =57=
per huius raritates umores penitus recipiendo celeriter
marcescunt. populus alba et nigra, item salix tilia
vitex ignis et aeris habendo satietatem, umoris temperate, 10
parum autem terreni, | leviore temperatura comparatae (5)
egregiam habere videntur in usu rigiditatem. ergo cum
non sint durae terreni mixtione, propter raritatem sunt
candidae et in scalpturis commodam praestant tractabilitatem.
10 alnus autem, quae proxima fluminum ripis procreatur 15
et minime materies utilis videtur, habet | in se (10)
egregias rationes. est enim aere et igni plurimo temperata,
non multum terreno, umore paulo. itaque in palustribus
locis infra fundamenta aedificiorum palationibus
crebre fixa, recipiens in se quod minus habet in corpore 20
liquoris, permanet inmortalis ad aeternitatem et sustinet
inmania | pondera structurae et sine vitiis conservat. ita (15)
quae non potest extra terram paulum tempus durare, ea
11 in umore obruta permanet ad diuturnitatem. est autem
maxime id considerare Ravennae, quod ibi omnia opera 25
et publica et privata sub fundamentis eius generis habent

6 cerrus et fagus: cerrus quercus fagus _x_.

8 per huius: ꝑuisa (_cf. 56, 10 et 27_). | u(hu- _HS_)moris _x_.

10 temperata _HS(G^{c})_, -te _G_, -tæ _S^{c}_ (-tę _G^{2}_).

11 (terreni) habens (habentes _G^{c}_) _add. x_ | comparata
_HS(G^{c})_, temperata _G_.

12 videntur _G^{c}_: videtur _x_. | rigiditatem: vel ariditatem
_suprascr. S^{2}_.

13 dura … (14) candida _x_.

14 sculpturis _x_.

15 proxima _HG_: -mę _S_.

16 materies _HS_: admateries _G(S^{2})_.

17 est enim: & (et _GS_) enim _x_.

18 Itaque non (ṅȯṅ _G^{c}_) minus habent (habeṇ̇t _G^{c}_) incorpore (h
_H^{c}S_)umoris inpalustribus (inplaustribus _H_) locis _x_.

22 Itaque (-q: _H_, -q⁊ _GS_) _x_.

23 paulolū _S_.

25 maximum (-ū _HS_) _x_.

26 habeant _x_.

* * * * *

Page 57

palos. ulmus | vero et fraxinus maximos habent umores (20)
minimumque aeris et ignis, terreni temperate mixtione
comparatae. sunt in | operibus cum fabricantur lentae et =58=
ab pondere umoris non habent rigorem et celeriter pandant.
simul autem vetustate sunt aridae factae aut in agro proiecto 5
qui inest eis liquore stantes emoriuntur, fiunt duriores
et in commissuris et | coagmentationibus ab lentitudine (5)
12 firmas recipiunt catenationes. item carpinus quod est
minima ignis et terreni mixtione, aeris autem et umoris
summa continetur temperatura, non est fragilis sed habet 10
utilissimam tractabilitatem. itaque Graeci quod ex ea
materia iuga iumentis comparant, quod apud | eos iuga (10)
ζυγα vocitantur, item zygiam eam appellant. non minus
est admirandum de cupresso et pinu, quod eae habentes
umoris abundantiam aequamque ceterorum mixtionem, propter 15
umoris satietatem in operibus solent esse pandae, sed
in vetustatem sine vitiis conservantur, quod is liquor | qui (15)
inest penitus in corporibus earum habet amarum saporem,
qui propter acritudinem non patitur penetrare cariem neque
eas bestiolas quae sunt nocentes. ideoque quae ex 20
his generibus opera constituuntur permanent ad aeternam
13 diuturnitatem. item cedrus et iunipirus easdem habent
virtutes | et utilitates, sed quemadmodum ex cupresso et (20)
pinu resina, ex cedro oleum quod cedrium dicitur nascitur,
quo reliquae res cum sunt unctae, uti etiam libri, a tineis 25
et carie non laeduntur. arboris autem eius est similis

1 maximos … umoris (-res _G^{c}_) _HG_: maximū … humoris _S_.

2 temperate mixtione _G_: temperata | emixtione _H_, temperata
emixtione _S_.

4 pandant _HS_: pandunt _G_.

5 ꝑfecto qui est eis liquor _x_.

12 iuga zy(i _GS_)za _x_.

13 zigaeam (_H_, ziga eam _G_, zigeā _S_) appellant _x_.

14 pin[v/o] _H_. | eae _H_: hae _G_, hęc _S_.

17 is: his _x_.

20 bestiolas _etc._: _cf. p. 147, 25_.

22 iuniperus _x_ (_sed cf. H^{c} 166, 11_).

23 ex cupr(ae _H_)essu pinu _x_ (_cf. 105, 19_).

24 cidreum _x_ (cedri oleo _Plin. 16, 197_, cedrino _32, 76. cf. 24,
17. 16, 52_: _lat._ citrus _et_ citreum = gr. κέδροϲ, κέδριον, -ινον).

25 co(quo _SG_)reliquę _H_. | iunctę _S_.

26 arbores autem eius sunt similes (-lis _G_) cupresseae foliaturae
(_sic H_, cupresse aefoliaturae _G_, cupressę ęfoliaturę _S, sed_
cupresseę _S^{c}_) _x_ (_ubi_ arbores autem similes cupressę ac folia
_G^{c}_).

* * * * *

Page 58

cupresseae foliatura, materies vena directa. ea Ephesi in
aede simulacrum | Dianae, etiam lacunaria et ibi et in =59=
ceteris nobilibus fanis propter aeternitatem sunt facta.
nascuntur autem eae arbores maxime Cretae et Africae et
14 nonnullis Syriae regionibus. larix vero, quae non est nota 5
nisi is municipalibus | qui sunt circa ripam fluminis Padi (5)
et litora maris Hadriani, non solum ab suci vehementi
amaritate ab carie aut tinea non nocetur, sed etiam flammam
ex igni non recipit, nec ipsa per se potest ardere
nisi uti saxum in fornace ad calcem coquendam aliis lignis 10
uratur. nec tamen tunc flam|mam recipit nec carbonem (10)
remittit, sed longo spatio tarde comburitur. quod est
minima ignis et aeris e principiis temperatura, umore
autem et terreno est spisse solidata, non habet spatia
foraminum qua possit ignis penetrare, reicitque eius vim 15
nec patitur ab eo sibi cito noceri, propterque pon|dus ab (15)
aqua non sustinetur, sed cum portatur, aut in navibus aut
supra abiegneas rates conlocatur.

15 Ea autem materies quemadmodum sit inventa est causam
cognoscere. divus Caesar cum exercitum habuisset 20
circa Alpes imperavissetque municipiis praestare commeatus
ibi|que esset castellum munitum quod vocabatur Larignum, (20)
tunc qui in eo fuerunt naturali munitione confisi
noluerunt imperio parere. itaque imperator copias iussit
admoveri. erat autem ante eius castelli portam turris ex 25
hac materia alternis trabibus transversis uti pyra inter se
composita alte, uti | possent de summo sudibus et lapidibus (25)
accedentes repellere. tunc vero cum animadversum
est alia eos tela praeter sudes non habere neque posse
longius a muro propter pondus iaculari, imperatum est 30
fasciculos ex virgis alligatos et faces ardentes ad eam

1 materies: _sic x_ (_i. e._ materiei _ut p. 60, 12_). | ea _om. x ubi_
aephesi _H_.

4 eae (eę _S_) _HS_: hę _G_.

5 qui … notus _x_ (_masc. ut nunc ital. hisp._).

6 is: his _x_.

7 hadriani _H_: adriani _GS_. | suci (_G^{c}_): suco _x_.

9 ipse _x_.

18 abiegnas _HG_, abigenas _S_ (_cf. p. 166, 5_).

19 causam: causa _x_.

22 vocaretur _x_.

27 posset (_G_, poss& _HS_) _x_.

* * * * *

Page 59

munitionem accedentes mittere. itaque ce|leriter milites (30)
16 congesserunt. posteaquam flamma circa illam | materiam =60=
virgas comprehendisset, ad caelum sublata effecit opinionem
uti videretur iam tota moles concidisse. cum autem ea
per se extincta esset et requieta turrisque intacta apparuisset, 5
admirans Caesar iussit extra telorum missionem
| eos circumvallari. itaque timore coacti oppidani cum se (5)
dedidissent, quaesitum unde essent ea ligna quae ab igni
non laederentur. tunc ei demonstraverunt eas arbores,
quarum in his locis maximae sunt copiae. et ideo ut id 10
castellum Larignum ita materies larigna est appellata.
haec autem | per Padum Ravennam deportatur, in colonia (10)
Fanestri Pisauri Anconae reliquisque quae sunt in ea
regione municipiis praebetur. cuius materies si esset facultas
adportationibus ad urbem, maximae haberentur in aedificiis 15
utilitates, et si non in omne, certe tabulae in subgrundis
circum in|sulas si essent ex ea conlocatae, ab (15)
traiectionis incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod
eae neque flammam nec carbonem possunt recipere nec
17 facere per se. sunt autem eae arbores foliis similibus 20
pini, materies earum prolixa, tractabilis ad intestinum opus
non minus quam sappinea, | habetque resinam liquidam (20)
mellis Attici colore quare etiam medetur pthisicis.

De singulis generibus quibus proprietatibus e natura
rerum videantur esse comparatae quibusque procreantur 25
rationibus exposui. insequitur animadversio quid ita quae

3 sublata _G(S^{c})_: sublatā _H(G^{c})_, -tam _S_. | efficit _x_.

4 moles _HGS_: molis _H^{c}S^{c}_. | concidisse _GS_: concediss& _H_
(-se _H^{c}_).

5 turrisque: turris _x_.

7 se dededissent _H(G^{c})_, sed | eı⁞ıdissent (_sic_) _G_ (_littera
post_ e _radendo incerta_), se dedissent _S_ (= _L^{c}_).

10 ut id … (11) ita _Nohl_: id … item _x_.

12 coloniā _x_.

14 materies si: _sic x. cf. ad p. 233, 21_.

16 in omnạ̇e _H_, -ne _S_: -ni _G_. | subgrundiis _x_ (_cf. p. 277, 7.
Fav. 297, 10._ sugrundis _Plin. codd. 25, 160._ sugrundas _Varro r. r.
274, 10 Keil._ sugrunda, suggrunda, sugurunda _CGL. II, 192. 290. 520.
594._ grunda _ib. II, 36. Dig. 39, 2. cf._ suggrundatio _Vitr. p. 88,
15_).

18 traiectionis: -nib; _x_.

19 ea _x_.

20 eae _H_: heę _S_, hae _G_.

22 sappina _HS(G^{c})_: saprina _G_.

23 thisicis _x_.

24 e: ea _G_.

26 itaque _x_.

* * * * *

Page 60

in | urbe supernas dicitur abies deterior est, quae infernas (25)
|egregios in aedificiis ad diuturnitatem praestat usus, et =61=
de his rebus, quemadmodum videantur e locorum proprietatibus
habere vitia aut virtutes, uti sint considerantibus
X apertiora exponere. montis Appennini primae radices 5
ab Tyrrenico | mari inter Alpes et extremas Etruriae regiones (5)
oriuntur. eius vero montis iugum se circumagens
et media curvatura prope tangens oras maris Hadriani
pertingit circumitionibus contra fretum. itaque citerior
eius curvatura quae vergit ad Etruriae Campaniaeque regiones 10
apricis est potestatibus. | namque impetus habet (10)
perpetuos ad solis cursum. ulterior autem quae est proclinata
ad superum mare, septentrionali regioni subiecta
continetur umbrosis et opacis perpetuitatibus. itaque quae
in ea parte nascuntur arbores umida potestate nutritae 15
non solum ipsae augentur amplissimis | magnitudinibus, (15)
sed earum quoque venae umoris copia repletae turgentes
liquoris abundantia saturantur. cum autem excisae et
dolatae vitalem potestatem amiserunt, venarum rigore permanente
siccescendo propter raritatem fiunt inanes et evanidae, 20
ideoque in aedificiis non possunt habere diu|turnitatem. (20)
2 quae autem ad solis cursum spectantibus locis
procreantur, non habentes interveniorum raritates siccitatibus
exsuctae solidantur, quia sol non modo ex terra lambendo
sed etiam ex arboribus educit umores. itaque quae 25
sunt in apricis regionibus spissis venarum crebritatibus
solidatae, | non habentes ex umore raritatem cum in materiem (25)
perdolantur, reddunt magnas utilitates ad vetustatem.

4 essent (e̅e̅nt _GS_) _x_.

5 exponerem(. _S_) montes _HS_, exponerē(. _G^{c}_) mortis (_sic_) _G_
(_cf. p. 259, 20_).

6 tyrrhenico _H_, ty(i _S_)rrenico _H^{c}S_, thyrhenico _G_. | inalpis
et inextremas _x_.

8 hadriani _H_: adriani _GS_.

10 regionis (_a. c._) _H_.

13 regione _x_ (-ni _G^{c}_).

17 repletae (-te _G_, -tę _S_) urgentes (-tis _G^{c}_) _x_.

19 amiserunt (-r̄ _S_) _x_ (-rint _G^{c}S^{c}_). | permanentes _x_.

20 sicci(e _H^{c}S_)scendo _HG_.

23 inter venarum _x_.

24 exsuctę _x_ (exsucatę _S^{c}_).

25 umoris (_a. c._) _H_. | itaque quę _G_: itaque _HS_.

27 cum in: quae cum in _H_, que(ę _SG^{c}_)cū in _GS_.

* * * * *

Page 61

ideo | infernates, quod ex apricis locis adportantur, meliores =62=
sunt quam quae ab opacis de supernatibus advehuntur.

3 Quantum animo considerare potui, de copiis quae sunt
necessariae in aedificiorum comparationibus et quibus tem|peraturis
e rerum natura principiorum habere videantur 5
mixtionem quaeque insunt in singulis generibus virtutes
et vitia, uti non sint ignota aedificantibus exposui. ita
qui potuerint eorum praeceptorum sequi praescriptiones
erunt prudentiores, singulorumque generum usum eligere
poterunt in | operibus. ergo quoniam de apparationibus 10
est explicatum, in ceteris voluminibus de ipsis aedificiis
exponetur, et primum de deorum inmortalium aedibus
sacris et de earum symmetriis et proportionibus, uti ordo
postulat, insequenti perscribam. |

LIBER TERTIUS. 15

1 Delphicus Apollo Socratem omnium sapientissimum
Pythiae responsis est professus. is autem memoratur prudenter
doctissimeque dixisse, oportuisse hominum pectora
fenestrata et aperta esse, uti non occultos haberent sensus
sed patentes | ad considerandum. utinam vero rerum natura 20
sententiam eius secuta explicata et apparentia ea constituisset.
si enim ita fuisset, non solum laudes aut vitia
animorum ad manum aspicerentur, sed etiam disciplinarum
scientiae sub oculorum consideratione subiectae non incertis
iudiciis probarentur, sed | et doctis et scientibus auctoritas 25
egregia et stabilis addere|tur. igitur quoniam haec non =63=
ita sed uti natura rerum voluit sunt constituta, non efficitur
ut possint homines obscuratis sub pectoribus ingeniis

2 ad | ḍueuntur _H_, advehuntur _S_: adducuntur _G_.

8 praeceptor[v/e]m _H_.

10 apparitionibus _x_.

12 exponitur _x_.

* * * * *

Page 62

scientias artificiorum penitus latentes quemadmodum sint
iudicare. ipsique artifices si | pollicentur suam prudentiam, (5)
si non pecunia sint copiosi seu vetustate officinarum habuerint
notitiam, aut etiam gratia forensi et eloquentia non
fuerint parati, pro industria studiorum auctoritates ＜non＞ 5
possunt habere ut eis quod profitentur scire id credatur.
2 maxime autem id animadvertere | possumus ab antiquis (10)
statuariis et pictoribus, quod ex his qui dignitatis notas
et commendationis gratiam habuerunt, aeterna memoria
ad posteritatem sunt permanentes, uti Myron Polycletus 10
Phidias Lysippus ceterique qui nobilitatem ex arte sunt
consecuti. namque ut civitatibus magnis aut | regibus aut (15)
civibus nobilibus opera fecerunt, ita id sunt adepti. at
qui non minore studio et ingenio sollertiaque fuerunt nobilibus,
et humili fortuna civibus non minus egregie perfecta 15
fecerunt opera, nullam memoriam sunt adsecuti, quod
hi non ab industria neque artis sollertia sed a felici|tate (20)
fuerunt deserti, ut Teleas Atheniensis, Chion Corinthius,
Myagrus Phocaeus, Pharax Ephesius, Boedas Byzantius
etiamque alii plures. non minus item pictores, uti Aristomenes 20
Thasius, Polycles et ＜Andron Ephesii＞, Theo Magnes
ceterique, quos neque industria neque artis studium neque
| sollertia defecit, sed aut rei familiaris exiguitas aut =64=
inbecillitas fortunae seu in ambitione certationis contrariorum
3 superatio obstitit eorum dignitati. nec tamen est admirandum 25
si propter ignotitiam artis virtutes obscurantur. sed
maxime | indignandum, cum etiam saepe eblandiatur gratia (5)
conviviorum a veris iudiciis falsam probationem. ergo uti

2 artifices pollicerentur _x_.

3 seu: sed _x_.

4 non _Joc._: cum _x_.

5 non _om. x_.

6 crederetur _x_.

8 dignitates _x_ (-te _E_).

10 posteritatem _HS^{c}(G^{c})_: potestatem _EG et_ (_ante ras._) _S_.

14 minore _EG_: -ri _HS_.

17 hi _H^{c}SEG_: hii _H(G^{c})_.

18 deserti: diserti _S_, desepti _HEG_ (_scil._ r = p _in x_) _cf. p.
9, 13_. | Teleas (= Telesias?): thellas _EG_, hellas _HS_ (Hegias?).

19 boedas: _sic x_.

21 andramithes (-tes _S_) nitheo magnis _x_.

22 ceterisque _x_.

25 superati _x_.

27 blandiatur _HS(G^{c})_, -antur _G_.

28 adfalsam _x_.

* * * * *

Page 63

Socrati placuit si ita sensus et sententiae scientiaeque
disciplinis auctae perspicuae et perlucidae fuissent, non
gratia neque ambitio valeret, sed si qui veris certisque
laboribus doctri|narum pervenissent ad scientiam summam, (10)
eis ultro opera traderentur. quoniam autem ea non sunt 5
inlustria neque apparentia in aspectu, ut putamus oportuisse,
et animadverto potius indoctos quam doctos gratia
superare, non esse certandum iudicans cum indoctis ambitione,
potius his prae|ceptis editis ostendam nostrae scientiae (15)
virtutem. 10

4 Itaque, imperator, in primo volumine tibi de arte et
quas habeat ea virtutes quibusque disciplinis oporteat esse
auctum architectum exposui, et subieci causas quid ita
earum oporteat eum esse peritum, rationesque summae
architectu|rae partitione distribui finitionibusque 15 (20)
terminavi. deinde quod erat primum et necessarium, de moenibus
quemadmodum eligantur loci salubres ratiocinationibus explicui,
ventique qui sint et e quibus ＜regionibus＞ singuli
spirent deformationibus grammicis ostendi, platearumque et
vicorum uti emendate | fiant distributiones in moenibus docui 20 (25)
et ita finitionem primo volumine constitui. item in secundo
de materia quas habeat in operibus utilitates et quibus
virtutibus e natura reram sit comparata peregi. nunc in
tertio de deorum inmortalium aedibus sacris dicam et uti
oportet perscriptas ex|ponam. 25 (30)

I | Aedium compositio constat ex symmetria, cuius rationem =65=
diligentissime architecti tenere debent. ea autem
paritur a proportione, quae graece αναλογια dicitur. proportio
est ratae partis membrorum in omni opere totiusque

4 doctrinarum _HS^{c}EG^{c}_: -nam _G_, -na _S_ (_ubi_ rū _in ras.
S^{c} pro_ ꝑ).

15 partitione: paratione _S_.

17 locis _x_. | salubres _HEG_: salubris _S_ (_ubi supra S^{2}_ vel bus
_i. e._ salubribus). | ratiotinationibusq⁊ _S_ (_sed_ q̄⁊ _del. S^{2}_).

18 sint _HEG_: sunt (ſ̄) _S_. | regionibus _add. Joc._

19 spirant _x_. | grammatic̅i̅s _x_.

25 oporteat _x_.

27 teneri _H_.

28 paritura (paratura _E_) proportione _x_. | analogia
_HE(S^{c}G^{c})_: -loia _GS_.

29 est ratae (-tę _S_) _HS_: strate (-tę _G_) _EG_. | totaque _x_.

* * * * *

Page 64

com|modulatio, ex qua ratio efficitur symmetriarum. (5)
namque non potest aedis ulla sine symmetria atque proportione
rationem habere compositionis, nisi uti ad hominis
bene figurati ＜speciem＞ membrorum habuerit exactam
2 rationem. corpus enim hominis ita natura composuit uti 5
os capitis a | mento ad frontem summam et radices imas (10)
capilli esset decimae partis, item manus palma ab articulo
ad extremum medium digitum tantundem, caput a mento
ad summum verticem octavae, cum cervicibus imis ab
summo pectore ad imas radices capillorum sextae, ＜a medio 10
pectore＞ ad sum|mum verticem quartae. ipsius autem oris (15)
altitudinis tertia est pars ab imo mento ad imas nares,
nasus ab imis naribus ad finem medio superciliorum tantundem,
ab ea fine ad imas radices capilli frons efficitur
item tertiae partis. pes vero altitudinis corporis sextae, 15
cubitus quartae, pectus | item quartae. reliqua quoque (20)
membra suas habent commensus proportiones, quibus etiam
antiqui pictores et statuarii nobiles usi magnas et infinitas
3 laudes sunt adsecuti. similiter vero sacrarum aedium
membra ad universam totius magnitudinis summam ex 20
partibus singulis convenientissimum de|bent habere commensus (25)
responsum. item corporis centrum medium naturaliter
est umbilicus. namque si homo conloca|tus fuerit =66=
supinus manibus et pedibus pansis circinique conlocatum
centrum in umbilico eius, circumagendo rotundationem 25
utrarumque manuum et pedum digiti linea tangentur. non

1 ex qua ratio _HS(G^{c})_: ex quadrato _EG_.

4 sꝑeciem (_cf. 66, 13. 68, 19_): _om. x_.

7 palma _x_: pansa (_sic_) _Exc. Vitr. de eumetria cod. Scletst. f. 35_.

9 octavę _EG_ (_S^{c} in ras._ [taue/VIII]): octae _H_ (_et fort. ante
ras. S_).

10 a medio pectore _om. x_ (_item Exc. Scl._).

13 nasus (_S^{c}, item Exc. Scletst._): nasum _x_ (_HEG et ante ras._
nasū _S_). | medio: medium (-ū) _x_.

14 ea (_sic_) _x_. | capillis _H_.

15 corporis sextę _EG_: corporis extae _H_, corpori sextę _S_.

16 cubitum (_H_, -tū _EGS, item Exc. Scl.) x_.

17 suos _x_. | commens[v/o]s _H_. | proportionis _E^{c}_ (-nes _x_).

24 sopinus _H_ (_G^{c} et ante ras. S_) | spansis _E_.

26 utrarumque manuum et p. _HS_: utrarumque rerum(. _E_) manuum et p.
_EG_.

* * * * *

Page 65

minus quemadmodum schema rotundationis in corpore | efficitur, (5)
item quadrata designatio in eo invenietur. nam si
a pedibus imis ad summum caput mensum erit eaque
mensura relata fuerit ad manus pansas, invenietur eadem
latitudo uti altitudo, quemadmodum areae quae ad normam 5
4 sunt quadratae. ergo si ita natura composuit corpus hominis
uti | proportionibus membra ad summam figurationem (10)
eius respondeant, cum causa constituisse videntur antiqui
ut etiam in operum perfectionibus singulorum membrorum
ad universae figurae speciem habeant commensus exactionem. 10
igitur cum in omnibus operibus ordines traderent,
＜tum＞ maxime in aedi|bus deorum, ＜quorum＞ operum et (15)
laudes et culpae aeternae solent permanere.

5 Nec minus mensurarum rationes, quae in omnibus
operibus videntur necessariae esse, ex corporis membris 15
collegerunt, uti digitum palmum pedem cubitum, et eas
distri|buerunt in perfectum numerum, quem Graeci τελειον (20)
dicunt, perfectum autem antiqui instituerunt numerum qui
decem dicitur. namque ex manibus digitorum numero ab
palmo pes est inventus. si autem in utrisque palmis ex 20
articulis ab natura decem sunt perfecti, etiam Platoni
placuit esse | eum numerum ea re perfectum qui ex (25)
singularibus rebus, quae μοναδεϲ apud Graecos dicuntur,
perficitur decussis. | simul autem undecim aut duodecim =67=
sunt facti, quod superaverint, non possunt esse perfecti, 25
donec ad alterum decussim perveniant. singulares enim
6 res particulae sunt eius numeri. mathematici vero contra
disputantes ea re perfectum | dixerunt esse numerum qui (5)
sex dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus

1 scaema _H_ (scema _EGS_).

4 spansas _H_.

10 universae (_cf. 12, 15_): -sam _x_ (_cf. 68, 18_).

12 tum _om. x_. | quorum (= corum) _om. x_. | et laudes sculptę _E_
(_ut L_).

15 necessaria _H_.

16 colligerunt _G et ante corr. H_ (_non EH^{c}S_).

17 teleon _x_.

19 numerum (-rū _HSE_) _x_.

22 qui: quod (_in ras. S_) _x_.

23 monades _x_.

24 decusisq: s. _HS_ (_ubi_ q; _del. S^{2} qui in marg. adscr._ Quę),
decusis. Quae(ę _G_) s. _EG_.

26 decusis _x_.

29 is: his (_ante corr._) _E_.

* * * * *

Page 66

numero convenientes sic, sextantem unum, trientem
duo, semissem tria [bessem quem διμοιρον dicunt quattuor,
quintarium quem πενταμοιρον dicunt quinque, perfectum
sex. cum ad superlationem | crescat, supra sex adiecto (10)
asse εφεκτον, cum facta sunt octo quod est tertia adiecta 5
tertiarium alterum qui επιτριτοϲ dicitur, dimidia adiecta
cum facta sunt novem sesquialterum qui ημιολιοϲ
appellatur, duabus partibus additis et decussi facto bessem
alterum quem επιδιμοιρον vocitant, in undecim | numero (15)
quod adiecti sunt quinque quintarium quem επιπεμπτον 10
dicunt, duodecim autem quod ex duobus numeris simplicibus
7 est effectus διπλαϲιον]. non minus etiam quod pes
hominis altitudinis sextam habet partem, id est ex eo
quod perficitur pedum numero corporis sexis altitudinis
| terminatio, eum perfectum constituerunt, cubitumque 15 (20)
animadverterunt ex sex palmis constare digitisque XXIIII.
ex eo etiam videntur civitates Graecorum fecisse et quemadmo|dum
cubitus est sex palmorum, in drachma qua =68=
nummo uterentur aereos signatos uti asses ex aequo sex,
quos obolos appellant, quadrantesque obolorum, quae alii 20
dichalca nonnulli trichalca dicunt, pro digitis viginti quattuor

1 numero: sex numero _x_ (ἔχειν μέρη ἐκεῖνα τὰ ἐνθεωρόυμενα τοῖϲ
ἀριθμοῖϲ ἐξ ὧν ϲυνέϲτη _Nicom. ar. I, 16, 4. cf 2. cf. Mart. Cap. 753
etc._). | trientes duos _x_.

2 besem _H_ (Besem _S et in m._ vel bissem _S^{c}_), Bosem _E: om. G.
hic sequitur interpolatio quasi librarii cuiusdam antiqui mathematici
inepte luxuriantis usque ad v. 16_ [bessem--diplasiona], _quam
delevissem nisi ipsius etiam esset Vitruvii explicatio non modo otiosa
sed vitiosa VIII, 6, 4 p. 207, 24_ (_Tannery: Rev. de phil. XXI, 125_).
| dimoeron _x_ (dimeron _G^{c}_).

3 pentemeron _HS(G^{c})_, pente moeron _EG_.

4 superlationem (ἐπιϲώρευϲιν): supplicationem _x_ (suppletionem
_G^{c}_).

5 e(ae _H_)ffectum _x_. | quod: quę _S_.

6 tertiarū _EG_. | alterum: autem _x_. | epitritos _x_.

7 hemiolius (_H_, emiolius _EGS_) _x_.

8 decusis _x_ (cusis _E_). | bes alterum _x_.

9 epidimoeron _x_.

10 epipempton _x_.

12 diplasiona _x_.

13 habet partem _HS_: partem habet _EG_. | id est: ita etiam _x_.

14 sexis: seies _HE_, sexies _H^{c}SG_.

15 terminavit _x_.

17 et _om. x_.

18 drachma _HG_: dracma _E_, dragma _S(G^{c})_. | nummo: numero _x_.

21 XXIIII _EGS_.

* * * * *

Page 67

8 in drachma | constituisse. nostri autem primo fecerunt (5)
antiquum numerum et in denario denos aeris constituerunt,
et ea re compositio nominis ad hodiernum diem
denarium retinet. etiamque quarta pars quod efficiebatur
ex duobus assibus et tertio semisse, sestertium vocitaverunt. 5
postea autem quam anim|adverterunt utrosque numeros (10)
esse perfectos et sex et decem, utrosque in unum coiecerunt
et fecerunt perfectissimum decussis sexis. huius autem
rei auctorem invenerunt pedem. a cubito enim cum dempti
sunt palmi duo, relinquitur pes quattuor palmorum, palmus 10
autem habet quattuor digitos. | ita efficitur uti habeat (15)
pes sedecim digitos et totidem asses aeris ratius denarius.

9 Ergo si convenit ex articulis hominis numerum inventum
esse et ex membris separatis ad universam corporis
speciem ratae partis commensus fieri responsum, relinquitur 15
| ut suspiciamus eos qui etiam aedes deorum inmortalium (20)
constituentes ita membra operum ordinaverunt ut
proportionibus et symmetriis separatae atque universae convenientes
efficerentur eorum distributiones.

II Aedium autem principia sunt e quibus constat figura|rum 20 (25)
aspectus. et primum in antis, quod graece ναοϲ
εν παραϲταϲιν dicitur, deinde prostylos, amphiprostylos,
peripte|ros, pseudodipteros, ＜dipteros,＞ hypaethros. horum =69=
2 exprimuntur formationes his rationibus. in antis erit aedis,
cum habebit in fronte antas parietum qui cellam circumcludunt, 25
et inter antas in medio columnas duas, supraque
fastigium | symmetria ea conlocatum quae in hoc libro (5)
fuerit perscripta. huius autem exemplar erit ad tres Fortunas

1 dragma (_hic_) _x_.

4 quarta pars _HS_: pars quarta _EG_.

6 autem _EG_: _om. HS_.

8 decusis sexis _x_ (_sed_ sex eis _EG_).

9 auctorem _HG_: ductorem _E_, inventorem _S_.

12 sedecim _HS_, XVI _EG^{c}_ (XIII _G_). | asses (ases _G_) aerac(t
_G_)ius d. (_sic_) _x_.

15 partes _H_.

16 suscipiamus _x_ (_corr. Perr._).

18 convenientesque _x_.

19 eorum _H(S)_: operum _EG et_ (_in ras._) _S^{c}_.

21 et (_ante corr._) _om. G_. | naosen parastasin _x_.

23 dipteros _om. x_. | hypetros _x_.

24 _post_ rationibus _in x anticipantur verba seq. v. 9_
quemadmodum--(_10_) exemplar (_bis posita_). | ae(ę)des (_hic_) _x_.

27 quae: quod _x_.

* * * * *

Page 68

3 ex tribus quae est proxime portam Collinam. prostylos
omnia habet quemadmodum in antis, columnas autem
contra antas angulares duas, supraque epistylia quemadmodum
et in antis, et dextra | ac sinistra in versuris (10)
singula. huius exemplar est in insula Tiberina in aede 5
4 Iovis et Fauni. amphiprostylos omnia habet ea quae prostylos,
praetereaque habet in postico ad eundem modum
5 columnas et fastigium. peripteros autem erit quae habebit
in fronte et postico senas columnas, in lateribus cum
| angularibus undenas. ita autem sint hae columnae conlocatae 10 (15)
ut intercolumnii latitudinis intervallum sit a parietibus
circum ad extremos ordines columnarum, habeatque
ambulationem circa cellam aedis, quemadmodum est in
porticu Metelli Iovis Statoris Hermodori et aedis Mariana
6 Honoris | et Virtutis sine postico a Mucio facta. 15 (20)
pseudodipteros autem sic conlocatur ut in fronte et postico sint
columnae octonae, in lateribus cum angularibus quinae
denae. sint autem parietes cellae contra quaternas columnas
medianas in fronte et postico. ita duorum intercolumniorum
et imae crassitu|dinis columnae spatium erit 20 (25)
ab parietibus circa ad extremos ordines columnarum. huius
exemplar Romae non est sed | Magnesiae ＜aedis＞ Dianae =70=
Hermogenis, Alabandis etiam Apollinis a Menesthe facta.
7 dipteros autem octastylos et pronao et postico, sed circa
aedem duplices habet ordines columnarum, uti est aedis 25
Quirini dorica et Ephesi Dianae ionica | a Chersiphrone (5)
8 constituta. hypaethros vero decastylos est in pronao et

5 tiberina _S_; -riana _HG(S^{c})_.

7 posticio (-tio _S_) _x_.

8 peripteros: Peripsū _S_.

10 autem: ut _x_.

14 statoris _G(S^{c})_ = (sta[a/r]toris) _H^{c}_: startoris _H et_
(_ubi_ toris _in ras._) _S_. | hermodi _x_. | aedis Mariana: admariana
_x_.

15 mucio _H_: mutio _GS_.

20 imae: unae (ę _GS_) _x_.

21 ab parietibus _G_, aṗ̣parietibus _H_ (a parietibus _H^{c}S_).

22 aedis _om. x_.

23 alabandi _G et_ (_in ras._) _S^{c}_, alaba＜rinthi _in ras. litt.
tenuiss._＞ _H^{c}_. | etiam: et _x_. | menesthe _H_, -te _G_ (tę _S_).

25 aedem: eadem (_ante ras._) _H_.

26 ather | si frone _G_, a＜chre＞ si frone (_in ras._) _H^{c}_,
achrisifone _S_.

27 hypethros _H_ (-tros _S_, -dros _G_). | vero _HS(G^{c})_: K
(autem) _G_.

* * * * *

Page 69

postico. reliqua omnia eadem habet quae dipteros, sed
interiore parte columnas in altitudine duplices, remotas
a parietibus ad circumitionem ut porticus peristylorum.
medium autem subdiu est sine tecto. aditus valvarum ex
| utraque parte in pronao et postico. huius item exemplar 5 (10)
Romae non est, sed Athenis octastylos est templo Olympii.

III Species autem aedium sunt quinque, quarum ea sunt
vocabula, pycnostylos id est crebris columnis, systylos
paulo remissioribus intercolumniorum spatiis, diastylos amplius
| patentibus, rarius quam oportet inter se diductis 10 (15)
2 araeostylos, eustylos intervallorum iusta distributione. ergo
pycnostylos est cuius intercolumnio unius et dimidiatae
columnae crassitudo interponi potest, quemadmodum est
divi Iuli et in Caesaris foro Veneris et si quae aliae sic
sunt compositae. | item systylos est in qua duarum columnarum 15 (20)
crassitudo in | intercolumnio poterit conlocari, et =71=
spirarum plinthides aeque magnae sint ei spatio quod
fuerit inter duas plinthides, quemadmodum est Fortunae
Equestris ad theatrum lapideum reliquaeque quae eisdem
3 rationibus sunt compositae. haec | utraque genera vitiosum 20 (5)
habent usum. matres enim familiarum cum ad supplicationem

3 circumitionem _HG_: circuitionem _S_. | peristy(i)liorum _x. cf. ad
p. 149, 6_.

4 sub divo _x_.

6 octasty(i _G_)los et (_sic HG_, & _S_) templo oly(i _GS_)mpio _x_ (_ubi
praeter rem--nam nihil hic refert regio--L. Gerlach_ ectos asteos
_Philol. XXXII, 189. cf. etiam p. 161, 16_). _cf. p. 84, 20_.

8 pigna(o _G^{c}_)sty(i _GS_)los _x_.

9 remissioribus inter esty(i _G_)los amplius patentibus rare quam
oportet inter se di(e _H^{c} et ante corr. S_)ductis. Areosty(i
_GS_)los et stilos intervallorum _x_ (_ubi G_ deductis. A̲r̲e̲o̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲
s̲p̲a̲t̲i̲i̲s̲ i̲n̲t̲e̲r̲c̲o̲l̲u̲m̲n̲i̲o̲r̲ū̲ | p̲i̲g̲n̲o̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ s̲p̲a̲t̲i̲i̲s̲ i̲n̲d̲i̲a̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ areosti|los
et stilos intervall[o/a]rū _sic linea subducta a G^{c}, contra S post v.
15_ Areostilos _plane omisit_ et stilos--pignastilos _i. e. v. 16_).

12 est _om._ (_ante corr._) _G_ (_non S, ubi_ Areostilos ē cuius …).

14 iuli _ante corr. H_: iulii _H^{c}GS_.

15 patentibus rare(ę _S_) _post_ con(_HG_, cō _S_)positae(ę _GS_)
_iterum add. x_. | Itē sistilos _G_: Item stylos _HS_. | qua: quo _x_.

17 (18) plinthides _H_: -tides _GS_. | ei: eo _GS_, & _H_ (_G^{c}_).

19 ad _om. S_. | reliqueq⁊ quę _G_: reliquae (q: _ante corr. H_, -quę
_S_) quae(ę _S_)que _HS_.

* * * * *

Page 70

gradibus ascendunt, non possunt per intercolumnia
amplexae adire nisi ordines fecerint, item valvarum aspectus
abstruditur columnarum crebritate ipsaque signa obscurantur,
item circa aedem propter angu|stias inpediuntur (10)
4 ambulationes. diastyli autem haec erit compositio, cum 5
trium columnarum crassitudinem intercolumnio interponere
possumus, tamquam est Apollinis et Dianae aedis. haec
dispositio hanc habet difficultatem quod epistylia propter
5 intervallorum magnitudinem franguntur. | in araeostylis (15)
autem nec lapideis nec marmoreis epistyliis uti datur, sed 10
inponendae de materia trabes perpetuae. et ipsarum aedium
species sunt barycephalae humiles latae, ornanturque signis
fictilibus aut aereis inauratis earum fastigia tuscanico more,
uti est ad Circum Maximum Cereris et | Herculis Pompeiani, (20)
item Capitolii. 15

6 Reddenda nunc est eustyli ratio, quae maxime probabilis
et ad usum et ad speciem et ad firmitatem rationes
habet explicatas. namque facienda sunt in intervallis spatia
duarum columnarum et quartae partis columnae crassitudinis,
| mediumque intercolumnium unum quod erit in 20 (25)
fronte, alterum quod in postico, trium columnarum crassitudine.
sic enim habebit et figurationis aspectum venustum
et aditus | usum sine inpeditionibus et circa cellam ambulatio =72=
7 auctoritatem. huius autem rei ratio explicabitur
sic. frons loci quae in aede constituta fuerit, si tetrastylos 25
facienda fuerit, dividatur in partes XI S praeter
crepidines et proiecturas | spirarum, si sex erit columnarum, (5)
in partes XVIII. si octastylos constituetur, dividatur
in XXIV et semissem. item ex his partibus sive tetrastyli

2 abspectus _H_.

12 barycephalae: baryce parycefale _H_, baricę paryce (paricę _S_) fale
_GS_.

14 ce(ę _SG^{c}_)reris _GS_: ca&eris _H_.

15 capituli _HS_ (-tulı^{ı} _S^{c}_, -tolii _G_).

16 eustili _G_ (_in m._ vel es _G^{c}_): estyli _HS_ (_in m._ vel
eustyli _S^{c}_).

18 in _HS_: _om. G_.

25 si--(26) fuerit _HS_: _om. G_ (_in m. suppl G^{c}_). | &trastylos
_H_ (erastylos _S_, etrasylos _G^{c}_).

26 XI S: decusas semis _x_.

27 protecturas _HS_ (proiecturas _H^{c}G_). | spinarum (_ante ras._)
_S_.

28 XVIII: dece(i _H^{c}_)m (& _add. G^{c}_) novem _x_.

29 viginti quinque _HS_, XXV _G_.

* * * * *

Page 71

sive hexastyli sive octastyli una pars sumatur eaque erit
modulus. cuius moduli unius erit crassitudo columnarum.
intercolumnia singula, praeter | media, modulorum duorum (10)
et moduli quartae partis. mediana in fronte et postico
singula ternum modulorum. ipsarum columnarum altitudo 5
modulorum VIIII et dimidiae moduli partis. ita ex ea
divisione intercolumnia altitudinesque columnarum habebunt
8 iustam rationem. huius exemplar Ro|mae nullam habemus, (15)
sed in Asia Teo hexastylon Liberi Patris.

Eas autem symmetrias constituit Hermogenes, qui etiam 10
primus octastylon pseudodipteri invenit rationem. ex dipteri
enim aedis symmetria distulit interiores ordines columnarum
XXXVIII eaque ratione sumptus operasque com|pendii (20)
fecit. is in medio ambulationi laxamentum egregie
circa cellam fecit, de aspectuque nihil inminuit sed sine 15
desiderio supervacuorum conservavit auctoritatem totius
9 operis distributione. pteromatos enim ratio et columnarum
circum aedem dispositio ideo est inventa ut aspectus propter
| asperitatem intercolumniorum habeat auctoritatem, =73=
praeterea si ex imbribus aquae vis occupaverit et intercluserit 20
hominum multitudinem, ut habeat in aede circaque
cellam cum laxamento liberam moram. haec autem
ita explicantur in pseu|dodipteris aedium dispositionibus. (5)
quare videtur acuta magnaque sollertia effectus operum
Hermogenes fecisse reliquisseque fontes unde posteri possent 25
haurire disciplinarum rationes.

2 crassitudinis (-es _ante corr. S_) _x_.

3 media: mediam (-ā _S_) _HS_, mediū _G_.

5 ipsarum--(6) modulorum _HS_: _om. G_.

6 octo (_pro_ VIIII) et dimidię moduli partis. Ita ex ea d. i. a.
columnarum _G_: _om. HS_.

9 theo _x_. | exastilon _x_.

10 hermogenis _S_ (-nes _HG_).

11 primus _HS_: primus invenit _G_. | octastylon: exosty(i _S_)lum
_HS_, exastilū _G_. | speudo dipteri uerationem _H_, speudo dipteriue
(dipteri¦ue _S^{c}_) rationē _S_, pseudo dipteriuerationē
(dipteriue,rationē _G^{c}_) _G_.

12 symmetriae (-ę _S_) _x_. | distulit _HS_: sustulit _G_.

19 habeat _G_: hab& _HS_ (haber& _L_).

20 imbrium (-ū _GS_) _x_.

23 ita: ut _x_. | speudo dipteris S.

25 hermogenis _x_.

* * * * *

Page 72

10 Aedibus araeostylis columnae sic sunt faciendae uti
| crassitudines earum sint partis octavae ad altitudines. (10)
item in diastylo dimetienda est altitudo columnae in partes
octo et dimidiam et unius partis columnae crassitudo conlocetur.
in systylo altitudo dividatur in novem et dimidiam 5
partem et ex eis una ad crassitudinem columnae
detur. item in | pycnostylo dividenda est altitudo in decem (15)
et eius una pars facienda est columnae crassitudo.
eustyli autem aedis columnae, uti systyli, in novem partes
altitudo dividatur et dimidiam partem et eius una pars 10
constituatur in crassitudine imi scapi. ita habebitur pro
11 rata parte intercolumnio|rum ratio. quemadmodum enim (20)
crescunt spatia inter columnas, proportionibus adaugendae
sunt crassitudines scaporum. namque si in araeostylo
nona aut decima pars crassitudini fuerit, tenuis et exilis 15
apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer
consumit et inminuit aspectu | scaporum crassitudinem. (25)
contra vero pycnostylis, si octava | pars crassitudini fuerit, =74=
propter crebritatem et angustias intercolumniorum tumidam
et invenustam efficiet speciem. itaque generis operis oportet 20
persequi symmetrias. etiamque angulares columnae
crassiores faciendae sunt ex sua | diametro quinquagensima (5)
parte, quod eae ab aere circumciduntur et graciliores videntur
esse aspicientibus. ergo quod oculus fallit, ratiocinatione
12 est exaequandum. contracturae autem in summis 25
columnarum hypotracheliis ita faciendae videntur uti si
columna sit ab minimo ad pedes quinos de|nos, ima crassitudo (10)

1 areosty(i _G_)lis _H^{c}SG_: aureostylos (_a. c._) _H_.

2 altitudinis (_a. c._) _H_.

4 dimidium (_HG_, -ū _S_) _x_.

6 eis _HG_: his _S_.

7 py(i _G_)cnosty(i _G_)lo _HG_: pignostylo _S_.

9 Eusty(i _G_)li _GS_: Custyli _H_. | partes (_i. e._ -tis): -tibus _x_.

14: crassitudines _G_: -nis _HS_. | simare ostylo (_sic_) _H_.

15 crassitudini: -nis _x_.

17 aspectuscaporum (aspectu[s/s]caporum _H^{c}_, aspectus caporū _G_,
aspectus scaporū _S_) _x_.

18 pignostylis _HS_, pinostilis _G_. | crassitudini _G_: -nis _HS_ (vel
is _supra G^{c}_).

22 suo _x_. | quinquagesima _x_.

23 eae _H_ (ī aꝉ eę _in m. G^{c}_): hae _G_, heę _S_.

25 exequandū _G_: exạ̇equendum _H^{c}_, exequendū _S_.

26 hypotrachelis _HG_, ypotrachelis _S_.

* * * * *

Page 73

dividatur in partes sex et earum partium quinque
summa constituatur. item quae erit ab quindecim pedibus
ad pedes viginti, scapus imus in partes sex et semissem
dividatur earumque partium quinque et semisse superior
crassitudo columnae fiat. item quae erit a pedibus | viginti 5 (15)
ad pedes triginta, scapus imus dividatur in partes septem
earumque sex summa contractura perficiatur. quae autem
ab triginta pedibus ad quadraginta alta erit, ima dividatur
in partes septem et dimidiam, ex his sex et dimidiam in summo
habeat contracturae ratione. quae erunt ab | quadraginta 10 (20)
pedibus ad quinquaginta, item dividendae sunt in
octo partes et earum septem in summo scapo sub capitulo
contrahantur. item si quae altiores erunt, eadem ra|tione =75=
13 pro rata constituantur contracturae. haec autem propter
altitudinis intervallum, scandente oculi specie, adiciuntur 15
crassitudinibus temperaturae. venustatem enim persequitur
visus, cuius si non blandimur voluptati proportione et
mo|dulorum adiectionibus, uti quod fallit temperatione adaugeatur, (5)
vastus et invenustus conspicientibus remittetur
aspectus. de adiectione quae adicitur in mediis columnis, 20
quae apud Graecos ενταϲιϲ appellatur, in extremo libro
erit forma et ratio eius quemadmodum mollis et conveniens
efficiatur sub|scripta. (10)

IV Fundationes eorum operum fodiantur si queat inveniri
ab solido et in solidum quantum ex amplitudine operis 25
pro ratione videbitur, extruaturque structura totum solum
quam solidissima. supraque terram parietes extruantur
sub co|lumnas, dimidio crassiores quam columnae sunt (15)
futurae uti firmiora sint inferiora superioribus. qua et

2 itemq: (q⁊ _GS_) _x_.

3 viginti capus _H_, XX scapus _GS_. | _post_ partes _add. x_ septem
superior crassitudo columnae (_deinde_ sex et semissem _etc._, _ubi_ in
_ante_ sex _suppl. S^{c}_).

5 itemque (q: _H_, q⁊ _GS_) erunt (er̅t̅ _S_) _x_.

6 imus _G et in ras. S^{c}_: is _H_.

7 earumque--(9) septem _HS(LG^{c})_: _om. G(P)_.

10 rationem (-nē _GS_) _x_.

14 constituatur _x_.

15 scandentis oculis species _x_.

16 venustates _x_.

18 fallitur _x_.

21 ent(h _S_)asis _x_.

22 forma et: formata _x_.

29 quae est (quę ē _G_) ereobates _HG_, quę estereobates _S_, quę ē
stereobates _G^{c}_.

* * * * *

Page 74

stereobatae appellantur, nam excipiunt onera. spirarumque
proiecturae non procedant extra solidum. item supra
parietis ad eundem modum crassitudo servanda est, intervalla
autem concama|randa aut solidanda festucationibus (20)
2 uti distineantur. sin autem solidum non invenietur, sed 5
locus erit congesticius ad imum aut paluster, tunc is locus
fodiatur exinaniaturque et palis alneis aut oleagineis aut
robusteis ustilatis configatur, | sublicaeque machinis adigantur =76=
quam creberrimae, carbonibusque expleantur intervalla
palorum et tunc structuris solidissimis fundamenta 10
impleantur. extructis autem fundamentis ad libramentum
3 stylobatae sunt conlocandi. supra sty|lobatas columnae (5)
disponendae quemadmodum supra scriptum est, sive in
pycnostylo quemadmodum pycnostyloe, sive systylo aut
diastylo aut eustylo quemadmodum supra scriptae sunt 15
et constitutae. in araeostylis enim libertas est quantum
cuique libet constituendi. sed ita columnae in peripteris
| conlocentur uti quot intercolumnia sunt in fronte, totidem (10)
bis intercolumnia fiant in lateribus. ita enim erit duplex
longitudo operis ad latitudinem. namque qui columnarum 20
duplicationes fecerunt erravisse videntur, quod unum intercolumnium
in longitudine plus quam oportet procurrere
4 vi|detur. gradus in fronte constituendi ita sunt uti sint (15)
semper inpares. namque cum dextro pede primus gradus
ascendatur, item in summo templo primus erit ponendus. 25
crassitudines autem eorum graduum ita finiendas censeo
ut neque crassiores dextante nec tenuiores dodrante sint
conlocatae. | sic enim durus non erit ascensus. retractiones (20)

3 parietes _x_.

4 concamaranda _HG_ (-meranda _S_).

5 destineantur _x_.

6 congesticius _G_: coniesticius _HS_. | paluster _G_: plaı≣ter _H_,
plauster _S_.

7 alneis (_p. 130, 22_): saligneis _x_. | aut (rob.) _om. x_.

8 configatur _G_: configuratur _HS_. | subligaque … adigatur _x_.

12 con(l _SG^{c}_)locandae (-ę _GS_) _x_.

14 py(i _GS_)gnosty(i _GS_)lo _x_. | py(i _GS_)gnosty(i _G_)la _x_.

15 euastilo _S_. | scripta … (16) constituta _x_.

18 quot _G(S^{c})_: quod _HS_.

22 oporteat _x_.

23 (ita) sunt _G_: sint _HS_. | ut _S_.

26 crassitudinis _a. c. H_.

27 dextante _G_: extantạe (-tę _S_) _HS_.

28 retractiones _G_ (_et ante ips. corr. S_): retractationes _HS^{c}_.

* * * * *

Page 75

autem graduum nec minus quam sesquipedales nec plus
quam bipedales faciendae videntur. item si circa aedem
5 gradus futuri sunt, ad eundem modum fieri debent. sin
autem circa aedem ex tribus lateribus podium faciendum
erit, ad id con|stituatur uti quadrae spirae trunci coronae 5 (25)
lysis ad ipsum stylobatam qui erit sub columnarum spiris
conveniant. sty|lobatam ita oportet exaequari uti habeat =77=
per medium adiectionem per scamillos inpares. si enim
ad libellam dirigetur, alveolatus oculo videbitur. hoc
autem ut scamilli ad id convenientes fiant, item in extremo 10
libro forma et demonstratio | erit descripta. (5)

V His perfectis in suis locis spirae conlocentur eaeque
ad symmetriam sic perficiantur uti crassitudo cum plintho
sit columnae ex dimidia crassitudine proiecturamque, quam
Graeci εκφοραν vocitant, habeant aeque tantam. ita tum 15
lata et | longa erit columnae crassitudinis unius et dimidiae. (10)
2 altitudo eius si atticurges erit, ita dividatur ut
superior pars tertia parte sit crassitudinis columnae, reliquum
plintho relinquatur. dempta plintho reliquum dividatur
in partes quattuor fiatque superior torus quartae, 20
reliquae tres aequaliter dividan|tur et una sit inferior torus, (15)
altera pars cum suis quadris scotia, quem Graeci τροχιλον
3 dicunt. sin autem ionicae erunt faciendae, symmetriae
earum sic erunt constituendae uti latitudo spirae quoqueversus
sit columnae crassitudinis adiecta crassitudinis quarta 25

4 aedem; eadem (_ante corr._) _H_ (_ut 70, 3_).

5 spinę _S_.

6 lysis _H et in ras. S^{c}_: lapis _G_ (ī aꝉ lysis _G^{c}_). | ipsum
_H_: ipsam _G et_ (-ā _in ras._) _S^{c}_. | stylobata (_sic_)] qui--(7)
stylobata (_sic_) _om. S_. (_sed adscr_ đ _suppl. in m._ ħ _S^{c}_). |
columna\ _H_, -na≣ (_in ras._) _S^{c}_, columnę _G_.

7 ita _HS_: _om. G_.

8: scamillos _H et in ras. S_: scanullos (_ante corr._) _G_.

9 alveolatum (-ū) _x_.

12 eae _HG_: heę _S_.

15 eΚΦΟΡΑΝ _graece scr._ (_hoc primo loco_) _x_ (_sine_ Ο _G_). | aeque
tantam _Oehmichen_: sextantem _x_. | tum (tū _S_) _HS_: dū _G_.

17 atti(adti _ante corr. G_)gurges _x_.

18 reliquum] plintho--(19) reliquum _HG_: _om. S_ (đ _adscr. S^{c}, nil
ultra_).

20 torus] quartae--(21) torus _G_: _om. H et_ (_sine nota_) _S_.

22 quem: quam _x_. | trochilon _x_.

24 quoque (q̅q̅ _ante corr. G_, [o∕/ꝗꝗ] _S^{c}_) versus _x_.

25 crassitudine _x_.

* * * * *

Page 76

et octava, altitudo ita uti atti|curges, ita et eius plinthus, (20)
reliquumque praeter plinthum, quod erit tertia pars
crassitudinis columnae, dividatur in partes septem. inde
trium partium torus qui est in summo, reliquae quattuor =78=
partes dividendae sunt aequaliter et una | pars fiat cum 5
suis astragalis et supercilio superior trochilus, altera pars
inferiori trochilo relinquatur, sed inferior maior apparebit
ideo quod habebit ad extremam plinthum proiecturam.
astragali faciendi sunt octavae partis trochili. proie|ctura (5)
erit spirae pars octava et sexta decuma pars crassitudinis 10
columnae.

4 Spiris perfectis et conlocatis columnae sunt medianae
in pronao et postico ad perpendiculum medii centri conlocandae,
angulares autem quaeque e regione earum futurae
sunt | in lateribus aedis dextra ac sinistra, uti partes 15 (10)
interiores quae ad parietes cellae spectant ad perpendiculum
latus habeant conlocatum, exteriores autem partes uti
dictum ante de earum contractura. sic enim erunt figurae
compositionis aedium contracturae iusta ratione exactae.

5 | Scapis columnarum statutis capitulorum ratio ＜sic 20 (15)
erit.＞ si pulvinata erunt, his symmetriis conformabuntur
uti quam crassus imus scapus fuerit addita octava decuma
parte scapi abacus habeat longitudinem et latitudinem,
crassitudinem cum volutis eius dimidiam. recedendum
autem est ab extremo abaco | in interiorem partem frontibus 25 (20)
volutarum parte duodevicensima et eius dimidia.

1 adti(atti _G^{c}_)gurges _x_. | ita et: ita ut _x_. | plinthos _x_.

2 erit tertia: ei ad tertia _HS_, erit ei tercia _G_.

4 thorus (_hic_) _x_.

7 inferiori _S^{c}G_: inferior _HS_

8 extremam _H^{c}GS_: -mum _H_. | plinthū _G_: plinthuum _H et_ (-thuū)
_in ras. S^{c}_.

10 decuma apars _H et ante corr. S_ (_scil. ex_ XVIa pars): decima pars
_S^{c}G_.

14 futurę _S_: -ra _HG_.

16 ad perpendiculum ＜medii _supra add. S^{c}_＞.

17 uti dicant se earum contracturam (-ā _S_) _x_.

19 contractura eius tali ratione _x_ (_corr. Joc._).

20 ratio si pulvinata erunt (si e̅r̅ pulvinata _S_) h. s.
conformabuntur _x_ (_cf. p. 123, 6. 80, 9. 130, 29_).

21 hys _H_ (his _GS_).

22 cra[ſu/ſſ]imꝰ _H_. | octava decuma _HS_: nona decima _G_.

26 parte _G_: -tem _H_ (-tē _S_). | duodevicensima _HG_: -gesima _S_.

* * * * *

Page 77

tunc crassitudo dividenda est in partes novem et dimidiam,
et secundum abacum in quattuor partibus volutarum secundum
extremi abaci quadram lineae demittendae quae cathetoe
dicuntur. tunc ex novem parti|bus et dimidia una (25)
pars et dimidia abaci crassitudo relinquatur, reliquae octo 5
6 volutis constituantur. tunc ab linea quae secundum abaci
extremam partem demissa erit, in interiorem partem ＜alia＞
recedat unius et dimidiatae partis lati|tudine. deinde eae =79=
lineae dividantur ita ut quattuor partes et dimidia sub
abaco relinquantur. tunc in eo loco, qui locus dividit 10
quattuor et dimidiam et tres et dimidiam partem, centrum
oculi ＜ponatur＞ signeturque ex eo centro rotunda cir|cinatio (5)
tam magna in diametro quam una pars ex octo
partibus est. ea erit oculi magnitudo et in ea catheto
respondens diametros agatur. tunc ab summo sub abaco 15
incepto in singulis tetrantorum actionibus dimidiatum oculi
spatium minuatur, doneque in eundem tetrantem qui est
7 sub abaco | veniatur. capituli autem crassitudo sic est (10)
facienda ut ex novem partibus et dimidia tres partes praependeant
infra astragalum summi scapi, cymatio, adempto 20
abaco et canali, reliqua sit pars. proiectura autem cymatii
habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem. pulvinorum
baltei ab abaco | hanc habeant proiecturam uti (15)
circini centrum unum cum sit positum in capituli tetrante
et alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum 25
balteorum extremas partes tangat. axes volutarum ne
crassiores sint quam oculi magnitudo, volutaeque ipsae
succidantur ad altitudinis suae duo|decimam partem. haec (20)

3 dimittendae(ę _GS_) _x_. | cathetoe _x_.

7 dı(e _G^{c}_)missa _x_. | alia _om. x_.

8 ae (_ubi_ deinde aelineae) _H_: hę _GS_.

10 relinquantur _G_: -quatur _HS_.

12 ponatur _om. x_.

14 magnitudine _x_. | catheton _S_, cathecton _GH_.

15 ab _HG_: a _S_.

16 inceptum (-tū) _x_. | tetrantorum: (_sic_) _x_.

17 doneque (_Hermes II, 468_): denique _x_ (deinque _G^{c}_).

18 sub abaco (subco _G_) veniat _GS_: suba[a/bc]con veniat _H_.

20 adepto _x_.

21 cymati _H_ (-tii _GS_).

22 habet _ante corr. S_.

23 ab _G_: _om. HS_.

25 diducatur _G_: deducatur _HS_ (_ubi_ t. deducatur & alterū _S_).

26 ne: nec _x_.

27 i. sic ce(ę _G^{c}_)dantur altitudinis _x_.

28 haec (hęc _S_) _x_.

* * * * *

Page 78

erunt symmetriae capitulorum, quae columnae futurae sunt
ab minimo ad pedes XXV. quae supra erunt reliquas
habebunt ad eundem modum symmetrias, abacus autem
erit longus et latus quam crassa columna est ima adiecta
parte VIIII, uti quo minus habuerit altior | columna 5
contractum, eo ne minus habeat capitulum suae symmetriae =80=
8 proiecturam et in latitudine suae partis adiectionem. de
volutarum descriptionibus, uti ad circinum sint recte involutae
quemadmodum describantur, in extremo libro | forma (5)
et ratio earum erit subscripta. 10

Capitulis perfectis, deinde ＜pro ratione＞ columnarum
non ad libellam sed ad aequalem modulum conlocatis, ut
quae adiectio in stylobatis facta fuerit, in superioribus
membris respondeat, epistyliorum ratio sic est habenda uti
si columnae fuerint | a minima XII pedum ad quindecim 15 (10)
pedes, epistylii sit altitudo dimidiae crassitudinis imae
columnae, item si ab XV pedibus ad XX, columnae altitudo
dimetiatur in partes tredecim et unius partis altitudo
epistylii fiat, item si a XX ad XXV pedes, dividatur altitudo
in partes XII et semissem | et eius una pars epistylii in 20 (15)
altitudine fiat, item si ab XXV pedibus ad XXX, dividatur
in partes XII et eius una pars altitudo fiat. item ＜si
altiores＞, rata parte ad eundem modum ex altitudine columnarum
9 expediendae sunt altitudines epistyliorum. quo altius
enim scandit oculi species, non facile | persecat aeris 25 (20)
crebritatem. dilapsa itaque altitudinis spatio et viribus exsucta
incertam modulorum renuntiat sensibus quantitatem.

1 capitulorumque _HS_ (·quę _G_).

2 reliqua _x_.

7 latitudine: altitudine _x_. | suae (suę _S_, sue _G^{c}_) partis
_H^{c} S(G^{c})_: repartis _HG_.

11 deinde columnarum (_sic_) _x_ (_om._ ratione _vel_ pro ratione).
_cf. p. 123, 12_.

14 respondeat sy(i _G_)mmetria aepystiliorum (epystiliorū _G_,
epistylioꝝ _S_). Epystiliorum (Epistyliorū _GS_) ratio … _x_ (_cum
rubr._).

16 dimidia _x_.

17 si _om. x_.

18 demetiatur _x_.

20 episty(i _G_)lium (-iū _GS_) _x_.

23 si altiores (_vel_ si quae supra altiores fuerint _cf. p. 74, 22.
79, 21_) _om. x_. | ratā partē (-tem _H_) _x_.

25 candit _ante corr. H_.

26 exsucta (_ut p. 47, 8 cf. 137, 22. 47, 2_): extructam _H_, exstructā
_S_, exstructa _G_.

* * * * *

Page 79

quare semper adiciendum est rationis supplementum in
symmetriarum membris, ut cum fuerint aut altio|ribus =81=
locis opera aut etiam ipsa colossicotera, habeant magnitudinum
rationem. epistylii latitudo in imo quod supra
capitulum erit quanta crassitudo summae columnae sub 5
capitulo erit tanta fiat, summum quantum imus scapus.
10 cy|matium epistylii septima parte suae altitudinis est faciendum, (5)
et in proiectura tantundem. reliqua pars praeter
cymatium dividenda est in partes XII et earum trium ima
fascia est facienda, secunda IIII, summa V. item zophorus 10
supra epistylium quarta parte minor quam epistylium, sin
autem | sigilla designari oportuerit, quarta parte altior (10)
quam epistylium, uti auctoritatem habeant scalpturae. cymatium
suae altitudinis partis septimae, proiectura cymatii
11 quantum crassitudo. supra zophorum denticulus est faciendus 15
tam altus quam epistylii media fascia, proiectura eius
quantum altitudo. | intersectio, quae graece μετοπη dicitur, (15)
sic est dividenda uti denticulus altitudinis suae dimidiam
partem habeat in fronte, cavum autem intersectionis huius
frontis e tribus duas partes, huius cymatium altitudinis 20
eius sextam partem. corona cum suo cymatio, praeter
simam, quantum media fascia | epistylii, proiectura coronae (20)
cum denticulo facienda est quantum erit altitudo a zophoro
ad summum coronae cymatium, et omnino omnes ecphorae
venustiorem habent speciem quae quantum altitudinis tantundem 25
12 habeant proiecturae. tympani autem quod est in
fastigio altitudo sic est facienda | uti frons coronae ab =82=
extremis cymatiis tota dimetiatur in partes novem et ex

1 rationis _G_: rationi _HS_. | sublementū _G_.

2 ut cum fuerint aut: cum fuerint ut aut _x_.

3 colossi(| _H_)cae(ę _S_)tera _HS_, colosi. ce(ę _G^{c}_)tera _G_.

7 cymatiū epistilii _S^{c}_: cimatiū epistiliū _G_, cymatii epy(i
_S_)stilii _HS_.

9 ima: iam _x_.

11 minus _x_.

12 altiorem (-ē _GS_) _x_.

14 proiecturae cymatium _H_, proiecturę cy(i _G_)matiū _GS_.

15 quantum: quam (quā _GS_) _x_.

16 fascia: fastigia _x_.

17 metoce _HS_, meta(o _G^{c}_)che _G_.

19 cavus _x_. | intersectionis _G_: -nes _HS_.

20 &tribus _S_, et tribus _G_ (ettribus _G^{c}_).

22 fasci≣a _H_.

25 habeant _x_. | altitudinis _GS^{c}_: -nes _HS_.

27 uti _HG_: ut _S_.

* * * * *

Page 80

eis una pars in medio cacumine tympani constituatur,
dum contra epistylia columnarumque hypotrachelia ad perpendiculum
respondeat. coronaeque supra | aequaliter imis (5)
praeter simas sunt conlocandae. insuper coronas simae,
quas Graeci επαιετὶδαϲ dicunt, faciendae sunt altiores 5
octava parte coronarum altitudinis. acroteria angularia
tam alta quantum est tympanum medium, mediana altiora
octava parte quam angularia.

13 | Membra omnia quae supra capitula columnarum sunt (10)
futura id est epistylia zophoroe coronae tympana fastigia 10
acroteria inclinanda sunt in fronte suae cuiusque altitudinis
parte XII, ideo quod cum steterimus contra frontes, ab
oculo lineae duae si extensae fuerint et una tetigerit
imam | operis partem, altera summam, quae summam tetigerit (15)
longior fiet. ita quo longior visus linea in superiorem 15
partem procedit, resupinatam facit eius speciem. cum
autem, uti supra scriptum est, in fronte inclinata fuerint,
tunc in aspectu videbuntur esse ad perpendiculum et normam.
14 columnarum | striae faciendae sunt XXIIII ita excavatae (20)
uti norma in cavo striae cum fuerit coniecta, 20
circumacta anconibus striarum dextra ac sinistra ＜angulos＞
tangat cacumenque normae circum rotundationem tangendo
pervagari possit. crassitudines striarum faciendae sunt
quantum adiectio in media columna ex | descriptione invenietur. (25)
15 in simis quae supra coronam in lateribus sunt 25
aedium, capita leonina sunt scalpenda, disposita | ita uti =83=
contra columnas singulas primum sint designata, cetera
aequali modo disposita uti singula singulis mediis tegulis
respondeant. haec autem quae erunt contra columnas

2 epi(y _H_)sty(i _G_)lii _x_.

3 respondeant _x_. | coronae(ę) quae (quę _G_, q̄ _S_) _x_.

6 epi(y _S_)tidas _x_.

10 zophora _x_. | corona & ty(i _G_)mpana _x_.

11 fronte _S(G?)_: frontis _HG^{c}_ (fronte＜s＞ _ante ips. corr. G_).

12 c[v/o]m _H_.

14 alterā _S et ante ras. H_.

15 lineae (-eę) _x_.

16 procedit _HSG^{c}_: -det _G_. | resopinatam _S et ante corr. H_.

17 fuerit _x_.

21 angulos _om. x_.

22 acumen quae (quę _G_, q̄ _S_) _x_ (cac. _Ussing ex p. 92, 10_). |
ro(u _ante corr. H_)tundatione _x_.

23 crassitudinis _H_ (-nes _GS_).

26 ita _om. x_.

29 autem _om. S_.

* * * * *

Page 81

perterebrata sint ad canalem qui excipit e tegulis aquam
| caelestem, mediana autem sint solida, uti quae cadit vis (5)
aquae per tegulas in canalem ne deiciatur per intercolumnia
neque transeuntes perfundat, sed quae sunt contra columnas
videantur emittere vomentia ructus aquaram ex ore. 5

Aedium ionicarum quam apertissime potui dispositiones
| hoc volumine scripsi, doricarum autem et corinthiarum (10)
quae sint proportiones insequenti libro explicabo.

LIBER QUARTUS.

1 Cum animadvertissem, imperator, plures de architectura 10
praecepta voluminaque commentariorum non ordinata sed
| incepta uti particulas errabundas reliquisse, dignam et (15)
utilissimam rem putavi tantae disciplinae corpus ad perfectam
ordinationem perducere et praescriptas in singulis
voluminibus singulorum generum qualitates explicare. itaque, 15
Caesar, primo volumine tibi de officio eius et quibus
eruditum | esse rebus architectum oporteat exposui. secundo (20)
de copiis materiae, e quibus aedificia constituuntur, disputavi.
tertio autem de aedium sacrarum dispositionibus et
de earum generum varietate quasque et quot habeant 20
species earumque quae sint in singulis generibus distributiones,
2 ex tribus ge|neribus, quae subtilissimas haberent (25)
proportionibus modulorum quantitates, ionici generis moribus
docui. nunc hoc volumine de dorici corinthiique constitutis
rationibus dicam eorumque discrimina et proprietates 25
explicabo.

1 perterebrata _HS_: ꝑteri brate _G_ (-tæ _S^{c}, sed_ -t[a/ẹ] _G^{c}_).

4 perfundant _x_.

12 errabundos _x_.

13 tantae: antea _x_.

19 disputationibus _S_.

20 quot _GS_: quod _H_ (_qui sic semper_).

21 sunt (ſ̄ _S_) _x_.

24 doricis corinthiisque constitutis & omnibus _x_.

25 proprietatis _ante corr. H_.

* * * * *

Page 82

I | Columnae corinthiae praeter capitula omnes symmetrias =84=
habent uti ionicae, sed capitulorum altitudines efficiunt
eas pro rata excelsiores et graciliores, quod ionici capituli
altitudo tertia pars est crassitudinis columnae, corinthii
tota | crassitudo scapi. igitur quod duae partes e crassitudine 5
＜in altitudine＞ corinthiorum adiciuntur, efficiunt
2 excelsitate speciem earum graciliorem. cetera membra
quae supra columnas inponuntur aut e doricis symmetriis
aut ionicis moribus in corinthiis columnis conlocantur,
quod ipsum co|rinthium genus propriam coronarum reliquorumque 10
ornamentorum non habuerat institutionem, sed
aut e triglyphorum rationibus mutuli in coronis et in
epistyliis guttae dorico more disponuntur, aut ex ionicis
institutis zophoroe scalpturis ornati cum denticulis et coronis
3 distribuuntur. ita e ge|neribus duobus capitulo interposito 15
tertium genus in operibus est procreatum. e columnarum
enim formationibus trium generum factae sunt
nominationes, dorica, ionica, corinthia, e quibus prima et
antiquitus dorica est nata.

Namque Achaia Peloponnesoque tota Dorus Hellenos 20
et | Pthias nymphae filius regnavit, isque Argis vetusta (20)
civitate Iunonis templo aedificavit eius generis fortuito
formae fanum, deinde isdem generibus in ceteris Achaiae
civitatibus, cum etiamnum non esset symmetriarum ratio
nata. postea autem quam Athenienses ex responsis Apollinis 25
4 Del|phici, communi consilio totius Hellados, XIII colonias (25)
uno tempore in Asiam deduxerunt ducesque in
singulis coloniis | constituerunt et summam imperii potestatem =85=

1 omnis (omīſ) _S_

4 corinthię _x_.

6 in altitudine _om. x_.

10 propria _x_.

12 &rygiliphorum _H_, etrigili(gli _G_)phorum _GS_. | in (ep.) _om. x_.

14 zophoro escalpturis _x_.

15 capituloꝝ _H^{c} et ante ras. S_ (capitulo _HGS^{c}_).

20 peloponnesso _H_, -ponnenso _S_, -ponenso _G_. | helenidos
(hellenidos _S_) & exptidos (ex‿ptidos _S^{c}_, expetidos _G_) _x. cf.
Apollod. I, 7, 4, 6_.

22 templo: templum (-ū _S_) _x_. | fortuitu _S_ (-to _S^{c} HG_).

23 hisdem _x_.

24 ratio nata _HS(G^{c})_: ratio,nata _G_, ratio‿nata _S^{c}_.

25 ex: & _S_.

27 in singulis _HS_: singulis _G_.

* * * * *

Page 83

Ioni Xuthi et Creusae filio dederunt, quem etiam
Apollo Delphis suum filium in responsis est professus, isque
eas colonias in Asiam deduxit et Cariae fines occupavit
ibique civitates amplissi|mas constituit Ephesum, Miletum, (5)
Myunta, quae olim ab aqua est devorata, cuius 5
sacra et suffragium Milesiis Iones attribuerunt, Prienen,
Samum, Teon, Colophona, Chium, Erythras, Phocaeam,
Clazomenas, Lebedon, Meliten. istaec Melite propter civium
adrogantiam ab is civitatibus bello | indicto communi consilio (10)
est sublata, cuius loco postea regis Attali et Arsinoes 10
5 beneficio Zmyrnaeorum civitas inter Ionas est recepta. hae
civitates cum Caras et Lelegas eiecissent, eam terrae regionem
a duce suo Ione appellaverunt Ioniam ibique deorum
inmortalium templa constituentes coeperunt | fana aedificare, (15)
et primum Apollini Panionio aedem uti viderant 15
in Achaia constituerunt et eam Doricam appellaverunt,
quod in Dorieon civitatibus primum factam eo genere viderant.
6 in ea aede cum voluissent columnas conlocare,
non habentes symmetrias earum et quaerentes quibus rationibus
| efficere possent uti et ad onus ferendum essent 20
idoneae et in aspectu probatam haberent venustatem, dimensi
sunt virilis pedis vestigium et id retulerunt in altitudinem.
cum invenissent pedem sextam partem esse altitudinis
in homine, idem in columnam transtulerunt et qua
crassitudine fecerunt | basim scapi, tantas sex cum capitulo 25
in altitudinem extulerunt. ita dorica columna virilis corporis

1 ionix uthi &(et | _G_)ereuso _x_.

5 my(i _GS_)anta _x_.

6 milesius _x_. | pre(ę _G_)nem (-ē _S_) _x_.

7 theon _x_. | coloponachium _x_. | ery(i _GS_)tras _x_. | phocea _x_.

8 glazomenum (-ū _S_) _x_. | lebedon _HS_: glebedē _G_ (vel on _supra
G^{c}_). | meletenis. haec (hęc GS) melite _x_.

9 is: his _x_.

10 atali _G_

11 zmirnae(ę _H_, e _S_)orum _x_ (smirneorum _G^{c}_). | est--(12)
caras _om._ (_sed in ima m. suppl._ /.) _S_.

14 coeperunt _H(G^{c})_: cęperunt _GS_.

15 apolloni _S_. | pandionio _x_.

17 doricon _G_, -chon _HS_. | viderunt _x_.

18 colūnas--(20) potuissent (_om. G_) _in ima m. suppl. G^{c}_.

20 essent: ẹ̄̇ eēnt _G_.

24 idem: item _x_.

25 tantas _G_: tanta _HS_.

* * * * *

Page 84

proportionem et firmitatem et venustatem in aedificiis
praestare coepit.

7 | Item postea Dianae constituere aedem quaerentes novi =86=
generis specie, isdem vestigiis ad muliebrem transtulerunt
gracilitatem, et fecerunt primum columnae crassitudinem 5
altitudinis octava parte, ut haberet speciem excelsiorem.
basi | spiram supposuerunt pro calceo, capitulo volutas uti (5)
capillamento concrispatos cincinnos praependentes dextra
ac sinistra conlocaverunt et cymatiis et encarpis pro crinibus
dispositis frontes ornaverunt truncoque toto strias 10
uti stolarum rugas matronali more demiserunt. ita duobus
discriminibus co|lumnarum inventionem, unam virili (10)
sine ornatu nuda specie, alteram muliebri subtilitate et
8 ornatu symmetriaque sunt mutuati. posteri vero elegantia
subtilitateque iudiciorum progressi et gracilioribus modulis 15
delectati septem crassitudinis diametros in altitudinem columnae
doricae, ionicae | novem constituerunt. id autem (15)
＜genus＞, quod Iones fecerunt primo, Ionicum est nominatum.

Tertium vero, quod Corinthium dicitur, virginalis habet
gracilitatis imitationem, quod virgines propter aetatis 20
teneritatem gracilioribus membris figuratae effectus recipiunt
9 in | ornatu venustiores. eius autem capituli prima inventio (20)
sic memoratur esse facta. virgo civis Corinthia iam matura
nuptiis inplicata morbo decessit. post sepulturam
eius, quibus ea virgo viva pauculis delectabatur, nutrix 25
collecta et composita in calatho pertulit ad monumentum
et in summo | conlocavit et, uti ea permanerent diutius (25)
subdiu, tegula texit. is calathus fortuito supra acanthi

4 speciem (-ē _S_) _x_. | isdem _S(G^{c})_: hisdem _HG_ (ḥ̇[ı/ı]sdē
_G^{c}_).

6 altitudinis _G_: _om. HS_.

9 encarpis (_sic_) _x_.

10 strias _G_: istrias _HS_.

11 rugus _HS_. | di(e _G^{c}_)miserunt _x_.

13 nudam (_-ā GS_) speciem (-ē _G_)_x_. | subtilitate--(14) eligantia
_G_: _om. HS_.

18 genus _om. x_. | quod (_ante corr._) _om. S_.

19 virginales _H_.

25 pauculis: poculis _x_ (ioculis _Salmas._ = _ital._ giocoli). _ad rem
Plautus Rud. IV, 4_.

26 mom̄tū _S_.

27 sūm[o/ạ] _G^{c}_

28 sub diu _HG_: sub divo _H^{c}S(G^{c})_. | fortuito _HG_: -tu
_H^{c}S_ | achanti _x_ (_item v. 27_).

* * * * *

Page 85

radicem fuerat conlocatus. interim pondere pressa radix
acanthi media folia et cauliculos circum vernum tempus
profudit, cuius cauliculi secundum calathi latera crescentes
et ab angulis tegulae | ponderis necessitate expressi flexuras (30)
10 in extremas partes vo|lutarum facere sunt coacti. tunc =87=
Callimachus, qui propter elegantiam et subtilitatem artis 6
marmoreae ab Atheniensibus catatexitechnos fuerat nominatus,
praeteriens hoc monumentum animadvertit eum calathum
et circa foliorum nascentem te|neritatem, delectatusque (5)
genere et formae novitate ad id exemplar columnas 10
apud Corinthios fecit symmetriasque constituit, et ex eo in
11 operum perfectionibus Corinthii generis distribuit rationes. eius
autem capituli symmetria sic est facienda uti quanta fuerit
crassitudo imae columnae, tanta | sit altitudo capituli cum (10)
abaco. abaci latitudo ita habeat rationem ut quanta fuerit 15
altitudo, tanta dua sint diagonia ab angulo ad angulum
spatia. ita enim iustas habebunt frontes quoquoversus latitudinis.
frontes sinuentur introrsus ab extremis angulis
abaci suae frontis latitudinis nona. ad | imum capitulum (15)
tantam habeat crassitudinem, quantam habet summa columna 20
praeter apothesim et astragalum. abaci crassitudo
12 septima capituli altitudinis. dempta abaci crassitudine,
dividatur reliqua pars in partes tres, e quibus una imo
folio detur. secundum folium mediam altitudinem
te|neat. cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus 25 (20)
folia nascuntur proiecta uti excipiant quae ex cauliculis
natae procurrunt ad extremos angulos volutae, minoresque
helices intra suum medium qui est in abaco flori

1 fuerat _G_: -rit _HS_.

2 cauliculos: _sic x_.

7 catatexitechnos _Plin._: catatechnos (-thecnos _G_) _x_.

11 et _om. x_.

12 operis _x_.

13 faciunda (_ante corr._) _G_. | uti _HG_: ut _S_.

17 spatia. ita enim _Oehmichen_: spatia enim ita _x_.

18 frontes--(19) latitudinis _om. S_ (_sed infra in m. suppl. S^{c}_).
| simentur _x_ (_ut p. 89, 4_).

19 non (n̄ _GS_) ad imum (-ū _S_) capituli _x_.

21 praeter _om. G_ (_sed_ p̄t̄ _suppl. G^{c}_). | apothesim (_sic HG_,
-sin _S_) et abaci astragalum (-ū _GS_) cr. _x_.

25 coaliculi _HS_, coliculi _G_ (= 26 coliculis _x, ut infra p. 173 et
in cod. Varr. r. r._).

28 flores _x_.

* * * * *

Page 86

subiecti scalpantur. flores in quattuor partibus quanta
erit abaci crassitudo tam | magni formentur. ita his symmetriis (25)
corinthia capitula suas habebunt exactiones.

Sunt autem quae isdem columnis inponuntur capitulorum
genera variis vocabulis nominata, quorum nec proprietates 5
| symmetriarum nec columnarum genus aliud nominare =88=
possumus, sed ipsorum vocabula traducta et commutata
ex corinthiis et pulvinatis et doricis videmus, quorum
symmetriae sunt in novarum scalpturarum translatae
subtilitatem. 10

II | Quoniam autem de generibus columnarum origines et (5)
inventiones supra sunt scriptae, non alienum mihi videtur
isdem rationibus de ornamentis eorum quemadmodum sunt
prognata et quibus principiis et originibus inventa dicere.
in aedificiis omnibus insuper conlocatur materiatio variis 15
| vocabulis nominata. ea autem uti in nominationibus, ita (10)
in re varias habet utilitates. trabes enim supra columnas
et parastaticas et antas ponuntur, in contignationibus tigna
et axes. sub tectis, si maiora spatia sunt, et transtra et
capreoli, si commoda, columen et cantherii prominentes 20
ad | extremam suggrundationem. supra cantherios templa, (15)
deinde insuper sub tegulas asseres ita prominentes uti
2 parietes proiecturis eorum tegantur. ita unaquaeque res
et locum et genus et ordinem proprium tuetur. e quibus
rebus et a materiatura fabrili in lapideis et marmoreis 25
aedium sacrarum | aedificationibus artifices dispositiones (20)
eorum scalpturis sunt imitati et eas inventiones persequendas
putaverunt. ideo quod antiqui fabri quodam in loco
aedificantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas
partes tigna prominentia habuissent conlocata, inter tigna 30
struxerunt supraque coronas | et fastigia venustiore specie (25)

4 hisdem _x_.

13 hisdem _x_ (hiisdem _G^{c}_).

17 re: res _x_.

18 parastaticas _HG_: parasticas _S_.

19 &ranstra _S_.

20 capręoli _G_, capreoli _S^{c}_: caprae(e _S_)olis _HS_.

23 protecturis _x_ (proiecturis _G^{c}_).

26 dispositiones _HG_: disputationes _S_ (_item 89, 1_ et _ante ips.
corr. 89, 4_).

* * * * *

Page 87

fabrilibus operibus ornaverunt, tum proiecturas tignorum
quantum eminebant ad lineam et perpendiculum parietum
praesecuerunt, quae species cum invenusta is visa esset
tabellas ita formatas uti nunc fiunt triglyphi contra tignorum
praecisiones in fronte fixerunt et | eas cera caerulea 5 (30)
depinxerunt ut praecisiones tignorum tectae non
offenderent visum. ita divisiones tignorum imitati tri|glyphorum =89=
dispositionem et intertignia metoparum habere in
3 doricis operibus coeperunt. postea alii in aliis operibus
ad perpendiculum triglyphorum cantherios prominentes proiecerunt 10
eorumque proiecturas simaverunt. ex eo uti e
tignorum | dispositionibus triglyphi, ita e cantheriorum (5)
proiecturis mutulorum sub coronis ratio est inventa. ita
fere in operibus lapideis et marmoreis mutuli inclinatis
scalpturis deformantur, quod imitatio est cantheriorum. 15
etenim necessario propter stillicidia proclinati conlocantur.
ergo et triglyphorum et | mutulorum in doricis operibus (10)
ratio ex ea imitatione inventa est.

4 Non enim quemadmodum nonnulli errantes dixerunt
fenestrarum imagines esse triglyphos ita potest esse, quod 20
in angulis contraque tetrantes columnarum triglyphi
consti|tuuntur, quibus in locis omnino non patitur res fenestras (15)
fieri. dissolvuntur enim angulorum in aedificiis iuncturae,
si in is fenestrarum fuerint lumina relicta. etiamque ubi
nunc triglyphi constituuntur si ibi luminum spatia fuisse 25
iudicabuntur, isdem rationibus denticuli in ionicis
fenestra|rum occupavisse loca videbuntur. utraque enim et inter (20)
denticulos et inter triglyphos quae sunt intervalla metopae
nominantur. οπαϲ enim Graeci tignorum cubilia et

1 proiecturis _S_ (_ubi_ proiectura | stignorum _H_).

2 l. adꝑp. _G_ (& _suppl. G^{c}_).

3 is: his _x_.

7 imitati _Nohl_: tectae (ę) _x_.

8 dispositione (disputatione _S_). | inter(in _a. c. G_)tignum (-ū _GS_)
& oparum (-ū _S_, et apharū _G_) _x_.

10 (17. 20) tryclyphorum _H_.

11 simaverunt (_sic_) _x_ (_ut 87, 13_). | uti tignorum _x_.

12 e: et (cant.) _S_.

13 coronulis _x_.

18 ex _G_: & _HS_.

24 is: his _x_.

26 hisdem _x_. | denticulis _x_.

27 utrique _x_.

28 trycluphos _H_. | metophe _x_ (methophe _S_, _sed_ intervallā &ophe
_sic H_).

29 ophas _x_. | cubilia _Mar._: cubicula _x_ (_ut G p. 46, 21_).

* * * * *

Page 88

asserum appellant, uti nostri ea cava columbaria. ita quod
inter duas opas est intertignium, id μετοπη est apud eos
nominatum.

5 | Uti autem in doricis triglyphorum et mutulorum est (25)
inventa ratio, ita in ionicis denticulorum constitutio propriam 5
in operibus habet rationem, et quemadmodum mutuli
cantheriorum proiecturae ferunt imaginem, sic in ionicis
| denticuli ex proiecturis asserum habent imitationem. itaque =90=
in graecis operibus nemo sub mutulos denticulos constituit.
non enim possunt subtus cantherios asseres esse. 10
quod ergo supra cantherios et templa in veritate debet
esse conlocatum, | id in imaginibus si infra constitutum (5)
fuerit mendosam habebit operis rationem. etiamque antiqui
non probaverunt neque instituerunt in fastigiis ＜mutulos
aut＞ denticulos fieri sed puras coronas, ideo quod 15
nec cantherii nec asseres contra fastigiorum frontes distribuuntur
nec possunt prominere, sed | ad stillicidia proclinati (10)
conlocantur. ita quod non potest in veritate fieri, id
non putaverunt in imaginibus factum posse certam rationem
6 habere. omnia enim certa proprietate et a veris 20
naturae deducta moribus transduxerunt in operum perfectiones,
et ea probaverunt quorum explicationes in
dispu|tationibus rationem possunt habere veritatis. itaque ex (15)
eis originibus symmetrias et proportiones uniuscuiusque
generis constitutas reliquerunt. quorum ingressus persecutus 25
de ionicis et corinthiis institutionibus supra dixi, nunc
vero doricam rationem summamque eius speciem breviter
exponam.

III | Nonnulli antiqui architecti negaverunt dorico genere (20)
aedes sacras oportere fieri, quod mendosae et disconvenientes 30
in his symmetriae conficiebantur. itaque negavit

1 caba _x_.

2 ophas & (et _G_) inter tignū id metopha est (ē _GS_) … nominata _x_.

4 uti: ita uti _x_.

5 ita (_a. c._) _H_: itǣ _H^{c}_, itē _GS_.

7 fuerunt _x_.

8 denticulis & (et _G_) pr. _x_.

9 mutulo _x_.

11 veritate _G_: -tem _H_, -tē _S_.

13 etiam quod (qđ _GS_) _x_.

14 mutulos aut _om. x_.

17 stillicia _HS_ (-cidia _G_).

19 p[v/o]t^{a}uerunt _H_.

21 deductis _x_.

30 disconvenientis _ante corr. H_.

* * * * *

Page 89

Arcesius, item Pytheos, non minus Hermogenes. nam is
cum paratam habuisset marmoris copiam in doricae aedis
perfectionem, ＜rationem＞ com|mutavit et eadem copia aedem (25)
ionicam Libero Patri fecit. sed tamen non quod invenusta
est species aut genus aut formae dignitas, sed 5
quod inpedita est et incommoda in opere triglyphorum et
2 lacunariorum distributio. namque necesse est triglyphos
constitui contra medios tetrantes co|lumnarum, metopasque (30)
quae inter triglyphos fient aeque lon|gas esse quam altas. =91=
contraque in angulares columnas triglyphi in extremis 10
partibus constituuntur et non contra medios tetrantes. ita
metopae, quae proximae ad angulares triglyphos fiunt, non
exeunt quadratae sed oblongiores triglyphi | dimidia latitudine. (5)
at qui metopas aequales volunt facere, intercolumnia
extrema contrahunt triglyphi dimidia latitudine. 15
hoc autem sive in metoparum longitudinibus sive intercolumniorum
contractionibus efficietur, est mendosum. quapropter
antiqui vitare visi sunt in aedibus sacris doricae
| symmetriae rationem. (10)

3 Nos autem exponimus, uti ordo postulat, quemadmodum 20
a praeceptoribus accepimus, uti si qui voluerit his
rationibus attendens ita ingredi, habeat proportiones explicatas,
quibus emendatas et sine vitiis efficere possit
aedium sacra|rum dorico more perfectiones. frons aedis (15)
doricae in loco quo columnae constituuntur dividatur, si 25
tetrastylos erit, in partes XXVII, si hexastylos, XXXXII. ex
his pars una erit modulus, qui graece εμβατηϲ dicitur,
cuius moduli constitutione ratiocinationibus efficiuntur omnis
4 operis distribu|tiones. crassitudo columnarum erit duorum (20)

1 tarchesius _x_. | pytheus _HG_, protheus _S_.

3 rationem _om. x_. | et … aedem: ex … et eam (& eā) _x_.

6 in(m _S_)pedita est distributio et inc. in o. tr. et lacunariorum
(lucaniorum _sic S_) distributione. namque n. e. _x_.

8 (_etc._) metophas _x_.

13 dimidia altitudine _x_.

15 dimidia (demedia _H^{c} S_) altitudine _x_ (al^{a}titudine _sine
puncto ips. corr. H_)

16 methopharū _S_.

17 effic(t _S_)ietur _HS_: -ciatur _G_.

21 qui _HS_: quis _G_.

26 XXVIII … XXXII _x_.

27 embates _x_.

* * * * *

Page 90

modulorum, altitudo cum capitulo XIIII. capituli crassitudo
unius moduli, latitudo duorum et moduli sextae partis.
crassitudo capituli dividatur in partes tres, e quibus una
plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum anulis, tertia
hypotrachelion. con|trahatur columna ita uti in tertio 5 (25)
libro de ionicis est scriptum. epistylii altitudo unius moduli
cum taenia et guttis, taenia moduli septima, guttarum
longitudo sub taenia contra triglyphos alta cum regula
parte sexta moduli praependeat. item epistylii latitudo
ima respondeat hypotrachelio summae | columnae. supra 10 (30)
epistylium conlocandi sunt triglyphi cum | suis metopis, =92=
alti unius et dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli,
ita divisi ut in angularibus columnis et in mediis contra
tetrantes medios sint conlocati, et in intercolumniis reliquis
bini, in mediis pronao et postico terni. | ita relaxatis 15 (5)
mediis intervallis, sine inpeditionibus aditus accedentibus
5 erit ad deorum simulacra. triglyphorum latitudo dividatur
in partes sex, ex quibus quinque partes in medio, duae
dimidiae dextra ac sinistra designentur regula. una in
medio deformetur femur, quod graece μεροϲ dicitur. | secundum 20 (10)
eam canaliculi ad normae cacumen inprimantur.
ex ordine eorum dextra ac sinistra altera femina constituantur.
in extremis partibus semicanaliculi intervertantur.
triglyphis ita conlocatis, metopae quae sunt inter triglyphos
aeque altae sint quam longae, item in extremis angulis 25
semi|metopia sint inpressa dimidia moduli latitudine. ita (15)
enim erit ut omnia vitia et metoparum et intercolumniorum
et lacunariorum, quod aequales divisiones factae erunt,
6 emendentur. triglyphi capitula sexta parte moduli sunt

3 tres _HS_, III _G_.

5 ypotrachelio _x_. | columna _HS_: colūnę _G_.

7 tae(ę _S_)nia (thenia _G_) … thae (the _GS_)nia, (_item 27_) _x_.

9 item--(10) respondeat _om. S_

12 unius--fronte _om. S_. | unius dimidiati _x_.

14 & intercolumnīis (-nis _S_) _x_.

15 binis _x_.

17 latitudo: altitudo _x_.

18 quinque partibus _x_.

20 graecạ̇e (_H_, grece _GS_) eros _x_.

22 earum _x_.

24 methophe _S_. | intertrigliphos (_in ras._) _G_: inter (t̄ _S_)
glyphos _HS_.

25 semi memphia _x_.

26 dimedia _H^{c}_.

27 methopharū _S_.

* * * * *

Page 91

faciunda. supra triglyphorum capitula corona est conlocanda
in pro|iectura dimidiae et sextae partis habens cymatium (20)
doricum in imo, alterum in summo. ita cum
cymatiis corona crassa | ex dimidia moduli. dividendae =93=
autem sunt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum 5
et medias metopas viarum directiones et guttarum distributiones,
ita uti guttae sex in longitudinem, tres in latitudinem
pateant. reliqua spatia, | quod latiores sunt metopae (5)
quam triglyphi, pura relinquantur aut fulmina scalpantur,
ad ipsumque mentum coronae incidatur linea quae 10
scotia dicitur. reliqua omnia, tympana et simae coronae,
quemadmodum supra scriptum est in ionicis, ita perficiantur.

7 | Haec ratio in operibus diastylis erit constituta. si (10)
vero systylon et monotriglyphon opus erit faciundum, frons
aedis, si tetrastylos erit, dividatur in partes XVIIII S, si 15
hexastylos erit, dividatur in partes XXVIIII S. ex his pars
una erit modulus, ad quem uti supra scriptum est dividatur.
8 ita supra | singula epistylia et metopae et triglyphi (15)
bini erunt conlocandi, in angularibus hoc amplius
dimidiatus et quantum est spatium hemitriglyphi id accedit. 20
in mediano contra fastigium trium triglyphorum et trium
metoparum spatium distabit, quo latius medium intercolumnium
accedentibus ad | aedem habeat laxamentum et (20)
adversus simulacra deorum aspectus dignitatem.

2 dimidiae (-ę _S_) et sextae (ę _S_) parte _HS_, dimidię et sexta
parte _G_. | habens--(5) perpendiculum: _haec eadem verba repetunt
infra post_ (21) in mediano _x_.

3 ita: item (-ē) _x_.

4 moduli: _hoc infra in rep. om. HS_ (_non G_).

5 corona (_sic infra rep._) _x_: (_hic_) columna _x_.

6 de(i _S_)rectiones _x_.

7 latitudinem _H^{c} GS_: altitudinem _ante_ (_ips._) _corr. H_.

8 quod (qđ _S_) _HS_: quo _G_. | sunt _GS^{c}_: sint _H et_ (ſ̄int) _S_.

9 flumina _x_.

10 incidantur _x_. | linia _HS_.

11 et simae (_coronae cf. p. 82, 6_): et imae (e _G_, ę _SG^{c}_).

12 perficiantur _G_: -atur _HS_.

13 diasty(i _G_)liis _x_.

15 tetrasty(i _G_)lo _x_. | XVIII … XXVIIII _x_.

17 dividantur _x_ (_corr. Ussing_).

18 metopha _x_.

19 amplius quantum dimidiatum est (ē _GS_) spatium _x_.

21 in mediano habens cymatium _etc. add. x_ (_= v. 2-5_).

22 quo: quod (qđ _GS_) _x_.

23 habeat _om. G_ (hebeat _suppl. in m. G^{c}_). | laxiamentum _H_
(_non GS_).

* * * * *

Page 92

9 Columnas autem striari XX striis oportet. quae si
planae erunt, angulos habeant XX designatos. sin autem
| excavabuntur, sic est forma facienda uti quam magnum =94=
est intervallum striae, tam magnis striaturae paribus lateribus
quadratum describatur, in medio autem quadrato 5
circini centrum conlocetur et agatur linea rotundationis,
quae qua|drationis angulos tangat, et quantum erit curvaturae (5)
inter rotundationem et quadratam descriptionem, tantum
ad formam excaventur. ita dorica columna sui generis
10 striaturae habebit perfectionem. de adiectione eius 10
qua media adaugetur, uti in tertio volumine de ionicis est
perscripta, ita et in his transferatur.

| Quoniam exterior species symmetriarum et corinthiorum et (10)
doricorum et ionicorum est perscripta, necesse est etiam interiores
IV cellarum pronaique distributiones explicare. distribuitur 15
autem longitudo aedis uti latitudo sit longitudinis
| dimidiae partis, ipsaque cella parte quarta longior (15)
sit, quam est latitudo, cum pariete, qui paries valvarum
habuerit conlocationem. reliquae tres partes pronai ad
antas parietum procurrant, quae antae columnarum crassitudinem 20
habere debent. et si aedis erit latitudine maior
quam pedes XX, | duae columnae inter duas antas interponantur, (20)
quae disiungant pteromatos et pronai spatium.
item intercolumnia tria, quae erunt inter antas et columnas,
pluteis marmoreis sive ex intestino opere factis intercludantur 25
ita uti fores habeant, per quas itinera pronao
2 fiant. item si maior erit latitudo | quam pedes XL, columnae (25)
contra regiones columnarum, quae inter antas sunt,
introrsus conlocentur. et eae altitudinem habeant aeque
quam quae sunt in fronte, crassitudines autem earum 30

3 uti: ita uti _x_ (_cf. p. 89, 25_).

6 centrū _S(G^{c})_: centum (-tū _G_)_HG_.

8 descriptionem (-ē) _HS(G^{c})_: destructionē _G_.

11 qua: quae (-ę _GS_)_x_.

19 habuerit _G_: hab&erit _HS_.

20 antę _G_: ante _HS(G^{c})_.

21 ędis _S_: aedes _HG_ (ędes _S^{c}_).

23 pteromotos _HS_ (-matos _G_).

27 latitudo: altitudo _x_.

28 regiones (_L_): religiones _x_.

29 eae: heę _S_, hae _HG_.

* * * * *

Page 93

extenuentur his rationibus uti si octava parte erunt quae
sunt in fronte, hae fiant X parte, sin autem VIIII | aut decima, =95=
pro rata parte. in concluso enim aere si quae extenuatae
erunt, non discernentur. sin autem videbuntur
graciliores, cum exterioribus fuerint striae ＜XX aut＞ XXIIII, 5
in his faciendae erunt XXVIII aut XXXII. ita quod de|trahitur (5)
de corpore scapi, striarum numero adiecto adaugebitur
ratione quo minus videatur, et ita exaequabitur dispari
3 ratione columnarum crassitudo. hoc autem efficit ea
ratio quod oculus plura et crebriora signa tangendo maiore 10
visus circumitione pervagatur. namque si duae columnae
| aeque crassae lineis circummetientur, e quibus una sit (10)
non striata et altera striata, et circa striglium cava et
angulos striarum linea corpora tangat, tametsi columnae
aeque crassae fuerint, lineae quae circumdatae erunt ＜non 15
erunt＞ aequales, quod striarum et striglium circumitus
maiorem efficit lineae | longitudinem. sin autem hoc ita (15)
videbitur, non est alienum in angustis locis et in concluso
spatio graciliores columnarum symmetrias in opere constituere,
cum habeamus adiutricem striaturae temperaturam. 20
4 ipsius autem cellae parietum crassitudinem pro rata parte
magnitudinis fieri oportet, dum antae | eorum crassitudinibus (20)
columnarum sint aequales. et si ex structis futuri
sunt, quam minutissimis caementis struantur, sin autem
quadrato saxo aut marmore, maxime modicis paribusque 25
videtur esse faciundum, quod media coagmenta medii lapides
continentes firmiorem facient omnis operis perfectionem,
item | circum coagmenta et cubilia eminentes expressiones (25)
graphicoteran efficient in aspectu delectationem.

2 fiant. X. partes. sin autem VIIII ([a/VIIII] _G^{c}_) aut decima _x_.

5 XX aut _om. x_.

8 videtur _x_.

10 signat tangendo _x_.

11 circuitione _x_.

12 crasse _G_ (-ę _G^{c}_): crassi _HS_.

13 et (circa) _om. x_.

15 non erunt _om. x_.

16 circuitus _x_.

17 efficit _HS_: -ciet _G_.

20 striatarum (-ū _S_) _x_.

21 parietū _G et in ras. S^{c}_: parte tum _H(S)_.

22 magnitudinis _GS_: -nes _H_

23 exstructi _GS_, extructi _H_.

26 faciundum _GH_, -endum _S_. | lapidis _x_.

29 graphicoteran (_sic_) _x_.

* * * * *

Page 94

V Regiones autem quas debent spectare aedes sacrae
deorum inmortalium, sic erunt constituendae uti si nulla
ratio | inpedierit liberaque fuerit potestas, aedis signumque =96=
quod erit in cella conlocatum spectet ad vespertinam
caeli regionem, uti qui adierint ad aram immolantes aut 5
sacrificia facientes spectent ad partem caeli orientis ad
simulacrum quod | erit in aede, et ita vota suscipientes (5)
contueantur eadem exorientem caelum ipsaque simulacra
videantur exorientia contueri supplicantes et sacrificiantes.
2 sin autem loci natura interpellaverit, tunc convertendae 10
sunt earum regionum constitutiones, uti quam plurima
pars moenium e templis deo|rum conspiciatur. item si (10)
secundum flumina aedes sacrae fient, ita uti Aegypto circa
Nilum, ad fluminis ripas videntur spectare debere. similiter
si circum vias publicas erunt aedificia deorum, ita 15
constituantur uti praetereuntes possint respicere et in conspectu
salutationes facere.

VI | Ostiorum autem et eorum antepagmentorum in aedibus (15)
hae sunt rationes uti primum constituantur quo genere
sint futura. genera sunt enim thyromaton haec, doricum, 20
ionicum, atticurges.

Dorici symmetriae conspiciuntur his rationibus uti co|rona (20)
summa, quae supra antepagmentum superius inponitur,
aeque librata sit capitulis summis columnarum quae in
pronao fuerint. lumen autem thyretri constituatur sic uti 25
quae altitudo aedis a pavimento ad lacunaria fuerit, dividatur
in partes tres semis et ex eis duae partes ＜semis＞ lumini

4 incellae(ę _GS_) _x_.

6 orientis & sim. _x_.

8 eadem (= eâdem _simul cf. Varr. r. r. 2, 5, 2_) _HS_: aedē _GS^{c}_ |
& orientem (et orientē _G_) caelum _sic x_.

9 _post_ sacrificantes _ex rubrica marg. addunt x_ quod aras omnes
deorum necesse esse videantur ad orientem spectare. (sin autem …)

12 e: & _S_. | deorum: eorum _x_.

13 aedis sacra fiet _x_ (_sed_ fiēt _ante ras. G_).

15 circa (vias) _ante corr._ (-ū) _G_.

19 quo _GS_: quod _H_.

20 futurae _x_ (_corr. Nohl_). | thiromaton _G_, thyromathon _HS_.

21 attigurges _x_.

22 Dorici: Horum _x_.

23 in(m _S_)ponetur _HS i. e._ inponitur _G_.

25 thyretri: hypetri _x_.

27 III. semis _G_ | duae (ę _GS_) partes (-is _H_) lumine _x_.

* * * * *

Page 95

valvarum alti|tudine constituantur. haec autem dividatur =97=
in partes XII et ex eis quinque et dimidia latitudo luminis
fiat in imo. et in summo contrahatur si erit lumen ab
imo ad sedecim pedes, antepagmenti III parte, si XVI pedum
ad XXV, su|perior pars luminis contrahatur antepagmenti 5
parte IIII, si ab pedibus XXV ad XXX, summa pars
contrahatur antepagmenti parte VIII. reliqua quo altiora
2 erunt, ad perpendiculum videntur oportere conlocari. ipsa
autem antepagmenta contrahantur in summo suae crassitudinis
XIIII parte. su|percilii crassitudo quanta antepagmentorum 10
in summa parte erit crassitudo. cymatium
faciundum est antepagmenti parte sexta, proiectura autem
quanta est eius crassitudo. scalpendum est cymatium
lesbium cum astragalo. supra cymatium quod erit in
supercilio, conlocandum est hyperthyrum crassi|tudine supercilii, 15
et in eo scalpendum est cymatium doricum, astragalum
lesbium. summa scalpatur corona plana cum cymatio,
proiectura autem eius erit quanta altitudo. supercilii
quod supra antepagmenta inponitur, dextra atque
sinistra proiecturae sic sunt faciundae uti crepidines excurrant 20
| et in unguem ipso cymatio coniungantur. (20)

3 Sin autem ionico genere futura erunt, lumen altum ad
eundem modum quemadmodum in doricis fieri videtur.
latitudo constituatur ut altitudo dividatur in partes duas
et dimidiam, eiusque partis unius ima luminis fiat latitudo. 25
| contracturae ita uti in doricis. crassitudo antepagmentorum (25)
altitudinis luminis in fronte XIIII parte, cymatium
huius | crassitudinis sexta. reliqua pars praeter =98=
cymatium dividatur in partes XII. harum trium prima

2 latitudo _H^{c} S(G^{c})_: altitudo _a. c. HG_.

4 III ([tia/III] _S^{c}_) parte. XVI. _x_.

6 parte IIII ([ta/IIII] _S^{c}_) _HS_: quarta parte _G_. | ad pedibus
_H_, apedibus _GS_.

12 faciundum _H_: -endum _GS_.

13 sculpendum (_hic_) _x_.

14 (_et_ 17) lespiū _S_.

15 est _om. S_ (ē _suppl. S^{c}_). | hy(i _G_)perthy(i _GS_)rum _x_.

17 summa scalpatur: sima scalptura _x_.

19 atque _HS_: ac _G_. | 20 faciundae _HS_: -endae _G_.

21 ungue _x_.

25 ima luminis _G et_ (_in ras._) _S^{c}_: simalum in his _H_.

27 altitudinis: -ne _x_.

29 dividitur _x_. | horum _x_.

* * * * *

Page 96

corsa fiat cum astragalo, secunda quattuor, tertia quinque,
4 et eae aeque corsae cum astragalis circumcurrant. hyperthyra
autem ad eundem mo|dum componantur quemadmodum (5)
in doricis, pro ratis partibus. ancones, sive parotides
vocantur, excalptae dextra ac sinistra praependeant 5
ad imi supercilii libramentum praeter folium. eae habeant
in fronte crassitudinem ex antepagmenti tribus partibus
＜duarum＞, in imo quarta parte gracilio|rem quam superiora. (10)

Fores ita compingantur uti scapi cardinales sint ex 10
latitudine luminis totius XII parte. inter duos scapos tympana
5 ex XII partibus habeant ternas partes. inpagibus
distributiones ita fient uti divisis altitudinibus in partes V
| duae superiori, tres inferiori designentur. super medium (15)
medii inpages conlocentur, ex reliquis alii in summo alii 15
in imo compingantur. altitudo inpagis fiat tympani tertia
parte, cymatium sexta parte inpagis. scaporum latitudines
inpagis dimidia parte, item replum de inpage dimidia et
sexta parte. | scapi qui sunt secundum antepagmenta, dimidium (20)
inpagis constituantur. sin autem valvatae erunt, 20
altitudines ita manebunt, in latitudinem adiciatur amplius
foris latitudo. si quadriforis futura est, altitudo adiciatur.

6 Atticurge autem isdem rationibus perficiuntur quibus
| dorica. praeterea corsae sub cymatiis in antepagmentis (25)
| circumdantur, quae ita distribui debent uti antepagmenti =99=
praeter cymatium ex partibus VII habeant duas partes. 26
ipsaque non fiunt clostrata neque bifora sed valvata, et
aperturas habent in exteriores partes.

2 et eae: ex ea _x_. | hyperthyra: hypetra _HS_, hipetre _G_ (-ę
_G^{c}_).

4 in _om. S_. | doricis protis (ꝓtis _S_) pedibus _x_. | sive protides
(ꝓtides _S_) _x_.

5 excalpta (exsc- _S_, etsc- _G_) _x_.

6 eae _H_, eę _S_: hae _G_.

7 ante pagmentis _x_.

8 duarum _om. x_. | graciliore _x_.

12 (ex) XII. _HG_: duodecī _S_. | inpaginibus _x_.

14 tres _HS_: III. _G_. | 15 ex: et _x_.

17 scaphorum _HS_ (-porum _G_).

19 secundum antepagmenta: ante secundum pagmentum _x_.

23 Adti(Atti- _G_)gurges _x_ (_corr. Nohl_) | isdem _SG_: hisdem _H_.

24 corsę _G_ (_ut x v. 2, 3_): gorsae (ę _S_) _HS_

25 ante pagmenta _x_.

27 clostrata (_i. e._ claustrata = _gr._ clatrata _CIL I, 577 cf. Keil
ad Cat. p. 21_): caelostrata _H_, cęlo strata _GS_ (_coni. G^{c}_).

* * * * *

Page 97

| Quas rationes aedium sacrarum in formationibus oporteat (5)
fieri ＜doricis＞ ionicis corinthiisque operibus, quoad
potui attingere, veluti legitimis moribus exposui. nunc
de tuscanicis dispositionibus quemadmodum institui oporteat
VII dicam. locus, in quo aedis constituetur, cum habuerit 5
in longitudine | sex partes, una adempta reliquum (10)
quod erit latitudini detur. longitudo autem dividatur bipertito
et quae pars erit interior, cellarum spatiis designetur,
quae erit proxima fronti, columnarum dispositioni
2 relinquatur. item latitudo dividatur in partes X. ex his 10
ternae partes dextra ac sinistra cellis | minoribus sive ibi (15)
alae futurae sunt dentur, reliquae quattuor mediae aedi
attribuantur. spatium quod erit ante cellas in pronao,
ita columnis designetur ut angulares contra antas, parietum
extremorum e regione, conlocentur, duae mediae e 15
regione parietum qui inter antas et mediam aedem | fuerint, (20)
ita distribuantur, et inter antas et columnas priores
per medium isdem regionibus alterae disponantur. eaeque
sint ima crassitudine altitudinis parte VII, altitudo tertia
parte latitudinis templi, summaque columna quarta parte 20
3 crassitudinis imae contrahatur. spirae earum altae dimidia
| parte crassitudinis fiant. habeant spirae earum plinthum (25)
ad circinum altam suae crassitudinis dimidia parte, torum
in|super cum apophysi crassum quantum plinthus. capituli =100=
altitudo dimidia crassitudinis. abaci latitudo quanta 25
ima crassitudo columnae. capitulique crassitudo dividatur
in partes tres, e quibus una plintho, quae est abaco, detur,

2 doricis _om. x_.

6 adempta _HS_: dempta _G_.

9 dispositioni _G_: -ne _HS_.

12 alae: aliae (-ę _GS_) _x_.

15 e (_post_ extr.) _om. x_.

16 antas | _G_: anta _H_ (_ubi_ anta | & med.) _et S_.

18 hisdem _x_. | altera ae(ę _GS_)dis ponatur aeques intima (_ubi_ aequę
sint ima _G_, ęq⁊ sint ima _S_) _x_.

19 VII. _x_ (= [ma/VII.] _G^{c}_). | tertia … quarta _HG_: .III … IIII.
_S_.

21 ima _x_. | altae: alia _x_.

24 apopysi _HS_, apopisi _G_. | capituli--[(_v._ 26) capitulique _om.
S_ (_in m. suppl. S^{c}_).

27 tres _HS_: III. _G_. | abaco: inabaco _x_.

* * * * *

Page 98

4 al|tera echino, tertia hypotrachelio cum apophysi. supra (5)
columnas trabes compactiles inponantur altitudinis modulis
is qui a magnitudine operis postulabuntur, eaeque trabes eam
habeant crassitudinem, quanta summae columnae erit hypotrachelium,
et ita sint compactae subscudibus et | securiculis 5 (10)
ut compactura duorum digitorum habeant laxationem.
cum enim inter se se tangunt et non spiramentum et perflatum
venti recipiunt, concalefaciuntur et celeriter putrescunt.
5 supra trabes et supra parietes traiecturae mutulorum
parte IIII altitudinis columnae proiciantur, item in | eorum 10 (15)
frontibus antepagmenta figantur, supraque tympanum fastigii
structura seu de materia conlocetur. fastigium, columen,
cantherii, templa ita sunt conlocanda ut stillicidium tecti
absoluti tertiario respondeat.

VIII Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae monopteroe 15
| sine cella columnatae constituuntur, aliae peripteroe (20)
dicuntur. quae sine cella fiunt, tribunal habent et ascensum
ex sua diametro tertiae partis. insuper stylobatas
columnae constituuntur tam altae quanta ab extremis parietibus
est diametros stylobatarum, crassae altitudinis 20
suae cum capi|tulis et spiris decumae partis. epistylium (25)
altum columnae crassitudinis dimidia parte. zophorus et
reliqua quae in|super inponuntur, ita uti in III volumine =101=
de symmetriis scripsi.

2 Sin autem peripteros ea aedis constituetur, duo gradus 25

1 apophysi _HS_, apopisi _G_.

2 columnas _om. G_ (_suppl. G^{c}_). | inponantur ut altitudinis _x_.

3 is qui a: his (hi _ante corr. S_) qua _x_. | postulabantur _x_. |
eaeque _H_ (eęque) _S_: ea ęque _G_. | trabes conpactiles ponantur ut
eam _x_ (_verbis a Lorentzen deletis etiam alterum_ conpactiles _add.
Ussing_).

5 securiclis _HG_, -dis _S_.

6 habeant (_sic_) _x_.

7 inter se tangunt _x_.

11 frontibus _G_ (_et in ras. S^{c}_): prontibus _HS_. | ficantur _H_
(_non GS_). supraque id t. _x_ (id _del. Ussing coll. p. 69, 4_).

12 conlocetur. supraque eum (_HS_, enī _G ubi_ ī aꝉ eū _G^{c}_)
fastigium _x_ (supraque eum _del. Ussing_).

15 monopteroe … peripteroe (_sic_) _x_.

18 sua _HS_: suo _G_. | sty(i _GS_)lobata _x_.

19 constituuntur _HG_: -antur _S_.

21 decumae (ę _S_) _H et ante ras. S_: decimę _G(S^{c})_.

22 zophorum _x_.

23 III: quarto (_sic_) _x_.

25 ae(ę)des (_hic_) _x_.

* * * * *

Page 99

et stylobata ab imo constituantur, deinde cellae paries
con|locetur cum recessu eius a stylobata circa partem latitudinis (5)
quintam, medioque valvarum locus ad aditus relinquatur,
eaque cella tantam habeat diametrum praeter
parietes et circumitionem quantam altitudinem columna 5
supra stylobatam. columnae circum cellam isdem ＜proportionibus＞
3 symme|triisque disponantur. in medio tecti (10)
ratio ita habeatur uti quanta diametros totius operis erit
futura dimidia altitudo fiat tholi praeter florem, flos autem
tantam habeat magnitudinem quantam habuerit in columna 10
capitulum, praeter pyramidem. reliqua uti supra scripta sunt,
isdem proportionibus | atque symmetriis facienda videntur. (15)

4 Item generibus aliis constituuntur aedes ex isdem symmetriis
ordinatae et alio genere dispositiones habentes, uti
est Castoris in circo Flaminio, et inter duos lucos Veiovis, 15
item argutius Nemori Dianae columnis adiectis dextra
ac | sinistra ad umeros pronai. hoc autem genere primo (20)
factae sunt Athenis in arce et in Attica Sunio Palladis Minervae.
earum non aliae sed eaedem sunt proportiones. cellae
enim longitudinibus duplices sunt ad latitudines uti reliquae, 20
sed is omnia quae solent esse in | frontibus, ad latera sunt (25)
5 translata. nonnulli etiam de tuscanicis generibus sumentes
columnarum dispositiones transferunt in corinthiorum et ionicorum
operum ordinationes, | et quibus in locis in pronao procurrunt =102=
antae, in isdem e regione cellae parietum columnas 25
binas conlocantes efficiunt tuscanicorum et graecorum operum
6 communem ratiocinationem. alii vero removentes

3 relinquantur _x_ (-at᷑ _in ras. S^{c}_, -aṇ̇tur _G^{c}_).

4 tantum (-ū _S_) _x_.

6 sty(i _G_)lobata _x_. | proportionibus _om._ (hisdem symmetriis
que--quę _GS_--) _x_.

9 autem _HS_: enim _G_.

10 hab& (-et _G_) _x_. | columnae (-ę _GS_) _x_.

11 uti: ita _S_.

12 isdem _Oehmichen_: ea _x_. | videntur--(17) pronai _om. S_ (_in ima
m. suppl. S^{c}_).

13 hisdem ([ⱶ/ı]sdē _S_)_x_.

15 lucosue | iovis _H_, lucosue iovis _SG^{c}_: luco suę | iovis _G_.

16 nemori (_sic_) _x_.

18 facta est (ē _GS_) uti est (ē) castoris in circo athenis _x_ (_ubi
repetitionem del. Ussing_). | sunio (_sic_) _x_.

19 eędē _S_ (eadē _G^{c}_): eadem _HG_.

20 latitudines: altitudines _x_. | reliqua exisona quae (ę) _x_.

24 et quibus: equibus _x_.

25 (p. 100, 3. 6) hisdem _x_.

* * * * *

Page 100

parietes aedis et adplicantes ad inter|columnia, pteromatos (5)
spatiis sublatis efficiunt amplum laxamentum cellae, reliqua
autem proportionibus et symmetriis isdem conservantes
aliud genus figurae nominisque videntur pseudoperipterum
procreavisse. haec autem genera propter usum sacrificiorum 5
convertuntur. non enim omnibus diis | isdem rationibus (10)
aedes sunt faciundae, quod alius alia varietate sacrorum
religionum habet effectus.

7 Omnes aedium sacrarum ratiocinationes uti mihi traditae
sunt exposui ordinesque et symmetrias earum partitionibus 10
distinxi, et quarum dispares sunt figurae et quibus
discri|minibus inter se sunt disparatae quoad potui (15)
significare scriptis exposui. nunc de aris deorum inmortalium
uti aptam constitutionem habeant ad sacrificiorum
IX rationem dicam. arae spectent ad orientem et semper 15
inferiores sint conlocatae quam simulacra quae fuerint
in aede, uti suspiciant | divinitatem qui supplicant et (20)
sacrificant. ＜eae＞ disparibus altitudinibus ad sui cuiusque
dei decorem componantur. altitudines autem earum sic
sunt explicandae uti Iovi omnibusque caelestibus quam 20
excelsissimae constituantur, Vestae Terrae Matrique humiles
conlocentur. ita idoneae his institutionibus | explicabuntur (25)
in meditationibus ararum deformationes.

Explicatis aedium sacrarum compositionibus in hoc
libro, insequenti de communium operum reddemus distributionibus 25
explicationes. |

1 ae(ę _S_)des _x_ (aed[i/ẹ]es _G^{c}_). | pleromatos spatii sublati
_x_.

4 videtur _x_.

7 faciundae _H_ (_S^{c}_): faciendę _GS_.

10 eorum _x_.

11 quorum _x_.

13 areis _x_. | d. inmortaliū immo potius demonū (_sic in ipso textu_)
_S_ (_unde apud Mar. Vat. 2. 4. 6. Flor. 2_). _cf. codicis Cottoniani
(c) lectiones_ deorum mortalium _p. 62, 12. 64, 28. 68, 20 eiusdemque
p. 14, 25_ ex oppressionibus(!) rusticis (_Mülleri mei gaudia_).

17 suspicientes d. q. s. et sacrificant disparibus _x. lacunam ostendit
Nohl ut sic fere expleret_ suspicientes … contueantur, ipsae autem
(_simplicius, ut supra, Ussing_).

21 marique _x_ (_ubi_ terrae matrique = et terrae matri. _cf. p. 204,
10 sicut simplicius 236, 13. 212, 10. 123, 9. 20, 17. 12, 15 etc._).

23 arearum _x_.

24 explicantis _H_ (-atis _GS_).

* * * * *

Page 101

LIBER QUINTUS. =103=

1 Qui amplioribus voluminibus, imperator, ingenii cogitationes
praeceptaque explicaverunt, maximas et egregias
adiecerunt suis scriptis auctoritates. quod etiam velim
nostris | quoque studiis res pateretur, ut amplificationibus 5
auctoritas et in his praeceptis augeretur, sed id non est
quemadmodum putatur expeditum. non enim de architectura
sic scribitur uti historia aut poemata. historiae
per se tenent lectores. habent enim novarum rerum varias
expectationes. poema|torum vero metra et pedes ac verborum 10
elegans dispositio et sententiarum inter personas
distinctas ad versum pronuntiatio prolectando sensus legentium
perducit sine offensa ad summam scriptorum terminationem.
2 id autem in architecturae conscriptionibus non
potest fieri, quod vocabula ex artis | propria necessitate 15
concepta inconsueto sermone obiciunt sensibus obscuritatem.
cum ergo ea per se non sint aperta nec pateant eorum
in consuetudine nomina, tum etiam praeceptorum late
vagantes scripturae, si non contrahantur et paucis et perlucidis
sententiis explicentur, frequentia multitudine|que 20
sermonis inpediente incertas legentium efficient cogitationes.
itaque occultas nominationes commensusque e membris
operum pronuntians, ut memoriae tradantur, breviter exponam.
sic enim expeditius ea recipere poterunt mentes.
3 non minus cum animadvertissem distentam occupationibus 25
| civitatem publicis et privatis negotiis, paucis iudicavi (25)
scribendum, uti angusto spatio vacuitatis ea legentes breviter
percipere possent.

4 velim _Nohl_ (_cf. p. 53, 20_): vel (ꝉ) in _x_.

10 poematorum vero carminum metra _x_.

12 distinctas versuum _x_. | proiectando _ante corr. G_.

17 ergo ea _HS_: ea ergo _G_.

18 late vagantes _G(S^{c})_: lata evagantes _H et ante corr._ (latæ
⁅e⁆vag.) _S_.

19 contrahentur _x_.

25 non aut̄ minus _S_. | cū _G(S^{c})_: eum _H et_ (eū) _S_.

* * * * *

Page 102

| Etiamque Pythagorae quique eius haeresim fuerant =104=
secuti placuit cybicis rationibus praecepta in voluminibus
scribere, constitueruntque cybum CCXVI versus eosque non
plus tres in una conscriptione oportere esse putaverunt.
4 | cybus autem est corpus ex lateribus aequali latitudine 5
planitiarum perquadratum. is cum est iactus, quam in
partem incubuit dum est intactus inmotam habet stabilitatem,
uti sunt etiam tesserae quas in alveolo ludentes
iaciunt. hanc autem similitudinem ex eo sumpsisse videntur
quod is nume|rus versuum uti cybus in quemcumque 10
sensum insederit, inmotam efficiat ibi memoriae stabilitatem.
graeci quoque poetae comici interponentes e choro canticum
diviserunt spatia fabularum. ita partes cybica ratione
facientes intercapedinibus levant actorum pronuntiationes.

5 | Cum ergo haec naturali modo sint a maioribus observata 15
animoque advertam inusitatas et obscuras multis
res esse mihi scribendas, quo facilius ad sensus legentium
pervenire possint, brevibus voluminibus iudicavi scribere.
ita enim expedita erunt ad intellegendum. eorumque ordina|tiones
institui uti non sint quaerentibus separatim colligenda, 20
sed e corpore uno et in singulis voluminibus generum
haberent explicationes. itaque, Caesar, tertio et quarto
volumine aedium sacrarum rationes exposui, hoc libro publicorum
locorum expediam dispositiones. primumque forum
uti opor|teat constitui dicam, quod in eo et publicarum 25
et privatarum rerum rationes per magistratus gubernantur.

I Graeci in quadrato amplissimis et duplicibus porticibus
fora constituunt crebrisque columnis et lapideis aut marmo|reis =105=
epistyliis adornant et supra ambulationes in contignationibus
faciunt. Italiae vero urbibus non eadem est 30
ratione faciendum, ideo quod a maioribus consuetudo tradita

1 etiam qui pythagorae _x_. | quique _G_: quinque _H(G^{c})_, _om. S_
(_qui scripsit_ [ⱶ/py]tagorā eiusque, _sed ante corr._ pytagore).

3 .C̅C̅. & .L. _x_.

5 corpus ex l. (_sic_) _x_.

6 per(ꝑ _GS_)quadratus (_sic_) _x_ (figura ex omni latere quadrata
_Varro ap. Gell. 1, 20. cf. M. Thiel: J. f. Phil. 155, 367_).

8 alveo _HG_ (alea _S_, alveolo _Varro l. c._).

12 echoro _HS(G^{c})_: et horo _G_.

14 auctorum _x_.

* * * * *

Page 103

2 est gladiatoria munera in foro dari. igitur circum spectacula
| spatiosiora intercolumnia distribuantur circaque in (5)
porticibus argentariae tabernae maenianaque superioribus
coaxationibus conlocentur, quae et ad usum et ad vectigalia
publica recte erunt disposita. 5

Magnitudines autem ad copiam hominum oportet fieri,
| ne parvum spatium sit ad usum aut ne propter inopiam (10)
populi vastum forum videatur. latitudo autem ita finiatur
uti longitudo in tres partes cum divisa fuerit, ex his duae
partes ei dentur. ita enim erit oblonga eius formatio et 10
3 ad spectaculorum rationem utilis dispositio. columnae
superiores | quarta parte minores quam inferiores sunt (15)
constituendae, propterea quod oneri ferendo quae sunt inferiora
firmiora debent esse quam superiora, non minus
quod etiam nascentium oportet imitari naturam, ut in 15
arboribus teretibus, abiete cupresso pinu, e quibus nulla
non crassior est ab radicibus, | deinde cum crescendo procedit (20)
in altitudinem naturali contractura peraequatur nascens
ad cacumen. ergo si natura nascentium ita postulat,
recte est constitutum et altitudinibus et crassitudinibus 20
superiora inferiorum fieri contractiora.

4 Basilicarum loca adiuncta foris quam calidissimis parti|bus (25)
oportet constitui, ut per hiemem sine molestia tempestatium
se conferre in eas negotiatores possint, earumque
latitudines ne minus quam ex tertia, ne plus ＜quam＞ 25
ex dimidia longitudinis constituantur, nisi si loci natura
inpedierit et aliter coegerit symmetriam commutari. sin
autem locus | erit amplior in longitudine, chalcidica in (30)
extremis consti|tuantur, uti sunt in Iulia ＜et＞ Aquiliana. =106=

3 moenianaque _H_, męnia | naque _G_, moenia nāque _S_ (_et sic fort.
G^{c} = L_).

6 magnitudinis _S_.

10 ei dentur: iubentur _x_.

11 utilis: et (_ante corr._) _G_.

16 cupresso _GS_ (_ut x 58, 11. 156, 11_): cupraessu _H_ (_ut x 58,
20_).

17 cum _om. x_. | proceditur (-t᷑ _S_) _HS_, progreditur _G_.

18 perae(ę _GS_)quata _x_.

23 tempestatium _H_: -tum _GS_.

25 plus ex (_om._ quam) _x_.

26 nisi si loci _H_, nisi ＜si _in ras._＞ loci _S_, nisi sili _G_ (_ubi_
sıl[·ci/o·] _G^{c}_).

28 chal(cal- _S_)cidica _x_.

29 et _om. x_.

* * * * *

Page 104

5 columnae basilicarum tam altae quam porticus latae fuerint
faciendae videntur, porticus, quam medium spatium futurum
est, ex tertia finiatur. columnae superiores minores
quam inferiores, uti supra | scriptum est, constituantur. (5)
pluteum quod fuerit inter superiores et inferiores columnas, 5
item quarta parte minus quam superiores columnae fuerint
oportere fieri videtur, uti supra basilicae contignationem
ambulantes ab negotiatoribus ne conspiciantur. epistylia,
zophoroe, coronae ex symmetriis | columnarum, uti in tertio (10)
libro diximus, explicentur. 10

6 Non minus summam dignitatem et venustatem possunt
habere comparationes basilicarum quo genere Coloniae
Iuliae Fanestri conlocavi curavique faciendam, cuius proportiones
et symmetriae sic sunt constitutae. mediana
testudo inter | columnas est longa pedes CXX, lata pedes LX. 15
porticus eius circa testudinem inter parietes et columnas
lata pedes XX. columnae altitudinibus perpetuis cum capitulis
pedum L, crassitudinibus quinum, habentes post se
parastaticas altas pedes XX, latas pedes II S, crassas I S,
quae sustinent trabes | in quibus invehuntur porticuum 20
contignationes. supraque eas aliae parastaticae pedum XVIII,
latae binos, crassae pedem, quae excipiunt item trabes
sustinentes cantherium et porticuum, quae sunt summissa
7 infra testudinem, tecta. reliqua spatia inter parastaticarum
et columnarum trabes per | intercolumnia luminibus sunt 25
relicta. columnae sunt in latitudine testudinis cum angularibus
dextra ac sinistra quaternae, in longitudine quae
est foro proxima cum isdem | angularibus octo, ex altera =107=

2 quā ([a/q]m _S_): _sic x_.

8 ne _HS_: nec _G_.

9 zophora _x_. | e[x/ṭ] simmetriis _G^{c}_.

12 colonię _G_: columniae _H_, colūnę _S_.

13 faciendum _G_ (-dam _H_, -dā _S_).

17 altitudinis _S_ (_ex quo supra_ -ib; _G^{c}_ ꝉ is).

18 pedes . L. _x_.

19 latae (-ę _GS_) _x_. | II. Ꞩ ([os/II] Ꞩ _supra G^{c}_) … I Ꞩ _x_.

21 pedum XVIII (_GH_, pedū X&VIII. _S_) _x_.

22 binum (-ū _GS_) _x_.

23 porticum (-cū _GS_) _x_.

26 latitudine _G_: altitudine _HS_.

28 ē in foro _S_. | isdē _G_: hisdem _HS_.

* * * * *

Page 105

parte cum angularibus VI, ideo quod mediae duae in ea
parte non sunt positae ne inpediant aspectus pronai aedis
Augusti, quae est in medio latere parietis basilicae conlocata
8 spectans medium forum et aedem | Iovis, item tribunalis, (5)
quod est in ea aede hemicyclii schematis minoris 5
curvatura formatum. eius autem hemicyclii in fronte est
intervallum pedum XLVI, introrsus curvatura pedum XV,
uti qui apud magistratus starent negotiantes in basilica
ne inpedirent. supra columnas ex tribus tignis | bipedalibus (10)
compactis trabes sunt circa conlocatae, eaeque ab 10
tertiis columnis quae sunt in interiore parte, revertuntur
ad antas quae a pronao procurrunt dextraque et sinistra
9 hemicyclium tangunt. supra trabes contra capitula ex
fulmentis dispositae pilae sunt conlocatae altae pedes III,
latae | quoqueversus quaternos. supra eas ex duobus tignis 15
bipedalibus trabes everganeae circa sunt conlocatae. quibus
insuper transtra cum capreolis columnarum contra corpora
et antas et parietes pronai conlocata sustinent unum culmen
perpetuae basilicae, alterum a medio supra pronaum aedis.
10 | ita fastigiorum duplex T uti notae dispositio extrinsecus 20
tecti et interioris altae testudinis praestat speciem venustam.
item sublata epistyliorum ornamenta et pluteorum columnarumque
superiorum distributio operosam detrahit molestiam
sumptusque inminuit ex magna parte summam.
ipsae vero columnae | in altitudine perpetua sub trabes 25
testudinis perductae et magnificentiam inpensae et auctoritatem
operi adaugere videntur.

1 VI. _HS_: sex _G_.

3 angusti _S_.

4 tribunal _x_.

5 (_et_ 6) hemicycli _HG_, hemiciclyi (_hic_, hemicicly _v._ 6) _S_. |
scematis _x_.

7 pedes (_bis_) _x_.

10 eaeque _H(G^{c})_, ęeque (_sic_) _S_, ea eque _G_.

13 hemicyclium _HG_, hemi ciclyū _S_.

15 quoque (q̅q̅ _G_, [o/qq]⁊ _SG^{c}_) versus _x_. | quaternis _x_.

16 trabes _G_: _om. HS_. | euerganeae (-ę _GS_) _x_ (= everganeae _cf.
Quicherat: Rev. arch. N. S. III, 71_).

17 transtra (_L_): trasta _x_.

18 conlocatae (-ę _G_) _HG_, collocatę _S(G^{c})_.

20 T uti notae: tectinata _H_, tecti | nata _G_, tecti nata _S_ (_ubi_
tecti _del. Quicherat_).

25 trabes _G_: trabe _HS_.

* * * * *

Page 106

II Aerarium, carcer, curia foro sunt coniungenda, sed ita
| uti magnitudo symmetriae eorum foro respondeat. maxime =108=
quidem curia in primis est facienda ad dignitatem municipii
sive civitatis. et si quadrata erit, quantum habuerit
latitudinis dimidia addita constituatur altitudo, sin autem 5
ob|longa fuerit, longitudo et latitudo componantur et summa (5)
composita, eius dimidia pars sub lacunariis altitudini detur.
2 praeterea praecingendi sunt parietes medii coronis ex intestino
opere aut albario ad dimidiam partem altitudinis.
quae si non erunt, vox ibi disputantium elata in altitudinem 10
| intellectui non poterit esse audientibus. cum autem (10)
coronis praecincti parietes erunt, vox ab imis, morata
priusquam in aere elata dissipabitur, auribus erit intellecta.

III Cum forum constitutum fuerit, tum deorum inmortalium
diebus festis ludorum spectationibus eligendus est locus 15
| theatro quam saluberrimus, uti in primo libro de salubritatibus (15)
in moenium conlocationibus est scriptum. per
ludos enim cum coniugibus et liberis persedentes delectationibus
detinentur et corpora propter voluptatem inmota
patentes habent venas, in quas insidunt aurarum flatus, 20
qui si a re|gionibus palustribus aut aliis regionibus vitiosis (20)
advenient, nocentes spiritus corporibus infundent. itaque
2 si curiosius eligetur locus theatro, vitabuntur vitia. etiamque
providendum est ne impetus habeat a meridie. sol
enim cum implet eius rotunditatem, aer conclusus curvatura 25
neque | habens potestatem vagandi versando confervescit (25)
et candens adurit excoquitque et inminuit e corporibus
umores. ideo maxime vitandae sunt his rebus vitiosae
3 regiones et eligendae salubres. fundamentorum autem, si
in montibus fuerint, facilior erit ratio, sed si necessitas 30
coegerit in plano aut pa|lustri loco ea constitui, solidationes (30)

1 coni(l _G_)ungenda _HG_: adiungenda _S_.

2 respondeant _x_.

6 con(m)ponatur _x_. | summae(-ę _GS_) con(cō _S_)posita _x_ (cōpositæ
_G^{c}_).

7 lacunaris altitudine _x_ (-ni _G^{c}_)

15 ex(s _GS_)pectationibus _x_.

16 uti primo (_om._ in _et_ libro) _ante corr. S_.

17 immoeniū _G_.

20 insiduntur (-t᷑ _GS_) _x_.

23 eligitur _ante corr. G_.

24 ne _GS_: nene _H_.

30 fuerit _x_.

* * * * *

Page 107

substructionesque ita erunt faciendae, quemadmodum
de fundationibus aedium sa|crarum in tertio libro est =109=
scriptum. insuper fundamenta lapideis et marmoreis copiis
4 gradationes ab substructione fieri debent. praecinctiones
ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendae videntur, 5
neque altiores quam quanta | praecinctionis itineris (5)
sit latitudo. si enim excelsiores fuerint, repellent et eicient
e superiore parte vocem nec patientur in sedibus summis,
quae sunt supra praecinctiones, verborum casus certa significatione
ad aures pervenire. et ad summam ita est gubernandum 10
uti linea cum ad imum gra|dum et ad summum (10)
extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulosque tangat.
5 ita vox non inpedietur. aditus complures et spatiosos
oportet disponere, nec coniunctos superiores inferioribus
sed ex omnibus locis perpetuos et directos sine inversuris 15
faciendos, uti cum populus dimittatur | de spectaculis, ne (15)
comprimatur, sed habeat ex omnibus locis exitus separatos
sine inpeditione.

Etiam diligenter est animadvertendum ne sit locus
surdus, sed ut in eo vox quam clarissime vagari possit. 20
hoc vero fieri ita poterit, si locus electus fuerit ubi non
6 inpedia|tur resonantia. vox autem est spiritus fluens aeris, (20)
tactu sensibilis auditu. ea movetur circulorum rotundationibus
infinitis, uti si in stantem aquam lapide inmisso
nascantur innumerabiles undarum circuli crescentes, a centro 25
quam latissime possint evagantes, nisi angustia loci
interpellaverit | aut aliqua offensio quae non patitur (25)
designationes earum undarum ad exitus pervenire. itaque
cum interpellentur offensionibus, primae redundantes insequentium
7 disturbant | designationes. eadem ratione vox =110=
uti ad circinum efficit motiones, sed in aqua circuli planitie 31

6 eicient e superiore parte _GS_: eicientem superiorem partem _H_.

8 pedibus _ante corr._ ([s/p̣]) _G^{c}_. | summis: suis _x_.

9 sunt _om. x_ (_add. L_).

15 sine: siue _HS et ante ips. corr. G_.

22 in(m _SG^{c}_)pediantur _x_. | est: ut _x_.

23 tactu: &(et _G_)actu _x_.

26 possint & vagantes _x_.

31 uti: ita _x_. | ininaqua _H_, inaquaẹ _G^{c}_.

* * * * *

Page 108

in latitudine moventur, vox et in latitudine progreditur
et in altitudinem gradatim scandit. igitur ut
in aqua undarum designationibus, item | in voce cum (5)
offensio nulla primam undam interpellaverit, non disturbat
secundam nec insequentes, sed omnes sine resonantia 5
perveniunt ad imorum et ad summorum aures. ergo
8 veteres architecti naturae vestigia persecuti indagationibus
vocis scandentis theatrorum perfecerunt gradationes,
| et quaesierunt per canonicam mathematicorum et musicam (10)
rationem ut quaecumque vox esset in scaena, clarior 10
et suavior ad spectatorum perveniret aures. uti enim
organa aeneis lamminis aut corneis ηχειοιϲ ad chordarum
sonituum claritatem perficiuntur, sic theatrorum per harmonicen
ad | augendam vocem ratiocinationes ab antiquis (15)
sunt constitutae. 15

IV Harmonice autem est musica litteratura obscura et
difficilis, maxime quidem quibus graecae litterae non sunt
notae. quam si volumus explicare, necesse est etiam
graecis verbis uti, quod nonnulla eorum latinas non
habent appella|tiones. itaque ut potuero quam apertissime 20
ex Aristoxeni scripturis interpretabor et eius diagramma
subscribam finitionesque sonituum designabo, uti qui diligentius
2 attenderit facilius percipere possit. vox enim mutationibus
cum flectitur alias fit acuta alias gravis, duobusque
modis movetur, | e quibus unus effectus habet continuatos 25
alter distantes. | continuata vox neque in finitionibus =111=
consistit neque in loco ullo, efficitque terminationes
non apparentes, intervalla autem media apparentia, uti

1 moventur _HS_ (_G^{c}_): -etur _G_ (_vox sc. non_ κυκλικῶϲ, _sed_
ϲφαιρικῶϲ, _ut Stoici in Plac. phil. 4, 20 adn. M. Thiel: J. f. Phil.
155, 368_).

2 in _om._ (et alt.) _x_.

3 item (-ē _GS_) _x_: ita _G^{c}_.

5 secundā _G_: -dum _HS_.

7 prosecuti _G^{c}_.

8 voces (-is _G^{c}_) scandentes (-is _G^{c}_) _x_.

12 inaeneis _x_. ηχειοιϲ: haeae (heae _H^{c}_, hæae _G_, heę _S_) _sic
x_. | cordarum sonitū _x_.

13 harmonicen _H_, armonicen _GS_.

16 Harmonice: Harmonia _HG_, Armonia _S_.

19 nonnullae (_H_, -le _G_, -lę _SG^{c}_) _x_.

20 potero _S_.

21 aristoxenis _x_. | diagragma _G_.

24 fiat _x_.

26 distantis _H_.

28 media parentia _x_.

* * * * *

Page 109

sermone cum dicamus sol lux flos vox. nunc enim nec
unde incipit nec ubi desinit intel|legitur, sed quod ex (5)
acuta facta est gravis et ex gravi acuta, apparet auribus.
per distantiam autem e contrario. namque cum flectitur
inmutatione vox statuit se in alicuius sonitus finitione, 5
deinde in alterius, et id ultro citro crebre faciendo constans
apparet sensibus, uti in cantionibus | cum flectentes (10)
vocem varietatem facimus modulationis. itaque intervallis
ea cum versatur, et unde initium fecit et ubi desiit apparet
in sonorum patentibus finitionibus, mediana autem 10
latentia intervallis obscurantur.

3 Genera vero sunt modulationum tria, primum quod
| Graeci nominant αρμονιαν, secundum χρωμα, tertium (15)
διατονον. est autem harmoniae modulatio ab arte concepta,
et ea re cantio eius maxime gravem et egregiam 15
habet auctoritatem. chroma subtili sollertia ac crebritate
modulorum suaviorem habet delectationem. diatoni vero
quod na|turalis est, facilior est intervallorum distantia. (20)
in his tribus generibus dissimiles sunt tetrachordorum dispositiones,
quod harmonia tetrachordum et tonos et diheses 20
habet binas. dihesis autem est toni pars quarta, ita in
hemitonio duae diheses sunt conlocatae. chromati duo
hemitonia in ordine sunt | composita, tertium trihemitonium (25)
est intervallum. diatono toni duo sunt continuati, tertium 24
hemitonium finit te|trachordi magnitudinem. ita in =112=

2 sed quod (quid _a. c. G_) _sic x_.

3 gravis et (&) ex (_sic_) _x_.

5 inmutatione (_i. e._ immutatione _sec. S_) _anceps x_. | finitionem
(-nē _GS_) _x_ (ἵϲτηϲιν αὑτὴν ἐπὶ μιᾶϲ τάϲεωϲ _Aristox._).

6 crebre _HS_: crebro _G_.

7 cum: circum _G^{c}_.

8 intervalles _H et a. c. S_.

11 latentia: patentia (potentia _a. c. G_) _x_.

13 armoniam (-ā _GS, sic et 16. 22 etc._ arm. _x_) … chroma … diatonon
_x_.

14 ab arte _G_: ad arte (_solus_) _H_ (_unde_ ad artē _S_, ab arte
_LP_).

15 ea re cantio _G(S^{c})_: ea recantio _HS_.

19 tetrachordarū (_sic_) _S_.

20 (harmoniâ) tetrachordum: -dorum (-ū _GS_) _iterum x_ (_del. A.
Wilmanns_). | dihesis _H_, diheris _G_, diesis _S_ (dieses _G^{c}_).

21 diesis _x_.

22 heminotio _H_. | diesis _HS_, dihesis _G_ (dieses _G^{c}_).

23 trihemitonium (_Perrault_): trium hemitoniorum _x_.

24 diatono toni: diatoni _x_.

* * * * *

Page 110

tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis et hemitonio
sunt peraequata, sed ipsa cum separatim uniuscuiusque
generis finibus considerantur, dissimilem habent intervallorum
4 designationem. igitur intervalla | tonorum et hemitoniorum (5)
tetrachordo in voce divisit natura finiitque terminationes 5
eorum mensuris intervallorum quantitate, modisque
certis distantibus constituit qualitates, quibus etiam
artifices qui organa fabricant ex natura constitutis utendo
comparant ad concentus convenientes eorum | perfectiones. (10)

5 Sonitus, qui graece φθογγοι dicuntur, in unoquoque 10
genere sunt X et VIII, e quibus VIII sunt in tribus generibus
perpetui et stantes, reliqui X cum non uniter modulantur
sunt vagantes. stantes autem sunt qui inter mobiles
| interpositi, continent tetrachordi coniunctionem et (15)
e generum discriminibus suis finibus sunt permanentes, 15
appellantur autem sic, proslambanomenos, hypate hypaton,
hypate meson, mese, nete synhemmenon, paramese, nete
diezeugmenon, nete hyperbolaeon. mobiles autem sunt qui
in te|trachordo inter inmotos dispositi in generibus ex (20)
locis loca mutant, vocabula autem habent haec, parhypate 20
hypaton, lichanos hypaton, parhypate meson, lichanos
meson, trite | synhemmenon, ＜paranete synhemmenon,＞ trite =113=
diezeugmenon, paranete diezeugmenon, trite hyperbolaeon,
6 paranete hyperbolaeon. ei autem qua moventur, recipiunt

2 sunt _G: om. HS_.

4 intervallo (intuallo _S_) _x_.

5 tetrachordo: et(&)tetrachordorum _x_. | finitque _x_.

8 fabricant: faciunt _S_.

10 pthongi _HS_, ptongi _S_.

11 VIII _HG_: octo _S_.

12 non uniter (_qui sc._ οὐ μένουϲιν ἐπὶ μιᾶϲ τάϲεωϲ): com(con)muniter
_x_.

13 mobiles sunt inter (ſ̄ int̄ _in ras. S^{c}_) positi _x_.

16 proslambanomenos _GS_: iros lambanomenos _H_. | hypate hypato (_H_,
hipaton _G_, ypaton _S_) _x_.

17 hypate meson _G_: hypateon meson _HS_. | nete synemmene (-emene _S_)
_GS_: netesyn exemmene _H_.

18 diezeucmene _x_. | hyperboleon _x_ (-laeon _infra 113, 2 et 15 H_).

19 ex: et (&) _x_.

20 parhypatae (-te _GS_) hypate _x_.

21 lichanos (licanos _G_) phalon _x_.

22 trite (-re _H_) sy(i _G_)nemenu tritediezeu(y _H_)gmenu (-n[o/u]s
_G_) paranete paranetediezeugmenu _etc. x_. | paranete synhemmenon _om.
x_.

24 recipi[v/ẹ]nt _S^{c}_.

* * * * *

Page 111

virtutes alias, intervalla enim et distantias habent crescentes.
itaque | parhypate, quae in harmonia distat ab hypate (5)
＜dimidium＞ hemitonium, in chroma transmutata habet
hemitonium. quae lichanos in harmonia dicitur, ab hypate
distat hemitonium, in chroma translata progreditur duo 5
hemitonia, in diatono distat ab hypate tria hemitonia.
ita X sonitus propter trans|lationes in generibus efficiunt (10)
7 triplicem modulationum varietatem. tetrachorda autem
sunt quinque, primum gravissimum, quod graece dicitur
υπατον, secundum medianum, quod appellatur μεϲον, tertium 10
coniunctum, quod ϲυνημμενον dicitur, quartum disiunctum,
quod διεζευγμενον nomi|natur, quintum, quod (15)
est acutissimum, graece υπερβολαιον dicitur. concentus
quos natura hominis modulari potest, graece quae ϲυμφωνιαι
dicuntur, sunt sex, diatessaron, diapente, diapason, ＜diapason＞ 15
8 et diatessaron, ＜diapason＞ et diapente, et disdiapason. ideoque
et a numero nomina ceperunt, quod cum | vox constiterit (20)
in una sonorum finitione ab eaque se flectens mutaverit
et pervenerit in quartam terminationem, appellatur
diatessaron, in quintam diapente [in sextam diapason, in 20
octavam et dimidiam diapason et diatessaron, in nonam
et dimidiam diapason et diapente, in XII disdiapason].
9 non | enim inter duo intervalla, cum chordarum sonitus (25)
aut vocis cantus factus fuerit, nec inter tria aut VI aut VII 24
pos|sunt consonantiae fieri, sed uti supra scriptum est, =114=

2 (_etc._) armonia _x_.

3 dimidium _om. x_. | inchroma transmutata _G_, inchromatra mutata _H_,
incromata mutata _S_.

4 quae: qui _x_. | lichanus _x_.

5 traslata _G_.

10 hypaton … meson … sinhemmenon (_HG_, sinemmenon _G^{c}_, synemenon
_S_) … diezeu(i _H_)gmenon … hyperboleon _x_.

14 graeceque (-q⁊) syn(m _GS_)phoniae(e) _x_.

15 sex _HG_: VI. _S_. | diapason et diatessaron, diapason et diapente:
& diatessaron & disdiapente _H_, et disdiatessa(e _S_)ron et dis(bis-
_S_)diapente _GS(LP)_.

16 & bisdiapason _S_.

17 coeperunt _x_.

20 in sextam--(22) XII disdiapason: _est additio interpolatoris_ (_A.
Wilmanns: Comm. in hon. Mommseni 1877 p. 259_) _cf. supra ad p. 67, 7_.
| in octavam et dimidiam--(22) XII. disdiapason _om. S_.

22 et (diapente) _om. x_.

24 nec intertia aut sexta aut septem (_sic HG_, septi^{ma} _S_) _x_
(_corr. Wilmanns_).

* * * * *

Page 112

diatessaron et diapente et ex ordine ad disdiapason convenientiae
ex natura vocis congruentis habent finitiones,
et ei concentus procreantur ex coniunctione sonituum [qui
graece φθογ|γοι dicuntur]. (5)

V Ita ex his indagationibus mathematicis rationibus fiant 5
vasa aerea pro ratione magnitudinis theatri eaque ita
fabricentur ut cum tangantur, sonitum facere possint inter
se diatessaron diapente et ex ordine ad disdiapason. postea
| inter sedes theatri constitutis cellis, ratione musica ibi (10)
conlocentur ita uti nullum parietem tangant circaque habeant 10
locum vacuum et ab summo capite spatium, ponanturque
inversa et habeant in parte quae spectat ad scaenam
suppositos cuneos ne minus altos semipedem, contraque
eas cellas | relinquantur aperturae inferiorum graduum (15)
2 cubilibus longae pedes duo, altae semipedem. designationes 15
autem eorum, quibus in locis constituantur, sic explicentur.
si non erit ampla magnitudine theatrum, media
altitudinis transversa regio designetur et in ea tredecim
cellae duodecim aequa|libus intervallis distantes confornicentur, (20)
uti ea echea quae supra scripta sunt ad neten 20
hyperbolaeon sonantia in cellis quae sunt in cornibus extremis,
utraque parte prima conlocentur, secunda ab extremis
diatessaron ad neten diezeugmenon, tertia diatessaron
ad paramesen, quarta ad neten | synhemmenon, quinta diatessaron =115=

3 concentus: coventus _H_, conventus _G_, c̄uentꝰ _S_. | qui--(4)
dicuntur _del. Reber_ (_cf. p. 112, 11_).

4 pthongi _H_, ptongi _GS_.

6 ita _om. G_ (_suppl. G^{c}_).

8 diatesseron (_hic et in seqq. semper_) _G_. | et _om. x_.

11 locum--(12) habeant _bis scripta in H_ (_priora del. H^{c}_).

13 semipede _x_. | contraque--(15) semipede _om. S_.

14 inferior[v/e]m _H_. | graduū _G_: gradibus _HS_.

15 semipede _x_. | 17 si aū (autem) non _S_.

20 ea echea: eae (eę _S_) echo _x_. | ad netḥ̇en _G^{c}_: adnetent _H_,
ad nete _S_.

21 sonentia _H_ (_non GS_).

23 ad neten diezeugmenon: ad neten (_H_, nete _S_, netḥ̇en _G^{c}_) sy(i
_G_)nhemmenu (_HG_, synemenu _S_) _x_.

24 ad paramesen: adnethen (_HG_, neten _S_, netḥ̇en _G^{c}_) ad
paramesen (-son _S_) _x_. | adneten (nethen _H_) sin hemmenu (_H_,
sinhemenu _G_, synemenu _S_) _x_. | quinta ad diatessaron _S_.

* * * * *

Page 113

ad mesen, sexta diatessaron ad hypaten meson, in
3 medio unum diatessaron ad hypaten hypaton. ita hac ratiocinatione
vox a scaena uti ab centro profusa se circumagens
tactuque feriens singulorum vasorum | cava excitaverit (5)
auctam claritatem et concentu convenientem sibi consonantiam. 5
sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo
dividatur in partes IIII, uti tres efficiantur regiones
cellarum transverse designatae, una harmoniae, altera chromatos,
tertia diatoni. et ab imo quae erit prima, | ea ex (10)
harmonia conlocetur ita uti in minore theatro supra scriptum 10
4 est. in mediana autem prima in extremis cornibus ad chromaticen
hyperbolaeon habentia sonitum ponantur, in secundis
ab his diatessaron ad chromaticen diezeugmenon, in tertiis
ad chromaticen synhemmenon, quartis diatessaron ad | chromaticen (15)
meson, quintis diatessaron ad chromaticen hypaton, 15
sextis ad paramesen, quod ea et ad chromaticen
hyperbolaeon diapente et ad chromaticen synhemmenon
5 diatessaron habet consonantiae communitatem. in medio
nihil est conlocandum, ideo quod sonituum nulla alia
qualitas in chromatico | genere symphoniae consonantiam 20
potest habere. in summa vero divisione et regione cellarum
in cornibus primis ad diatonon hyperbolaeon fabricata
vasa sonitu ponantur, in secundis diatessaron ad diatonon
＜diezeugmenon＞, tertiis ad diatonon synhemmenon, quartis
diatessaron ad diatonon me|son, quintis diatessaron ad 25
diatonon hypaton, sextis diatessaron ad proslambanomenon,
in medio ad mesen, quod ea et ad proslambanomenon
diapason et ad diatonon hypaton diapente habet symphoniarum
6 communitates. haec autem | si qui voluerit ad =116=
perfectum facile perducere, animadvertat in extremo libro 30

5 et: ex _x_.

13 diezeugmenon _S_: -nu _HG_. | intert(c _G_)iis diatessa(e _G_)ron ad
chr. sy(i _G_)nhemmenu (synemenu _S_) _x_.

16 parames[e/ọ]n _G^{c}_. | ea _om. x_. | ad (chr.): in _x_.

17 hyperboleū _S_. | synemmenon _Wilmanns_: meson _x_.

18 habeant _x_.

19 sonitum (-ū _S_) _x_.

22 (_et seqq. exc. v. 24_) diatonum (-ū _S_) _x_.

24 diezeugmenon _om. x_. | tertiis diatessa(e _G_)ron addiatonon (-n̄
_G_) sy(i _G_)nhemenon (_HG_, synemenon _S_) _x_.

28 diapson _H_.

* * * * *

Page 114

diagramma musica ratione designatum, quod Aristoxenus
magno vigore et industria generatim divisis modulationibus
constitutum reliquit. de quo si qui ratiocina|tionibus his (5)
attenderit, ab natura vocis ad audientium delectationes
facilius valuerit theatrorum efficere perfectiones. 5

7 Dicet aliquis forte multa theatra quotannis Romae
facta esse neque ullam rationem harum rerum in his
fuisse, sed errabit in eo, quod omnia publica lignea theatra
tabulatio|nes habent complures, quas necesse est sonare. (10)
hoc vero licet animadvertere etiam ab citharoedis, qui 10
superiore tono cum volunt canere, avertunt se ad scaenae
valvas et ita recipiunt ab earum auxilio consonantiam
vocis. cum autem ex solidis rebus theatra constituuntur,
id est ex structura | caementorum, lapide, marmore, quae (15)
sonare non possunt, tunc echeis haec rationes sunt explicandae. 15
8 sin autem quaeritur in quo theatro ea sint
facta, Romae non possumus ostendere sed in Italiae regionibus
et in pluribus Graecorum civitatibus, etiamque auctorem
habemus Lucium Mum|mium, qui diruto theatro Corinthiorum (20)
ea aenea Romam deportavit et de manubiis ad 20
aedem Lunae dedicavit. multi etiam sollertes architecti,
qui in oppidis non magnis theatra constituerunt, propter
inopiam fictilibus doliis ita sonantibus electis hac ratiocinatione
compositis perfecerunt utilissimos | effectus. (25)

VI Ipsius autem theatri conformatio sic est facienda uti 25
quam magna futura est perimetros imi, centro medio conlocato
circumagatur linea rotundationis, in eaque quattuor
| scribantur trigona paribus lateribus et intervallis, quae =117=

4 ad naturas vocis & audientium _x_.

6 quod (_H_, [đ/q] _S_) annis _HS_, quot annis _G_.

8 errauit _x_.

9 tribulationes _G_.

10 citharo edis _H_, citharoedis _S_, -rędis _G_.

12 valbas _x_ (valvas _S^{c}_).

14 lapido _H_ (-de _GS_).

15 echeis: exhis _x_. | hac rationes (_sic H_, hac ratione _GS_, hę
rationes _L_) sunt (ſ̄ _S_) explicandae (-ę _S_, -e _G_) _x_.

17 regiones _HG_, regione _S_ (= _L ex corr._).

19 lucium: _sic x_.

20 ea ae(ę _S_)nea (_sc._ echea _v. 16_) _sic x_.

21 etiam _HG_: aū (autem) _S_.

22 propter _om. S_.

23 doleis _x_.

27 rotundationis _GS_: rutundationes _H_.

28 paribus _GS_: partibus _H_. | et _om. x_. | quae _om. x_.

* * * * *

Page 115

extremam lineam circinationis tangant, quibus etiam in duodecim
signorum caelestium ＜descriptione＞ astrologi ex musica
convenientia astrorum ratiocinantur. ex his trigonis
cuius latus fuerit | proximum scaenae, ea regione qua praecidit (5)
curvaturam circinationis, ibi finiatur scaenae frons, et 5
ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, quae
2 disiungat proscaenii pulpitum et orchestrae regionem. ita
latius factum fuerit pulpitum quam Graecorum, quod omnes
artifices in scaena | dant operam, in orchestra autem (10)
senatorum sunt sedibus loca designata. et eius pulpiti 10
altitudo sit ne plus pedum quinque, uti qui in orchestra
sederint, spectare possint omnium agentium gestus. cunei
spectaculorum in theatro ita dividantur uti anguli trigonorum,
qui currunt circum curvaturam cir|cinationis, dirigant (15)
ascensus scalasque inter cuneos ad primam praecinctionem, 15
supra autem alternis itineribus superiores cunei
3 medii dirigantur. i autem qui sunt in imo et dirigunt
scalaria, erunt numero VII, reliqui quinque scaenae designabunt
compositionem, et unus medius contra se | valvas (20)
regias habere debet, et qui erunt dextra ac sinistra hospitaliorum 20
designabunt compositionem, extremi duo spectabunt
itinera versurarum. gradus spectaculorum ubi subsellia
componantur ne minus alti sint palmipedem, ＜ne
plus pedem＞ et digitos sex, latitudines eorum ne plus
4 pedes duo semis, | ne minus pedes duo constituantur. tectum 25
porticus quod futurum est in summa gradatione, cum
scaenae altitudine | libratum prospiciatur, ideo quod vox =118=
crescens aequaliter ad summas gradationes et tectum perveniet.
namque si non erit aequale, quo minus fuerit

1 circinnationes (_hic_) _HS_ (circinationis _G_). | duodecim _HS_:
XII. _G_.

2 descriptione _om. x_ (_add. Joc._). | astro(a _G_)logi _x_.

4 quae(ę _G_) prae(ę _G_)cidit _HG_, quę p̄cedit _S_.

5 finiatur _GS_: -antur _H_.

9 in caena _H_.

14 circinationes _HS_ (-nis _G_).

17 i: hi _x_ (_cf. p. 26, 26. 217, 3. sed_ ei _p. 113, 3. 114, 3. 222,
3. 276, 13_).

20 ac _om. x_.

23 con(ō _S_)ponantur gradus ne minus _x_. | alti sint palmo pede (|
_H_) et dig. _x_.

24 digito^{s} sex (_ante ras._) _G_: digito sex (.VI. _S_) _HS(G^{c})_.

27 per(ꝑ _GS_)spiciatur _x_.

* * * * *

Page 116

altum, vox praeripietur ad eam altitudinem ad quam perveniet
5 primo. orchestra inter | gradus imos quam diametron (5)
habuerit, eius sexta pars sumatur, et in cornibus
utrimque ad aditus eius mensurae perpendiculo inferiores
sedes praecidantur, et qua praecisio fuerit, ibi constituantur 5
itinerum supercilia. ita enim satis altitudinis habebunt
6 eorum confornicationes. scaenae longi|tudo ad orchestrae (10)
diametron duplex fieri debet. podii altitudo ab libramento
pulpiti cum corona et lysi duodecuma orchestrae diametri.
supra podium columnae cum capitulis et spiris altae quarta 10
parte eiusdem diametri, epistylia et ornamenta earum
columnarum altitudinis quinta parte. plu|teum insuper (15)
cum unda et corona inferioris plutei dimidia parte. supra
id pluteum columnae quarta parte minore altitudine sint
quam inferiores, epistylia et ornamenta earum columnarum 15
quinta parte. item si tertia episcenos futura erit, mediani
plutei summum sit dimidia parte, columnae | summae medianarum (20)
minus altae sint quarta parte, epistylia cum coronis
earum columnarum item habeant altitudinis quintam
partem. 20

7 Nec tamen in omnibus theatris symmetriae ad omnes
rationes et effectus possunt respondere, sed oportet
archi|tectum animadvertere quibus proportionibus necesse sit (25)
sequi symmetriam et quibus ad loci naturam aut magnitudinem
operis temperari. sunt enim res quas et in 25

1 ad (quam) _om. x_.

2 grados _HS_. | quam: quod (qđ _G_, [o/q]d _S_) _x_.

3 sumatur _G_: sum|matur _H_, sūmatur _S_.

4 utrum(ū- _GS_)que aditus _x_. | perpendiculum (-ū _GS_) _x_ |
interiores _x_.

5 qua _Phil._: quae (quę _GS_) _x_.

6 altitudinem (-ē) _x_.

8 duplex _G_: dupl& _H_, dupla _S_.

9 duodecu(i _S_)mam (-ā _GS_) _x_. | orchistrę _S_. | diametris (_ante
corr._) _G_.

12 quinta _HS(G^{c})_: quarta _G_.

14 quarta _HS^{c} G^{c2}_: quarte _GS_ (-tę _G^{c1}_).

15 epi(y _HS_)sti(y _S_)lium (-ū _GS_) _x_.

16 episcenos _HG_, episkenos _S_ (_qui in seqq. scribit_ skenam _quam
antea_ scęnam).

17 (d. p.) columnae. summae media parte columnae. summae medianarum
minus _H_, colūnę sūmę media parte colūnę. sūmę medianarū minus _S_,
colūnę summę media parte. colūnę sūmę medianarū minus _G_.

22 oport&S: oportere _HG_.

25 temperari: _cf. p. 277, 12_.

* * * * *

Page 117

pusillo et in magno theatro necesse est eadem magnitudine
fieri pro|pter usum, uti gradus diazomata pluteos itinera =119=
ascensus pulpita tribunalia et si qua alia intercurrunt ex
quibus necessitas cogit discedere ab symmetria ne inpediatur
usus. non minus si qua exiguitas copiarum, id est 5
marmoris, ma|teriae reliquarumque rerum quae parantur, (5)
in opere fuerit, paulum demere aut adicere, dum id ne
nimium inprobe fiat sed cum sensu, non erit alienum.
hoc autem erit si architectus erit usu peritus, praeterea
ingenio mobili sollertiaque non fuerit viduatus. 10

8 | Ipsae autem scaenae suas habent rationes explicatas (10)
ita uti mediae valvae ornatus habeant aulae regiae, dextra
ac sinistra hospitalia, secundum autem spatia ad ornatus
comparata, quae loca Graeci περιακτουϲ dicunt ab eo
quod machinae sunt in his locis versatiles trigonoe habentes 15
sin|gulae tres species ornationis, quae cum aut fabularum (15)
mutationes sunt futurae seu deorum adventus cum
tonitribus repentinis, versentur mutentque speciem ornationis
in fronte. secundum ea loca versurae sunt procurrentes,
quae efficiunt una a foro, altera a peregre aditus 20
9 in scaenam. genera | autem sunt scaenarum tria, unum (20)
quod dicitur tragicum, alterum comicum, tertium satyricum.
horum autem ornatus sunt inter se dissimili disparique
ratione, quod tragicae deformantur columnis et
fastigiis et signis reliquisque regalibus rebus, comicae 25
autem aedificiorum privatorum et mae|nianorum habent (25)
speciem prospectusque fenestris dispositos imitatione, communium
aedificiorum rationibus, satyricae vero ornantur
arboribus speluncis montibus reliquisque agrestibus rebus
in topiodis speciem deformatis. 30

2 diazumata _x_.

3 qualia _S_.

7 fuerit: defuerint _x_.

10 nobili _S_.

11 explicitas _x_.

14 periactus _x_.

15 trigonos _HS_, trigones _G_.

16 singulae: insingula _x_. | ornationisque _G_, -nesque _HS(G^{c})_.

17 mutationis _H_ (-nes _GS_).

18 repentinise aversentur _H_, repentinis ea versentur _GS_.

19 infrontes _x_.

26 moenianorum _HS_.

27 profectus _x_.

30 intopeodi speciem (-ē _GS_) deformati _x_.

* * * * *

Page 118

VII In Graecorum theatris non omnia isdem rationibus
sunt | facienda, quod primum in ima circinatione ut in =120=
latino trigonorum IIII, in eo quadratorum trium anguli
circinationis lineam tangunt, et cuius quadrati latus est
proximum scaenae praeciditque curvaturam circinationis, 5
ea regione de|signatur finitio proscaenii. et ab ea regione (5)
ad extremam circinationem curvaturae parallelos linea designatur,
in qua constituitur frons scaenae, per centrumque
orchestrae a proscaenii regione parallelos linea describitur
et qua secat circinationis lineas dextra ac sinistra 10
in cornibus hemicyclii | centra signantur, et circino conlocato (10)
in dextro ab intervallo sinistro circumagitur circinatio
ad proscaenii sinistram partem, item centro conlocato
in sinistro cornu ab intervallo dextro circumagitur
2 ad proscaenii dextram partem. ita e tribus centris hac 15
descriptione ampliorem habent orchestram Graeci | et scaenam (15)
recessiorem minoreque latitudine pulpitum, quod λογειον
appellant, ideo quod eo se tragici et comici actores
in scaena peragunt, reliqui autem artifices suas per orchestram
praestant actiones, itaque ex eo scaenici et thymelici 20
graece separatim nominantur. eius logei altitudo non

1 hisdem _x_.

5 curvaturā _G_: -ra _HS_.

7 curvaturę | par ꝑ̇allelos linea describitur (_om._ allelos--regione
7-9) _G_.

9 orchistrę _S_. | a _om. x_. | per allelos _H et_ (ꝑallelos) _G_,
parallelos _S(G^{c})_.

10 qua: quae (quę _GS_) _x_ (_ut 118, 7. 117, 5_). | circinationis
_GS^{c}_: -nes _HS_.

11 hemi(_HS_, emi- _G_)cycli _x_.

12 dextra _x_. | circumagatur _x_.

13 sinistram: dextram _x_, _ubi sic_ ad proscaenii dextram partem ita
tribus centris hac describtione ampliorem habent. Item centro conlocato
in sinistro cornu ab intervallo dextro circumagitur ad proscaenii
dextram partem orchestram … _H et appositis compendiis vulg. GS id est
omnes codices: sc. quod ait K. Dumon_ (_Mnemosyne 1892 p. 427 et 424_),
_ad optimos codices Iocundum--sic iste appellatur, non Iucundus--textum
constituisse_ (_quem praeter eos id est suo arbitrio constituit_), _hoc
nihili est_.

15 e _om. x_.

17 longion _x_.

18 eos tragici _HG_, eo stragici _S_ (_cf. p. 241, 14. 17. 21_).

19 orchistrā _S_.

20 et thimelici _G_: & hymelici _H_, & himelici _S_.

21 logei: loci _x_. | no|minis _ante corr. G_ (n̄ minꝰ _S_).

* * * * *

Page 119

| minus debet esse pedum X, non plus duodecim. gradationes (20)
scalarum inter cuneos et sedes contra quadratorum
angulos dirigantur ad primam praecinctionem, a praecinctione
inter eas iterum mediae dirigantur, et ad summam
quotiens praecinguntur, altero tanto semper amplificantur. 5

VIII | Cum haec omnia summa cura sollertiaque explicata =121=
sunt, tunc etiam diligentius est animadvertendum uti sit
electus locus, in quo leniter adplicet se vox neque repulsa
resiliens incertas auribus referat significationes. sunt enim 10
nonnulli | loci naturaliter inpedientes vocis motus, uti (5)
dissonantes qui graece dicuntur κατηχουντεϲ, circumsonantes
qui apud eos nominantur περιηχουντεϲ, item resonantes
qui dicuntur αντηχουντεϲ, consonantesque quos appellant
ϲυνηχουταϲ. dissonantes sunt in quibus vox prima cum 15
est elata in altitu|dinem, offensa superioribus solidis (10)
corporibus repulsaque residens in imo opprimit insequentis
2 vocis elationem, circumsonantes autem in quibus circumvagando
coacta exsolvens in medio, sine extremis casibus
sonans ibi extinguatur incerta verborum significatione, resonantes 20
vero in quibus cum | in solido tactu percussa resiliat, (15)
imagines exprimendo novissimos casus duplices faciat
auditu. item consonantes sunt in quibus ab imis auxiliata
cum incremento scandens egrediatur ad aures diserta verborum
claritate. ita si in locorum electione fuerit diligens 25
animadversio, emendatus erit | prudentia ad utilitatem (20)
in theatris vocis effectus. formarum autem descriptiones
inter se discriminibus his erunt notatae uti quae ex quadratis

1 duodecim _H_: XII. _GS_.

5 amplificantur _HS_: -cabuntur _G_.

8 enī | advertendum _H_. | utiselectus (-os _H_) _HG_ (ut is electus
_G^{c})_, uti sit lectus _S_.

12 greci _a. c. G_. | caticontes (-[ⱶ/c]ontes _S_) _x_.

13 periechontes (-[ⱶ/c]ontes _S_, -contes _G_) _x_.

14 antechontes _x_.

15 synechontas _HS_: sinechontes _G_.

17 residens _GS_: -dent _H_. | inimū _ante corr. G_.

19 exsolvens (_sic_) _x_ (_sc._ διαϲπείρουϲα τὰ ϲυνεχόμενα).

21 resiliant _x_.

22 faciunt _x_.

24 disserta _x_.

28 uti quae: itaque (-ę _G^{c}_) _x_.

* * * * *

Page 120

designentur, Graecorum habeant usus, latina e paribus
lateribus trigonorum. ita his praescriptionibus qui
voluerit uti, emendatas efficiet theatrorum perfectiones.

IX | Post scaenam porticus sunt constituendae, uti cum (25)
imbres repentini ludos interpellaverint, habeat populus quo 5
se reci|piat ex theatro choragiaque laxamentum habeant ad =122=
comparandum. uti sunt porticus Pompeianae itemque
Athenis porticus Eumenicae Patrisque Liberi fanum, et
exeuntibus e theatro sinistra parte odeum, quod Themistocles
| columnis lapideis dispositis, navium malis et antemnis 10 (5)
e spoliis Persicis pertexit, idem autem etiam incensum
Mithridatico bello rex Ariobarzanes restituit,
Zmyrnae Stratoniceum, Trallibus porticus ex utraque parte
scaenae supra stadium, ceterisque civitatibus quae diligentiores
habuerunt architectos | circa theatra sunt porticus et 15 (10)
2 ambulationes. quae videntur ita oportere conlocari uti
duplices sint habeantque exteriores columnas doricas cum
epistyliis et ornamentis ex ratione modulationis perfectas.
latitudines autem earum ita oportere fieri videntur uti
quanta altitudine columnae fuerint exterio|res, tantam 20 (15)
latitudinem habeant ab inferiore parte columnarum extremarum
ad medias et a medianis ad parietes qui circumcludunt
porticus ambulationes. medianae autem columnae
quinta parte altiores sint quam exteriores, sed aut ionico
3 aut corintho genere deformentur. columnarum autem 25
| proportiones et symmetriae non erunt isdem rationibus (20)
quibus in aedibus sacris scripsi. aliam enim in deorum
templis debent habere gravitatem, aliam in porticibus et

1 designentur … habeant _HS_: designantur … habent _G_.

2 latine (-ę _G^{c}_) raribus _x_.

8 eumenici _HS(G^{c})_, eum meneci _G_. | fanum (_sic_): _cf.
Dörpfeld: Mitteilungen des arch. Inst. Athen. Abt. XIII_ (_1888_),
_102_.

10 milis _x_. | antemnis (_non_ antennis) _sic omnes_ (_GHSLPvlch_)
_etiam p. 254, 7_.

13 smyrnae (-ę _S_) _HS_, smirne _G. cf. p. 85, 11 etc._ |
sirationiceum (si ration[i/e] ceū _S_, siratio niceum _G_) _x_. |
trabibus _HS_, tradibus _G_. | parte ut scaene (_H_, skęnę _S_, scene
_G_) _x_.

18 modulationis _S_: -nes _HG_.

20 altitudo _x_. | fuerit _x_.

25 autem _G: om. HS_.

26 hisdem _x_.

* * * * *

Page 121

ceteris operibus subtilitatem. itaque si dorici generis
erunt columnae, dimetiantur earum altitudines cum capitulis
in partes XV. | ex eis partibus una constituatur et (25)
fiat modulus, ad cuius moduli rationem omnis operis erit
explicatio. et in imo columnae crassitudo fiat duorum 5
modulorum, intercolumnium quinque et moduli dimidia
parte, altitudo columnae praeter capitulum XIIII modulorum,
capituli altitudo moduli unius, | latitudo modulorum =123=
duorum et moduli sextae partis. ceteri operis modulationes
uti in aedibus sacris in libro IIII scriptum est ita 10
4 perficiantur. sin autem ionicae columnae fient, scapus
praeter spiram et capitulum in octo et dimidiam partem
di|vidatur et ex his una crassitudini columnae detur, (5)
＜spira＞ cum plintho dimidia crassitudine constituatur,
capituli ratio ita fiat uti in libro tertio est demonstratum. 15
si corinthia erit, scapus et spira uti in ionica, capitulum
autem quemadmodum in quarto libro est scriptum, ita
habeant rationem. in stylo|batisque adiectio quae fit per (10)
scamillos inpares, ex descriptione quae supra scripta est
in libro tertio sumatur. epistylia coronae ceteraque omnia 20
ad columnarum rationem ex scriptis voluminum superiorum
explicentur.

5 Media vero spatia quae erunt subdiu inter porticus,
| adornanda viridibus videntur, quod hypaethroe ambulationes (15)
habent magnam salubritatem, et primum oculorum 25
quod ex viridibus subtilis et extenuatus aer propter motionem
corporis influens perlimat speciem et ita auferens

2 demeṇ̇tiantur _G^{c}_: demetriantur _HS_.

5 in imo: in primo _x_. | [c/g]rassitudo (_sic_) _S_ (_ut_ grassior _S
105, 19 etc._).

10 IIII. _HG_: quarto _S_.

11 scaphus _HS_ (_P_, scapus _GL_), _sed v. 7_ scapus _HLG_ (_ubi_
scaphus _retinent SP_). scaphorum _HS(L)_ _etiam 98, 18. diff. 238,
3_.

12 octo _HG_: VIII. _S_.

13 una _G: om. HS_.

14 spira _om. x_. | constituantur _x_.

18 in (styl.) _om. x_ (_cf. p. 80, 7_).

19 scabillos (_HG_, scabyllos _S_) inpartes _x_ (_cf. p. 77, 2. 3, ubi_
scabellos _cod. P_. scabilla _Cato 10, 5_. scabellum ὑποπόδιον _CGL II,
179_).

23 subdiu (_sic_) _x_ (_ut 124, 2. 143, 21. 164, 10 ubi rec._ sub divo).

24 hyp&(et _G_) rę _x_.

26 subtilis _G_: sub(p _S_)tiles _HS_.

* * * * *

Page 122

ex oculis umorem crassum, aciem tenuem et acutam speciem
relinquit. | praeterea cum corpus motionibus in ambulatione (20)
calescat, umores ex membris aer exsugendo inminuit
plenitates extenuatque dissipando quod plus inest
6 quam corpus potest sustinere. hoc autem ita esse ex eo 5
licet animadvertere, quod sub tectis cum sint aquarum
fontes aut etiam sub terra | palustris abundantia, ex his (25)
nullus surgit umor nebulosus, sed in apertis hypaethrisque
locis cum sol oriens vapore tangat mundum, ex umidis
et abundantibus excitat umores et conglobatos in altitudinem 10
tollit. ergo si ita videtur uti in hypaethris locis
ab aere umores ex corporibus exsu|gantur molestiores, (30)
quemadmodum ex terra per nebulas vi|dentur, non puto =124=
dubium esse quin amplissimas et ornatissimas subdiu hypaethrusque
conlocari oporteat in civitatibus ambulationes. 15
7 eae autem uti sint semper siccae et non lutosae, sic erit
faciendum. fodiantur et exinaniantur quam | altissime. (5)
dextra atque sinistra structiles cloacae fiant inque earum
parietibus qui ad ambulationem spectaverint, tubuli instruantur
inclinati fastigio in cloacas. his perfectis compleantur 20
ea loca carbonibus, deinde insuper sabulone eae
ambulationes sternantur et exaequentur. ita propter | carbonum (10)
raritatem naturalem et tubulorum in cloacas instructionem
excipientur aquarum abundantiae, et ita siccae
et sine umore perfectae fuerint ambulationes. 25

8 Praeterea in his operibus thesauri sunt civitatibus in
necessariis rebus a maioribus constituti. in conclusionibus
| enim reliqui omnes faciliores sunt apparatus quam (15)
lignorum. sal enim facile ante inportatur, frumenta publice

2 relinquit _G_: reliquit(d _H_) _HS_.

3 exsugendo (_G_, exugendo _H_): exuendo _S_.

4 extenuatque _G(S^{c})_: extenuatique _H et ante ras. S_.

10 abundantibus (_L_): -tius _H et_ (_qui om._ et) _S_. | et
exconglobatos _x_ (ex _del. ed._).

12 exsugantur _G_: exugantur _HS_.

14 hyp&(et _G_)risque _x_ (_cf. p. 150, 27. 23. Cass. Fel. p. 14, 6.
15, 4. 16, 7. 177, 20, Theod. Pr. p. 57, 2 etc._)

16 eae (ee _G_, eę _SG^{c}_) _sic x_.

20 cloacis _x_.

21 eae _HS_: hę _G_.

26 thensauri _x_.

27 a maioribus: amoribus _x_.

* * * * *

Page 123

privatimque expeditius congeruntur et si defit, holeribus
carne seu leguminibus defenditur, aquae fossuris
puteorum et de caelo repentinis tempestatibus ex tegulis
excipiuntur. de ligna|tione quae maxime necessaria est (20)
ad cibum coquendum, difficilis et molesta est apparatio, 5
9 quod et tarde comportatur et plus consumitur. in eiusmodi
temporibus tunc eae ambulationes aperiuntur et
mensurae tributim singulis capitibus designantur. ita
duas res egregias hypaethroe ambulationes | praestant, unam (25)
in pace salubritatis, alteram in bello salutis. ergo his 10
rationibus ambulationum explicationes non solum post
scaenam theatris sed etiam omnium deorum templis effectae
magnas civitatibus praestare poterunt utilitates.

Quoniam haec nobis satis videntur esse exposita, nunc
| insequentur balinearum dispositionum demonstrationes. 15 (30)
X pri|mum eligendus locus est quam calidissimus, id est =125=
aversus ab septentrione et aquilone. ipsa autem caldaria
tepidariaque lumen habeant ab occidente hiberno, sin autem
natura loci inpedierit, utique a meridie, quod maxime
tempus la|vandi a meridiano ad vesperum est constitutum. 20 (5)
et item est animadvertendum uti caldaria muliebria et
virilia coniuncta et in isdem regionibus sint conlocata.
sic enim efficietur ut in vasaria et hypocausis communis
sit eorum utrisque. aenea supra hypocausim tria sunt
componenda, unum | caldarium, alterum tepidarium, tertium 25 (10)
frigidarium, et ita conlocanda uti ex tepidario in
caldarium quantum aquae calidae exierit, influat de frigidario
in tepidarium ad eundem modum, testudinesque
2 alveolorum ex communi hypocausi calefaciantur. suspensurae
caldariorum ita sunt faciendae ut | primum sesquipedalibus 30 (15)

1 conger[v/e]ntur _H^{c}_ | sidefit (fide fit _ante ras. G_) _x_: side
sit _G^{c}_.

6 conportatur _HG_: cōparatur _S_.

7 eae _HS_: hae _G_.

9 hyp&(et _G_)ra ambulationem (-ē _GS_) _x_.

12 theatri _x_.

15 balinearum _HS_: balnearum _G_.

17 ab(ḍ̇ _G^{c}_) septem(n _S_)trione _x_.

18 sin: si _x_.

21 calcaria _H et ante corr. S_.

22 hisdem _x_.

27 caldae (-e _G_, -ę _S_) _x_ (calidę _S^{c}_).

29 calfaciantur _H_: -æntur _H^{c}_, -entur _GS_ (calefacientur
_G^{c}_).

* * * * *

Page 124

tegulis solum sternatur inclinatum ad hypocausim,
uti pila cum mittatur non possit intro resistere sed
rursus redeat ad praefurnium ipsa per se. ita flamma facilius
pervagabitur sub suspensione. supraque laterculis
bessalibus pilae struantur ita dispositae uti bipedales 5
| tegulae possint supra esse conlocatae. altitudinem autem (20)
pilae habeant pedes duo eaeque struantur argilla cum
capillo subacta, supraque conlocentur tegulae bipedales
3 quae sustineant pavimentum. concamarationes vero si ex
structura factae fuerint, erunt utiliores, sin autem 10
contignationes fue|rint, figulinum opus subiciatur, sed hoc ita (25)
erit faciendum. regulae ferreae aut arcus fiant eaeque uncinis
ferreis ad con|tignationem suspendantur quam creberrimis, =126=
eaeque regulae sive arcus ita disponantur uti
tegulae sine marginibus sedere in duabus invehique possint, 15
et ita totae concamarationes in ferro nitentes sint
perfectae. earumque camararum superiora | coagmenta ex (5)
argilla cum capillo subacta liniantur, inferior autem pars,
quae ad pavimentum spectat, primum testa cum calce
trullissetur, deinde opere albario sive tectorio poliatur. 20
eaeque camarae in caldariis si duplices factae fuerint,
meliorem habebunt usum. non enim a vapore umor corrumpere
| poterit materiem contignationis, sed inter duas (10)
4 camaras vagabitur. magnitudines autem balinearum videntur
fieri pro copia hominum, ＜dummodo＞ sint ita dispositae. 25
quanta longitudo fuerit, tertia dempta, latitudo

5 besalibus _x_. | tegulę _om. G_ (_suppl. G^{c}_).

6 altitudinem (-nē _S_) _HS_: -nes _G_.

7 pedes duo _x_ (duo semis _Fav. p. 300, 8_).

9 (_item 126, 3_) concamarationes _HG_, -merationes _S_.

11 figlinum _x_.

12 regula (_sic_, -lę _GS_) ferreae (-ręe _G_, -reę _SG^{c}_) _H_. |
eaeque _HS_: haeque _G_.

17 camararum _HG_ (_sed_ camerarum _S, ut x v. 8. 10_). _ego nunc
semper scripsi_ camaram (_ut habet x etiam 170, 21 et G 207, 19. cf.
75, 19. 125, 23. 126, 3. Plin. Aug. 12, 79. Keil ad Varr. p. 251_).

18 inferior (_Fav. p. 301, 5_): interior _x_.

20 trulizetur _G_, tulizetur _HS_ (trulliss- _infra semper x, nisi
quod_ trulissetur _HS 170, 2_).

24 balneorum _x_.

25 dummodo (_Fav._): _om. x_. | dispositae _Fav._: compositae _x_.

* * * * *

Page 125

sit praeter scholam labri et alvei. labrum utique sub
lumine faciundum videtur, ne stantes | circum suis umbris (15)
obscurent lucem. scholas autem labrorum ita fieri oportet
spatiosas uti cum priores occupaverint loca, circum spectantes
reliqui recte stare possint. alvei autem latitudo 5
inter parietem et pluteum ne minus sit pedes senos, ut
5 gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes. | laconicum (20)
sudationesque sunt coniungendae tepidario, eaeque
quam latae fuerint, tantam altitudinem habeant ad
imam curvaturam hemisphaerii. mediumque lumen in 10
hemisphaerio relinquatur ex eoque clupeum aeneum catenis
pendeat, per cuius reductiones et demissiones perficietur
sudationis tem|peratura. ipsumque ad circinum fieri oportere (25)
videtur, ut aequaliter a medio flammae vaporisque
vis per curvaturae rotundationes pervagetur. 15

XI | Nunc mihi videtur, etiamsi non sint italicae consuetudinis =127=
palaestrarum aedificationes, traditas tamen explicare
et quemadmodum apud Graecos constituantur monstrare.
in palaestris peristyla quadrata sive oblonga ita
sunt facienda | uti duorum stadiorum habeant ambulationis 20 (5)
circumitionem, quod Graeci vocant διαυλον, ex quibus
tres porticus simplices disponantur, quarta quae ad meridianas
regiones est conversa, duplex, uti cum tempestates
ventosae sint, non possit aspergo in interiorem partem
2 pervenire. constituantur | autem in tribus porticibus 25 (10)
exhedrae spatiosae, habentes sedes in quibus philosophi rhetores
reliquique qui studiis delectantur sedentes disputare
possint. in duplici autem porticu conlocentur haec membra.

1 scolam _x_ (_sed 15_ scholas _H_).

2 faciu(e _GS_)ndum _H_.

3 fieri _GS_: fuerit (_sic_) _H_.

10 hemisperii _x_.

11 hemisperio _x_. | clype[v/o]m _H_, clypeū _S_, clipeum _G_.

12 di(e _G_)missiones _HS_.

16 iam &(et _G_)si non _HG_, [·ſı/&·ıā] n̄ (= et si iam non) _S^{c}_.

17 (_etc._) palestrarum _x_. | aedificationes (-es _G_) traditae (-ę
_GS_) _x_.

18 _post_ constituantur monstrare _continuo subdit x v. 9-12_
constituantur--disputare possint.

19 peristy(i _G_)lia _x_.

20 sunt _G_: sint _HS_.

21 circuitionem _x_. | diaulam (-ā _S_) _x_.

25 exedrae (-ę _GS_) _x_.

* * * * *

Page 126

ephebeum in medio, hoc autem est exhedra amplissima
cum sedibus, quae tertia parte longior | sit quam lata. (15)
sub dextra coryceum, deinde proxime conisterium, a conisterio
in versura porticus frigida lavatio, quam Graeci λουτρον
vocitant. ad sinistram ephebei elaeothesium, proxime 5
autem elaeothesium ＜tepidarium＞, ab eoque iter in propnigeum
in versura porticus. proxima autem introrsus | e (20)
regione frigidarii conlocetur concamarata sudatio longitudine
duplex quam latitudo, quae habeat in versuris ex una parte
laconicum ad eundem modum quam supra scriptum est, 10
compositum, ex adverso laconici calidam lavationem. in
palaestra peristyla, quemadmodum supra scriptum est, ita | (25)
3 debent esse distributa. extra autem disponantur | porticus =128=
tres, una ex peristylo exeuntibus, duae dextra atque
sinistra stadiatae, ex quibus una quae spectaverit ad 15
septentrionem, perficiatur duplex amplissima latitudine,
altera simplex ita facta uti in partibus quae fuerint
circa | parietes et quae erunt ad columnas, margines habeat (5)
uti semitas non minus pedum denum mediumque
excavatum uti gradus sint in descensu a marginibus sesquipedem 20
ad planitiem, quae planities sit non minus
pedes XII. ita qui vestiti ambulaverint circum in marginibus,
4 non inpedientur | ab unctis se exercentibus. haec (10)
autem porticus ξυϲτοϲ apud Graecos vocitatur, quod athletae

1 exedra _S_ (_non HG_).

2 quae _om. x_.

3 dextro _x_. | coryceum (-ū _S_) _HS_, corriceum _G_. | conisterium
_HG_: conistrū (_item v. 16_ conistro) _S_.

4 lytron _HS_, litron _G_.

5 eleothesium (-seum _ante corr. S_) _HS^{c}_, elaeo thesium _G_.

6 alaeothesium _H_, aleothesiū _S_, ala|eothesium _G_. | tepidarium
_Marini_ (_W. A. Becker_): frigidarium _x_. | propnigeum _HS_, propnı
^{g}ẹ̇um _G_.

7 proxima _GS_: -mā _H_.

8 concamerata _x_.

9 hab& _S_.

10 quam: uti quam (-ā _S_) _x_ (_cf. p. 145, 29_).

11 caldam (cal^{ı}dā _S^{c}_) _x_.

12 per(ꝑ _S_)stylia _HS_, peristilia _G_.

13 esse perfecta distributa _x_ (perf. _del. Oehmichen. cf. p. 148, 28.
138, 16_).

14 peristylo _HS_: peristilio _G_.

18 erit _x_. | habeant _x_.

20 a _om. x_.

23 abcunctis _x_.

24 xy(i _G_)stos _x_. | athl&ae _H_, adl[ⱶ/e]|thę _S_, atheletę _G_.

* * * * *

Page 127

per hiberna tempora in tectis stadiis exercentur.
proxime autem xystum et duplicem porticum designentur
hypaethroe ambulationes, quas Graeci παραδρομιδαϲ, nostri
xysta appellant, in quas per hiemem | ex xysto sereno (15)
caelo athletae prodeuntes exercentur. faciunda autem 5
xysta sic videntur ut sint inter duas porticus silvae aut
platanones et in his perficiantur inter arbores ambulationes
ibique ex opere signino stationes. post xysta
autem stadium ita figuratum ut possint hominum copiae
cum | laxamento athletas certantes spectare. 10 (20)

Quae in moenibus necessaria videbantur esse ut apte
XII disponantur, perscripsi. de opportunitate autem portuum
non est praetermittendum, sed quibus rationibus tueantur
naves in is ab tempestatibus explicandum. hi autem natu|raliter =129=
si sint bene positi habeantque acroteria sive promuntoria
procurrentia, ex quibus introrsus curvaturae sive 16
versurae ex loci natura fuerint conformatae, maximas utilitates
videntur habere. circum enim porticus sive navalia
sunt | facienda sive ex porticibus aditus ad emporia, turresque (5)
ex utraque parte conlocandae, ex quibus catenae 20
traduci per machinas possint.

2 Sin autem non naturalem locum neque idoneum ad
tuendas ab tempestatibus naves habuerimus, ita videtur
esse fa|ciendum uti si nullum flumen in his locis inpedierit (10)
sed erit ex una parte statio, tunc ex altera parte 25
structuris sive aggeribus expediantur progressus. et ita
conformandae portuum conclusiones. eae autem structurae

1 stadiis _H_: studiis _H^{c}SG_. | _post_ exercentur _subdit x v.
15-18_ Faciunda--stationes.

3 hypaethroe: hyp&(et _G_)ro eae _HG_, hyp&roee _S_. | paradromidas
_HS_, parathromidas _G_.

4 xysta (_sic_) _x_.

5 atl&ae _H_, adl[ⱶ/e]thę _S_. athlete _G_. | faciunda: _sic x_.

6 xy(i _G_)sta _x_.

7 platanones et: plata non ess& (_HS_, e̅e̅t _G_) _x_.

8 signino _HG_: signorum (_sed in m. ipse_ vel signinos) _S_. | xystum
_x_.

10 athletas _GS_: athl&an _H_.

14 is: his _x_. | Hi _G_: hii _HS(G^{c})_.

15 (_item infra_) promunturia _HG_, promunctoria _S_.

18 sivenalia _H_, si venalia _S_, sive nalia _G_.

19 ad _om. x_.

27 eae _HS_: hae _G_.

* * * * *

Page 128

quae in aqua sunt futurae, videntur sic esse faciendae uti
portetur pulvis a re|gionibus quae sunt a Cumis continuatae (15)
ad promuntorium Minervae, isque misceatur uti in
3 mortario duo ad unum respondeant. deinde tunc in eo
loco qui definitus erit, arcae stipitibus robusteis et catenis 5
inclusae in aquam demittendae destinandaeque firmiter,
deinde intra ex trastillis inferior | pars sub aqua exaequanda (20)
et purganda, et caementis ex mortario, materia
mixta quemadmodum supra scriptum est, ibi congerendum,
doneque compleatur structura spatium quod fuerit inter 10
arcas. hoc autem munus naturale habent ea loca quae
supra scripta sunt.

| Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi (25)
destinae arcas non potuerint continere, tunc ab ipsa terra
sive crepidine pulvinus quam firmissime struatur, isque 15
pulvinus exaequata struatur planitia minus quam dimidiae
partis, reliquum quod est proxime litus, proclinatum
4 latus habeat. | deinde ad ipsam aquam et latera pulvino =130=
circiter sesquipedales margines struantur aequilibres ex
planitia quae est supra scripta, tunc proclinatio ea impleatur 20
harena et exaequetur cum margine et planitia
pulvini. deinde insuper eam | exaequationem pila quam (5)
magna constituta fuerit ibi struatur, eaque cum erit extructa,
relinquatur ne minus duos menses ut siccescat.
tunc autem succidatur margo quae sustinet harenam. ita 25
harena fluctibus subruta efficiet in mare pilae praecipitationem.
hac ratione quotienscumque | opus fuerit, in (10)
aquam poterit esse progressus.

3 isque: his quae (que _GS_) _x_.

5 robustis _S_.

7 intra: interea (_HG_, inter ea _S_) _x_. | extrastilis _x_. |
exęquanda _G_: exae(e _S_)quenda _HS_.

10 doneque: denique _x_ (deinque _G^{c}_). | structurae (_H_, -ę _GS_)
_x_ (_corr. Lor._).

11 munus _HS_: minus _G_ (_sed in m._ ī aꝉ munus _G^{c}_).

14 poterint _ante corr. S_.

16 planitia: _sic x_.

20 planitia _HG_: -tię _S_.

21 exequæ(_ex_ a)tur _H^{c} = ante corr. S_, exequetur _S^{c}_
(_G^{c})_, exequentur _G_. | planitia: _sic x_.

24 relinquaṇ̇tur _G^{c}_. | mensis _H_. | sic‿cessat _S_.

26 pilę (_ante corr._) _om. G_.

* * * * *

Page 129

5 In quibus autem locis pulvis non nascitur, his rationibus
erit faciendum uti arcae duplices ustilatis taleis et
catenis conligatae in eo loco qui finitus erit constituantur,
et inter destinas creta in aeronibus ex ulva palustri factis
| calcetur. cum ita bene calcatum et quam densissime 5 (15)
fuerit, tunc cocleis rotis tympanis conlocatis locus qui ea
saeptione finitus fuerit exinaniatur sicceturque, et ibi inter
saeptiones fundamenta fodiantur. si terrena erunt, usque
ad solidum crassiora quam qui murus supra futurus erit
exinaniantur | siccenturque, et tunc structura ex caementis 10 (20)
6 calce et harena compleantur. sin autem mollis locus erit,
palis ustilatis alneis aut oleagineis configatur et carbonibus
compleatur, quemadmodum in theatrorum et muri
fundationibus est scriptum. deinde tunc quadrato saxo
murus ducatur iuncturis | quam longissimis, uti maxime 15 (25)
medii lapides coagmentis contineantur. tunc qui locus
erit inter murum ruderatione sive structura compleatur.
ita erit uti possit turris insuper aedificari.

7 His perfectis navaliorum ea erit ratio ut constituantur
| spectantia maxime ad septentrionem. nam meridianae =131=
regiones propter aestus cariem tineam teredines reliquaque 21
bestiarum nocentium genera procreant alendoque conservant,
eaque aedificia minime sunt materianda propter
incendia. | de magnitudinibus autem finitio nulla debet (5)
esse, sed faciunda ad maximum navium modum, uti etsi 25
maiores naves subductae fuerint, habeant cum laxamento
ibi conlocationem.

Quae necessaria ad utilitatem in civitatibus publicorum
locorum succurrere mihi potuerunt, quemadmodum

2 ustilatis taleis: relatis tabulis _x_ (_cf. p. 21, 23_).

4 ineronibus: _sic x_ (aero κόϊξ _CGL II, 12 sub A_). | plaustri _G_.

6 clocleis _ante ras. H_.

7 septione _x_.

8 septiones _x_. | terrea _ante corr. G_.

10 exinaniatur sicceturque _x_. | tunc _HS_: nunc _G_.

11 conpleantur _G_: compleatur _HS(G^{c})_. | erit _HS_: fuerit _G_.

12 configantur … (13) com(n _G_)pleantur _x_.

22 materienda _HS_ (-anda _G_).

25 faciunda _HG_: facienda _S_.

29 potuerunt _G_: poterunt _HS_.

* * * * *

Page 130

con|stituantur et perficiantur in hoc volumine scripsi, (10)
privatorum autem aedificiorum utilitates et eorum symmetrias
insequenti volumine ratiocinabor.

LIBER SEXTUS.

1 Aristippus philosophus Socraticus naufragio cum eiectus 5
| ad Rhodiensium litus animadvertisset geometrica schemata (15)
descripta, exclamavisse ad comites ita dicitur ‘bene
speremus, hominum enim vestigia video’ statimque in oppidum
Rhodum contendit et recta gymnasium devenit,
ibique de philosophia disputans muneribus est donatus, ut 10
non tantum | se ornaret sed etiam eis qui una fuerunt et (20)
vestitum et cetera quae opus essent ad victum praestaret.
cum autem eius comites in patriam reverti voluissent interrogarentque
eum quidnam vellet domum renuntiari, tunc
ita mandavit dicere, eiusmodi possessiones et viatica liberis 15
oportere pa|rari quae etiam e naufragio una possent enatare. (25)
2 namque ea vera praesidia sunt vitae quibus neque fortunae
tempestas iniqua neque publicarum rerum mutatio neque
belli vastatio | potest nocere. non minus eam sententiam =132=
augendo Theophrastus, hortando doctos potius esse quam 20
pecuniae confidentes ita ponit, doctum ex omnibus solum
neque in alienis locis peregrinum neque amissis familiaribus
et necessariis | inopem amicorum sed in omni civitate (5)
esse civem difficilesque fortunae sine timore posse despicere
casus, at qui non doctrinarum sed felicitatis praesidiis 25
putaret se esse vallatum, labidis itineribus vadentem
3 non stabili sed infirma conflictari vita. Epicurus vero non

6 hrodiensium _E_ (_non G_). | schemata _H_ (scemata _EGS_).

9 rodum _HS_, hrodum _EG_. | recta _H_ (recta via _S_): recte _EG_.

10 ut non tantum: in tantum ut non solum _S_.

16 enatare _EG_: enarrare _H_, enavigare _S_.

20 theofrastus _EG_.

26 labidis _HS(G^{c})_: lapidis _EG_.

27 stabilis _H et ante ras. S_.

* * * * *

Page 131

dissimiliter ait pauca sapientibus | fortunam tribuere, quae (10)
autem maxima et necessaria sunt, animi mentisque cogitationibus
gubernari. haec ita etiam plures philosophi
dixerunt. non minus poetae qui antiquas comoedias graece
scripserunt, easdem sententias versibus in scaena pronuntiaverunt, 5
ut Eucrates Chionides Aristophanes, | maxime (15)
etiam cum his Alexis, qui Athenienses ait oportere ideo
laudari quod omnium Graecorum leges cogunt parentes
＜ali＞ a liberis, Atheniensium non omnes nisi eos qui
liberos artibus erudissent. omnia enim munera fortunae 10
cum dantur ab ea faciliter adimuntur, disciplinae vero
coniunctae cum | animis nullo tempore deficiunt, sed permanent (20)
4 stabiliter ad summum exitum vitae. itaque ego
maximas infinitasque parentibus ago atque habeo gratias,
quod Atheniensium legem probantes me arte erudiendum 15
curaverunt, et ea quae non potest esse probata sine litteratura
encyclioque doctrinarum | omnium disciplina. cum (25)
ergo et parentium cura et praeceptorum doctrinis auctas
haberem copias disciplinarum, philologis et philotechnis
rebus commentariorumque scripturis me delectans eas possessiones 20
animo paravi, e quibus haec | est fructuum summa, =133=
nullas plus habendi esse necessitates eamque esse proprietatem
divitiarum maxime, nihil desiderare. sed forte
nonnulli haec levia iudicantes putant eos esse sapientes
qui pecunia sunt copiosi. itaque plerique ad id | propositum 25 (5)
contendentes audacia adhibita cum divitiis etiam
5 notitiam sunt consecuti. ego autem, Caesar, non ad
pecuniam parandam ex arte dedi studium, sed potius
tenuitatem cum bona fama quam abundantiam cum infamia
sequendam probavi. ideo notities parum est adsecuta. 30
sed tamen his vo|luminibus editis, ut spero, etiam (10)

1 ait _S_: aut _HEG_.

3 etiam plures: esse plures etiam _S_.

6 eucrates: _sic_ (_pro_ Eu … Crates) _x_.

9 ali _om. x_.

11 facile _S_.

16 litteraturae (-ę _EGS_) _x_.

18 parentium _HG_: -tū _ES(G^{c})_.

19 philotechinis _x_.

22 nullas _EG_: nulla _HS_.

24 putantes eo | esse _H_, putantes eos esse _EG_, putant eos tantum
esse _S_.

30 notities: _sic_ (_gen._) _x cf. ad. p. 233, 21_. | adsecuta: _cf. p.
63, 18_.

* * * * *

Page 132

posteris ero notus. neque est mirandum quid ita pluribus
sim ignotus. ceteri architecti rogant et ambiunt ut architectentur,
mihi autem a praeceptoribus est traditum rogatum
non rogantem oportere suscipere curam, quod ingenuus
color movetur pudore petendo | rem suspiciosam. 5 (15)
nam beneficium dantes non accipientes ambiuntur. quid
enim putemus suspicari qui rogetur de patrimonio sumptus
faciendos committere gratiae petentis, nisi praedae compendiique
6 eius causa iudicet faciundum? itaque maiores
primum a genere probatis operam tradebant | architectis, 10 (20)
deinde quaerebant si honeste essent educati, ingenuo pudori
non audaciae protervitatis committendum iudicantes. ipsi
autem artifices non erudiebant nisi suos liberos aut cognatos
et eos viros bonos instituebant, quibus tantarum rerum
fides sine dubitatione permitteretur. 15

| Cum autem animadverto ab indoctis et inperitis tantae (25)
disciplinae magnitudinem iactari et ab is qui non
modo ＜non＞ architecturae sed omnino ne fabricae quidem
notitiam habent, non possum non laudare patres familiarum
eos qui litteraturae fiducia confirmati per se aedificantes 20
ita iudicant, si | inperitis sit committendum, ipsos =134=
potius digniores esse ad suam voluntatem quam ad alienam
7 pecuniae consumere summam. itaque nemo artem ullam
aliam conatur domi facere, uti sutrinam fullonicam aut
ex ceteris quae sunt faciliores, | nisi architecturam, ideo 25 (5)
quod qui profitentur non arte vera sed falso nominantur
architecti. quas ob res corpus architecturae rationesque
eius putavi diligentissime conscribendas, opinans id munus
omnibus gentibus non ingratum futurum. igitur quoniam
in quinto de opportunitate communium ope|rum perscripsi, 30 (10)

1 cur ita sim pluribus ignotus _S_.

2 ambigunt _HS_. | architentent _H_, -tectent _SEG_.

8 pet(a& _H_)entes _x_.

9 faciundum _HS_: -endum _EG_.

10 tradebant: dabant _S_.

11 ingenio _E_.

12 permittendum _S_.

15 fidei pecuniae s. d. permitterentur _x_ (_ubi glossam, ex v. 23_,
pecuniae _delevit, reliqua ut supra mutavit Müller-Strübing_).

17 is: his _x_.

18 _alterum_ non _om. x_.

28 id munus: ın munus _HS_, iṅ|munus _G^{c}_, ınmunus _E_.

* * * * *

Page 133

in hoc volumine privatorum aedificiorum ratiocinationes
et commensus symmetriarum explicabo.

I Haec autem ita erunt recte disposita, si primo animadversum
fuerit quibus regionibus aut quibus inclinationibus
mundi constituantur. namque aliter Aegypto, aliter Hispania, 5
| non eodem modo Ponto, dissimiliter Romae, item (15)
ceteris terrarum et regionum proprietatibus oportere videntur
constitui genera aedificiorum, quod alia parte solis
cursu premitur tellus, alia longe ab eo distat, alia per
medium temperatur. igitur uti constitutio mundi ad terrae 10
spatium in|clinatione signiferi circuli et solis cursu disparibus (20)
qualitatibus naturaliter est conlocata, ad eundem
modum etiam ad regionum rationes caelique varietates
2 videntur aedificiorum debere dirigi conlocationes. sub
septentrione aedificia testudinata et maxime conclusa et 15
non patentia sed conversa ad | calidas partes oportere fieri (25)
videntur. contra autem sub impetu solis meridianis regionibus,
quod premuntur a calore, patentiora conversaque
ad septentrionem et aquilonem sunt faciunda. ita quod
ultra natura laedit, arte erit emendandum. item reliquis 20
regionibus ad eundem modum ＜debet＞ temperari, | quemadmodum (30)
caelum est ad inclinationem mundi conlocatum.

3 Haec autem ex natura rerum sunt animadvertenda et
consideranda atque etiam ex membris corporibusque gentium
| observanda. namque sol quibus locis mediocriter =135=
profundit vapores, in his conservat corpora temperata, 26
quaeque proxime currendo deflagrat, eripit exurendo temperaturam
umoris. contra vero refrigeratis regionibus,
quod absunt a meridie | longe, non exhauritur a caloribus (5)
umor, sed ex caelo roscidus aer in corpora fundens umorem 30
efficit ampliores corporaturas vocisque sonitus graviores.
ex eo quoque quae sub septentrionibus nutriuntur

5 hispanię _S_.

11 in inclinatione _x_.

18 quod: quia _S_.

19 faciunda _HG_: -enda _ES_.

20 ultra _HEG_: ultro _S_.

21 debet _om. x_ (_cf. p. 118, 27. 277, 12_).

27 deflagrant _x_.

28 contra refrigeratas vero regiones quia … _S_.

29 coloribus _H_.

30 fundans _H_.

32 quae _om. x_.

* * * * *

Page 134

gentes inmanibus corporibus, candidis coloribus, directo
capillo et rufo, oculis caesiis, san|guine multo ab umoris (10)
4 plenitate caelique refrigerationibus sunt conformati. qui
autem sunt proximi ad axem meridianum subiectique solis
cursui, brevioribus corporibus, colore fusco, crispo capillo, 5
oculis nigris, cruribus squalidis, sanguine exiguo solis impetu
perficiuntur. itaque etiam propter san|guinis exiguitatem (15)
timidiores sunt ferro resistere, sed ardores ac febres
sufferunt sine timore, quod nutrita sunt eorum membra
cum fervore. itaque corpora quae nascuntur sub septentrione 10
a febri sunt timidiora et inbecilla, sanguinis autem
abundantia ferro resistunt sine timore.

5 | Non minus sonus vocis in generibus gentium dispares (20)
et varias habet qualitates. ideo quod terminatio orientis
et occidentis circa terrae librationem, qua dividitur pars 15
superior et inferior mundi, habere videtur libratam naturali
modo circumitionem, quem etiam mathematici οριζοντα
dicunt. | igitur cum id habemus certum animo sustinentes, (25)
ab labro quod est in regione septentrionali, linea traiecta
ad id quod est supra meridianum axem ab eoque altera 20
obliqua in altitudinem ad summum cardinem qui est post
stellas septen|trionum, sine dubitatione animadvertemus ex =136=
eo esse schema trigoni mundo, uti organi quam ϲαμβυκην
6 graeci dicunt. itaque quod est spatium proximum imo
cardini ab axis linea in meridianis finibus, sub eo loco 25
quae sunt nationes propter | brevitatem altitudinis ad mundum (5)
sonitum vocis faciunt tenuem et acutissimum, uti in
organo chorda quae est proxima angulo. secundum eam

1 de(i _E_)recto _HEG_: dimisso _S_ (_sed in m._ vel derecto _S^{c}_).

2 cae(ę _GS_)sis _x_ (caecis _E_).

6 squalidis (_sc. macie, ut ciris v. 506 cf._ αὐχμηρόϲ _CGL II, 187.
252_): validis _x_ (invalidis _Joc._).

7 sicantur _S_ (_sed in m._ vel perficiuntur _S^{c}_).

9 subferunt _x_ (sufferunt _SG^{c}, ut x p. 45, 5_).

12 tumore _H_.

16 et inferior _om. S_.

17 circuitionem _S_. | quem: quam _x_. | orizonta (rizonta _E_) _x_.

19 ab _HEG_: a _S_.

20 alteram obliquam (ā _bis SEG_) _x_.

22 sine dubitatione: procul dubio _S_.

23 scaema _H^{c}_ (scema _EGS_): scaena ante _corr. H_. | trigonii _x_.
| sambucen _x_.

25 cardine _x_ (-ni _L_).

* * * * *

Page 135

autem reliquae ad mediam Graeciam remissiores efficiunt
in nationibus sonorum scansiones, item a medio in ordinem
crescendo ad extremos septentriones sub | altitudines caeli (10)
nationum spiritus sonitibus gravioribus a natura rerum
exprimuntur. ita videtur mundi conceptio tota propter 5
inclinationem consonantissime per solis temperaturam ad
7 harmoniam esse composita. igitur quae nationes sunt inter
axis meridiani cardinem ac septentrionalis medio positae,
uti | in diagrammate musico medianae vocis habent sonitum (15)
in sermone, quaeque progredientibus ad septentrionem 10
sunt nationes, quod altiores habent distantias ad mundum,
spiritus vocis habentes umore repulsos ad hypatas et proslambanomenon,
a natura rerum sonitu graviore coguntur
uti. eadem | ratione e medio progredientibus ad meridiem (20)
gentes paranetarum ＜netarum＞que acutissimam sonitus 15
8 vocis perficiunt tenuitatem. hoc autem verum esse, ex
umidis naturae locis graviora fieri et ex fervidis acutiora,
licet ita experiendo | animadvertere. calices duo in una =137=
fornace aeque cocti aequoque pondere ad crepitumque uno
sonitu sumantur. ex his unus in aquam demittatur, postea 20
ex aqua eximatur, tunc utrique tangantur. cum enim ita
factum fuerit, largiter inter | eos sonitus discrepabit aequoque (5)
pondere non poterunt esse. ita et hominum corpora
uno genere figurationis et una mundi coniunctione concepta
alia propter regionis ardorem acutum spiritum aeris 25
exprimunt tactu, alia propter umoris abundantiam gravissimas
effundunt sonorum qualitates.

1 autem: axem _E_ (_non G_). | remissionibus _x_.

2 cansiones _HS_, cassiones _G_, concisiones _E_.

4 sonitus gravioribus _HEG_: sonitu graviori … (exprimitur) _S_.

8 ac: ab _x_.

9 india grammate (grāmatę _E_) _EGS_: india grā|mata _H_.

11 ad mundi _x_.

12 hypatas _HS^{c}_: hyp(b _E_)atos _EG et ante corr. S_. | pros
lambanomenos _x_.

14 e _om. x_.

15 paranetarumque (-rū quae _E_) _x, sed cum albo_ para |rūq⁊ _S_.

18 experimento _S_.

20 demittatur _HS(G^{c})_: dimittatur _EG_.

21 eximatur: sumatur _S_.

22 largiter: multum _S_. | discrepauit _H_ (-bit _EGS_).

23 hominum corpora _HS_: corpora hominum _EG_.

26 tactu _HEG_: actu _S_ (_ut L^{c}_).

* * * * *

Page 136

9 | Item propter tenuitatem caeli meridianae nationes ex (10)
acuta fervore mente expeditius celeriusque moventur ad
consiliorum cogitationes. septentrionales autem gentes infusae
crassitudine caeli, propter obstantiam aeris umore
refrigeratae stupentes habent mentes. hoc autem ita esse 5
a serpentibus | licet aspicere, quae per calorem cum exhaustam (15)
habent umoris refrigerationem, tunc acerrime moventur,
per brumalia autem et hiberna tempora ab mutatione
caeli refrigeratae, inmotae sunt stupore. ita non
est mirandum, si acutiores efficit calidus aer hominum 10
10 mentes, refrigeratus autem contra tardio|res. cum sint (20)
autem meridianae nationes animis acutissimis infinitaque
sollertia consiliorum, simul ad fortitudinem ingrediuntur
ibi succumbunt, quod habent exsuctas ab sole animorum
virtutes. qui vero refrigeratis nascuntur regionibus, ad 15
armorum vehementiam paratiores sunt magnis virtutibus
| sine timore, sed tarditate animi sine considerantia inruentes (25)
sine sollertia suis consiliis refragantur. cum ergo
haec ita sint ab natura rerum in mundo conlocata et
omnes nationes inmoderatis mixtionibus disparatae, veros 20
inter spatium to|tius orbis terrarum regionesque medio =138=
11 mundi populus Romanus possidet fines. namque temperatissimae
ad utramque partem et corporum membris animorumque
vigoribus pro fortitudine sunt in Italia gentes.
quemadmodum enim Iovis | stella inter Martis ferventissimam 25 (5)
et Saturni frigidissimam media currens temperatur,
eadem ratione Italia inter septentrionalem meridianamque
ab utraque parte mixtionibus temperatas et invictas habet

1 Item--(3) cogitationes _om. S_ (_suppl._ ħħ _in ima pag. S^{c} qui ad
v._ qualitates _adscr._ deē).

2 acuta _HS_: -to _EG_.

6 quae: qui ([ı/q]) _S_ (_unde G^{c}_ qu[ı/ę⃓]).

9 refrigerata in(m _SG^{c}_)mota _x_.

13 simul ad _HS_: simul ut ad _EG_.

14 habent _om. S_ (_in m. suppl. S^{c}_). | exuctas _H_ (exustas _S_),
exsuctas _E_: exutas _G_ (_cf._ nimio calore siccatas _Veget. ep. r.
mil. I, 2_).

16 virtutibus sunt(. _S_) sine _x_.

18 refragantur _HSG_: refranguntur _E_. | ergo haec (hęc _S_) _HS_:
haec (hęc _G_) ergo _EG_.

20 vero _x_.

21 regionisque _x_.

28 utraque _EGS_: utroque _H_.

* * * * *

Page 137

laudes. itaque consiliis refringit barbarorum virtutes, forti
manu meridianorum cogitationes. | ita divina mens civitatem (10)
populi Romani egregia temperataque regione conlocavit,
12 uti orbis terrarum imperii potiretur. quodsi ita est
uti dissimiles regiones ab inclinationibus caeli variis generibus 5
sint comparatae, ut etiam naturae gentium disparibus
animis et corporum figuris qualitatibusque na|scerentur, (15)
non dubitemus aedificiorum quoque rationes ad nationum
gentiumque proprietates apte distribuere, cum habeamus
ab ipsa rerum natura sollertem et expeditam monstrationem. 10

Quoad potui summa ratione proprietates locorum ab
na|tura rerum dispositas animadvertere exposui et quemadmodum (20)
ad solis cursum et inclinationes caeli oporteat
ad gentium figuras constituere aedificiorum qualitates dixi.
itaque nunc singulorum generum in aedificiis commensus 15
symmetriarum et universos et separatos breviter explicabo.

II | Nulla architecto maior cura esse debet nisi uti proportionibus (25)
ratae partis habeant aedificia rationum exactiones.
cum ergo constituta symmetriarum ratio fuerit
et commensus | ratiocinationibus explicati, tum etiam acuminis =139=
est proprium providere ad naturam loci aut usum 21
aut speciem ＜et detractionibus aut＞ adiectionibus temperaturas
efficere, cum de symmetria sit detractum aut adiectum,
uti id videatur recte esse | formatum in aspectuque (5)
2 nihil desideretur. alia enim ad manum species esse 25
videtur, alia in excelso, non eadem in concluso, dissimilis
in aperto, in quibus magni iudicii est opera quid tandem
sit faciundum. non enim veros videtur habere visus effectus,
sed fallitur saepius iudicio ab eo mens. | quemadmodum (10)
etiam in scaenis pictis videntur columnarum 30

2 manu: manu consiliis _x_ (_pro repetito praecedens_ consiliis _delet
G^{c}_).

3 populi romani _HS_: romani populi _EG_. | egregiam(ā)
temperatam(ā)que regionem(ē) _x_.

4 imperii _HS_: -rio _EG_.

8 nationum(-ū _E_) _EG_: -nē _HS_.

9 gentiū & pr. _S_.

12 et _HS(G^{c})_: _om. EG_.

17 Nulla _HS_: -lo _G_.

22 et detractionibus aut _om. x_.

25 species se v. _H_.

28 faciundum _HG_: -endū _S_.

30 scęnis _G_: cae(ę _S_)nis _HS_.

* * * * *

Page 138

proiecturae, mutulorum ecphorae, signorum figurae prominentes,
cum sit tabula sine dubio ad regulam plana. similiter
in navibus remi cum sint sub aqua directi, tamen oculis
infracti videntur, et quatenus eorum partes tangunt summam
| planitiem liquoris, apparent uti sunt directi, cum 5 (15)
vero sub aqua sunt demissi, per naturae perlucidam raritatem
remittunt enatantes ab suis corporibus fluentes imagines
ad summam aquae planitiem atque eae ibi commotae
efficere videntur infractum remorum oculis aspectum.
3 hoc autem sive simu|lacrorum inpulsu seu radiorum ex 10 (20)
oculis effusionibus uti physicis placet videmus, utraque
ratione videtur ita esse uti falsa iudicia oculorum habeat
4 aspectus. cum ergo quae sunt vera falsa videantur et
nonnulla aliter quam sunt oculis probentur, non puto
oportere esse dubium quin ad locorum na|turas aut 15 (25)
necessitates detractiones aut adiectiones fieri debeant
ita uti nihil in his operibus desideretur. haec autem
etiam ingeniorum acuminibus non solum doctrinis efficiuntur.
5 igitur statuenda est primum ratio symmetriarum, a
qua sumatur sine dubitatione commutatio. deinde ex|plicetur 20 (30)
operis futuri locorum imum spatium longitudinis
| ＜et latitudinis＞, cuius cum semel constituta fuerit magnitudo, =140=
sequatur eam proportionis ad decorem apparatio, uti
non sit considerantibus aspectus eurythmiae dubius. de
qua quibus rationibus efficiatur est mihi pronuntiandum, 25
primumque de | cavis aedium uti fieri debent dicam. (5)

III Cava aedium quinque generibus sunt distincta, quorum
ita figurae nominantur, tuscanicum, corinthium, tetrastylon,
displuviatum, testudinatum. tuscanica sunt in quibus trabes
in atrii latitudine traiectae habent interpensiva et 30

1 ecphorę _G_: esphorae _H_, ęs[ⱶ/p]orę _S_

3 sint sub (_ante corr._) _om. S_.

5 liquoris _G_: -res _HS_.

6 dimissi _x_.

8 eae _H_ (eę _S_): hae _G_.

10 siue _HS_: sine _G_.

11 utramque (utrāque _GS_) rationem (-ē _GS_) _x_.

15 quin _G_: quam (quā _S_) _HS_.

17 ita _Müller-Strübing_: sed ita _x_.

19 aqua _HS_ (_G^{c}_): ęque _G_.

21 imum: unum (-ū _S_) _x_.

22 et latitudinis _om. x_. | cum _G_: _om. HS_.

24 ęrithmię _S_.

26 debent _H_: debeant _H^{c} SG_.

30 habeant _x_ (_corr. Mar._).

* * * * *

Page 139

collicias | ab angulis parietum ad angulos tignorum (10)
intercurrentes, item asseribus stillicidiorum in medium compluvium
deiectus. in corinthiis isdem rationibus trabes et
compluvia conlocantur, sed a parietibus trabes recedentes
in circumitione circa columnas componuntur. tetrastyla 5
sunt quae subiectis sub | trabibus angularibus columnis et (15)
utilitatem trabibus et firmitatem praestant, quod neque
ipsae magnum impetum coguntur habere neque ab interpensivis
2 onerantur. displuviata autem sunt in quibus deliquiae
arcam sustinentes stillicidia reiciunt. haec hibernaculis 10
maxime praestant utilitates, quod | compluvia eorum (20)
erecta non obstant luminibus tricliniorum. sed ea habent
in refectionibus molestiam magnam, quod circa parietes
stillicidia defluentia continent fistulae, quae non celeriter
recipiunt ex canalibus aquam defluentem, itaque redundantes 15
restagnant et intestinum et parietes in eis | generibus (25)
aedificiorum corrumpunt. testudinata vero ibi fiunt,
ubi non sunt impetus magni et in contignationibus supra
spatiosae redduntur habitationes.

3 Atriorum vero latitudines ac longitudines tribus 20
generi|bus formantur. et primum genus distribuitur uti longitudo =141=
cum in quinque partes divisa fuerit, tres partes latitudini
dentur, alterum cum in tres partes dividatur, duae
partes latitudini tribuantur, tertium uti latitudo in quadrato
pari|bus lateribus describatur inque eo quadrato diagonios 25 (30)
linea ducatur, et quantum spatium habuerit ea
4 linea diagonios, tanta longitudo atrio detur. altitudo eorum
quanta latitudo fuerit quarta dempta sub trabes extollatur,
reliquo lacunariorum et arcae supra trabes ratio
habeatur. 30

1 intercurrentes _G_: incurrentes _HS_.

3 deiectus _HS_ (_Nohl_): deictis _G_ (deiectis _G^{c}_). | corinthiis
_G_: -thii _HS_. | hisdem _x_.

4 trabes (traues _H_) _ante corr. om. S_.

5 terrastyla _H_.

10 hibernaculis: in tabernaculis _S_.

11 maximae _H_: -mas _GS_. | earum _x_.

15 aquam: quam _ante corr. H_.

25 diagonius _x_.

27 diagonii _HS_, -ni _G_.

28 latitudo: longitudo _x_.

29 reliquum (_G_, -quū _HS_) _x_.

* * * * *

Page 140

| Alis dextra ac sinistra latitudo, cum sit atrii longitudo (10)
ab XXX pedibus ad pedes XL, ex tertia parte eius
constituatur. ab XL ad pedes L longitudo dividatur in
partes tres ＜semis＞, ex his una pars alis detur. cum
autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad sexaginta, 5
quarta pars | longitudinis alis tribuatur. a pedibus (15)
LX ad LXXX longitudo dividatur in partes quattuor et
dimidiam, ex his una pars fiat alarum latitudo. a pedibus
octoginta ad pedes centum in quinque partes divisa longitudo
iustam constituerit latitudinem alarum. trabes earum 10
liminares ita altae ponan|tur ut altitudines latitudinibus (20)
sint aequales.

5 Tabulino, si latitudo atrii erit pedum viginti, dempta
tertia eius spatio, reliquum tribuatur. si erit ab pedibus
XXX ad XL, ex atrii latitudine tabulino dimidium tribuatur. 15
cum autem ab XL ad LX, latitudo dividatur in partes
| quinque, ex his duae tabulino constituantur. non enim =142=
atria minora ab maioribus easdem possunt habere symmetriarum
rationes. si enim maiorum symmetriis utemur in
minoribus, neque tabulina neque alae utilitatem poterunt 20
habere, sin | autem minorum in maioribus utemur, vasta (5)
et inmania in his ea erunt membra. itaque generatim
magnitudinum rationes exquisitas et utilitati et aspectui
6 conscribendas putavi. altitudo tabulini ad trabem adiecta

1 alia _G_: aliis _HS_ (aleis _H^{c} G^{c}_). | latitudinis _x_.

2 ab XXX _GS_: ad .XXX. _H_.

3 ab quadraginta ad L (_om._ pedes) _G_.

4 semis _om. x_. | alis _G(S^{c})_: aliis _H_ (aleis _H^{c} et ante
corr. S_). _sed v. 15_ alis _x_.

5 L … LX _S_.

6 ^{IIIIa} pars _H_: quarta pars _GS_. | tribuatur: detur _S_.

8 dimidiam _G_: -a _H_, -ū _S_.

9 octoginta _H_: LXXX _GS_. | c … v _G_.

10 earum: autem (aū) _S_.

11 altitudines _S_: -ne _HG_.

13 tablinum (-ū _G_) _HG_ (ęquale ſtabilinū. Si _S_). | atrii _S_:
atrium (-ū _G_) _HG_. | viginti _H_: XX _GS_.

14 ab _G_: ad _H_, a _S_.

15 tablino _x_.

17 duo (_i. e._ .II.) _x_ (_cf. p. 41, 9_). | tablino _x_ (_cf. x p.
145, 16. Plin. 35, 7 etc._).

18 ad maioribus _H_: ad maiores _GS_ (_in m._ ī aꝉ maioribꝰ _G^{c}_, ꝉ
ibꝰ _S^{c}_).

19 maiorum: maioribus _x_. | utemur _HS_: utamur _G_.

20 tablino _HS_, -ni _G_.

21 minorum _HG_: minoribus _S_. | utemur _om. S_.

22 ea _om. S_.

24 tablini _x_. | abiecta _x_.

* * * * *

Page 141

latitudinis octava constituatur. lacunaria eius tertia latitudinis
ad altitudinem ad|iecta extollantur. fauces minoribus (10)
atriis e tabulini latitudine dempta tertia, maioribus
dimidia constituantur. imagines item alte cum suis ornamentis
ad latitudinem alarum sint constitutae. 5

Latitudines forum ad altitudinem si doricae erunt uti
| doricae, si ionicae erunt uti ionicae perficiantur, quemadmodum (15)
de thyromatis in quarto libro rationes symmetriarum
sunt expositae. compluvii lumen latum latitudinis
atrii ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur, 10
longitudo uti atrii pro rata parte fiat.

7 | Peristyla autem in transverso tertia parte longiora (20)
sint quam introrsus, columnae tam altae quam porticus
latae fuerint. peristylorum intercolumnia ne minus trium,
ne plus quattuor columnarum crassitudine inter se distent. 15
sin autem dorico more in peristylo columnae erant faciundae,
uti in | quarto libro de doricis scripsi ita moduli =143=
sumantur et ad eos modulos triglyphorumque rationes
disponantur.

8 Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo 20
fieri debebit. altitudines omnium conclavium, quae ob|longa (5)
fuerint, sic habere debent rationem uti longitudinis et
latitudinis mensura componatur et ex ea summa dimidium
sumatur et quantum fuerit tantum altitudini detur. sin
antem exhedrae aut oeci quadrati fuerint, latitudinis dimidia 25
addita altitudines educantur. pinacothecae uti exhedrae
amplis | magnitudinibus sunt constituendae. oeci corinthii (10)
tetrastylique quique aegyptii vocantur latitudinis et longitudinis

1 eius _HS_: ei _G_.

3 &ablinii _H_, et tablini _G_, e tablini _S_.

4 constituantur _G_: -atur _HS_. | item: ita _x_.

6 forum: eorum _HG_, earū _S_. | dorica … (7) dorica … ionica … ionica
_x_.

8 ty(i _G_)romatis _HG_, cyromatis _S_. | in quarto: in quibus quarto
_x_.

9 conpluu (_sic_) _H_. | latum _om. G_.

12 peristyla _HS_: peristilia _G_.

13 Columna | &amaltae _H_.

14 peristy(i)liorum _x_.

16 peristylo (_sic_) _x_. | faciunde(-ę _S_) _x_.

21 conclaviorum _x_ (-vium _Fav. ut infra 178, 15_).

25 (_non_ 26) exedrę _S_.

26 altitudine seducant turpina cothecae(-ę _S_) _sic HS_ (_non G_).

28 latitudines et longitudines _x_.

* * * * *

Page 142

uti supra tricliniorum symmetriae scriptae sunt,
ita habeant rationem, sed propter columnarum interpositiones
9 spatiosiores constituantur. inter corinthios autem
et aegyptios hoc erit | discrimen. corinthii simplices habeant (15)
columnas aut in podio positas aut in imo, supraque habeant 5
epistylia et coronas aut ex intestino opere aut albario,
praeterea supra coronas curva lacunaria ad circinum
delumbata. in aegyptiis autem supra columnas epistylia
et ab epistyliis ad parietes qui sunt | circa inponenda est (20)
contignatio, supra coaxationem pavimentum, subdiu ut sit 10
circumitus. deinde supra epistylium ad perpendiculum
inferiorum columnarum inponendae sunt minores quarta
parte columnae. supra earum epistylia et ornamenta lacunariis
ornantur et inter columnas superiores | fenestrae (25)
conlocantur. ita basilicarum ea similitudo, non corinthiorum 15
10 tricliniorum, videtur esse. fiunt autem etiam non italicae
consuetudinis oeci, quos Graeci cyzicenos appellant. hi
conlocantur spectantes ad septentrionem et maxime viridia
prospicientes, valvasque habent in medio. ipsi autem
sunt | ita longi et lati uti duo triclinia cum circumitionibus 20 (30)
inter | se spectantia possint esse conlocata, habentque =144=
dextra ac sinistra lumina fenestrarum valvata, uti de lectis
per spatia fenestrarum viridia prospiciantur. altitudines
eorum dimidia latitudinis addita constituuntur.

11 | In his aedificiorum generibus omnes sunt faciendae 25 (5)
earum symmetriarum rationes quae sine inpeditione loci
fieri poterunt, luminaque parietum altitudinibus si non
obscurabuntur, faciliter erunt explicata, sin autem inpedientur
ab angustiis aut aliis necessitatibus, tunc erit
ut ingenio et acumine de | symmetriis detractiones aut 30 (10)

4 habent _x_ (-eant _L_).

11 circumitus _H_: circuitus _GS_.

13 columnę _S_: -na _HG_.

17 Hii _H_. | cy(i _S_)zicenos: _sic x_.

19 valbas _HS_. | habent _HS_: habentes _G_.

20 cum _om. G_. | circuitionibus _S_ (circum- _H_, circū- _G_).

22 atque _ante corr. H_. | f. viridia valvata uti _x_. | lectis: tectis
_x_.

23 altitudinis _H_ (-nes _GS_).

26 earum _HS_ (_G^{c}_): eadē _ante corr. G_. | locis _x_.

28 facile _S_.

29 tunc erit _G_: tenerit _HS_.

* * * * *

Page 143

adiectiones fiant, uti non dissimiles veris symmetriis perficiantur
venustates.

IV Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera aedificiorum
ad usum et caeli regiones apte debeant spectare.
hiberna triclinia et balnearia ad occidentem hibernum 5
spectent, | ideo quod vespertino lumine opus est uti, praeterea (15)
quod etiam sol occidens adversus habens splendorem,
calorem remittens efficit vespertino tempore regionem tepidiorem.
cubicula et bybliothecae ad orientem spectare
debent, usus enim matutinum postulat lumen, item in 10
bybliothecis libri non | putrescent. nam quaecumque ad (20)
meridiem et occidentem spectant, ab tineis et umore libri
vitiantur, quod venti umidi advenientes procreant eas et
alunt infundentesque umidos spiritus pallore volumina corrumpunt.
2 triclinia verna et autumnalia ad orientem. 15
ei enim praetentis luminibus | adversus solis impetus (25)
progrediens ad occidentem efficit ea temperata ad id tempus
quo his solitum est uti. aestiva ad septentrionem,
quod ea regio non ut reliquae per solstitium | propter =145=
calorem efficitur aestuosa, eo quod est aversa a solis cursu 20
semper refrigerata et salubritatem et voluptatem in usu
praestat. non minus pinacothecae et plumariorum textrina
pictorumque officinae, uti colores eorum in opere propter
| constantiam luminis inmutata permaneant qualitate. (5)

V Cum ad regiones caeli ita ea fuerint disposita, tunc 25
etiam animadvertendum est quibus rationibus privatis aedificiis
propria loca patribus familiarum et quemadmodum

3 explicauimus _x_ (-bimus _G^{c}_).

4 apte _Fav._: actae(ę _GS_) _x_. | spectare: ex(s _G_)pectare _x_.

5 ad (occ.): uti _x_.

9 bibly(i _GS_)othecae _H_.

11 bibly(i _GS_)othecis _H_.

12 ab tiniis _H_ (ab tineis _S_), abtinẛ̣is _G^{c}_ (_rel. locis_
tinea _semper x exc._ tinia _G 59, 6 ubi_ tenia _G^{c}_).

15 orientem cum (.Cū _GS_) _x_.

16 prae(p̄ _GS_)tenta _x_.

18 his solitum (_Fav._): opus solitum _x_. | ad septentrionem _HS_: ad
septentrionalem _G_.

19 regione _G_.

20 efficitur ęstuosa _S_: efficiuntur (_sic etiam suppl._ un _S^{c}_)
aestuosae _HG_. | eo _S_: ea _HG_.

22 textrina _S_ (= _L_): extrina _HG_.

24 constantia _H_ (-ā _GS_).

* * * * *

Page 144

communia cum extraneis aedificari debeant. namque ex
his | quae propria sunt, in ea non est potestas omnibus (10)
intro eundi nisi invitatis, quemadmodum sunt cubicula
triclinia balineae ceteraque quae easdem habent usus rationes.
communia autem sunt in quibus etiam invocati 5
suo iure de populo possunt venire, id est vestibula cava
aedium peristyla quae|que eundem habere possunt usum. (15)
igitur is qui communi sunt fortuna, non necessaria magnifica
vestibula nec tabulina neque atria, quod magis aliis
2 officia praestant ambiundo quam ab aliis ambiuntur. qui 10
autem fructibus rusticis serviunt, in eorum vestibulis stabula
tabernae, in aedibus cryptae horrea | apothecae ceteraque (20)
quae ad fructus servandos magis quam ad elegantiae
decorem possunt esse, ita sunt facienda. item feneratoribus
et publicanis commodiora et speciosiora et ab insidiis 15
tuta, forensibus autem et disertis elegantiora et spatiosiora
ad conventus excipiundos, nobilibus vero qui hono|res (25)
magistratusque gerundo praestare debent officia civibus,
faciunda sunt vestibula regalia alta, atria et peristyla
amplissima, silvae ambulationesque laxiores ad decorem 20
maiestatis perfectae, praeterea bybliothecae pinacothecae
basilicae non dissimili modo quam publicorum operum
magnificentia | comparatae, quod in domibus eorum saepius =146=
et publica consilia et privata iudicia arbitriaque conficiuntur.
3 ergo si his rationibus ad singulorum generum 25
personas, uti in libro primo de decore est scriptum, ita
disposita erunt aedificia, | non erit quod reprehendatur. (5)
habebunt enim ad omnes res commodas et emendatas explicationes.
earum autem rerum non solum erunt in urbe
aedificiorum rationes, sed etiam ruri, praeterquam quod in 30

4 balneae (-ę _GS_) _x_.

5 sunt quibus (_om._ in) _x_ (_cf. p. 148, 24_).

7 (_et_ 19) peristy(i)lia _x_.

8 is: his _x_.

9 tabulina _HG_: tablina _S_ (_ut rel. locis x_). | magis aliis … quam:
in aliis … quae (quę _S_) _x_.

12 criptae (-ę _GS_) _x_.

16 disertis _HS(G^{c})_: desertis _G_.

19 faciunda _HG_: -enda _S_.

21 by(i _GS_)bliothecas ＜pinacothecas _habet solus G_＞ basilicas
con(cō- _S_)paratas _x_.

24 conficiuntur (-ciu^{[NT]} ᷎) _H_: -ciunt _GS_.

* * * * *

Page 145

urbe atria proxima ianuis solent esse, ruri autem pseudourbanis
statim peristyla, deinde | tunc atria habentia circum (10)
porticus pavimentatas spectantes ad palaestras et
ambulationes.

Quoad potui urbanas rationes aedificiorum summatim 5
perscribere, proposui, nunc rusticorum expeditiones ut sint
ad usum commoda quibusque rationibus conlocare oporteat
| ea dicam. (15)

VI Primum de salubritatibus, uti in primo volumine de
moenibus conlocandis scriptum est, regiones aspiciantur et 10
ita villae conlocentur. magnitudines earum ad modum
agri copiasque fructuum comparentur. cohortes magnitudinesque
| earum ad pecorum numerum atque quot iuga (20)
boum opus fuerit ibi versari, ita finiantur. in cohorte
culina quam calidissimo loco designetur, coniuncta autem 15
habeat bubilia, quorum praesepia ad focum et orientis
caeli regionem spectent, ideo quod boves lumen et ignem
spectando hor|ridi non fiunt. item agricolae regionum (25)
inperiti non putant oportere aliam regionem caeli boves
2 spectare nisi ortum solis. bubilium autem debent esse 20
latitudines nec minores pedum denum nec maiores quindenum,
longitudo uti singula iuga ne minus pedes occupent
septenos. balnearia item con|iuncta sint culinae, ita enim =147=
lavationi rusticae ministratio non erit longe. torcular
item proximum sit culinae, ita enim ad olearios fructus 25
commoda erit ministratio, habeatque coniunctam vinariam

1 autem (aū): ab _x_.

2 peristy(i)lia _x_.

3 pavimenta _x_.

4 ambulationes .VIII. Quo adpotui … (_cum capituli numero servato_) _G_.

6 expeditionum (-nū _S_) _x_.

7 commodae (-ę _S_, -e _G_) _x_. | collocari _S_.

8 eas _x_.

12 chortes _x_ (_cf. v. l. Varr. p. 146, 11. 14. 19. 147, 2. 217, 18.
274, 16 Keil_).

13 quot _S_: quod _HG_.

14 fuerint _x_. | chorte _x_.

15 designetur _GS_: desi|netur _H_.

16 bubilia _HG_: buuilia _S_.

18 fiunt _HS_: fiant _G_.

19 in(m _S_)periti (_sic_) _x_.

20 buuilium _x_ (bubilium _G^{c}_).

21 quindenum _S_: v. denum _HG_.

22 pedes occupent _x_ (_non_ occupent pedes, _ut edd._).

23 sint _HS_: sunt _G_.

24 torcular _S(G^{c}, ut v. 12 x)_: torclar _HG_.

* * * * *

Page 146

cellam haben̶tem ab septentrione lumina | fenestrarum. (5)
cum enim alia parte habuerit qua sol calefacere possit,
vinum quod erit in ea cella confusum ab calore efficietur
3 inbecillum. olearia autem ita est conlocanda ut habeat
a meridie calidisque regionibus lumen. non enim debet 5
oleum congelari sed tepore caloris extenuari. magni|tudines (10)
autem earum ad fructuum rationem et numerum doliorum
sunt faciundae, quae cum sint cullearia, per medium occupare
debent pedes quaternos. ipsum autem torcular si
non cocleis torquetur sed vectibus et prelo premitur, ne 10
minus longum pedes XL constituatur, ita enim erit
vectia|rio spatium expeditum. latitudo eius ne minus pedum (15)
senum denum, nam sic erit ad plenum opus facientibus
libera versatio et expedita. sin autem duobus prelis loco
opus fuerit, quattuor et viginti pedes latitudini dentur. 15
4 ovalia et caprilia ita sunt magna facienda uti singula
pecora areae ne | minus pedes quaternos et semipedem, (20)
ne plus senos possint habere. granaria sublimata et ad
septentrionem aut aquilonem spectantia disponantur, ita
enim frumenta non poterunt cito concalescere, sed ab flatu 20
refrigerata diu servantur. namque ceterae regiones procreant
curculionem et reliquas | bestiolas quae frumentis (25)
solent nocere. equilibus quae maxime in villa loca calidissima
fuerint constituantur, dum ne ad focum spectent.
cum enim iumenta proxime ignem stabulantur, horrida 25
5 fiunt. item non sunt inutilia praesepia quae | conlocantur =148=
extra culinam in aperto contra orientem. cum enim in
hieme anni sereno caelo in ea traducuntur matutino boves,

1 ab (_H_, a _S_) septentrione _HS_: ad septentrionem _G_.

2 cum--(4) inbecillum _om. S_ (_infra in m. suppl. S^{c}_), _qui
mox post_ extenuari _v. 9 addit_ vinaria enī cella cū aliunde quā a
septentrione habuerit fenestrarū lumina. qua sol … imbecillū (_quae
linea perducta delet S^{c}_). | qua _GS_: quę _HS^{c}_. | calefacere
_S_: calfacere _HG_.

6 tem(ē _S_)pore _x_.

10 premet(& _HS_)ur _x_.

14 loco _S(G^{c})_: locu _H_, locti _G_.

15 viginti _HS_: XX. _G_.

18 sublimata _G_: sublinata _HS_.

20 poterunt _S_: -rint _HG_. | abflatu (_sic_) _x_.

22 curculionem _HG_: gurgulionem _S_. | quae: quā _in ras. S^{c}_.

26 inuestilia _ante corr. G_.

27 in _om. G_ (_non HS_).

* * * * *

Page 147

ad solem pabulum capientes fiunt nitidiores. horrea fenilia
farraria pistrina extra villam facienda videntur, ut | ab (5)
ignis periculo sint villae tutiores. si quid delicatius in
villis faciundum fuerit, ex symmetriis quae in urbanis
supra scriptae sunt constituta ita struantur uti sine inpeditione 5
6 rusticae utilitatis aedificentur. omniaque aedificia
ut luminosa sint oportet curari, sed quae sunt ad villas,
faciliora | videntur esse ideo quod paries nullius vicini (10)
potest obstare, in urbe autem aut communium parietum
altitudines aut angustiae loci inpediundo faciunt obscuritates. 10
itaque de ea re sic erit experiundum. ex qua
parte lumen oporteat sumere linea tendatur ab altitudine
parietis qui videtur obstare ad | eum locum quo oporteat (15)
inmittere, et si ab ea linea in altitudinem cum prospiciatur
poterit spatium puri caeli amplum videri, in eo loco 15
7 lumen erit sine inpeditione. sin autem officient trabes
seu limina aut contignationes, de superioribus partibus
aperiatur et ita inmittatur. et ad summam ita | est (20)
gubernandum ut ex quibuscumque partibus caelum prospici
poterit, per eas fenestrarum loca relinquantur, sic 20
enim lucida erunt aedificia. cum autem in tricliniis ceterisque
conclavibus maximus est usus luminum, tum etiam
in itineribus clivis scalis, quod in is saepius alii aliis
obviam ve|nientes ferentes sarcinas solent incurrere. (25)

Quoad potui distributiones operum nostratium, ut sint 25
aedificatoribus non obscurae, explicui. nunc etiam quemadmodum
Graecorum consuetudinibus aedificia distribuantur,
uti non sint ignota, summatim exponam.

VII | Atriis Graeci quia non utuntur, neque aedificant, sed =149=
ab ianua introeuntibus itinera faciunt latitudinibus non 30
spatiosis, et ex una parte equilia, ex altera ostiariis cellas,

5 scripta _x_. | uti _HS_: ut _G_.

13 quo _G_: qui _HS_.

15 videre _S_.

16 officient _x_ (_sed_ e _in ras. S_).

17 lumina _x_.

20 ea _x_.

23 in _G_: _om. HS_. | clivis _HG^{c}_: clauis _G_, diuisis _S_. | his
_x_ (_sed_ [h/ı]s _H_). | alii aliis _GS_: ali|us aliis _H_.

31 ae(ę _GS_)qualia _x_. | osteariis _x_.

* * * * *

Page 148

statimque ianuae interiores finiuntur. hic autem locus
inter | duas ianuas graece θυρωρειον appellatur. deinde (5)
est introitus in peristylon. id peristylon in tribus partibus
habet porticus inque ea parte quae spectat ad meridiem
duas antas inter se spatio amplo distantes in quibus trabes 5
invehuntur, et quantum inter antas distat, ex eo tertia
adempta spatium | datur introrsus. hic locus apud nonnullos (10)
2 prostas, apud alios pastas nominatur. in his locis
introrsus constituuntur oeci magni, in quibus matres familiarum
cum lanificis habent sessionem. in prostadis autem 10
dextra ac sinistra cubicula sunt conlocata, quorum unum
thalamos, alterum amphi|thalamos dicitur. circum autem (15)
in porticibus triclinia cotidiana, cubicula, etiam cellae
familiaricae constituuntur. haec pars aedificii gynaeconitis
3 appellatur. coniunguntur autem his domus ampliores habentes 15
lautiora peristyla, in quibus pares sunt quattuor
porticus altitudinibus, aut una quae ad | meridiem spectat (20)
excelsioribus columnis constituitur. id autem peristylon
quod unam altiorem habet porticum, rhodiacum dicitur.
habent autem eae domus vestibula egregia et ianuas proprias 20
cum dignitate porticusque peristylorum albariis et
tectoriis et ex intestino opere lacunariis ornatas, | et in (25)
porticibus quae ad septentrionem spectant triclinia cyzicena
et pinacothecas, ad orientem autem bybliothecas, exhedras
ad occidentem, ad meridiem vero spectantes oecos 25
| quadratos tam ampla magnitudine uti faciliter in eis =150=

2 thyroron _x_.

3 peri(y _G_)stylon id peristy(i _H_)lum _x_. _sic etiam 128, 1_
(_HS_). _142, 20_ (_HS_). _142, 24_ (_x_). _149, 21_ (_x_). _172, 2_
(_x_). _item Varro_. _unde semper_ τὸ περίϲτυλον _sic reddidi in hac
editione_.

4 in quae (_H_, qua _GS_) parte quae(ę _GS_) _x_.

6 distat _G_: distant _HS_. | eo _HS_: ea _G_.

7 adempta _HS_: dempta _G_.

8 prostas: _ante corr._ postas _S_. pastas _HS(G^{c})_: partes _G_.

10 lanificis _HS_: -ciis _G_. | prostadii _x_.

12 thalamus _x_. | amphithalamos _x_: -mus _ante corr. H_.

14 constituantur _S_. | ginae(ę _GS_, e _G^{c}_) conitis _x_.

16 peristylia _x_.

18 peristylum _x_.

19 rhodiacum _SG^{c}_ (rhodia cum _HG_).

20 eae (eę _S_) _HS_: hę _G_.

21 peristyliorum _x_.

24 by(i _S_)bliothecas _G_, biblyothecas _H_.

25 oecos quadrata(| _G_) ostia ampla _x_.

26 eis: eo _x_.

* * * * *

Page 149

quattuor tricliniis stratis ministrationum ludorumque operis
4 locus possit esse spatiosus. in his oecis fiunt virilia convivia.
non enim fuerat institutum matres familiarum
eorum mori|bus accumbere. haec autem peristyla domus (5)
andronitides dicuntur, quod in is viri sine interpellationibus 5
mulierum versantur. praeterea dextra ac sinistra domunculae
constituuntur habentes proprias ianuas triclinia
et cubicula commoda, uti hospites advenientes non in
peristyla sed in ea | hospitalia recipiantur. nam cum (10)
fuerunt Graeci delicatiores et fortuna opulentiores, hospitibus 10
advenientibus instruebant triclinia cubicula cum penu
cellas primoque die ad cenam invitabant, postero mittebant
pullos ova holera poma reliquasque res agrestes. ideo
pictores ea quae mittebantur hospi|tibus picturis imitantes (15)
xenia appellaverunt. ita patres familiarum in hospitio 15
non videbantur esse peregre, habentes secretam in his
5 hospitalibus liberalitatem. inter duo autem peristyla ad
hospitalia itinera sunt quae mesauloe dicuntur, quod inter
duas aulas media sunt interposita, nostri autem | eas andronas (20)
appellant. 20

Sed hoc valde est mirandum, nec enim graece nec
latine potest id convenire. Graeci enim ανδρωναϲ appellant
oecos, ubi convivia virilia solent esse, quod eo mulieres
non accedunt. item aliae res sunt similes, uti xystus
prothyrum | telamones et nonnulla alia eius modi. ξυϲτοϲ 25
enim est graeca appellatione porticus ampla latitudine, in
qua athletae per hiberna tempora exercentur. nostri autem
hypaethrus am|bulationes xysta appellant, quas Graeci =151=

1 operas _G_.

3 matris _HS_: -es _G_.

4 peristy(i)lia _x_ (_item v. 9. 18_).

5 andronitides _x_. | is: his _x_.

12 postero _HG_: postero die _S_.

14 imitant᷎ _H_, -t᷑ _S_ (-tes _G_).

17 ad: & (_HS_, et _G_) _x_.

18 quem | esaulo edicuntur _H_ (quę mesauloe dn̄r _S_), q; me‿saulę
dicuntur _G_.

22 (= 19) andronas _x_.

23 oecus _x_ (oecos _G^{c}_).

24 accedunt _HS_, -dent _G_. | res sunt _H^{c} GS_: sunt res _ante
corr. H_.

25 protyrum _x_ (prot[ⱶ/y]rū _S_). | thalamones _x_. | xystos _x_.

28 hyp&rus _GS_, hy[.e/p̣t]rus _G^{c}_. | xysti _x_.

* * * * *

Page 150

παραδρομιδαϲ dicunt. item προθυρα graece dicuntur quae
sunt ante ianuas vestibula, nos autem appellamus prothyra
quae graece dicuntur διαθυρα. item si qua virili figura
signa mutulos aut coro|nas sustinent, nostri telamones (5)
appellant, cuius rationes quid ita aut quare dicantur ex 5
historiis non inveniuntur, Graeci vero eos ατλανταϲ vocitant.
Atlas enim formatur historia sustinens mundum,
ideo quod is primum cursum solis et lunae siderumque
omnium versationum rationes vigore | animi sollertiaque (10)
curavit hominibus tradendas, eaque re a pictoribus et 10
statuariis deformatur pro eo beneficio sustinens mundum,
filiaeque eius Atlantides, quas nos vergilias, Graeci autem
πλειαδαϲ nominant, cum sideribus in mundo sunt dedicatae.
nec tamen ego ut mutetur consuetudo nominatio|num (15)
aut sermonis, ideo haec proposui, sed uti non sint 15
ignota philologis exponenda iudicavi.

Quibus consuetudinibus aedificia italico more et Graecorum
institutis conformantur exposui, et de symmetriis
singulorum generum proportiones perscripsi. ergo quoniam
| de venustate decoreque ante est conscriptum, nunc exponemus 20
de firmitate quemadmodum ea sine vitiis permanentia
ad vetustatem conlocentur.

VIII Aedificia quae plano pede instituuntur, si fundamenta
eorum facta fuerint ita ut in prioribus libris de muro et
| theatris a nobis est expositum, ad vetustatem ea erunt 25
sine dubitatione firma. sin autem hypogea concamarationesque
| instituentur, fundationes eorum fieri debent crassiores =152=

1 paradromidas _x_. | prothy(i _G_)ra _x_.

2 ante ianuas _S_: ante inianuas _HG_. | prothyra _x_.

3 graeci _H et_ (greci) _ante corr. S_. | diathyra _x_.

4 telamones (_hic_) _x_.

5 cuius _HG_: quorū _S_ (_sed in m._ ꝉ cuıꝰ _S^{c}_). | rationes _GS_:
-ne _H_.

6 atlantas _GS_: &lantas _H_. | vocitant: appellant _S_.

7 formatur historia: _sic x_ (_non_ historia formatur).

8 is _GS_: his _H_.

10 tradenda _x_. | res _x_.

13 pliadas _x_.

15 sermonis _G_: -nes _HS_. | uti (utei): ut ei _HG_ (ut _S_, ut ea
_G^{c}_).

19 perscripsi. Ergo _GS_: perscribsi ero _H_.

24 ut _GS_: aut _H_.

25 a _G_: _om. HS_. | eae (eę _S_) _x_ (ea _G^{c}_).

26 ypogea _x_. | concama rationes inst. _ante corr. S_ (-me‿ra- _S^{c}
qui add. omissum_ q⁊ = _x_).

* * * * *

Page 151

quam quae in superioribus aedificiis structurae sunt
futurae, eorumque parietes pilae columnae ad perpendiculum
inferiorum medio conlocentur, uti solido respondeant.
nam si in pen|dentibus onera fuerint parietum aut columnarum, (5)
2 non poterunt habere perpetuam firmitatem. praeterea 5
inter limina secundum pilas et antas postes si supponentur,
erant non vitiosae. limina enim et trabes structuris
cum sint oneratae, medio spatio pandantes frangunt
sublisas structuras. | cum autem subiecti fuerint et subcuneati (10)
postes, non patiuntur insidere trabes neque eas 10
3 laedere. item administrandum est uti levent onus parietum
fornicationes cuneorum divisionibus et ad centrum respondentes
earum conclusurae. cum enim extra trabes aut
liminum capita arcus cuneis erunt | conclusae, primum non (15)
pandabit materies levata onere, deinde si quod vetustate 15
vitium ceperit, sine molitione fulturarum faciliter mutabitur.
4 itemque quae pilatim aguntur aedificia, cum cuneorum
divisionibus coagmentis ad centrum respondentibus
fornices concluduntur, extremae pilae in his latiores | spatio (20)
sunt faciundae, uti vires eae habentes resistere possint, 20
cum cunei ab oneribus parietum pressi per coagmenta ad
centrum se prementes extrudent incumbas. itaque si angulares
pilae erunt spatiosis magnitudinibus, continendo
cuneos firmitatem operibus praestabunt.

5 | Cum in his rebus animadversum fuerit uti ea 25
dili|gentia in is adhibeatur, non minus etiam observandum =153=
est uti omnes structurae perpendiculo respondeant neque
habeant in ulla parte proclinationes. maxima autem esse

5 poterunt _G_: -rint _HS_.

6 lumina _x_. | sub(p _S^{c} G^{c}_)ponentur _GS_: suppona(e
_H^{c}_)ntur _H_.

9 subly(i _G^{c}_)si _x_.

10 inside|ra _H_.

11 utile ventonus _HS(G^{c})_: uti. Li|ventonus _G_ (_ubi in m.
G^{c}_ ī aꝉ uti ventonus).

12 cuneorum _H_: cum eorum (_sic_) _GS_.

14 Cumeis _ante corr._ (Cun≣̮eis) _G_. | conclusae (-ę _G_) _x_.

15 matries _G_.

16 ceperit _G_: coeperit _H et_ (c[o/e]perit) _G^{c}_, cęperit _S_.

17 cum (cuneorum): et (& _HS_) _x_.

22 extruderent _x_.

26 is: his _x_.

27 perpendicula _G_.

* * * * *

Page 152

debet cura substructionum, quod in his infinita vitia so|let (5)
facere terrae congestio. ea enim non potest esse semper
uno pondere quo solet esse per aestatem, sed hibernis
temporibus recipiendo ex imbribus aquae multitudinem
crescens et pondere et amplitudine disrumpit et extrudit 5
6 structurarum saeptiones. itaque ut huic vitio medeatur,
sic erit | faciundum ut primum pro amplitudine congestionis (10)
crassitudo structurae constituatur, deinde in frontibus
anterides, sive erismae sunt, una struantur, eaeque inter
se distent tanto spatio quanta altitudo substructionis est 10
futura, crassitudine eadem qua substructio. procurrant autem
ab imo pro | quam crassitudo constituta fuerit substructionis, (15)
deinde contrahantur gradatim ita uti summam
7 habeant prominentiam quanta operis est crassitudo. praeterea
introrsus contra terrenum coniuncta muro serratim 15
struantur, uti singuli dentes ab muro tantum distent
quanta altitudo futura erit substru|ctionis, crassitudines (20)
autem habeant dentium structurae uti muri. item in extremis
angulis cum recessum fuerit ab interiore angulo
spatio altitudinis substructionis, in utramque partem signetur 20
et ab his signis diagonios structura conlocetur, et ab
ea media altera coniuncta cum angulo muri. | ita dentes (25)
et diagonioe structurae non patientur tota vi premere
murum, sed dissipabunt retinendo impetum congestionis.

8 | Quemadmodum sine vitiis opera constitui oporteat et =154=
uti caveatur incipientibus exposui. namque de tegulis aut 26
tignis aut asseribus mutandis non est eadem cura quemadmodum
de his, quod ea quamvis sint vitiosa, faciliter
mu|tantur. itaque quae nec solida quidem putantur esse, (5)

6 septiones _x_ (p _in ras. S_).

9 erismae(-ę _S_) _HS_, aerismae _G_.

11 crassitudinis _x_. | (--14) procurrat … contrahatur … habeat _x_.

12 pro quam: per quam (quem _ante corr. H_) _x_. | fuerit _HS_: -rat
_G_.

17 crassitudines _GS_: -nis _H_.

21 diagonius _HS_, -niis _G_ (-nii _G^{c}_).

23 diagoniae _H_, -nie _G_, -nię _S(G^{c})_.

24 retinendum (-ū _G_) _x_ (-do _L_). | congestionis _G_: -nes _HS_.

25 opera constitui _(ante corr.) om. G_. | oport& _ante corr. S_.

28 sunt _x_.

29 itaque nec solidi _x_.

* * * * *

Page 153

quibus rationibus haec potuerint esse firma et quemadmodum
9 instituantur exposui. quibus autem copiarum generibus
oporteat uti, non est architecti potestas, ideo quod
non in omnibus locis omnia genera copiarum nascuntur,
ut in primo volu|mine est expositum. praeterea in domini 5 (10)
est potestate utrum latericio an caementicio an saxo
quadrato velit aedificare. itaque omnium operum probationes
tripertito considerantur, id est fabrili subtilitate
et magnificentia et dispositione. cum magnificenter opus
perfectum aspicietur, a domini po|testate inpensae 10 (15)
laudabuntur, cum subtiliter, officinatoris probabitur exactio, cum
vero venuste proportionibus et symmetriis habuerit auctoritatem,
10 tunc fuerit gloria architecti. haec autem recte
constituuntur, cum is et a fabris et ab idiotis patiatur
accipere se consilia. namque omnes homines, | non solum 15 (20)
architecti, quod est bonum possunt probare, sed inter
idiotas et eos hoc est discrimen quod idiota nisi factum
viderit, non potest scire quid sit futurum, architectus
autem simul animo constituerit, antequam inceperit et
venustate et usu et decore quale sit futurum habet definitum. 20

| Quas res privatis aedificiis utiles putavi et quemadmodum (25)
sint faciundae quam apertissime potui perscripsi.
de | expolitionibus autem eorum uti sint elegantes et sine =155=
vitiis ad vetustatem ＜permanentes＞, insequenti volumine 25
exponam.

1 poterint _x_.

5 ut _HS_: uti _G_. | primo: proximo _x_.

10 a domini: ab omni _x_.

13 gloria architecti _S(G^{c})_: gloria aria architecti _HG_.

14 is _HS(G^{c})_: his _G_.

19 incoeperit _G_.

24 expolitionibus _S_: expoliationibus _HG_.

25 permanentes _om. x_ (_cf. p. 151, 21. 168, 21. 146, 13_).

* * * * *

Page 154

LIBER SEPTIMUS.

1 Maiores cum sapienter tum etiam utiliter instituerunt,
| per commentariorum relationes cogitata tradere posteris, (5)
ut ea non interirent sed singulis aetatibus crescentia voluminibus
edita gradatim pervenirent vetustatibus ad summam 5
doctrinarum subtilitatem. itaque non mediocres sed
infinitae sunt is agendae gratiae, quod non invidiose silentes
prae|termiserunt, sed omnium generum sensus conscriptionibus (10)
2 memoriae tradendos curaverunt. namque si
non ita fecissent, non potuissemus scire quae res in Troia 10
fuissent gestae, nec quid Thales Democritus Anaxagoras
Xenophanes reliquique physici sensissent de rerum natura
quasque Socrates Platon | Aristoteles Zenon Epicurus aliique (15)
philosophi hominibus agendae vitae terminationes
finissent seu Croesus Alexander Darius ceterique reges 15
quas res aut quibus rationibus gessissent fuissent notae,
nisi maiores praeceptorum comparationibus omnium memoriae
3 ad posteritatem commentariis extu|lissent. itaque (20)
quemadmodum his gratiae sunt agendae, contra qui eorum
scripta furantes pro suis praedicant sunt | vituperandi, =156=
quique non propriis cogitationibus scriptorum nituntur, sed 21
invidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo sunt
reprehendendi, sed etiam quia impio more vixerunt, poena
condemnandi. nec tamen haec res non vin|dicatae curiosius (5)
ab antiquis esse memorantur. quorum exitus iudiciorum 25
qui fuerint, non est alienum quemadmodum sint

2 Maioris _S_.

7 is: his _x_.

11 nequid _x_ (N[c/e]quid _sic S ipse_). | tales _ante corr. H_.

13 platon … zenon (_sic, sed_ philo _bis_) _x_.

15 croessus _x_.

16 fuissent notae _HS_: non fuissent noctę _G_ (notę _G^{c}_).

17 praeceptorem _ante corr. H_.

18 itaque _HS(G^{c})_: ita _G_.

19 sunt agendae, contra (_L_): sunt agendaest contra _H_, agendę ſ̄.
ſic ec̄tra _S_, sunt agendę ＜sic _add. G^{c}_＞ | econtra _G_.

23 repraehendi (_sic_) _H_. | quia: qui _x_.

24 condempnandi (_ut 157, 14_ condempnatos) _scr. HSG^{c}_ (_non G_),
_ut_ dampnati _SG^{c} 158, 2_ (_non HG_). | haec _H_ (hęc) _G_: hę _S_.

* * * * *

Page 155

4 nobis traditi explicare. reges Attalici magnis philologiae
dulcedinibus inducti cum egregiam bybliothecam Pergami
ad communem delectationem instituissent, tunc item Ptolomaeus
| infinito zelo cupiditatisque incitatus studio non (10)
minoribus industriis ad eundem modum contenderat Alexandriae 5
comparare. cum autem summa diligentia perfecisset,
non putavit id satis esse nisi propagationibus inseminando
curaret augendam. itaque Musis et Apollini ludos dedicavit
et quem|admodum athletarum sic communium scriptorum (15)
5 victoribus praemia et honores constituit. his ita 10
institutis cum ludi adessent, iudices litterati qui eos probarent
erant legendi. rex cum iam sex civitatis lectos
habuisset nec tam cito septumum idoneum inveniret, retulit
ad eos qui supra | bybliothecam fuerunt et quaesiit si (20)
quem novissent ad id expeditum. tunc ei dixerunt esse 15
quendam Aristophanen, qui summo studio summaque diligentia
cotidie omnes libros ex ordine perlegeret. itaque
conventu ludorum cum secretae sedes iudicibus essent
distributae, cum ceteris Aristophanes | citatus quemadmodum (25)
6 fuerat locus ei designatus sedit. primo poetarum 20
ordine ad certationem inducto cum recitarentur | scripta, =157=
populus cunctus significando monebat iudices quod probarent.
itaque cum ab singulis sententiae sunt rogatae,
sex una dixerunt et quem maxime animadverterunt multitudini
placuisse, ei primum praemium, insequenti secundum 25
| tribuerunt. Aristophanes vero cum ab eo sententia (5)
rogaretur, eum primum renuntiari iussit qui minime populo
7 placuisset. cum autem rex et universi vehementer indignarentur,
surrexit et rogando impetravit ut paterentur

1 Regis _H_ (-es _GS_)

2 by(i _GS_)bliothecam _H_.

3 pto(ptho- _G_, p[t/h]o _S_)lomeus _H_.

4 incitatis _H_ (-tus _GS_).

5 contenderet _G_ (-rat _HS_).

8 apolloni _G_.

11 eos: ea _x_.

12 rex _HG_: sex _S_. | sex civitatis: ex civitatis (_H_, -tes _ante
ras. S_, -te _S^{c}_, -tibus _G_) _x_.

13 septu(y _G_, i _S_)mum _H_. | r&ullit (_sic_) _H_ (rettulit _solus
S_). _cf._ retulerunt _x 85, 22_.

14 by(i _S_)bliothecam _HG_.

16 aristophanen _HS^{c}_: -nē _G et ante ras. S_.

24 dixerunt _HS_: direxerunt _G_.

27 eum: cū _S_.

29 imperavit _x_.

* * * * *

Page 156

se dicere. itaque silentio facto docuit unum ex his eum
esse poetam, | ceteros aliena recitavisse, oportere autem (10)
iudicantes non furta sed scripta probare. admirante populo
et rege dubitante, fretus memoria e certis armariis
infinita volumina eduxit et ea cum recitatis conferendo 5
coegit ipsos furatos de se confiteri. itaque rex iussit cum
his agi furti condemnatosque | cum ignominia dimisit, (15)
Aristophanen vero amplissimis muneribus ornavit et supra
8 bybliothecam constituit. insequentibus annis a Macedonia
Zoilus, qui adoptavit cognomen ut Homeromastix vocitaretur, 10
Alexandriam venit suaque scripta contra Iliadem et
Odyssean comparata regi recitavit. Pto|lomaeus vero cum (20)
animadvertisset poetarum parentem philologiaeque omnis
ducem absentem vexari et cuius ab cunctis gentibus scripta
suspicerentur ab eo vituperari, indignans nullum ei dedit 15
responsum. Zoilus autem cum diutius in regno fuisset,
inopia pressus summisit ad regem postulans ut | aliquid (25)
9 sibi tribueretur. rex vero respondisse dicitur Homerum,
qui ante annos mille decessisset, aevo perpetuo multa
milia hominum pascere, item debere qui meliore in|genio =158=
se profiteretur non modo unum sed etiam plures alere 21
posse. et ad summam mors eius ut parricidii damnati
varie memoratur. alii enim scripserunt a Philadelpho
esse in crucem fixum, nonnulli Chii ei lapides esse coniectos,
alii Zmyr|nae vivum in pyram coniectum. quorum 25 (5)
utrum ei acciderit, merenti digna constitit poena. non
enim aliter videtur promereri qui citat eos quorum responsum,
quid senserint scribentes, non potest coram indicari.
10 ego vero, Caesar, neque alienis indicibus mutatis interposito

2 oportere[autem/ạṭ᷑] _G^{c}_.

4 memoriae certis (_id est_ memoria e certis) _H_: memoria. certis _S_,
memorię certis _G_.

7 dimisit _HS_: demisit _G_.

8 aristophanen (_sic_) _x_.

9 byblio(biblyo- _S_, biblio- _G_)thecam _H_. | machedonia _x_.

10 homero mastix _x_.

11 iliaden et odissian _x_.

12 pto(phto- _S_)lomeus _HG_.

15 indignans _G_: -nus _HS_.

17 pressum (-sū _S_) summisit _HG_, pressus misit _G_.

24 cruce _S_. | Chii ei: cııeı _HG_, cuneı _S_.

25 zmirnae(-ę _S_, -e _G_) _sic x_. | vivom _H_.

29 alienas _ante corr. H_.

* * * * *

Page 157

nomine meo id profero | corpus neque ullius cogitata (10)
vituperans institui ex eo me adprobare, sed omnibus
scriptoribus infinitas ago gratias quod egregiis ingeniorum
sollertiis ex aevo conlatis abundantes alius alio genere
copias praeparaverunt, unde nos uti fontibus haurientes 5
aquam et ad propria proposita traducen|tes facundiores et (15)
expeditiores habemus ad scribendum facultates talibusque confidentes
auctoribus audemus institutiones novas comparare.

11 Igitur tales ingressus eorum quia ad propositi mei
rationes animadverti praeparatos, inde sumendo progredi 10
coepi. | namque primum Agatharchus Athenis Aeschylo (20)
docente tragoediam scaenam fecit et de ea commentarium
reliquit. ex eo moniti Democritus et Anaxagoras de eadem
re scripserunt, quemadmodum oporteat ad aciem oculorum
radiorumque extentionem certo loco centro constituto lineas 15
ratione | naturali respondere, uti de incerta re certae imagines (25)
aedificiorum in scaenarum picturis redderent speciem
et quae in directis planisque frontibus sint figurata, alia
12 abscedentia alia prominentia esse videantur. postea Silenus
de symme|triis doricorum edidit volumen, de aede Iunonis =159=
quae est Sami dorica Theodorus, de ionica Ephesi quae 21
est Dianae Chersiphron et Metagenes, de fano Minervae
quod est Priene ionicum Pytheos, item de aede Minervae
dorica quae | est Athenis in arce Ictinos et Carpion, Theodorus (5)
Phocaeus de tholo qui est Delphis, Philo de aedium 25
sacrarum symmetriis et de armamentario quod fecerat
Piraeei portu, Hermogenes de aede Dianae ionica quae

4 alııſ (alı≣ıſ _S_) alıo _x_.

9 quia: quae(-ę _GS_) _x_ (que _G^{c}_).

11 agatarcus _HS_, -tharcus _G_. | eschyle _HS_, aeschilo _G_.

12 scaenam: ad caenam _H_, adcę|nā _G_, ad scaenam _H^{c}_, adscenā
_S(G^{c})_.

15 extentionē _GS_: -ne _H_. | lineas: adlineas _x_.

21 samii _HG_, sann＜i＞ _S^{c}_. | zeodorus _HS_, zeodoricus _G, sed v.
5_ theodorus _x_. | de ionica: ionicae (-ce _S_) _x_.

22 c(ch _S_)resiphon _x_.

23 prienae _H_, -ne _GS_ (-nę _G^{c}_). _cf. p. 8, 4_. | phy(i
_G_)leos _x_.

24 doricae (-ce _SG^{c}_, dorie _G_) _x_. | ictionos _x_.

26 armentario _x_. | fecerat: fuerat _x_.

27 pi(y _G_)raei _HG_, pirei _S_ (pyrei _G^{c}_). | deae | dianae
_ante corr. H(L)_: deae | ＜de＞ dianae _H^{c}_, deaede dianę _GS_. |
ionicae(-ę _S_) _x_.

* * * * *

Page 158

est Magnesiae pseudodipteros et Liberi Patris Teo monopteros,
item Arcesius | de symmetriis corinthiis et ionico (10)
Trallibus Aesculapio quod etiam ipse sua manu dicitur
fecisse, de Mausoleo Satyrus et Pytheos, quibus vero felicitas
13 maximum summumque contulit munus. quorum enim 5
artes aevo perpetuo nobilissimas laudes et sempiterno
florentes habere iudicantur, | excogitatis egregias operas (15)
praestiterunt. namque singulis frontibus singuli artifices
sumpserunt certatim partes ad ornandum et probandum
Leochares Bryaxis Scopas Praxiteles, nonnulli etiam putant 10
Timotheum, quorum artis eminens excellentia coegit ad
14 septem spectaculorum eius operis perve|nire famam. praeterea (20)
minus nobiles multi praecepta symmetriarum conscripserunt,
uti Nexaris Theocydes Demophilos | Pollis Leonidas =160=
Silanion Melampus Sarnacus Euphranor. non minus 15
de machinationibus, uti Diades Archytas Archimedes Ctesibios
Nymphodorus Philo Byzantius Diphilos Democles
Charias Polyidos Pyrros Agesistratos. quorum ex com|mentariis (5)
quae utilia esse his rebus animadverti, collecta
in unum coegi corpus, et ideo maxime quod animadverti 20
in ea re ab Graecis volumina plura edita, ab nostris
oppido quam pauca. Fuficius nimirum de his rebus
primus instituit edere volumen, item Terentius Varro de
novem disciplinis | unum de architectura, P. Septimius duo. (10)

1 magnesia _x_. | teo: &eo _HS_, et eo _G_. | monopteros _G_:
monocteros _HS_.

2 arcesius: argelius _x_.

4 Demausoleo _H_: Demaus oleo _S_, demaus oleo _G_. | saturus _x_. |
phiteus _x_.

6 sempiternos _G_.

7 & cogitatis _x_.

8 singulis _H_.

10 bryaxes _HS_, brixes _G_. | scaphas _x_. | praxitelis _x_.

11 cogit _G_.

13 multa _G_.

14 ut inexaris _H_, utinex | aris _S_, uti nexaris _G_. | theoci(y
_G_)des _x_. | leonidas _G_: -des _HS_.

16 utidiates _G_. | ar⟦cy⟧chytas _H_, archytas _GS_. | archymedes _GS_,
archimedas _G_. | &esibios _HS_, et esibios _G_.

17 phylob(p _S_)yzanteos _HS_, philobizant eos _G_. | diphylos _HS_. |
demodes _G_.

18 charidas _x_. | poliydos _S_. | phy(i _G_)rros _x_. | agesistratas
_x_.

19 collecta--(29) animadverti _G(S^{c} in m.)_: _om. HS_.

22 fuficius _HG_: sufficus _S_. | nimirum: enim mirum _x_. | primus
_HS_: inprimus _G_.

23 terrentius _G_.

24 pseptimi|us _H_, Pſ┃ep|timius _S_: septimis (_sine_ p) _G_.

* * * * *

Page 159

15 amplius vero in id genus scripturae adhuc nemo incubuisse
videtur, cum fuissent et antiqui cives magni architecti,
qui potuissent non minus eleganter scripta comparare.
namque Athenis Antistates et Callaeschros et Antimachides
et Pormos architecti | Pisistrato aedem Iovi Olympio 5 (15)
facienti fundamenta constituerunt, post mortem autem eius
propter interpellationem rei publicae incepta reliquerunt.
itaque circiter annis ＜quadringentis＞ post Antiochus rex cum
in id opus inpensam esset pollicitus, cellae magnitudinem
et columnarum circa | dipteron conlocationem epistyliorumque 10 (20)
et ceterorum ornamentorum ad symmetriam distributionem
magna sollertia scientiaque summa civis Romanus
Cossutius nobiliter est architectatus. id autem opus non
modo vulgo sed etiam in paucis a magnificentia nominatur.
16 nam quattuor locis sunt | aedium sacrarum marmoreis =161=
operibus ornatae dispositiones, e quibus proprie de is 16
nominationes clarissima fama nominantur. quarum excellentiae
prudentesque cogitationum apparatus suspectus
habent in deorum caerimonio. primum|que aedis Ephesi (5)
Dianae ionico genere ab Chersiphrone Gnosio et filio eius 20
Metagene est instituta, quam postea Demetrius ipsius
Dianae servus et Paeonius Ephesius dicuntur perfecisse.
Mileti Apollini item ionicis symmetriis idem Paeonius
Daphnisque Milesius instituerunt. Eleusine | Cereris et (10)
Proserpinae cellam inmani magnitudine Ictinos dorico more 25
sine exterioribus columnis ad laxamentum usus sacrificiorum

4 antistates (_sic_) _x_. | callescheros _HS_, calle | cheros _G_.

5 pormos _HS_, porinos _G_.

7 rei publicę _GS_: regi publice _H_.

8 quadringentis: ducentis _x_. anthi | ocus _H_.

9 impinsam _H_, impensam _H^{c} G_, inpensam _S_.

12 civis: cuius _S_.

14 volgo _H_.

16 de is (_ut p. 1, 16_): dehis _x_.

17 quorum _x_.

18 prudentis _HS_ (-tes _G_).

19 caerimonio: sesemaneo _HG_, se se man& _S_ (sese,mane[t/ọ] _G^{c}_).
| aedes _x_.

20 ab cresiphone _x_.

21 metagine _HS_ (-gene _G_).

22 servus (-os _H_) _sc._ παῖϲ τῆϲ θεοῦ _Haussoullier_ (_Rev. de phil.
XXI, 112_). | poeonius _G_ (pae- _H_, pe- _S_).

23 meleti _x_. | apolloni _G_. | idem _GS_: eidem _H_.

24 daphnis _G_: daphinis _HS_. | cereris _GS_: ca&eris _H_.

25 icti . nos _H_, icti nos _S_, ictinus _G_.

* * * * *

Page 160

17 pertexit. eam autem postea cum Demetrius Phalereus
Athenis rerum potiretur, Philo ante templum in fronte
columnis constitutis prostylon fecit. ita aucto vesti|bulo (15)
laxamentum initiantibus operique summam adiecit auctoritatem.
in asty vero Olympio amplo modulorum comparatu 5
corinthiis symmetriis et proportionibus, uti supra
scriptum est, architectandum Cossutius suscepisse memoratur,
cuius commentarium nullum est inventum. nec
tamen a Cossutio | solum de his rebus scripta sunt desideranda (20)
sed etiam a G. Mucio, qui magna scientia confisus 10
aedis Honoris et | Virtutis Marianae cellae columnarumque =162=
et epistyliorum symmetrias legitimis artis institutis
perfecit. id vero si marmoreum fuisset, ut haberet
quemadmodum ab arte subtilitatem sic ab magnificentia
et inpensis auctoritatem, in primis et | summis operibus 15 (5)
nominaretur.

18 Cum ergo et antiqui nostri inveniantur non minus
quam Graeci fuisse magni architecti et nostra memoria
satis multi, et ex his pauci praecepta edidissent, non
putavi silendum sed disposite singulis voluminibus de 20
singulis expo|nere. itaque quoniam sexto volumine privatorum (10)
aedificiorum rationes perscripsi, in hoc qui septimum
tenet numerum de expolitionibus quibus rationibus et
venustatem et firmitatem habere possint exponam.

I Primumque incipiam de ruderatione, quae principia 25
tenet | expolitionum, uti curiosius summaque providentia (15)

1 pertexit _HS_: pertexuit _G_. | eam: ea _HG_, Ei _S_.

4 initiantibus _G_: init(c _S_)ientibus _HS_. | adiecit _G_: adfecit
_HS_.

5 asty _HS_, asti _G_. | Olympio (_sc._ aedem): ạ̶̇ḍ̶̇aðolympı[v/o]m
_H^{c}_ = adolȳpiū _S_, adolimpiū _G_.

6 uti .s.s. est _HS_, uti .ss. est _G_.

7 cossutius _GS_, qu[ſ/o]ſutiuſ _H^{c}_.

9 acussutio _G_.

10 .A.G. mutio _HS_, ACI. mutio _G_.

11 aedes _x_. | marinianae (-ę _S_) _HS_, mariniiane _G_.

12 legitimas _a. c. H_.

13 ꝑficit _H_ (-ecit _GS_).

18 n̅r̅ę̅ memorię _G_.

20 silendum _H^{c} S(G^{c})_: sidendum _ante ras. H_, sidiendū _ante
ras. G_.

21 exponere (_cf. p. 36, 24. 37, 28 etc._): exponeremus _x_. | sexto
_H^{c} S(G^{c})_: secto _H_, ręcto _G_.

23 numerum: murū _ante corr. G_. | expoliationibus _a. c. G_.

24 vetustatē _a. c. G_.

* * * * *

Page 161

solidationis ratio habeatur. et si plano pede erit eruderandum,
quaeratur solum si sit perpetuo solidum, et ita
exaequetur, et inducatur cum statumine rudus. sin autem
omnis aut ex parte congesticius locus fuerit, festucationibus
cum magna | cura solidetur. in contignationibus vero diligenter 5 (20)
est animadvertendum ne qui paries qui non exeat
ad summum, sit extructus sub pavimentum, sed potius
relaxatus supra se pendentem habeat coaxationem. cum
enim solidus exit, contignationibus arescentibus aut pandatione
sidentibus, per|manens structurae soliditate dextra 10 (25)
ac sinistra secundum se facit in pavimentis necessario
2 rimas. item danda est opera | ne commisceantur axes =163=
aesculini quercu, quod quercei simul umorem perceperunt
se torquentes rimas faciunt in pavimentis. sin autem
aesculus non erit et necessitas coegerit, propter inopiam 15
querceis sic videtur esse faciundum ut se|centur tenuiores. (5)
quo minus enim valuerint, eo facilius clavis fixi continebuntur
deinde in singulis tignis extremis partibus
axes bini clavis figantur, uti nulla ex parte possint se
torquendo angulos excitare. namque de cerro aut fago 20
seu farno nullus ad vetustatem potest permanere. coaxatio|nibus (10)
factis si erit, filex, si non, palea substernatur,
3 uti materies ab calcis vitiis defendatur. tunc insuper
statuminetur ne minore saxo quam quod possit manum
implere. statuminationibus inductis rudus si novum erit, 25

2 quae|ratur non solum _ante ras. H_ (non _del. H^{c}_).

3 statum inerudus _GG_, statu minerudus _S_ (_sed in m. S^{c}_ ꝉ in
erudiis), statum‿ine,rudns _G^{c}_.

4 congesticius _G_: coniesticius _HS_. | fistucationibus _x_.

6 non _om. S_.

10 sedentibus _x_.

13 querco _x_. | querqui _HG_, quercui _S(G^{c})_. | perceperunt (-r̄
_S_) _HS_: -rint _G_.

16 quaercis _H_, quercis _GS^{c}_ (-cı≣ſ = cuſ _ante ras. S_). |
faciendū _G_.

17 minum| _H_. | clavis fixi _G_: clavi fixi _HS_. | contenebuntur _H_.
_hic lacunam significavi quam explet Faventinus sic p. 301, 24_ ＜et
primum in directo iactatis axibus, sequentibus in transverso stratis＞.
_cf. p. 302, 18_.

19 axes bini clavis: axis bini (boni _G^{c}_, _ut Fav. cod. v p. 301,
25_) clavi _x_.

20 anguli _x_.

22 filex _HG_: silex _S_ (filix _Fav._). _cf. Mayhoff ad Plin. 24, 85_.

24 qui _x_ (_ut Fav._).

25 inductus _x_.

* * * * *

Page 162

ad tres partes una calcis misceatur, si redivivum fuerit,
quinque ad duo mix|tionis habeant responsum. deinde (15)
rudus inducatur et vectibus ligneis, decuriis inductis, crebriter
pistatione solidetur, et id ne minus pistum absolutum
crassitudine sit dodrantis. insuper ex testa nucleus 5
inducatur mixtionem habens ad tres partes unam calcis,
ne minore crassitudine pavimenti digi|torum senum. supra (20)
nucleum ad regulam et libellam exacta pavimenta struantur
4 sive sectilia seu tesseris. cum ea structa fuerint et
fastigia sua structione habuerint, ita fricentur uti si 10
sectilia sint, nulli gradus in scutulis aut trigonis aut
quadratis seu favis extent, sed coagmento|rum compositio =164=
planam habeat inter se directionem. si tesseris structura
erit, ut eae omnes angulos habeant aequales. cum enim
anguli non fuerint omnes aequaliter plani, non erit exacta 15
ut oportet fricatura. item testacea spicata ti|burtina sunt (5)
diligenter exigenda, ut ne habeant lacunas nec extantes
tumulos, sed ＜sint＞ extenta et ad regulam perfricata. super,
fricatura levigationibus et polituris cum fuerit perfecta,
incernatur marmor, et supra loricae ex calce et harena 20
inducantur.

5 | Subdiu vero maxime idonea faciunda sunt pavimenta, (10)
quod contignationes umore crescentes aut siccitate decrescentes
seu pandationibus sidentes movendo se faciunt
vitia pavimentis, praeterea gelicidia et pruinae non patiuntur 25
integra permanere. itaque si necessitas coegerit, ut
minime | vitiosa fiant sic erit faciundum. cum coaxatum (15)
fuerit, super altera coaxatio transversa sternatur clavisque
fixa duplicem praebeat contignationi loricationem. deinde

2 adduum (-ū _GS_) mixtiones _x_.

3 rudus _GS_: inrudus _H_.

4 piscatione _HS_, pinsatione _G_. | ne: non _x_ (_cf. p. 128, 6. 8_).
| pinsum _x_ (_cf. p. 164, 20_).

5 nucle[v/o]s _H_, -us _S(G^{c})_: nedeus _G_.

7 pavimentum (-ū) _x_.

8 nedeum _ante corr. G_.

9 structa: exstructa (_sic_) _x_.

10 sua exstructionē _HS_, sua exstrutionē _G_ (_cf. p. 164, 23. 165,
11_).

12 favis: pauis _ante corr. G_.

14 eae _H_ (eœ) _S^{c}_ (ea _S_): hę _G_.

15 pleni _x_. | 17 ut ne _HG_: ut non _S_.

18 sint _om. x_.

19 fricaturam (-ā) _x_. | fuerint _x_.

24 sedentes _x_.

* * * * *

Page 163

ruderi novo tertia pars testae tunsae admisceatur calcisque
duae partes ad quinque mortarii mixtionibus praestent
6 responsum. statumi|natione facta, rudus inducatur, idque (20)
pistum absolutum ne minus pede sit crassum. tunc autem
nucleo inducto, uti supra scriptum est, pavimentum e tessera 5
grandi circiter binum digitum caesa struatur fastigium
habens in pedes denos digitos binos, quod si bene temperabitur
et recte frica|tum fuerit, ab omnibus vitiis erit (25)
tutum. uti autem inter coagmenta materies ab gelicidiis
ne laboret, fracibus quotannis ante hiemem saturetur. ita 10
7 non patietur in se recipere | gelicidii pruinam. sin autem =165=
curiosius videbitur fieri oportere, tegulae bipedales inter
se coagmentatae supra rudus substrata materia conlocentur
habentes singulis coagmentorum frontibus excisos canaliculos
digitales. quibus iunctis | impleantur calce ex oleo 15 (5)
subacta confricenturque inter se coagmenta compressa. ita
calx quae erit haerens in canalibus durescendo contexteque
solidescendo non patietur aquam neque aliam rem per
coagmenta transire. cum ergo fuerit hoc ita perstratum,
supra nucleus inducatur et virgis | caedendo subigatur. 20 (10)
supra autem sive ex tessera grandi sive ex spica testacea
struatur fastigiis quibus est supra scriptum, et cum sic
erunt facta, non cito vitiabuntur.

II Cum a pavimentorum cura discessum fuerit, tunc de
albariis operibus est explicandum. id autem erit recte, 25
si | glaebae calcis optimae ante multo tempore quam opus (15)
fuerit macerabuntur, uti si qua glaeba parum fuerit in
fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defervere
coacta uno tenore concoquatur. namque cum non penitus
macerata sed recens sumitur, cum fuerit inducta habens 30
la|tentes crudos calculos pustulas emittit. qui calculi in (20)

4 pystū _S_. | grassum _H_.

5 nudeo _ante corr. G_. | uti .s.s. est _HS_, uti .ss. ē _G_.

7 digitus _HS_

10 fragibus _x_.

14 excelsos _x_.

15 impletur calx (calix _S_) _x_.

17 calix _S_. | contestateque solidiscendo _G_: _om. HS_ (_del. G^{c}_).

20 nucreus _H_.

21 expica _H_, exspica _S(G^{c})_: _om. G_.

22 struantur _x_.

28 in _om. G_.

29 tem(ē)pore _x_.

* * * * *

Page 164

opere uno tenore cum permacerantur, dissolvunt et dissipant
2 tectorii politiones. cum autem habita erit ratio macerationis
et ita curiosius operi praeparatum erit, sumatur
ascia et quemadmodum materia dolatur, sic calx in lacu
macerata ascietur. | si ad eam offenderint calculi, non erit 5 (25)
temperata. cumque siccum et purum ferrum educetur,
indicabit eam evanidam et siticulosam. cum vero pinguis
fuerit et recte macerata, circa id ferramentum uti glutinum
haerens omni ratione probabit se esse temperatam.
tunc autem machinis compa|ratis camararum dispositiones =166=
in conclavibus expediantur, nisi lacunariis ea fuerint ornata. 11

III Cum ergo camararum postulabitur ratio, sic erit faciundum.
asseres directi disponantur inter se ne plus spatium
| habentes pedes binos, et hi maxime cupressei, quod (5)
abiegnei ab carie et ab vetustate celeriter vitiantur, hique 15
asseres cum ad formam circinationis fuerint distributi,
catenis dispositis ad contignationes, sive tecta erunt, crebriter
clavis ferreis fixi religentur, eaeque catenae ex ea
materia compa|rentur cui nec caries nec vetustas nec umor (10)
possit nocere, id est e buxo iunipiro olea robore cupresso 20
ceterisque similibus praeter quercum, cum ea se torquendo
2 rimas faciat quibus inest operibus. asseribus dispositis
tum tomice e sparto hispanico harundines graecae tunsae
ad eos uti forma | postulat religentur. item supra camaram (15)
materies ex calce et harena mixta subinde inducatur, 25
ut si quae stillae ex contignationibus aut tectis ceciderint

3 ita: id _x_. | opere _x_.

9 probauit _G_. | se _G_: _om. HS_ (_cf. p. 179, 20_). | temperata _S_.

10 camerarum _x_ (_item 3. 15. 24_).

11 fuer̄ _S_ (-rint _in m. S^{c}_).

12 faciundū _ante ras. S_: -da _HG_ (_S^{c}_).

14 cupre(ae _H_)ssi _x_.

15 abiegnei: _sic HG_, ab[e/ı]gnei _S^{c}_ (_ut CIL I, 577_).

17 tecta erunt _G_: tecteȓ (= tecter̄, -terunt, _rec._ tecterus) _H_,
tectoꝝ _S_ (tectorum _G^{c}_). | crebriter _GS_: crebiter _H_.

19 conparatur _ante corr. G_.

20 iunipero (-pera _G_) _x_ (iunipiro _H^{c}_). | oleo _ante corr. G_.

21 ea se: eas _x_.

22 faciant _HS_, -unt _G_.

23 tomice e: tomices _HS_, tonices _G_ (ī aꝉ tomices _G^{c}_).

25 inducantur _G_.

26 si qua est ille (ē illę _S_) _HS_, si quę astulę _G_.

* * * * *

Page 165

sustineantur. sin autem harundinis graecae copia non
erit, de paludibus tenues colligantur et mataxa aut tomice
ad iustam longitudinem una | crassitudine alligationibus (20)
temperentur, dum ne plus inter duos nodos alligationes
binos pedes distent, et eae ad asseres, uti supra scriptum 5
est, tomice religentur cultellique lignei in eas configantur.
3 cetera omnia uti supra scriptum est expediantur. camaris
dispositis et intextis, imum cae|lum earum trullissetur, (25)
deinde harena dirigatur, postea autem creto marmore
poliatur. 10

| Cum camarae politae fuerint, sub eas coronae sunt =167=
subiciendae, quas maxime tenues et subtiles oportere fieri
videbitur. cum enim grandes sunt, pondere deducuntur nec
possunt se sustinere. in hisque minime gypsum debet
ad|misceri, sed ex creto marmore uno tenore perduci, uti 15 (5)
ne praecipiendo non patiatur uno tenore opus inarescere.
etiamque cavendae sunt in camaris priscorum dispositiones,
quod earum planitiae coronarum ＜figurae＞ gravi pondere
4 inpendentes sunt periculosae. coronae autem sunt ＜aliae
purae＞ aliae cae|latae. conclavibus autem ubi ignis aut 20 (10)
plura lumina sunt ponenda, purae fieri debent, ut eae
facilius extergeantur. in aestivis et exhedris, ubi minime
fumus est nec fuligo potest nocere, ibi caelatae sunt
faciendae, semper enim album opus propter superbiam
candoris non modo ex propriis sed | etiam alienis aedificiis 25 (15)
concipit fumum.

5 Coronis explicatis parietes quam asperrime trullissentur,

2 tenues: _sic x_. | colligantur _G_: -gatur _HS_. | mataxae (-e _S_)
tomicae (-æ _S_) _x_ (_corr. Schneider ad Pall. p. 21_).

4 duos _G_: uos _H_, .II.os (_ubi_ .II. _in ras._) _S^{c}_. |
alligationes (= -nis): -nibus _x_.

5 eae _ante ips. corr. S_: hae _HG(S^{c})_.

6 tomicae _H_, -ce _G_ (-cę _G^{c}_), tonicæ _S^{c}_.

9 derigatur _x_. | creto: creta aut _x_.

11 (_item_ 17) camerae _x_.

12 quas: quam (quā _GS_) _x_. | subtilis _HS_ (-les _G_).

14 inhisq; _H_ (-que _S_): inhis | quo _G_ (_supra_ ꝉ ę _G^{c}_).

15 ex creto: excepto _x_.

18 coronarum gravi (_om._ figurae) _x_.

19 coronarum autem sunt figurae (-rę _GS_) aliae (-ę _GS_) cae(ce
_S_)latae (-te _H_, -tę _GS_) _x_.

21 pure _S_: pura _HG_. | eæ _S^{c}_: ea _HG et ante corr. S_.

22 exedris _S_.

27 quā _GS_: quem _H_.

* * * * *

Page 166

postea autem supra, trullissatione subarescente, deformentur
directiones harenati, uti longitudines ad regulam et ad
lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam
re|spondentes exigantur. namque sic emendata tectoriorum (20)
in picturis erit species. subarescente, iterum et tertio inducatur. 5
ita cum fundatior erit ex harenato directura, eo
6 firmior erit ad vetustatem soliditas tectorii. cum ab harena
praeter trullissationem non minus tribus coriis fuerit deformatum,
| tunc e marmore graneo directiones sunt subigendae, (25)
dum ita | materies temperetur uti cum subigatur =168=
non haereat ad rutrum, sed purum ferrum e mortario 11
liberetur. graneo inducto et inarescente, alterum corium
mediocre dirigatur. id cum subactum fuerit et bene fricatum,
subtilius inducatur. ita | cum tribus coriis harenae (5)
et item marmoris solidati parietes fuerint, neque rimas 15
7 neque aliud vitium in se recipere poterunt. sed et liaculorum
subactionibus fundata soliditate marmorisque candore
firmo levigata, coloribus cum politionibus inductis
nitidos expriment splendores. colores autem, | udo tectorio (10)
cum diligenter sunt inducti, ideo non remittunt sed sunt 20
perpetuo permanentes, quod calx in fornacibus excocto
liquore facta raritatibus evanida, ieiunitate coacta corripit
in se quae res forte contigerunt, mixtionibusque ex aliis
potestatibus conlatis seminibus seu principiis una soli|descendo, (15)
in quibuscumque membris est formata cum fit 25
arida redigitur uti sui generis proprias videatur habere
8 qualitates. itaque tectoria quae recte sunt facta neque
vetustatibus fiunt horrida, neque cum extergentur remittunt
colores, nisi si parum diligenter et in arido fuerint inducti.

1 trullissationem (-nē _G_) _HG_ (-ne _S_).

2 derectiones _x_. | uti _HG_: ut _S_.

4 tectorum _x_.

6 c[v/o]mfundatior _H_. | ha(a- _S_)renata (-to _G_) derectura _x_.

9 graneo (granio _Fav._): grandio _x_. | derectiones _x_.

12 graneo: grandi _x_.

16 liaculorum (_sic_) _x_.

17 candorem (-ē _GS_) _x_.

18 levigate (-ae _G_) _x_.

19 udo: nudo _x_.

22 evanida _G_: & evanida _HS(G^{c})_.

23 forte: porte _G_.

26 videtur _x_.

27 rectae _H_ = recte _G_: -ta _S_.

29 nisi ＜si＞ _supra add. S^{c}_ (_ut in ras. p. 105, 28_). | inducta
_x_.

* * * * *

Page 167

cum ergo ita | in parietibus tectoria facta fuerint (20)
uti supra scriptum est, et firmitatem et splendorem et ad
vetustatem permanentem virtutem poterunt habere. cum
vero unum corium harenae et unum minuti marmoris erit
inductum, tenuitas eius minus valendo faciliter rumpitur 5
nec splendorem politionibus pro|pter inbecillitatem crassitudinis (25)
9 proprium obtinebit. quemadmodum enim speculum
argenteum tenui lamella ductum incertas et sine viribus
habet remissiones splendoris, quod autem e solida temperatura
fuerit factum, recipiens in se firmis viribus politionem 10
fulgentes in aspectu certasque con|siderantibus =169=
imagines reddit, sic tectoria quae ex tenui sunt ducta
materia non modo sunt rimosa, sed etiam celeriter evanescunt,
quae autem fundata harenationis et marmoris
soliditate sunt crassitudine spissa, cum sunt politionibus 15
| crebris subacta, non modo sunt nitentia, sed etiam imagines (5)
10 expressas aspicientibus ex eo opere remittunt. Graecorum
vero tectores non solum his rationibus utendo
faciunt opera firma, sed etiam mortario conlocato, calce
et harena ibi confusa, decuria hominum inducta, ligneis 20
vectibus pisunt mate|riam, et ita ad certamen subacta tunc (10)
utuntur. itaque veteribus parietibus nonnulli crustas excidentes
pro abacis utuntur, ipsaque tectoria abacorum
et speculorum divisionibus circa se prominentes habent
expressiones. 25

11 Sin autem in craticiis tectoria erunt facienda, quibus
| necesse est in arrectariis et transversariis rimas fieri, (15)
ideo quod luto cum linuntur necessario recipiunt umorem,
cum autem arescunt extenuati in tectoriis faciunt rimas,
id ut non fiat haec erit ratio. cum paries totus luto inquinatus 30
fuerit, tunc in eo opere cannae clavis muscariis

1 itaq⁊ _x_.

7 optinebit _HG_: habebit _S_.

8 incertas et _GS_: incerta . sed _H_.

9 remissiones splendoris _G_: remissiores splendores _HS_.

12 redd& (-et _G_) _x_.

13 materia _G_: _om. HS_.

15 soliditate _HG_: solidate _S_ (_cf._ -datæ _L_). | crassitudines
| pissa _G_, -ne pissa (_sic_) _S_, -ne | spissa (-neẛ̣ | ＜ſ＞pissa)
_G^{c}_ (= _HL_). | polutionibus _H_ (poli- _GS_).

21 pisant _x_.

29 arescent _x_.

* * * * *

Page 168

perpetuae | figantur, deinde iterum luto inducto si priores (20)
transversariis harundinibus fixae sunt, secundae erectis
figantur et ita, uti supra scriptum est, harenatum et
marmor et omne tectorium inducatur. ita cannarum duplex
in parietibus harundinibus transversis fixa perpetuitas nec 5
segmina nec rimam ullam | fieri patietur. (25)

IV Quibus rationibus siccis locis tectoria oporteat fieri
dixi, nunc quemadmodum umidis locis politiones expediantur
ut permanere possint sine vitiis, exponam. et primum
concla|vibus quae plano pede fuerint, in imo pavimento =170=
alte circiter pedibus tribus pro harenato testa trullissetur 11
et dirigatur, uti eae partes tectoriorum ab umore ne vitientur.
sin autem aliqui paries perpetuos habuerit umores,
paululum ab eo | recedatur et struatur alter tenuis distans (5)
ab eo quantum res patietur, et inter duos parietes canalis 15
ducatur inferior quam libramentum conclavis fuerit, habens
nares ad locum patentem. item cum in altitudinem perstructus
fuerit, relinquantur spiramenta. si enim non per
nares umor et in imo | et in summo habuerit exitus, non (10)
minus in nova structura se dissipabit. his perfectis paries 20
testa trullissetur et dirigatur et tunc tectorio poliatur.
2 sin autem locus non patietur structuram fieri, canales fiant
et nares exeant ad locum patentem. deinde tegulae bipedales
ex una parte supra mar|ginem canalis inponantur, (15)
ex altera parte bessalibus ＜laterculis＞ pilae substruantur, 25
in quibus duarum tegularum anguli sedere possint, et ita
a pariete eae distent ut ne plus pateant palmum. deinde
insuper erectae mammatae tegulae ab imo ad summum

4 ita _G_: _om. HS_.

6 segmina: tegmina _H_, tecmina _GS_. | _post_ patietur _in ipso textu
G_ (_non HS_) _leguntur quae rubricae olim fuerant verba haec_ Quomodo
tectoria in humidis locis fiant.

8 polutiones _H_ (poli- _GS_).

11 trulissetur _HS_.

12 eae _H_: hęe _S_, hae _G_.

13 aliqui _HS_: aliquis _G_.

16 conclavi _G_.

17 perstructus _S_: perstrictus _HG_.

21 de(i _S_)rigatur _x_.

23 exeant _GS_: exeunt _H_.

24 canalis _GS_: -les _H_.

25 besalibus pilae _x_ (_cf. p. 125, 19_).

26 angulis _G^{c}_.

27 distent _GS^{c}_: distant _HS_.

28 mammatae (_Plin._): amatae (-tę _S_) _HS_, ammatę _G_.

* * * * *

Page 169

ad parietem figantur, quarum interiores partes | curiosius (20)
picentur ut ab se respuant liquorem. item in imo et in
3 summo supra camaram habeant spiramenta. tum autem
calce ex aqua liquida dealbentur, uti trullissationem testaceam 5
non respuant. namque propter ieiunitatem quae est
a fornacibus excocta non possunt recipere nec sustinere,
| nisi calx subiecta utrasque res inter se conglutinet et (25)
cogat coire. trullissatione inducta pro harenato testa dirigatur,
et | cetera omnia uti supra scripta sunt in tectoriorum =171=
rationibus perficiantur. 10

4 Ipsi autem politionibus eorum ornatus proprias debent
habere decoris rationes, uti et ex locis aptas et generum
| discriminibus non alienas habeant dignitates. tricliniis (5)
hibernis non est utilis compositione nec megalographia
nec camararum coronario opere subtilis ornatus, quod ea 15
et ab ignis fumo et ab luminum crebris fuliginibus corrumpuntur.
in his vero supra podia abaci ex atramento
sunt subigendi et | poliendi, cuneis silaceis seu miniaceis (10)
interpositis.

Explicata camara pura et polita, etiam pavimentorum 20
non erit displicens, si qui animadvertere voluerit, Graecorum
ad hibernaculorum usum minime sumptuosus et utilis
5 apparatus. foditur enim infra libramentum triclinii altitu|dine (15)
circiter pedum binum, et solo festucato inducitur
aut rudus aut testaceum pavimentum ita fastigatum ut 25

3 camaram _HS_: cameram _G_. | spiramenta: stramenta _x_.

4 testaceam (_L_): testaetam _H_, testetam _ante ras. S_, testeā
_G(S^{c})_. _ut corruptae hic lectioni subest_ --ceam (_pro_ --etam),
_sic H(x)_ _servat scripturam per_ -ce- _etiam p. 164, 4. 171, 16
licet reliquis tradat_ (-ci _vel_ ti- _cum rec._).

8 cogat coire _GS_: cogitat quoire _H_.

7 tectorio _HG_, -rii _S_.

10 perficiuntur _x_.

11 politionibus (-b; _G_) … proprios … addecoris _x_.

14 conpositione _HG_: cōpositio. _S_. | melographia _x_.

15 camerarum _x_.

16 fulginibus _G_.

17 e[a/x]·tram̄|to _H^{c}_.

18 sileceis _H_, siliceis _S_, silceis _G_. | se ominia | ceis _H_.

20 (_sine interp._) explicatae (-ę _GS_) camere (-ę _GS_) purae (-ræ
_S_, -re _G_, -rę G^{c}) politae (-ę _GS_) &iam (_sic H_, Etiam _S_,
etiam _sine interp. G_) _x_.

22 utilis est apparatus _x_.

23 intra _x_. | triclinii _GS_: -ni _H_. | altitudo _x_.

* * * * *

Page 170

in canali habeat nares. deinde congestis et spisse calcatis
carbonibus inducitur e sabulone et calce et favilla mixta
materies crassitudine semipedali. ad regulam et libellam
summo libra|mento cote despumato redditur species nigri (20)
pavimenti. ita conviviis eorum et quod poculis et pytismatis 5
effunditur simul cadit siccescitque, quique versantur
ibi ministrantes etsi nudis pedibus fuerint, non recipiunt
frigus ab eius modi genere pavimenti.

V | Ceteris conclavibus id est vernis autumnalibus aestivis, =172=
etiam atriis et peristylis constitutae sunt ab antiquis ex 10
certis rebus certae rationes picturarum. namque pictura
imago fit eius quod est seu potest esse, uti hominis aedifi|cii (5)
navis reliquarumque rerum, e quibus, finitis certisque
corporibus, figurata similitudine sumuntur exempla. ex eo
antiqui qui initia expolitionibus instituerunt imitati sunt 15
primum crustarum marmorearum varietates et conlocationes,
deinde coronarum et silaceorum cuneorum inter se varias
2 | distributiones. postea ingressi sunt ut etiam aedificiorum (10)
figuras, columnarum et fastigiorum eminentes proiecturas
imitarentur, patentibus autem locis uti exhedris propter 20
amplitudines parietum scaenarum frontes tragico more aut
comico seu satyrico designarent, ambulationes vero propter
spatia | longitudinis varietatibus topiorum ornarent ab certis (15)
locorum proprietatibus imagines exprimentes. pinguntur
enim portus promuntoria litora flumina fontes euripi 25
fana luci montes pecora pastores, nonnullis locis item

1 incanalis _ante corr. G_. | habeant _x_.

2 esabulone _G_: & sabulone _HS_.

5 sputismatis effundetur _x_.

6 siccessit _G_.

8 fragus _H_. | pavimento _ante corr. G_.

10 peristy(i _G_)lis (_sic_) _x_. | ex certis: & certis _x_.

11 certę rationes _G_: ca&erationes _H_, ceteræ rationes _S_.

12 homines aedificia (ędifitia _GS_) naves _x_.

13 ae(e _GS_)quibus finibis (_H_, finibus _S_, finiis _G et in m.
G^{c}_ ī aꝉ finibus).

17 coronarum siliculorum (-loꝝ _GS_) cuneorum _x_. | interse se _G_

19 prolecturas _H_.

20 imitentur _HS(G^{c})_, iminentes _G_. | exedris _S_.

22 ambulationibus _x_.

23 adcertis _x_.

25 promunturia _HG_, promunctoria _S_ (promu[c/n]turia _G^{c}_). |
eurypi _HG_, eyripi _S_.

26 nonnullis _S_: -li _HG_.

* * * * *

Page 171

signantur megalographiae habentes deorum simulacra seu
fabularum dispositas | explicationes, non minus troianas (20)
pugnas seu Ulixis errationes per topia, ceteraque quae
sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata.
3 sed haec quae ex veris | rebus exempla sumebantur, =173=
nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis 6
monstra potius quam ex rebus finitis imagines certae. pro
columnis enim statuuntur calami, pro fastigiis appagineculi
striati cum crispis foliis et volutis, | item candelabra (5)
aedicularum sustinentia figuras, supra fastigia earum surgentes 10
ex radicibus cum volutis ＜cauliculi＞ teneri plures habentes
in se sine ratione sedentia sigilla, non minus cauliculi
dimidiata habentes sigilla alia humanis alia bestiarum
4 capitibus. haec autem nec sunt nec fieri possunt nec
| fuerunt. ergo ita novi mores coegerunt uti inertiae 15 (10)
mali iudices convincerent artium virtutes. quemadmodum
enim potest calamus vero sustinere tectum aut candelabrum
ornamenta fastigii seu cauliculus tam tenuis et mollis
sustinere sedens sigillum aut de radicibus et cauliculis ex
parte flores | dimidiataque sigilla procreari? at haec falsa 20 (15)
videntes homines non reprehendunt sed delectantur, neque
animadvertunt si quid eorum fieri potest nec ne. iudiciis
autem infirmis obscuratae mentes non valent probare quod
potest esse cum auctoritate et ratione decoris. neque
enim picturae probari | debent quae non sunt similes veritati, 25 (20)
nec si factae sunt elegantes ab arte, ideo de is
statim debet recta iudicari, nisi argumentationis certas
5 rationes habuerint sine offensionibus explicatas. etenim
etiam Trallibus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu

1 signorum megalo graphiam (_HS_, melago graphiam _G ubi in m._ ī aꝉ
megalo _G^{c}_, _qui addidit copulam in textu_) _x_.

3 ulixsis _H_.

5 veris: v&eris _HS_, veteribus _G_.

6 nam pinguntur _G_: _om. HS_.

8 appagineculi striaticum (-cū _S_) _HS(G^{c})_, appagine cu|liculi
triaticū _G_.

10 eorum _x_.

11 voluteis teneri p. _x_.

12 coliculi _x_.

18 culiculus _HS_, coliculus _G_.

19 culiculis _H_, coliculis _H^{c} SG_.

20 procreari (_sic_) _x_. | at: ad _x_.

26 is: his _x_.

27 rectae _H_, -te _GS_. | argumentationis _G_: -nes _HS_.

29 alabandius _x_.

* * * * *

Page 172

finxisset scaenam in minusculo theatro, | quod εκκληϲιαϲτηριον (25)
apud eos vocitatur, in eaque fecisset columnas
signa Centauros sustinentes epistylia, tholorum | rotunda =174=
tecta, fastigiorum prominentes versuras, coronasque capitibus
leoninis ornatas quae omnino stillicidiorum e tectis 5
habent rationem, praeterea supra eam nihilominus episcaenium,
in quo tholi pronai semifastigia omnisque tecti
varius | picturis fuerat ornatus, itaque cum aspectus eius (5)
scaenae propter asperitatem eblandiretur omnium visus et
iam id opus probare fuissent parati, tum Licymnius mathematicus 10
6 prodiit et ait Alabandeas satis acutos ad omnes
res civiles haberi, sed propter non magnum vitium indecentiae
insipien|tes eos esse iudicatos, quod in gymnasio (10)
eorum quae sunt statuae omnes sunt causas agentes, foro
discos tenentes aut currentes seu pila ludentes. ita indecens 15
inter locorum proprietates status signorum publice
civitati vitium existimationis adiecit. videamus item nunc
ne Apaturii scaena | efficiat et nos Alabandeas aut Abderitas. (15)
qui enim vestrum domos supra tegularum tecta
potest habere aut columnas seu fastigiorum explicationes? 20
haec enim supra contignationes ponuntur, non supra tegularum
tecta. si ergo quae non possunt in veritate rationem
habere facti in picturis proba|verimus, accedemus et nos (20)
his civitatibus quae propter haec vitia insipientes sunt
7 iudicatae. itaque Apaturius contra respondere non est 25
ausus, sed sustulit scaenam et ad rationem veritatis commutatam
postea correctam adprobavit. utinam dii inmortales

1 eglesinterion _HS_, egles interī _G_.

3 tholorum: pholumorum (-ū) _HS(G^{c})_, pholurū _G_.

5 leonis _ante corr. G_. | omnino: omnia _x_.

6 eam: ea _x_. | episcae(ę _G_)nium _HG_, epscæniū _S_.

7 qua _x_. | proni _G_.

10 lichinius _HG_, liclinus _S_.

11 alabandas _G_, -dis _HS_.

12 haberi _G_: re _HS_. | indecentiae _HS_: -tia _G_.

13 iudicatus _x_. | gy(i _G_)mnasio _SG_: gipnasio _H_.

14 causas _GS^{c}_: causa _HS_.

17 civitatis _x_. | existimationis _G_: -nes _HS_.

18 apaturii: apicturis _x_. alabandas _x_.

20 aut (col.) _G_: ad _HS_. | explicationes _G_: explitionis _H_,
expoliticionis (_sic_) _S_.

21 contignationes _G_: -nis _HS_

23 accedimus _x_.

27 adprobauit _G_: -bit _HS_.

* * * * *

Page 173

fecissent uti Licymnius revivisceret et | corrigeret (25)
hanc amentiam tectoriorumque errantia instituta. | sed =175=
quare vincat veritatem ratio falsa, non erit alienum exponere.
quod enim antiqui insumentes laborem et industriam
probare contendebant artibus, id nunc coloribus et 5
eorum eleganti specie consecuntur, et quam subtilitas
artificis adicie|bat operibus auctoritatem, nunc dominicus (5)
8 sumptus efficit ne desideretur. quis enim antiquorum non
uti medicamento minio parce videtur usus esse? at nunc
passim plerumque toti parietes inducuntur. accedit huc 10
chrysocolla, ostrum, armenium. haec vero cum inducuntur
etsi non ab arte sunt | posita, fulgentes oculorum reddunt (10)
visus, et ideo quod pretiosa sunt, legibus excipiuntur, ut
ab domino non a redemptore repraesententur.

VI Quae commonefacere potui ut ab errore discedatur in 15
opere tectorio satis exposui, nunc de apparationibus ut
suc|currere potuerit dicam, et primum quoniam de calce (15)
initio est dictum, nunc de marmore ponam.

Marmor non eodem genere omnibus regionibus procreatur,
sed quibusdam locis glaebae ut salis micas perlucidas 20
habentes nascuntur, quae contusae et molitae praestant
ope|ribus utilitatem. quibus autem locis eae copiae (20)
non sunt, caementa marmorea, sive assulae dicuntur, quae
marmorarii ex operibus deiciunt, contunduntur et moluntur,

1 uti licinius _HG_: utlicinius _S_.

6 eliganti _GS_: aliganti _H_.

9 at _GS_: ad _H_.

11 armoeniū _G_.

12 non ab arte _HS_: nonȧ ṗarte (_sic_) _G^{c}_.

15 cummonefacere _H_, cōmone | facere _G_: cōmune facere _S(G^{c})_.

16 apparitionibus _x_.

21 mollitę _S_.

22 eae _HG_: heę _ES_ (hę _E^{c}_).

23 assilae _HG_, -le _E_ (alsilę _S_).

24 deitiunt᷑ _S_. | moluntur. ＜et cum＞ est (ē _G_) subcretum (_etc.
uti vulgo post_ aridus _p. 178, 25_); molliuntur. | & (Et _G_) is
qui ex his _etc._ (_p. 177, 10--p. 178, 25_) _x_. _foliorum rerumque
ordinem restituit Iocundus primus, deinde perspecta causa correctius C.
Lorentzen. versus hic sic scribitur in H_ (_f. 102^{b}_). _ut extrema
pars circiter quarta lineae vacua relicta sit sic_

. . . . . . ex operibus dei |
ciunt contunduntur & molliuntur. |
& is qui ex his ab ignis vapore fumus suscitatur.|

_in sequentibus autem H f. 104^{a} et 105^{a} nullum restat hiatus
vestigium. G habet sic (f. 55^{a})_ deiciunt contundunt᷑ et molliunt᷑
| Etiſ qui ex hiſ … (_post_ molliunt᷑ _interpunxit corrector_).

* * * * *

Page 174

＜et cum＞ est subcretum in operibus utuntur. aliis locis,
ut inter Magnesiae et Ephesi fines, sunt loca unde foditur
parata | quam nec molere nec cernere opus est, sed sic =176=
est subtilis quemadmodum si qua est manu contusa et
subcreta. 5

VII Colores vero alii sunt qui per se certis locis procreantur
et inde fodiuntur, nonnulli ex aliis rebus tractationibus
aut | mixtionum temperaturis compositi perficiuntur, (5)
1 uti praestent eandem in operibus utilitatem. primum
autem exponemus quae per se nascentia fodiuntur, uti sil, 10
quae graece ωχρα dicitur. haec vero multis locis ut etiam
in Italia invenitur, sed quae fuerat optima attica ideo
nunc non habetur quod | Athenis argentifodinae cum habuerunt (10)
familias, tunc specus sub terra fodiebantur ad argentum
inveniendum. cum ibi vena forte inveniretur, nihilominus 15
uti argentum persequebantur, itaque antiqui egregia
2 copia silis ad politionem operum sunt usi. item rubricae
copiose multis locis eximuntur, | sed optimae paucis, uti (15)
Ponto Sinope, et Aegypto, in Hispania Balearibus, non
minus etiam Lemno, cuius insulae vectigalia Atheniensibus 20
3 senatus populusque Romanus concessit fruenda. paraetonium
vero ex ipsis locis unde foditur habet nomen. eadem
ratione melinum, quod eius metallum insu|la cycladum (20)
4 Melo dicitur esse. creta viridis item pluribus locis nascitur,
sed optima Zmyrnae. hanc autem Graeci θεοδοτειον 25
vocant, quod Theodotus nomine fuerat cuius in fundo id

4 subtilius _x_.

6 aliissunt _H_ | procreantur _EGS_: procrehentur _H_.

8 mixtionibus temperaturis _x_ (_corr. Nohl, cf. p. 180, 2_).

9 ineandem _HS_: eandem _EGS^{c}_.

10 sil, quae: siquod _x_.

11 ochras _x_.

12 atica _HS_.

16 persequebantur _EG_: -batur _HS_.

17 usu _EG_ (usi _G^{c} = HS_).

18 uti (Uti _S_, Ut _E_) ponto sinope _EGS_: uti pontos inope _H_.

21 paretonium _HS_: parethonium _G_, parthonium _E_.

23 metalli insulae (_HS^{c}_, -ę _EG_, -a _ante ips. corr. S_) cy(i
_EGS_)cladi melo _x_ (_cf. Fav. 306, 12_).

25 optime _S_. | zmirne _HSG_: smyrne _E_. | theodoteū _HS_ (theo doteū
_H_); theothoteū _EG_ (theodote _Fav._).

* * * * *

Page 175

5 genus cretae primum est inventum. auripigmentum, quod
αρϲενικον graece dicitur, foditur Ponto. sandaraca | item (25)
pluribus locis, sed optima Ponto proxime flumen Hypanim
habet metallum.

VIII | Ingrediar nunc minii rationes explicare. id autem =177=
agris Ephesiorum Cilbianis primum esse memoratur inventum, 6
cuius et res et ratio satis magnas habet admirationes.
foditur enim glaeba quae dicitur, antequam tractationibus
ad | minium perveniant, vena uti ferrum, magis (5)
subrufo colore, habens circa se rubrum pulverem. cum id 10
foditur, ex plagis ferramentorum crebras emittit lacrimas
2 argenti vivi, quae a fossoribus statim colliguntur. hae
glaebae cum collectae sunt, in officina propter umoris
plenitatem coiciuntur in for|nacem ut interarescant, et is (10)
qui ex his ab ignis vapore fumus suscitatur cum resedit 15
in solum furni, invenitur esse argentum vivum. exemptis
glaebis guttae eae quae residebunt propter brevitates non
possunt colligi, sed in vas aquae converruntur et ibi inter
se congruunt et una confunduntur. | id autem cum sit (15)
quattuor sextariorum, mensurae cum expenduntur, invenietur 20
3 esse pondo centum. cum in aliquo vase est confusum,
si supra id lapidis centenarium pondus inponatur, natat
in summo neque eum liquorem potest onere suo premere
nec elidere nec dissipare. centenario sublato | si ibi auri (20)
scripulum inponatur, non natabit sed ad imum per se 25
deprimetur. ita non amplitudine ponderis sed genere

2 arsenicon _x_. | pontos andarea _H_, ponto . sandarea _S_ (ponto
sanda raca _EG_).

6 cliuianis _HS(G^{c})_, diuianis _G_, cluii | annis _E_.

9 ferro _x_.

13 officina _EG_: -nam (-ā _S_) _HS_.

14 interarescant fuerit (. Fuerit _EG_) caeram (ceram _ES_) pumicam
_etc. (p. 178, 25) x_.

17 eaeq; _H_, eaequę _G_: heę que _S_, heę quae _E_. | resedebunt _HSG_
(resi- _E_).

18 in vasa quae (quę _GS_, q; _E_) _x_. | convertuntur _G_ (_non E_).

19 sit _Oehmichen_: sint _x_ (_cf. Fav. p. 306, 25_).

20 invenientur _x_.

21 confusus _x_.

22 lapidē (-ē| _HG ad finem versus uterque_, -em _E_) _x_ (saxi _Fav._).

25 scripulū inponatur _G_ (scrupulū imp. _E ubi_ scriptulus _E^{c}_):
scripulum (-ū _S_) ponatur _HS_.

* * * * *

Page 176

4 singularum rerum gravitatem esse non est negandum. id
autem multis rebus est ad usum expeditum. neque enim
argentum neque aes sine eo potest recte inaurari. cumque
| in veste intextum est aurum eaque vestis contrita =178=
propter vetustatem usum non habeat honestum, panni in 5
fictilibus vasis inpositi supra ignem comburuntur. is cinis
coicitur in aquam, et additur eo argentum vivum. id
autem omnes | micas auri corripit in se et cogit secum (5)
coire. aqua defusa cum id in pannum infunditur et ibi
manibus premitur, argentum per panni raritates propter 10
liquorem extra labitur, aurum compressione coactum intra
purum invenitur.

IX Revertar nunc ad minii temperaturam. ipsae enim
glae|bae cum sunt aridae, contunduntur pilis ferreis, et (10)
lotionibus et cocturis crebris relictis stercoribus efficiuntur 15
ut adveniant colores. cum ergo emissae sint ex minio
per argenti vivi relictionem quas in se naturales habuerat
2 virtutes, efficitur tenera natura et viribus inbecillis. itaque
cum est in expo|litionibus conclavium tectoriis inductum, (15)
permanet sine vitiis suo colore. apertis vero id est peristylis 20
aut exhedris aut ceteris eiusdem modi locis, quo
sol et luna possit splendores et radios inmittere, cum ab
his locus tangitur, vitiatur et amissa virtute coloris denigratur.
itaque cum et alii multi | tum etiam Faberius (20)
scriba cum in Aventino voluisset habere domum eleganter 25
expolitam, peristylis parietes omnes induxit minio, qui
post dies XXX facti sunt invenusto varioque colore. itaque
3 pro minio locavit inducendos alios colores. at si qui
subtilior fuerit et voluerit expolitionem miniaceam suum
colo|rem retinere, cum paries expolitus et aridus fuerit, 30 (25)

1 non est negandum _HS_: non neg. est _EG_.

4 veste _S_: vestē _HEG_. | constrita _H_.

7 coicitur _EG_: coigitur _H_, cogitur _S_ (_ut L_).

8 omnis _H_.

9 diffusa _x_. | 16 emissa esset (e̅e̅t _S_) ex minii (| _H_) _x_.

17 se: sese _E_.

19 tectis _x_ (_corr. Joc._).

20 peri(y _H_)stiliis _x_.

21 exedris _S_.

25 adventino _x_ (av. _L_).

26 peristyliis _x_.

27 .xxx. _HSG_: triginta _E_.

28 pro minio: primo _x_. | at _EG_: ad _HS_.

29 miniac(t _S_)iam _x_.

30 expolitus et aridus est subcretum _etc._ (_p. 175, 22_) _x_.

* * * * *

Page 177

ceram | ponticam igni liquefactam paulo oleo temperatam =179=
saeta inducat, deinde postea carbonibus in ferreo vase
compositis eam ceram a proximo cum pariete calefaciundo
sudare cogat, atque ut peraequetur deinde tunc candela
linteisque puris | subigat, uti signa marmorea nuda curantur. 5
4 haec autem γανωϲιϲ graece dicitur. ita obstans
cerae ponticae lorica non patitur nec lunae splendorem
nec solis radios lambendo eripere ex his politionibus colorem.
quae autem in Ephesiorum metallis fuerunt officinae,
nunc traiectae sunt ideo Romam | quod id genus venae 10
postea est inventum Hispaniae regionibus, e quibus metallis
glaebae portantur et per publicanos Romae curantur. eae
autem officinae sunt inter aedem Florae et Quirini.

5 Vitiatur minium admixta calce. itaque si qui velit
ex|periri id sine vitio esse, sic erit faciendum. ferrea 15
lamna sumatur, eo minium inponatur, ad ignem conlocetur
donec lamna candescat. cum e candore color mutatus
fuerit eritque ater, tollatur lamna ab igni et sic refrigeratum
si restituatur in pristinum colorem, sine vitio esse
probabitur, sin | autem permanserit nigro colore, significabit 20
se esse vitiatum.

6 Quae succurrere potuerunt mihi de minio dixi. chrysocolla
adportatur a Macedonia, foditur autem ex is locis
qui sunt proximi aerariis metallis. armenium et indicum
nominibus ipsis indicatur quibus in locis procreantur. 25

1 ponticam: pumicam _x_ (_unde vulgo_ punicam, _quod apud omnes ubique
auctores delendum est_: _cf. Theod. Prisc. p. 501_).

3 a proximo: a primo _x_. | calfaciundo _x_.

4 atque: fiatque _x_.

5 linteisque puris (_Plin._): cunctisque pluris _x_. | uti: ut _S_.

6 gnosis _x_.

7 pumicae (-ceę _EG_) _x_.

8 labendo _x_.

11 e _om. x_.

12 eae _H_, eę _S(G^{c})_: hec _G_, heę _E_.

14 minimum _H_.

15 faciendum _HSE_: -undū _G_.

16 (17, 18) lamina _E_. | inponatur _HG_ (imponi _E_): adponatur _S_
(apponatur _G^{c}_).

18 igne _E_ (_solus_).

19 si _EG_: _om. HS_.

20 probabitur _EG_: -bit _HS_.

22 chryssocolla _H_ (chriso- _GE_, [ⱶ/c]riso- _S_).

23 is: his _x_.

24 proxime _G_. | armenium: minium _x_ (argentum _Fav._).

25 nominibus _EG_: inomnibus _HS_. | procreantur _E_: -atur _HSG_.

* * * * *

Page 178

X | Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis generibus tractationum =180=
temperaturis commutata recipiunt colorum proprietates,
et primum exponam de atramento, cuius usus in
operibus magnas habet necessitates, ut sint notae quemadmodum
prae|parentur certis rationibus artificiorum ad 5
2 id temperaturae. namque aedificatur lacus uti laconicum
et expolitur marmore subtiliter et levigatur. ante id fit
fornacula habens in laconicum nares, et eius praefurnium
magna diligentia comprimitur ne flamma extra dissipetur.
in fornace resina | conlocatur. hanc autem ignis potestas 10
urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem,
quae circa parietem et camarae curvaturam adhaerescit.
inde collecta partim componitur ex cummi subacta ad usum
atramenti librarii, reliqua tectores glutinum admiscentes
3 in parietibus utuntur. | sin autem hae copiae non fuerint 15
paratae, ita necessitatibus erit administrandum, ne expectatione
morae res retineatur. sarmenta aut taedae schidiae
comburantur, cum erunt carbones extinguantur, deinde in
4 mortario cum glutino terantur. ita erit atramentum tectoribus
non invenustum. non minus | si faex vini arefacta 20
et cocta in fornace fuerit et ea contrita cum glutino in
opere inducetur, super quam atramenti suavitatis efficiet
colorem, et quo magis ex meliore vino parabitur, non
modo atramenti sed etiam indici colorem dabit imitari.

XI | Caerulei temperationes Alexandriae primum sunt inventae, 25
postea item Vestorius Puteolis instituit faciundum.
ratio autem eius e quibus est inventa satis habet admirationis.
harena enim cum nitri flore conteritur adeo subtiliter
ut efficiatur quemadmodum farina, et aes cyprium

6 lacus _Nohl_ (lacusculus _Fav. 307, 16_): locus _x_.

9 ne _EGS^{c}_: nec _H_ et _ante ras. S_.

10 collocatur _EG_: collocetur _HS_.

12 camerae (-re _GS_) _x_.

13 gummi _x_ (_cf. Cass. Fel. p. 230, Theod. Prisc. p. 505 ind._). |
subacto _x_.

14 reliquum (-ū) _x_.

15 sin: si _x_.

17 tedae (_H_, tede _SE_, tędę _E^{c} G_) schidiae (scidię _E_) _x_.

20 fex _x_.

22 superque (q;) atramenti _x_.

25 cae(ce- _ES_)ruli _x_.

26 faciendum _E_.

29 cy(i _ES_)prum _x_.

* * * * *

Page 179

limis crassis | uti scobe facta mixtae conspargitur ut (30)
conglomeretur. deinde | pilae manibus versando efficiuntur =181=
et ita conligantur ut inarescant. aridae componuntur in
urceo fictili, urcei in fornace. simul autem aes et ea
harena ab ignis vehementia confervescendo coaluerint, inter 5
se dando et accipiendo su|dores a proprietatibus discedunt (5)
suisque rebus per ignis vehementiam confectis caeruleo
2 rediguntur colore. usta vero, quae satis habet utilitatis
in operibus tectoriis, sic temperatur. glaeba silis boni
coquitur ut sit in igni candens. ea autem aceto extinguitur 10
et efficitur purpureo colore.

XII | De cerussa aerugineque quam nostri aerucam vocitant (10)
non est alienum quemadmodum comparetur dicere. Rhodo
enim doliis sarmenta conlocantes aceto suffuso supra sarmenta
conlocant plumbeas massas, deinde ea operculis 15
obturant ne spiramentum emittatur. post certum tem|pus (15)
aperientes inveniunt e massis plumbeis cerussam.
eadem ratione lamellas aereas conlocantes efficiunt aeruginem
2 quae aeruca appellatur. cerussa vero cum in fornace
coquitur, mutato colore ad ignem efficitur sandaraca. 20
id autem incendio facto ex casu didicerunt homines, et
ea multo melio|rem usum praestat quam quae de metallis (20)
per se nata foditur.

XIII Incipiam nunc de ostro dicere, quod et carissimam et
excellentissimam habet praeter hos colores aspectus suavitatem. 25
id autem excipitur e conchylio marino, e quo
purpura efficitur, cuius non minores sunt quam ceterarum

1 scobis (scopis _S_) factam (-ā _E_) mixta c. _x_ (_cf. Is. ex Fav. p.
308, 7_).

3 ut inarescant aride _S(G^{c})_: uti nares cantaridae (-de _G_, -dę
_E_) _HEG_.

4 simul autem: sit aut _GE(S^{c})_, sita ut _H_, sit ut _S_.

5 coaluerint: cum (cū) coaruerint _HSG_, cum c[a/o]luerint _E_.

7 confecto _x_.

9 silix _HSG_, silicis _E_ (ſiliẋ̣ | ciſ _G^{c}_).

10 igne _E_.

12 erucam _x_ (_item infra, sicut_ erugo _semper x_) = afrugum _Fav._ |
vocitant (_sic_) _x_.

14 doleis _x_.

16 (_post_ sp.) obturatum (-tū) _add. x_ (_del. Schneider_).

20 (_post_ ignem) incendi (_HS_, -dii _EG_) _add. x_ (_del. Nohl_).

25 pra&erosco|lores _H_.

26 & conchilio _E_.

27 purpora _HS_. | efficitur _S_: inficitur _HEG_.

* * * * *

Page 180

＜rerum＞ | naturae considerantibus admirationes, quod habet =182=
non in omnibus locis quibus nascitur unius generis colorem,
2 sed solis cursu naturaliter temperatur. itaque quod legitur
Ponto et Gallia, quod hae regiones sunt proximae ad
septentrionem, | est atrum. progredientibus inter septentrionem 5
et occidentem invenitur lividum. quod autem
legitur ad aequinoctialem orientem et occidentem, invenitur
violaceo colore. quod vero meridianis regionibus excipitur,
rubra procreatur potestate, et ideo hoc Rhodo etiam insula
creatur ceterisque | eiusmodi regionibus quae proximae 10
3 sunt solis cursui. ea conchylia cum sunt lecta, ferramentis
circa scinduntur, e quibus plagis purpurea sanies uti
lacrima profluens excussa in mortariis terendo comparatur,
et quod ex concharum marinarum testis eximitur, ideo
ostrum est vocitatum. id autem | propter salsuginem cito 15
fit siticulosum, nisi mel habeat circa fusum.

XIV Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae radice
et hysgino, non minus et ex floribus alii colores. itaque
tectores cum volunt sil atticum imitari, violam aridam
coi|cientes in vas cum aqua, confervefaciunt ad ignem, 20
deinde cum est temperatum coiciunt in linteum, et inde
manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex
violis coloratam, et eo cretam infundentes et eam terentes
2 efficiunt silis attici colorem. eadem ratione vaccinium
temperantes et lacte | miscentes purpuram faciunt elegantem. 25
item qui non possunt chrysocolla propter caritatem uti,
herba quae luteum appellatur caeruleum inficiunt, et ＜ita＞
utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva appellatur.
item propter inopiam coloris in|dici cretam selinusiam aut =183=

1 rerum _om. x_.

4 heę _S_.

8 violacio (-tio _G^{c}=S_) _x_.

17 rubiae: rubra _x_ (_et Fav._).

18 et hysgino (_Plin., Is._): & excygno _x_.

19 tectores (_ut p. 180, 14. 19_) _x_: pictores _Fav._ | silacticum
_ante corr. H_ (= _E^{c}, ut_ silactici _E v. 23_).

20 vas cum aqua _EG_: vas cum quā _H_, vas quā _S_. | confervere
faciunt _x_.

21 coiciunt linteum (-ū) _x_.

25 lactem (_HE_, -tē _GS_) _x_.

27 luteū _HSE_, -um _G_ (lutear _Fav. cf. Plin. 33, 87. 91, ubi lego_:
luteum putant a luto herbam dictam …). | ita _om. x_ (_add. Oehmichen_).

28 viridissimū (-um _H_) colorē (-em _H_) _x_.

29 sinysiam _H_, synisiā _S_, sinisiam (-ā _G_) _EG_.

* * * * *

Page 181

anulariam vitro, quod Graeci ιϲατιν appellant, inficientes,
imitationem faciunt indici coloris.

3 Quibus rationibus et rebus ad expolitionum firmitates
＜perveniatur＞ quibusque decoras oporteat fieri picturas,
item quas habeant | omnes colores in se potestates, ut 5
mihi succurrere potuit in hoc libro perscripsi. itaque
omnes aedificationum perfectiones quam habere debeant
opportunitatem ratiocinationis, septem voluminibus sunt
finitae, insequenti autem de aqua, si quibus locis non
fuerit, quemadmodum inveniatur et qua ratione | ducatur 10
quibusque rebus si erit salubris et idonea probetur explicabo.

LIBER OCTAVUS.

1 De septem sapientibus Thales Milesius omnium rerum
principium aquam est professus, Heraclitus ignem, Magorum
| sacerdotes aquam et ignem, Euripides auditor Anaxagorae, 15
quem philosophum Athenienses scaenicum appellaverunt,
aera et terram eamque e caelestium imbrium
conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium animalium
in mundo procreavisse, et quae ex ea essent
prognata cum dissolve|rentur temporum necessitate coacta, 20
in eandem redire, quaeque de aere nascerentur item in
caeli regiones reverti neque interitiones recipere et dissolutione
mutata in eam recidere | in qua ante fuerant proprietatem. =184=
Pythagoras vero, Empedocles, Epicharmos aliique

1 vitroque (q: _HE_, q⁊ _S_) quod _x_. | insallim (-ī _S_) _x_.

3 addispositionem firmitatis (_sic sine lac. sed in fine ut versus G
ita ipsius folii 107^{a} H_) _x_ (_corr. et suppl. Nohl_).

7 aedificationum _HS_: edifitiorū _G_.

10 ducatur _HS_: inducatur _G_.

17 e _HSG_: & _E_.

20 necessitate _ES_: -tē _HG_.

21 eandem _EG_: eadem _HS_. | de aere nascentur _EG_, de hacre
nascentur _H_, de hac renascerentur _S_ (_ut L_).

23 fuerant _G_: fuerat _H_, fuit _S_. | proprietates _G_.

24 epi(ephy- _S_)charmos _x_.

* * * * *

Page 182

physici et philosophi haec principia esse quattuor
proposuerunt, aerem ignem terram aquam, eorumque inter
se cohaerentiam naturali figuratione e gene|rum discriminibus (5)
2 efficere qualitates. animadvertimus vero non solum
nascentia ex his esse procreata sed etiam res omnes non 5
ali sine eorum potestate neque crescere nec tueri. namque
corpora sine spiritus redundantia non possunt habere
vitam, nisi aer influens cum incremento fecerit auctus et
| remissiones continenter. caloris vero si non fuerit in (10)
corpore iusta comparatio, non erit spiritus animalis neque 10
erectio firma, cibique vires non poterunt habere coctionis
temperaturam. item si non terrestri cibo membra corporis
alantur, deficient et ita a terreni principii mixtione erunt
3 de|serta. animalia vero si fuerint sine umoris potestate, (15)
exsanguinata et exsucata a principiorum liquore interarescent. 15
igitur divina mens quae proprie necessaria
essent gentibus non constituit difficilia et cara, uti sunt
margaritae aurum argentum ceteraque quae neque corpus
nec natura desiderat, | sed sine quibus mortalium vita non (20)
potest esse tuta, ea fudit ad manum parata per omnem 20
mundum. itaque ex his, si quid forte defit in corpore
spiritus, ad restituendum aer adsignatus id praestat. apparatus
autem ad auxilia caloris solis impetus et ignis inventus
tutiorem efficit vitam. item ter|renus fructus escarum (25)
praestans copiis supervacuis desiderationes alit et 25
nutrit animales pascendo continenter. aqua | vero non =185=
solum potus sed infinitas usu praebendo necessitates, gratas
4 quod est gratuita praestat utilitates. ex eo etiam qui
sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, ostendunt omnes
res e liquoris potestate consistere. itaque cum hydria 30

3 coherentia _x_.

7 spiritu (sp̅u̅ _S_) _x_.

13 deficient _EGS_: -tur _H_.

19 nec n. _HS_: neque n. _EG_.

20 tutaefudit _H_ (tuta effudit _S_), tuta fudit _EG_.

21 defit _HSG_: desit _E_.

23 coloris _H_.

25 desiderationibus (_H_, -nib; _EGS_) _x_.

27 usu _HEG_: usui _S_.

30 hidria quā _G_, idria quam _E_, hydrio quem _H_, ydria quę _S_.

* * * * *

Page 183

aqua | ad templum aedemque casta religione refertur, tunc (5)
in terra procumbentes manibus ad caelum sublatis inventionis
gratias agunt divinae benignitati.

Cum ergo et a physicis et philosophis et ab sacerdotibus
iudicetur ex potestate aquae omnes res constare, 5
putavi | quoniam in prioribus septem voluminibus rationes (10)
aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de inventionibus
aquae quasque habeat in locorum proprietatibus
virtutes quibusque rationibus ducatur et quemadmodum
ante probetur scribere. est enim maxime necessaria 10
et ad vitam et ad delectationes | et ad usum (15)
cotidianum.

I Ea autem erit facilior, si erunt fontes aperti et
fluentes. sin autem non profluent, quaerenda sub terra
sunt capita et colligenda. quae sic erunt experienda uti 15
procumbatur in dentes antequam sol exortus fuerit, in
locis quibus erit | quaerendum, et in terra mento conlocato (20)
et fulto prospiciantur eae regiones. sic enim non errabit
excelsius quam oporteat visus, cum erit inmotum mentum,
sed libratam altitudinem in regionibus certa finitione designabit. 20
tunc in quibus locis videbuntur umores concrispantes
et in aera surgen|tes, ibi fodiatur. non enim (25)
in sicco loco hoc potest signum fieri.

2 Item animadvertendum est quaerentibus aquam quo
genere sint loca. certa enim sunt in quibus nascitur. in 25
creta tenuis et exilis et non alta est copia. ea erit non
optimo | sapore. item sabulone soluto tenuis sed inferioris =186=
loci invenietur. ea erit limosa et insuavis. terra autem
nigra sudores et stillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis
tempestatibus collectae in spissis et solidis locis subsidunt. 30
haec | habent optimum saporem. glarea vero mediocres (5)

2 inventionibus (-b; _EGS_) _x_.

4 ab _HEG_: a _S_.

5 ex _EGS_: & _H_.

6 in _om. G_ (_non E_). | prioribus septem _HEG_: supiorib; .VII. _S_.

10 ante: inte _H_, int̄ _E_, inter _G_, in terra _S_.

11 delectationes _ES(G^{c})_: delectiones _HG_.

28 ea (_ante corr._) _om. G_.

29 sudores _GS_: -ris _H_.

31 hec _H_, hęc _S_: hę _G_.

* * * * *

Page 184

et non certae venae reperiuntur. hae quoque sunt egregia
suavitate. item sabulone masculo harenaque carbunculo
certiores et stabiliores sunt copiae, eaeque sunt bono
sapore. rubro saxo et copiosae et bonae, si non per
intervenia dila|bantur et liquescant. sub radicibus autem 5 (10)
montium et in saxis silicibus uberiores et affluentiores,
eaeque frigidiores sunt et salubriores. campestribus autem
fontibus salsae graves tepidae, non suaves nisi quae ex
montibus sub terra submanantes erumpunt in medios
campos ibique arboram umbris | contectae praestant montanorum 10 (15)
3 fontium suavitatem. signa autem quibus terrarum
generibus supra scriptum est ea invenientur nascentia,
tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo, hedera
aliaque quae eiusmodi sunt, quae non possunt nasci per
se sine umore. solent autem eadem in lacunis | nata esse 15 (20)
quae sidentes praeter reliquum agrum excipiunt ex imbribus
et agris per hiemem propterque capacitatem diutius conservant
umorem. quibus non est credendum, sed quibus
regionibus et terris, non lacunis, ea signa nascuntur non
4 sata sed naturaliter per se procreata, ibi est quaerenda. | in 20 (25)
quibus si eae significabuntur inventiones, sic erunt experiundae.
fodiatur quoquoversus locus latus ne minus
pedes | ＜tres, altus pedes＞ quinque, in eoque conlocetur =187=
circiter solis occasum scaphium aereum aut plumbeum aut
pelvis. ex his quod erit paratum, id intrinsecus oleo 25
unguatur ponaturque inversum, et summa fossura operiatur

1 non certae (incertae _Fav._): non (n̄ _S_) incerte (_H_, -tę _SG_)
_x_. | repperiuntur _HG_ (_L_, reper. _Sl_), _ut 194, 22. 213, 17_
repperitur _HSG_ (_L, non l_) _et 204, 1_ repperientur _HEG_ (_L, non
l_). | hae _H_, heę _S_: hęc _G_.

2 harenaque carbunculo (_sic_) _x_ (_restituit Detlefsen_).

3 et stabiliores _G_: _om. HS_. | aeque _H_, eęque _G_: hęque _S_.

8 suaves _GS_: -vis _H_.

9 medios campos ibique _G_: medio campo | sibique _H_, medio
campo . sibique _S_.

12 ea _om. S_. | invenient _ante corr. G_.

16 sedentes _x_ (_cf. p. 38, 23. 18 etc._).

21 eae _HS_: hę _G_.

23 tres altus pedes (_Fav._): _om. x_ (_ubi_ ne minus pedes quinque
_HG_, ne minus quinque pedes _S_).

24 scaphium _HS_: scapiū _G_.

25 id _S_: idque _HG_.

26 unguatur _S_: ungatur _HG_.

* * * * *

Page 185

harundinibus aut fronde, | supra terra obruatur, tum postero (5)
die aperiatur, et si in vase stillae sudoresque erunt, is
5 locus habebit aquam. item si vas ex creta factum non
coctum in ea fossione eadem ratione opertum positum
fuerit, si is locus aquam habuerit, cum apertum fuerit, 5
vas umidum erit et iam dissolvetur | ab umore. vellusque (10)
lanae si conlocatum erit in ea fossura, insequenti autem
die de eo aqua expressa erit, significabit eum locum habere
copiam. non minus si lucerna concinnata oleique plena
et accensa in eo loco operta fuerit conlocata et postero 10
die non erit exusta, sed habuerit reliquias olei | et enlychnii (15)
ipsaque umida invenietur, indicabit eum locum
habere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit umores.
item in eo loco ignis factus si fuerit et percalefacta terra
et adusta vaporem nebulosum ex se suscitaverit, is locus 15
6 habebit aquam. cum haec ita erunt pertemptata et quae
supra | scripta sunt signa inventa, tum deprimendus est (20)
puteus in eo loco et si erit caput aquae inventum, plures
circa sunt fodiendi et per specus in unum locum omnes
conducendi. 20

Haec autem maxime in montibus et regionibus septentrionalibus
sunt quaerenda, eo quod in his et suaviora et
| salubriora et copiosiora inveniuntur. aversi enim sunt (25)
solis cursui, et in his locis primum crebrae sunt arbores
et silvosae ipsique montes suas habent umbras obstantes 25
et radii solis non directi perveniunt ad terram nec possunt
7 umores | exurere. intervallaque montium maxime recipiunt =188=
imbres et propter silvarum crebritatem nives ab umbris
arborum et montium ibi diutius conservantur, deinde
liquatae per terrae venas percolantur et ita perveniunt 30

1 sup[e]ra terrā _S^{c}_.

2 vaso _x_. | sudores _GS_: -ris _H_.

3 vas _S_: vasum _HG_.

5 cum apertum fuerit _om. S_ (_itaque del. G^{c}_).

6 erit & iā _S_ (_ut L_): erit &iam (etiā _G_) _HG_. | ab _om. S_.

7 autem _om. S_.

8 eo loc[v/o]m _H^{c}_.

11 inlychni _HS_, ≣lychni _G^{c}_.

13 ducit _HG_: trahit _S_ (_Fav._).

14 percalefacta _S(G^{c})_: percalfacta (_sic hoc uno loco_) _HG_.

19 ꝑ specuus _S_: perspicuus _H_, ꝑ psicuus (_sic_) _G_.

* * * * *

Page 186

ad infimas montium ra|dices, ex quibus profluentes fontium (5)
erumpunt ructus. campestribus autem locis contrario non
possunt habere copias. nam quaecumque sunt non possunt
habere salubritatem, quod solis vehemens impetus propter
nullam obstantiam umbrarum eripit exhauriendo fervens 5
ex planitie camporum | umorem, et si quae sunt aquae (10)
apparentes, ex his quod est levissimum tenuissimumque et
subtili salubritate aer avocans dissipat in impetum caeli
quaeque gravissimae duraeque et insuaves sunt partes,
II eae in fontibus compestribus relinquuntur. itaque quae 10
ex imbribus aqua colligitur salubriores | habet virtutes, (15)
quod eligitur ex omnibus fontibus levissimis subtilibusque
tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem percolata tempestatibus
liquescendo pervenit ad terram. etiamque non
crebriter in campis confluunt imbres sed in montibus aut 15
ad ipsos montes, ideo quod umores ex terra matu|tino (20)
solis ortu moti cum sunt egressi, in quamcumque partem
caeli sunt proclinati, trudunt aera, deinde cum sunt moti
propter vacuitatem loci post se recipiunt aeris ruentis
2 undas. aer autem qui ruit trudens quocumque umorem 20
per vim spiritus impetus et undas crescentes facit ventorum.
a ventis | autem quocumque feruntur umores conglobati (25)
ex fontibus | et fluminibus et paludibus et pelago cum =189=
tepore solis colliguntur et exhauriuntur et ita tolluntur
in altitudinem nubes, deinde tum aeris unda nitentes, cum 25
perventum ad montes, ab eorum offensa et procellis propter
plenitatem et gravita|tem liquescendo disparguntur et ita (5)
diffunduntur in terras.

2 ructus _EG_: fructus _H_ (ī aꝉ fructus _G^{c}_), fluctus _S_ (_ut v_).

8 aerauocans _H_: aera vocans _EGS_. | impetum (-ū _G_) _HEG_: -tu
_S(G^{c})_.

9 quę(æ _S^{c}_)que _EG(S^{c})_: quaque _HS_. | durę (_om._ que) _S_.

12 quod _HEG_: eo quod _S_. | elegitur _G_. | fontibus _EGS_: frontibus
_H_.

13 per aeris _EGS_: per[a/ ̣]eris _H^{c}_.

19 ruentes _x_.

22 feruntur _H^{c}SE^{c}G^{c}_: feruuntur _H_, ferentur _EG_.

23 & fl. _S_: ex fl. _HEG_.

24 tæpore _E_: tempore _HG_, tēpore _S_. | colligunt … exhauriunt
(exauriunt _H_) … tollunt _x_.

25 tum: cum (cū) _x_.

27 disparguntur _ante ras. E_: dispargunt _HSE^{c}G_ (dispergunt
_G^{c}_).

28 diffunditur _x_.

* * * * *

Page 187

3 Vaporem autem et nebulas et umores ex terra nasci
haec videtur efficere ratio, quod ea habet in se et calores
fervidos et spiritus inmanes refrigerationesque et aquarum
magnam multitudinem. ex eo cum refrigeratum nocte sol
| oriens impetu tangit orbem terrae et ventorum flatus 5 (10)
oriuntur per tenebras, ab umidis locis egrediuntur in altitudinem
nubes. aer autem quod a sole percalefactus conversationibus
4 tollit ex terra umores, licet ex balineis
exemplum capere. nullos enim camarae quae sunt caldariorum
supra se possunt | habere fontes, sed caelum quod 10 (15)
est ibi ex praefurniis ab ignis vapore percalefactum corripit
ex pavimentis aquam et aufert secum in camararum
curvaturas et sustinet, ideo quod semper vapor calidus in
altitudinem se trudit. et primo non remittit propter
brevitatem, simul autem plus umoris habet | congestum, 15 (20)
non potest sustinere propter gravitatem, sed stillat supra
lavantium capita. item eadem ratione caelestis aer cum
ab sole percipit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit
umores et congregat ad nubes. ita enim terra fervore
| tacta eicit umores, ut etiam corpus hominis ex calore =190=
5 emittit sudores. indices autem sunt eius rei venti, ex 21
quibus qui a frigidissimis partibus veniunt procreati septentrio
et aquilo extenuatos siccitatibus in aere flatus spirant,
auster | vero et reliqui qui a solis cursu impetum faciunt, (5)
sunt umidissimi et semper adportant imbres, quod percalefacti 25
ab regionibus fervidis adveniunt et omnibus terris

2 & (cal.) _HS(G^{c})_: _om. EG_.

6 oriundus (_sic_) _E_ (_solus_).

7 nubes _HS_: -bis _EG_. | percalefactus _ES^{c}_ (-fectus _S_):
percalcefactus (ꝑ calce‿factus _G_) _HG_. | conversationibus
(_cf. p. 219, 27_): cum(cū)rationibus (= c̅u̅sationib.) _x_.

8 balineis (_sic_) _x_ (balneis _G^{c}_).

9 nullae (-ę _EGS_) _x_. | camerae (-rę _S_, -re _E_) _x_.

11 ibi: ubi _x_. | ꝑ calce factū (_ut supra_) _ante corr._ (-le‿f.) _G_.

12 camararum _HEG_: camerarum _S_.

17 item _S_: idem _HEG_.

18 a sole _S_. | percipit _ES(G^{c})_: percepit _HG_.

20 ut _om. S_.

21 emittit _S(G^{c})_: emit ut _HEG_.

23 &(et _G_)tenuatos _x_. | spirant _HS(G^{c})_: spirans _EG_.

25 ad(p _S_)portant _EGS_: adportent _H_.

26 et: ex _x_.

* * * * *

Page 188

lambentes eripiunt umores et ita eos profundunt ad septentrionales
regiones.

6 | Haec autem sic fieri testimonio possunt esse capita (10)
fluminum, quae orbe terrarum chorographiis picta itemque
scripta plurima maximaque inveniuntur egressa ab septentrione. 5
primumque in India Ganges et Indus ab Caucaso
monte oriuntur, Syria Tigris et Euphrates, Asiae item
Ponto Bory|sthenes Hypanis Tanais, Colchis Phasis, Gallia (15)
Rhodanus, Celtica Rhenus, citra Alpes Timavus et Padus,
Italia Tiberis, Maurusia quam nostri Mauretaniam appellant 10
ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex septentrionali regione
progreditur per occidentem ad lacum Eptagonum et mutato
nomine dici|tur Agger, deinde ex lacu Eptabolo sub montes (20)
desertos sub|terfluens per meridiana loca manat et influit =191=
in paludem quae appellatur circumcingit Meroen, 15
quod est Aethiopum meridianorum regnum, ab hisque paludibus
se circumagens per flumina Astasobam et Astoboam
et alia plura pervenit | per montes ad cataractam ab eoque (5)
se praecipitans per septentrionem pervenit inter Elephantida
et Syenen Thebaicosque in Aegyptum campos et ibi 20
7 Nilus appellatur. ex Mauretania autem caput Nili profluere
ex eo maxime cognoscitur quod ex altera parte

1 labentes _x_.

5 ad septentrionem (-ē) _x_.

6 ab (cauc.) _HEG_: a _S_.

7 asiae _sic_ (asiæ _E_, asię _S_, ası[a/ẹ] = asiae _G^{c}_) _x_. |
item _S(G^{c})_: idem _HEG_.

8 colchys _EG_: conchis _H_, ch[ⱶ/o]nchis _S_ (ꝉ c̄ _supra G^{c} i. e._
vel conchys).

9 alpes _ES_: alpis _HG_. | timauos _x_.

10 maurusia _HS_: maurussia _E_, marusṣia _G^{c}_. | mauretaniam _HEG_:
mauritaniam _S_.

11 atlante _HS_: anthlante _EG_. | dryis (drys _E_) _x_. | 12 eptagonum
_et_ (13) eptabolo (_sic._) _x_ (eptalobo _L_).

13 agger (_sic codd. omnes nisi quod in fine versus omiserat G, suppl.
G^{c}_) = ger, niger, nigris (_Plin. cf. H. Kiepert, Alte Geogr. 224_).

15 appellatur circumcingit _HG_ (_post_ app. _punctum add. H^{c}SE_, ⁜
_supra punctum add. E^{c}, album reliquit S_). Coloe _suppl. Iocundus_.

17 hastansobam (-ā _S_) _HS_, astansoban _EG_. | adstoboam _x_ (_sed_
aḍ̇stoboam _G^{c}_).

19 septentrionalem(ē) _x_ (_cf. p. 144, 27. 25, 1_).

20 suenen _x_. | ęgypti _S_.

21 mauritania _S_.

22 ex _om. S_.

* * * * *

Page 189

montis Atlantis ＜sunt＞ alia capita item | profluentia ad (10)
occidentem in Oceanum, ibique nascuntur ichneumones crocodili
aliae similes bestiarum pisciumque naturae praeter
hippopotamos.

8 Ergo cum omnia flumina ＜amplis＞ magnitudinibus in 5
orbis terrarum descriptionibus a septentrione videantur profluere
Afri|que campi, qui sunt in meridianis partibus subiecti (15)
solis cursui, latentes penitus habeant umores nec
fontes crebros amnesque raros, relinquitur uti multo meliora
inveniantur capita fontium quae ad septentrionem 10
aut aquilonem spectant, nisi si inciderint in sulphurosum
locum aut aluminosum seu | bituminosum. tunc enim permutantur =192=
et aut calidae aquae aut frigidae odore malo
9 et sapore profundunt fontes. neque enim calidae aquae
est ulla proprietas, sed frigida aqua cum incidit percurrens 15
in ardentem locum effervescit et percale|facta egreditur (5)
per venas extra terram. ideo diutius non potest permanere,
sed brevi spatio fit frigida. namque si naturaliter
esset calida, non refrigeraretur calor eius. sapor autem
et odor et color eius non restituitur, quod intinctus et 20
commixtus est propter naturae raritatem.

III | Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus (10)
profluit aqua sapore optimo, quae in potione ita est suavis
uti nec fontalis ab Camenis nec Marcia saliens desideretur.
haec autem ab natura perficiuntur his rationibus. 25
cum in imo per alumen aut bitumen seu sulphur ignis
excitatur, | ardore percandefacit terram quae est supra, a (15)

11 atlantis _HS(G^{c})_: antlantis _EG_. | sunt _om. x_.

2 occidentem oceanum _x_. | crocodili (-doli _ante corr._) _H_, -dilli
_EG_, -drilli _S_.

4 hippopotamos _HS_: hippotamos _E_, inpropotamos _G_.

5 flumina magnitudinibus (-nib;) _sic x_ (_inserendum_ amplis).

6 a septentrionē _H_ (_non EGS_).

8 habent _x_.

9 amnesque _HS(G^{c})_: amnosque _EG_.

12 aluminatosum _E et ante corr. GH_ (_non S_).

13 et _om. x_.

14 pro(ꝓ _G_)fundunt _HG_, per(ꝑ)fundunt _S_, produnt _E_.

18 sed _HS(G^{c})_: sub _EG_.

19 calor eius _EGS_: calcoleius _H_.

20 color _E_: calor _HSG_.

22 etiam _om. S_.

23 est suavis _H_: suavis est _EGS_.

24 abcamenis _HEG_: de camenis _S_.

27 supra se autem _HEG_, supra . se autem _S(G^{c})_.

* * * * *

Page 190

se autem fervidum emittit in superiora loca vaporem, et
ita si qui in is locis quae sunt supra, fontes dulcis aquae
nascuntur, offensi eo vapore effervescunt inter venas et
2 ita profluunt incorrupto sapore. sunt etiam odore et
sapore non bono frigidi fontes, | qui ab inferioribus locis 5 (20)
penitus orti per loca ardentia transeunt et ab eo per
longum spatium terrae percurrentes refrigerati perveniunt
supra terram sapore odore coloreque corrupto, uti in
Tiburtina via flumen Albula et in Ardeatino fontes frigidi
eodem odore qui sulphurati dicuntur et reliquis | locis 10 (25)
similibus. hi autem cum sunt frigidi, ideo videntur aspectu
fervere quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt,
umore et igni inter se congruentibus, offensa vehementi
fragore validos recipiunt in se spiritus, et ita
in|flati vi venti coacti bullientes crebre per fontes =193=
egrediuntur. ex his autem qui non sunt aperti sed ab saxis 16
continentur, per angustas venas vehementia spiritus extruduntur
3 ad summos grumorum tumulos. itaque qui
putant ea se altitu|dine qua sunt grumi capita fontium (5)
fossa habere, cum aperiunt fossuras latius decipiuntur. 20
namque uti aeneum vas non in summis labris plenum
sed aquae mensurae suae capacitatis habens e tribus duas
partes operculumque in eo conlocatum, cum ignis vehementi
fervore tangatur percale|fieri cogit aquam, ea autem (10)
propter naturalem raritatem in se recipiens fervoris validam 25
inflationem non modo implet vas sed spiritibus extollens
operculum et crescens abundat, sublato autem
operculo emissis inflationibus in aere patenti rursus ad
suum locum residit, ad eundem modum ea capita | fontium (15)
cum sunt angustiis compressa, ruunt in summo spiritus 30
aquae bullitus, simul autem sunt latius aperti, exanimati

2 his _x_. | quae: qui _x_.

8 supra _HS_: super _EG_.

11 Hii _H_.

13 offensa _HEG_: -si _S_.

14 et: ut _x_.

15 crebrae (_H_, crebrę _EGS_) _x_.

16 ab: aut _x_.

18 qui putant ea (_Oehmichen_) se: quutant se _HG_ (qui tanta se
_SG^{c}_, qui putant se _L_).

20 fosse (_H_, -sę _GS_) _x_.

22 e _om. x_.

23 opertumque _x_.

29 resedit _x_.

30 cōpressa ruunt _G_: conpraesserunt _H_, cōpresserunt _S_.

* * * * *

Page 191

per raritates liquidae potestatis residunt et restituuntur
in libramenti proprietatem.

4 Omnis autem aqua calida ideo quidem est medicamen|tosa (20)
quod in pravis rebus percocta aliam virtutem recipit
ad usum. namque sulphurosi fontes nervorum labores 5
reficiunt percalefaciendo exurendoque caloribus e corporibus
umores vitiosos. aluminosi autem, cum dissoluta membra
corporum paralysi aut tali qua vi morbi receperunt, fovendo
| per patentes venas refrigerationem contraria caloris vi (25)
reficiunt, et hoc continenter restituunt antiquam membro|rum 10
conversationem. bituminosi autem interioris corporis =194=
5 vitia potionibus purgando solent mederi. est autem
aquae frigidae genus nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis,
aliisque locis similibus, quae potionibus depurgat per
alvumque trans|eundo etiam strumarum minuit tumores. 15 (5)
ubi vero auram argentum ferrum aes plumbum reliquaeque
res earum similes fodiuntur, fontes inveniuntur copiosi,
sed hi maxime sunt vitiosi. habent enim, uti aquae calidae
sulphur alumen bitumen eademque per potiones
cum in corpus iniit et per | venas permanando nervos 20 (10)
attingit et artus, eos durat inflando. igitur nervi inflatione
turgentes e longitudine contrahuntur et ita aut
nervicos aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex
durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas
6 habent venarum raritates. aquae autem species est, | quae 25 (15)
cum habeat non satis perluciditatis, ex ipsa uti flos natat

2 proprietate _x_.

3 quidem: quod _x_.

4 pravis (_sic_) _x_ (ἀτόποιϲ _Gal._).

8 aut aliqua _x_ (aut tali aliqua _Detlefsen coll. Plin. 31, 59_ simili
modo).

9 refrigeratione _x_. | calores ui _G_, calore sui _HSE_.

10 recipiunt _S_. | restituuntur (-t᷑) in ant. _x_.

11 curationem _x_ (_i. e._ c̅u̅sationem _cf. p. 189, 12_).

13 _cf. de_ (_aquis_) Albensibus _et_ Vestinis Pinnensibus _Rhet. ad
Her. II, 28_.

18 uti aquae: vitia aquae _x_.

19 _sine albo x, scil._ bitumen . eaedemque (Eędemque _S_) _HS_,
bitumen. | Ea denique _G_ (Eæ demque _G^{c}_), bitumen . hædenique _E.
cf. Hipp. I, 534 Lips., Oribas. I, 330 Par._

20 iniit _HSEG_, _sed_ init _E^{c}_.

22 turgentes e _EG_: turgente se _HS_.

24 & (et _EG_)spissionibus (_sic_) _x_. | 26 perlucidas _x_ (_corr.
Ussing_). | ex: & _x_.

* * * * *

Page 192

in summo, colore similis vitri purpurei. haec maxime
consideratur Athenis. ibi enim ex eiusmodi locis et fontibus
in asty et ad portum Piraeeum ductae sunt salientes,
e quibus bibit nemo propter eam causam sed lavationibus
et reliquis | rebus utuntur, bibunt autem ex puteis et ita 5 (20)
vitant earum vitia. Troezeni non potest id vitari, quod
omnino aliud genus aquae non reperitur nisi quod Cibdeli
habent, itaque in ea civitate aut omnes aut maxima
parte sunt pedibus vitiosi. Cilicia vero civitate Tarso
flumen est nomine Cyd|nos, in quo podagrici crura macerantes 10 (25)
levantur dolore.

7 | Sunt autem et alia multa genera quae habent suas =195=
proprietates, ut in Sicilia flumen est Himeras, quod a
fonte cum est progressum dividitur in duas partes. quae
pars profluit contra Etruriam, quod per terrae dulcem 15
sucum per|currit, est infinita dulcedine, quae altera pars (5)
per eam terram currit unde sal foditur, salsum habet
saporem. item Paraetonio et quod est iter ad Ammonem
et Casio ad Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt
salsi ut habeant insuper se salem congelatum. sunt autem 20
et aliis pluribus | locis et fontes et flumina et lacus, qui (10)
per salifodinas percurrentes necessario salsi perficiuntur.
8 alii autem per pingues terrae venas profluentes uncti oleo
fontes erumpunt, uti Solis, quod oppidum est Ciliciae,
flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lavantes ab 25
ipsa aqua unguntur. simi|liter Aethiopia lacus est qui (15)
unctos homines efficit qui in eo nataverint, et India qui

2 considerantur _x_ (-ratur _G^{c}_, _non S_).

3 inasty(i _E_) _x_. | piraeum (-ū _G_) _HG_, pireū _S(G^{c})_,
pureum _E_. | ducti _x_.

4 eam: hanc _S_.

6 eorum _x_. | quod: quia _S_.

7 cibdeli _HSE_: cibi | deli _G_.

8 habeant _x_.

9 civitas tharso (_HG_, thirso _E_, tarso _S_) _x_ (civitate _Joc._,
_cf. p. 195, 13_).

16 quae (aū _add. S_) altera parte _x_.

18 paret(& _H_, e | c _S_)onio _x_. | ammonem (-ē) (_sic_) _x_.

19 casio _EG_: cassio _HS_.

21 flumina lacus (_om._ et) _x_.

26 unguntur _HEG_: unguuntur _S_. | aethiopiae (_HE_, -ę _S_, -e _G_)
_x_.

27 nataverit _H_ (-rint _GS_). | india _HEG_: in india _S_. | qui _HS_:
quę _EG_.

* * * * *

Page 193

sereno caelo emittit olei magnam multitudinem, item
Carthagini fons in quo natat insuper oleum, odore uti
scobis citrea, quo oleo etiam pecora solent ungui. Zacyntho
et circa Dyrrachium et Apolloniam fontes | sunt (20)
qui picis magnam multitudinem cum aqua evomunt. 5
Babylone lacus amplissima magnitudine qui λιμνη αϲφαλτιτιϲ
appellatur, habet supra natans liquidum bitumen,
quo bitu|mine et latere testaceo structum murum Samiramis =196=
circumdedit Babyloni. item Iope in Syria Arabiaque
Nomadum lacus sunt inmani magnitudine qui 10
emittunt bituminis maximas moles, quas diripiunt qui
9 habitant circa. id autem non | est mirandum. nam (5)
crebrae sunt ibi lapidicinae bituminis duri. cum ergo
per bituminosam terram vis erumpit aquae, secum extrahit,
et cum sit egressa extra terram secernitur et ita 15
reicit ab se bitumen. etiamque est in Cappadocia in
itinere quod est inter Mazaca et Tyana lacus amplus, in
quem | lacum pars sive harundinis sive alii generis si (10)
demissa fuerit et postero die exempta, ea pars quae fuerit
exempta invenietur lapidea, quae autem pars extra aquam 20
10 manserit permanet in sua proprietate. ad eundem modum
Hierapoli Phrygiae effervet aquae calidae multitudo, e
qua circum hor|tos et vineas fossis ductis inmittitur, haec (15)
autem efficitur post annum crusta lapidea. itaque quotannis
dextra ac sinistra margines ex terra faciundo inducunt 25
eam et efficiunt his crustis in agris saepta. hoc autem
ita videtur naturaliter fieri, quod in is locis et ea terra

2 fons in quo _HEG_: fons ē in quo _S_. | uti scobe citreo _x_ (s.
citrea = cedrea _Mir. Arist. 113_: κέδροϲ _lat._ citrus).

3 ungui _S_: ungeri _H_, ungueri _EG_ (_cf. Theod. Prisc. ind. p.
547_). | zachinto _x_.

4 dirrachium _x_.

5 aquae vomunt _H_ (_non EGS_).

6 babilone _x_. | limnea spartacis _x_.

8 quo _SE^{c}G^{c}_: quod _HEG_. | sameram(n _S_)is _x_.

9 baby(i _HE_)lonē (-em _E_) _x_. | tope _x_.

10 Nomadum: numidarum _x_.

16 a se _S_. | capodocia _EG_.

17 & tuana (et^{.t}ụana _G_) _x_. | inquā lacū (quo lacu _G^{c}_) _G_
(_non E_).

19 dimissa _x_ (demissa _G^{c}_). | postera _G_ (_non E_).

22 e qua: equibus _x_.

24 ita q. _x_.

26 his: in his _x_. | septa _x_.

27 is: his _x_.

* * * * *

Page 194

quibus nascitur, sucus | subest coaguli naturae similis, (20)
deinde cum commixta vis egreditur per fontes extra terram,
a solis et aeris calore cogitur congelari, ut etiam in
11 areis salinarum videtur. item sunt ex amaro suco terrae
fontes exeuntes vehementer amari, ut in Ponto est flumen 5
Hypanis. is a capite profluit circi|ter milia XL sapore (25)
dulcissimo, deinde cum pervenit ad locum | qui est ab =197=
ostio ad milia CLX, admiscetur ei fonticulus oppido quam
parvulus. is cum in eum influit, tunc tantam magnitudinem
fluminis facit amaram, ideo quod per id genus 10
terrae et venas unde sandaracam fodiunt ea aqua manando
perfici|tur amara. (5)

12 Haec autem dissimilibus saporibus a terrae proprietate
perficiuntur, uti etiam in fructibus videtur. si enim
radices arborum aut vitium aut reliquorum seminum non 15
ex terrae proprietatibus sucum capiendo ederent fructus,
uno genere | essent in omnibus locis et regionibus omnium (10)
sapores. sed animadvertimus insula Lesbo vinum protropum,
Maeonia catacecaumeniten, Lydia Tmoliten, Sicilia
Mamertinum, Campania Falernum, inter Terracinam et 20
Fundos Caecubum reliquisque locis pluribus innumerabili
multitudine genera vini | virtutesque procreari. quae non (15)
aliter possunt fieri nisi cum terrenus umor suis proprietatibus
saporis in radicibus infusus enutrit materiam, per
quam egrediens ad cacumen profundat proprium loci et 25
13 generis sui fructus saporem. quodsi terra generibus umorum
non esset dissimilis et dispa|rata, non tantum in Syria (20)
et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus

1 quibus (ꝉ qua _S^{c}_) is nascitur _x_.

3 calor _H_

4 salinarum (-ē) _HS_: -riis _EG_.

6 hipanis _HS(G^{c})_: inpanis _EG_. | is _om. x_. | XL … CLX (_sic_)
_x_ (_sed cf. Herod. 4, 52_).

9 tanta magnitudine _H_.

11 venas _HSG_: vena _E_ (venæ _E^{c}_). | sandaracā (-ca _EG_)
fodiuntur (-t᷑) _x_. | ea: & (et _G_) _x_.

18 insulam (-ā) lesbon _x_. | protyrum maloniam (-ā) catace (-cae _H_)
caumen. Item lidiam moliton siciliam _x_.

20 campaniam (-ā) _x_. | interracinā (inter racinā _G_) & (et _G_)
fundis cac(ę _S_)sibum (-ū) _x_.

23 proprietatis _EG_ (-tibus _HSG^{c}_).

24 sapores _x_. | infusus: sit infusus _x_.

28 iuncis: uineis _x_.

* * * * *

Page 195

essent odores neque arbores turiferae, neque piperis darent
bacas nec murrae glaebulas, nec Cyre|nis in ferulis laser =198=
nasceretur, sed in omni terra regionibus eodem genere
omnia procrearentur. has autem varietates regionibus et
locis inclinatio mundi ＜efficit＞ et solis impetus ＜qui＞ 5
propius aut longius cursum faciendo tales efficit terrae
umorisque | qualitates. nec solum in his rebus sed etiam (5)
in pecoribus et armentis. haec non ita dissimiliter efficerentur,
nisi proprietates singularum terrarum ＜umorum＞ generibus
14 ad solis potestatem temperarentur. sunt enim Boeotia 10
flumina Cephisos et Melas, Lucania Crathis, Troia Xanthus
inque agris Clazomeniorum | et Erythraeorum et Laodicensium (10)
fontes. ad ea flumina, cum pecora suis temporibus
anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus
adiguntur cotidie potum, ex eoque quamvis sint alba procreant 15
aliis locis leucophaea aliis locis pulla aliis coracino
colore. ita proprietas liquoris cum iniit | in corpus, proseminat (15)
intinctam sui cuiusque generis qualitatem. igitur
quod in campis Troianis proxime flumen armenta rufa
et pecora leucophaea nascuntur, ideo id flumen Ilienses 20
Xanthum appellavisse dicuntur.

15 Etiamque inveniuntur aquae genera mortifera, quae

2 murrae _H_, my(i _S_)rrę (-æ _E_) _EGS_. | glebulae (-ę _EGS_) _x_.

3 eodem genere _EG_: eodem genera _H_, eadem genera _S_.

5 efficit … qui _add. Mar._

6 proprius _x_ (ꝓ[i/pu]s _S_, _unde_ ꝓp[i/ri]us _sic G^{c}_ = propius
_E^{c}_). | aut _E_: ut _HSG_. | terrae (h _S_)umores . quae (quę _S_,
Quę _EG_) qualitates _x_.

7 nec: n̄(non) _S_.

8 armentis . Haec _H_, armentis hęc (hæc _E_) _EG_: armentis discernunt᷑.
Hęc _S_ (_unde rec. apud Mar. cum ed._). | similiter _x_ (_corr. ed._).

9 umorum generibus: in generibus _HS_, in regionibus _EG_ (_et in marg.
S^{c}_ ꝉ regionibus).

10 temperarentur _S(G^{c})_: perarentur _H_, pararentur _EG_ (_sed
G^{c}_ ī aꝉ temperarentur). | enim: &iā _S_. | bo&iae _H_, boetię(æ
_E_) _SEG_.

11 lucanis aeraris _x_.

12 clazomoeniorum _x_.

13 ea _om. x_.

15 adiguntur _E_, adicuntur _HG_: adiciuntur _S_. | cotidie: eo (eó
_S_) cotidie (-æ _HE_) _x_. | quamvis _E_, quā vis _S_: quavis _H_, qua
vis _G_.

16 caracino _S_.

17 init _x_.

20 flumen ilienses _EG_: flumen | nilienses _H_, flum̄ nilienses _S_.

* * * * *

Page 196

per | maleficum sucum terrae percurrentia recipiunt in se (20)
vim | venenatam, uti fuisse dicitur Terracinae fons qui =199=
vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant inprudentes vita
privabantur. quapropter antiqui eum obstruxisse dicuntur.
et Chrobsi Thracia lacus, ex quo non solum qui biberint 5
moriuntur sed | etiam qui laverint. item in Thessalia (5)
fons est profluens, ex quo fonte nec pecus ullum gustat
nec bestiarum genus ullum propius accedit, ad quem
16 fontem proxime est arbor florens purpureo colore. non
minus in Macedonia quo loci sepultus est Euripides, 10
dextra ac sinistra monumenti advenientes | duo rivi concurrunt (10)
in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores
pransitare solent propter aquae bonitatem, ad rivum autem
qui est ex altera parte monumenti nemo accedit quod
mortiferam aquam dicitur habere. item est in Arcadia 15
Nonacris nominata terrae regio, quae habet in monti|bus (15)
ex saxo stillantes frigidissimos umores. haec autem aqua
Ϲτυγοϲ υδωρ nominatur, quam neque argenteum neque
aeneum nec ferreum vas potest sustinere, sed dissilit et
dissipatur. conservare autem eam et continere nihil aliud 20
potest nisi mulina ungula, qua etiam memoratur ab Antipatro
in | provinciam ubi erat Alexander per Iollam filium (20)
17 perlata esse et ab eo ea aqua regem esse necatum. item
Alpibus in Cottii regno est aqua ex qua qui gustant
statim concidunt. agro autem Falisco via Campana in 25
campo Corneto est lucus in quo fons oritur, ibique avium

2 terrae cinae _H_, terrę cînę _E_, terręcinę _GS_.

3 _cf._ Neptunias lacunas _Rhet. ad Herenn. 4, 10, 15_ (_Thiel_).

5 chrobsithratia _HS_ (-cia) _G_, crobsithracia _E_ (gr. ἐν ＜κυ＞χρωψι
_etc._, apud cychros _Plin._).

7 fonte _om. S_ (_suppl. S^{c}_).

8 propius _EGS_: proprius _H_.

10 quo loci _S_: quodloci _H_, quo loco _EG_.

12 e quibus ad unum _EG_: _om. HS_.

13 transitare _x_.

14 quod _HG_: quia _ES_.

16 nonagris _E_, n̄ | agris _H_, n̄ agris _SG_.

17 aqua styglos hydor _GS_: aquas tyglos hydor _HE_.

21 qua: quae (quę) _x_.

22 provinc(t _S_)ia _x_.

23 perlatā _S_, perlatum _HE_ (-tū) _G_.

24 Cottii: crobi _x_ (_cf. Amm. 15, 10, 3_). | exqua _EG_: _om. HS_.

26 ibique _EG_: ubique _H_, ubi _S_.

* * * * *

Page 197

et lacertarum reliquarumque | serpentium ossa iacentia (25)
apparent.

| Item sunt nonnullae acidae venae fontium, uti Lyncesto =200=
et in Italia Velino, Campania Teano aliisque locis
pluribus, quae hanc habent virtutem uti calculos in vesicis 5
qui nascuntur in corporibus hominum potionibus discutiant.
18 fieri autem | hoc naturaliter ideo videtur quod (5)
acer et acidus sucus subest in ea terra, per quam egredientes
venae intinguntur acritudine, et ita cum in corpus
inierunt, dissipant quae ex aquarum subsidentia in corporibus 10
exconcrescentia offenderunt. quare autem discutiantur
ex acidis eae res, sic pos|sumus animadvertere. (10)
ovum in aceto si diutius positum fuerit, cortex eius mollescet
et dissolvetur. item plumbum, quod est lentissimum
et gravissimum, si in vase conlocatum fuerit et in eo 15
acetum suffusum, id autem opertum et oblitum erit, efficietur
19 uti plumbum dissolvatur, et fiet cerussa. eisdem
| rationibus aes, quod etiam solidiore est natura, similiter (15)
curatum si fuerit, dissipabitur et fiet aerugo. item margarita.
non minus saxa silicea, quae neque ferrum neque 20
ignis potest per se dissolvere, cum ab igni sunt percalefacta,
aceto sparso dissiliunt et dissolvuntur. ergo cum
has res ante oculos ita | fieri videamus, ratiocinemur isdem (20)
rationibus ex acidis propter acritudinem suci etiam
calculosos e natura rerum similiter posse curari. 25

20 Sunt autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum
est unus Paphlagoniae, ex quo eam aquam sine

3 ly(i _EG_)ncesto (_sic_) _x_ (_ut_ λυγκηιϲτω _Ecl. Flor. de mir._).

4 velino (_Plin._): uienna _x_. | theano _x_.

5 uti _HS_: ut _EG_. | vessicis _S_.

9 intinguntur _HEG_: -guuntur _S_. | in (_a. c._) _om. S_.

10 inierunt _x_ (-int _S^{c} E^{c}_).

11 &(et _G_)concre(i _ante corr. H_)scentia _x_. | offenderint _E^{c}_.

12 eae _HEG_: hę _S_.

13 mollescit _H_ (-cet _EGS_).

15 vasae _H_ (-sạ̇e _L^{c}_, -sę _El_, -se _GS^{c}_, -so _v_).

17 fiat _x_. | ceros _S_ (_ut codd. med. rec. cf. Theod. Prisc. p.
501_).

19 fiet _HS_: fiat _EG_. | margarita: _sic x_ (_sc._ dissipabitur).

20 silice | aquae _H_, silicea quę _EG_.

21 igne _S_.

23 hisdem _x_.

26 autem _om. S_.

27 eam aquam _EG_: eam _H_, _om. S_ (_ubi_ ex quo potantes sine vino f.
t.).

* * * * *

Page 198

vino potan|tes fiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia (25)
et in Alpibus natione Medullorum est genus aquae quam
21 qui bibunt efficiuntur turgidis gutturibus. Arcadia vero
civitas est non ignota Clitor, in cuius agris est spelunca
profluens | aqua e qua qui biberint fiunt abstemii. ad =201=
eum autem fontem epigramma est in lapide inscriptum 6
hac sententia versibus graecis, eam non esse idoneam ad
lavandum sed etiam inimicam vitibus, quod apud eum
fontem Melampus sacrifi|ciis purgavisset rabiem Proeti (5)
filiarum restituissetque earum virginum mentes in pristinam 10
sanitatem. epigramma autem est id quod est subscriptum

ἀγρότα, ϲὺν ποίμναιϲ τὸ μεϲημβρινὸν ἤν ϲε βαρύνῃ
δίψοϲ ἀν’ ἐϲχατιὰϲ Κλείτοροϲ ἐρχόμενον,
| τῆϲ μὲν ἀπὸ κρήνηϲ ἀρύϲαι πόμα καὶ παρὰ νύμφαιϲ 15 (10)
ὑδριάϲιν ϲτῆϲον πᾶν τὸ ϲὸν αἰπόλιον·

2 natione] medullorum--(_p. 208, 25_) rationibus [bellissime … _om. S
(in medio fol. 118^{b}), quae extant in H folio 117^{a} (post init.)
usque ad finem folii 121^{a} (i. e. in 4½ foliis H, quae faciunt versus
196 ed. pr. meae)_.

4 clitori _x_.

5 aquae . quaqui _E_, aquę . quo qui _G_, aquae qui _H_.

7 haec sententiae (hęc sententię _G_) _x_.

13 _Epigrammata quae sequuntur eadem graece extant in Eclogis
Florentinis (de mirabilibus) quae sub ficto Sotionis nomine (ex cod.
Laur. LVI, 1) olim edidit H. Stephanus (cf. V. Rose, Anecdota I, 9 sqq.
et ed. prioris praef. p. VII). ea hic plane omisit E. affero autem
quae exhibent HG, litteris quidem scripta semigraecis vel potius ex
graecis litteris latinisque mixta. graecas litteras melius conservavit
H, qui et inter α et λ clare distinguit, G autem multo saepius peccavit
confusis Η et Ν, Α (quod scribitur Λ nec distinguitur α λ) et Δ et
semper fere pro π positis τι vel ιτ. pro η et ε semper fere scribitur
_e_. cum H proxime faciunt P et L.--singulas litteras quibus discedit G
ab H adscripsi supra singulas lectionum codicis H._ | ΑΓΡaτa _H_ (_et
om._ a _fin._) _G_. | [Ν/Η]ΝeeΒaΡΥΗΝ.

14 διψοϲ: ΛΙΥΟϹ _G_. | Κ[Λ/a]ιτΟΡΟϹ.

15 τηϲ: τaϲ _HG_. | απο: aτιο _G_. | ΚΡΗΝΗΚaΡΥϹaι _HG_. | ΚaΠaΡa _G_.

16 υδριαϲιν: Υ[a/Δ]ΡeaϹιΝ _H_. | ϲτηϲον: ϹτΠ|ΝϹΟΝ _G_. | παν: τιaΝ _G_.
| aιΠΟΟΛιΟΝ _H_ (_ubi_ Λ _ex_ Α _rasura factum est_. aιΝΟ ΟΜΟΝ _G_). |
αιπολιον ταμεθηϲ _lc(f), qui omittunt verba v. 12-13_ αλλα--εον(τα),
_quae tamen leguntur (ex H) etiam in P(v) et L._

* * * * *

Page 199

ἀλλὰ ϲὺ μήτ’ ἐπὶ λουτρὰ βάλῃϲ χροί, μή ϲε καὶ αὔρη
πη＜μή＞νῃ ＜τερπνῆϲ＞ ἐντὸϲ ἐόντα μέθηϲ·
φεῦγε δ’ ἐμὴν πηγὴν μιϲάμπελον, ἔνθα Μελάμπουϲ
| λυϲάμενοϲ λύϲϲηϲ Προιτίδαϲ ἀργαλέηϲ, (15)
| πάντα καθαρμὸν ἔκοψεν ἀπόκρυφον ＜εὖτ ἄρ’ ἀπ’ Ἄργουϲ =202=
οὔρεα τρηχείηϲ ἤλυθεν Ἀρκαδίηϲ＞. 6

22 item est in insula Cia fons e quo qui inprudentes biberint
fiunt insipientes, et ibi est epigramma insculptum ea senten|tia, (5)
iucundam eam esse potionem fontis eius, sed qui
biberit saxeos habiturum sensus. sunt autem versus hi 10

ἡδεῖα ψυχροῦ πόματοϲ λιβὰϲ ἣν ἀναβαίνει
＜πηγή, ἀλλὰ νόῳ＞ πέτροϲ ὁ τῆϲδε πιών.

23 Susis autem in qua civitate est regnum Persarum, fonticu|lus (10)
est ex quo qui biberint amittunt dentes. item in
eo est scriptum epigramma quo significant hanc sententiam, 15
egregiam esse aquam ad lavandum, sed ea si bibatur
excutere e radicibus dentes. et huius epigrammatos
sunt versus graece

1 Ν[Λ/a]Μ[Λ/a]ϹιΜΗτe[Ν/Π]ιaΟΥτΡaΒaτιτeΧΡaΜΗϹΗΚaιΔΥΡΗ.

2 πημηνη--εμην _om. G_. | ΠΗΝΗϹΝτΥϹ _H(PL)_ _i. e._ πη＜μη＞νη ＜τερπνηϲ＞
εντοϲ.

3 δ’ εμην: ΔeΓΗ _H_. | πηγην: ιτΗΓΗΝ _G_. | ΜeιϹaΜ[ιτ/Π]e[a/Λ]ΟΝ. |
μελαμπουϲ: ΜeaΛμΙ|τΟΥϹ _G_.

4 λυϲαμενοϲ λυϲϲηϲ: aΥϹaΜeΝΟ | ϹaΥϹeΗϹ _H_, aΜeΝΟ Ϲaτ ϹeΝϹ _G_
(λουϲάμενοϲ _Laur._). | [ιτ/Π]ΡΟιΤΙaaϹaΡΤeΜeιaϹ.

5 παντα: ιτaΝτa _G_. | Κ[a/Λ]ΘaΡΜΟΝϹΚΟΨeΝe[τι/Π]aΧΡΥΨΟΝ (_hoc verbo
finitur epigr. in HG, reliqua ex Ecl. Flor.--ubi sic_ α γὰρ …
ἤλυθον--_addiderunt edd._).

7 chia _HEG_ (cea _Plin._). | equo _H_: exquo _EG_.

9 iucundā eam _H_: iocundum (-dū _G_) eam (eā _G_) _EG_.

10 sensus _E_: sensos _HG_. | hii _H_.

11-12: Ηae[a/Λ]ΠΟΨΥΧΡΟΥΠΟΜΛ[ΤΟςaΒτaϹaaΝ^{(_om.
G_)}ΙΝϹιΝeΝ/ΤΟϹaιΒaϹaaΝaΒaιΝϹΙΠeΠ] | ΡΟϹΟΤ[Ν/Η]ΝaeΠιωΝ (πηγη αλλα νοω
_om. HG_.) ἀναβάλλει _praebet cod. Laur. pro_ αναβαινει _Vitr._ (ἢν
ἀναβάλλῃ _Joc._, ἣν ἀνίηϲι _Steph._).

13 susis _EG_: suesis _H(LP)_.

15 quo: quod _x_. | significant _HG_, -cat _E_.

* * * * *

Page 200

| ὕδατα κρανάεντα βλέπειϲ, ξένε, τῶν ἄπο χερϲὶν (15)
λουτρὰ μὲν ἀνθρώποι＜ϲ ἀβλαβῆ ἔϲτιν ἔχειν·＞
ἢν δὲ βάλῃϲ κοίληϲ ποτὶ νηδύοϲ ἀγλαὸν ὕδωρ
＜ἄκρα μόνον δολιχοῦ χείλεοϲ ἁψάμενοϲ,＞
αὐτῆμαρ πριϲτῆρεϲ ἐ＜πὶ χθονὶ δαιτὸϲ ὀδόντεϲ＞ 5
| πίπτουϲιν, γενύων ὀρφανὰ θέντεϲ ἕδη. (20)

24 Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates quae
procreant qui ibi nascuntur egregiis vocibus ad cantandum,
| uti Tarso Magnesiae aliis eiusmodi regionibus. =203=
etiamque Zama est civitas Afrorum cuius moenia rex Iuba 10
duplici muro saepsit ibique regiam domum sibi constituit.
ab ea milia passuum XX est oppidum Ismuc, cuius
agrorum | regiones incredibili finitae sunt terminatione. (5)
cum esset enim Africa parens et nutrix ferarum bestiarum
maxime serpentium, in eius agris oppidi nulla nascitur 15
et si quando adlata ibi ponatur statim moritur, neque id
solum, sed etiam terra ex his locis si alio translata fuerit,
et ibi. id genus terrae | etiam Balearibus dicitur esse. (10)
sed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam
25 ego sic accepi. Gaius Iulius Masinissae filius, cuius erant 20
totius oppidi agrorum possessiones, cum patre Caesari
militavit. is hospitio meo est usus. ita cotidiano convictu
necesse fuerat de philologia disputare. | interim cum (15)

1 Υ[Μ/aΛ]τα ΚΡaΝaeΝΤa Βae[τι/Π]eιϹ ξeΝϹΤωΝ a[τι/ΠΟ]ΧeΡϹιΝ _sic HG_ (ὕδ.
ταῦτα βλέπειϲ φοβερά _Laur. et sic Joc._)

2 [a/Λ]ΟΥτΡa ΜeΝ aΝΤΡΟΠΟιΗΝaeΜΒ[Ν/Η]ΟΚΟ |
ιΛΟΥΒΟΤaΝ[Νa/ΗΛ]eΟϹa[τΟΜ/τΜΟ]ΝΥΔωΡ (αβλαβη εϲτιν εχειν _om. HG_).

4 _om. HG_.

5 aΥΤ[Ν/Η]ΜeΡΠΡιϹ | Τ[Ν/Η]ΡeϹeΠeιΠΤΟΥϹιΝΤeΝΥωΝΟΡΦaΝΛ[e/Θ]eΝΤeϹeaΝ (πι
χθονι δαιτοϲ οδοντεϲ _om. HG_).

9 uti tharso _HG_: ut intharso _E_.

11 sepsit _x_.

12 passus .xx. (_sic_) _x_.

13 regiones _H_: -nis _EG_. | finiti _x_.

17 fuerit | & ibi id _H_, fuerit . & ibi id _EG_.

20 gaius . iulius masinissae (_sine punctis EG_) _x i. e._ Masinthae
(_qui Caesaris_ stipendiarius _ab a. 693_) filius. _is ab a. circiter
714, natus sc. annos XX, illo hospitio potuerit usus esse_ (_Suet.
Caes. 71, cf. 18_).

21 patres (_H et a. c. G_, patre _EG^{c}_) cae(e _G_)sare _x_.

* * * * *

Page 201

esset inter nos de aquae potestate et eius virtutibus sermo,
exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes ut qui ibi procrearentur
voces ad cantandum egregias haberent, ideoque
semper transmarinos catulastros emere formosos et puellas
maturas eosque coniungere, ut qui nascerentur ex | his non 5 (20)
solum voce egregia sed etiam forma essent non invenusta.

26 Cum haec tanta varietas sit disparibus rebus natura
distributa, quod humanum corpus est ex aliqua parte
terrenum, in eo autem multa genera sunt umorum, uti
sanguinis | lactis sudoris urinae lacrimarum, ergo si in 10 (25)
parva particula terreni tanta discrepantia invenitur saporum,
non est mirandum si etiam in magnitudine terrae
innumerabiles sucorum | reperientur varietates, per quarum =204=
venas aquae vis percurrens tincta pervenit ad fontium
egressus, et ita ex eo dispares variique perficiuntur in 15
propriis generibus fontes propter locorum discrepantiam
et regionum qualitates terrarumque | dissimiles proprietates. (5)
27 ex his autem rebus sunt nonnulla quae ego per
me perspexi, cetera in libris graecis scripta inveni, quorum
scriptorum hi sunt auctores Theophrastus Timaeus 20
Posidonius Hegesias Herodotus Aristides Metrodorus, qui
magna vigilantia et infinito studio locorum pro|prietates, (10)
aquarum virtutes, ab inclinatione caelique regionum qualitates
ita esse distributas scriptis dedicaverunt. quorum
secutus ingressus in hoc libro perscripsi quae satis esse 25
putavi de aquae varietatibus, quo facilius ex his praescriptionibus
eligant homines aquae fontes, e quibus ad usum
salien|tes possint ad civitates municipiaque perducere. (15)
28 nulla enim ex omnibus rebus tantas habere videtur ad
usum necessitates quantas aqua, ideo quod omnium animalium 30

4 catlastros _x_. | formonsos _H_.

9 genera sunt morum _H_, sunt genera morum (umorū _G^{c}_, humorū
_E^{c} supra lin. add._ v _et_ hu).

12 si tam (tā _G_) in _x_.

13 innumerabilis _H_.

14 venas quaevis (quae | vis _E_, quę vis _G_) _x_.

20 hii _H_. | theophrastos _x_.

21 posidonios _x_. | hegesias _x_ (Ctesias _Plin._). | arystides _H_.

23 abinclinatione caelique (cęliquę _G_) _sic x_ (_ubi_ caelıq̇u̇ė
_E^{c}_).

24 esse distributas _H_: distributas esse _EG_.

27 e _om. x_.

29 videretur _G_ (_non E_).

* * * * *

Page 202

natura si frumenti fructu privata fuerit arbustive
aut carne aut piscatu aut etiam qualibet ex his, reliquis
rebus escarum | utendo poterit tueri vitam, sine aqua (20)
vero nec corpus animalium nec ulla cibi virtus potest
nasci nec tueri nec parari. quare magna diligentia industriaque 5
quaerendi sunt et eligendi fontes ad humanae
vitae salubritatem.

IV Expertiones autem et probationes eorum sic sunt provi|dendae. (25)
si erunt profluentes et aperti, antequam duci
incipiantur, aspiciantur animoque advertantur qua membratura 10
| sint qui circa eos fontes habitant homines, et =205=
si erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus
non vitiosis, non lippis oculis, erunt probatissimi. item
si fons novus fossus fuerit et in vas corinthium sive alterius
generis quod | erit ex aere bono ea aqua sparsa 15 (5)
maculam non fecerit, optima est. itemque in aeneo si
ea aqua defervefacta et postea requieta et defusa fuerit
neque in eius aenei fundo harena aut limus invenietur, ea
2 aqua erit item probata. item si legumina in vas cum
ea aqua coniecta ad ignem posita cele|riter percocta fuerint, 20 (10)
indicabunt aquam esse bonam et salubrem. non
minus etiam ipsa aqua quae erit in fonte si fuerit limpida
et perlucida, quoque pervenerit aut profluxerit muscus
non nascetur neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo
inquinamento is locus fuerit sed puram habuerit speciem, 25
| innuitur his signis esse tenuis et in summa salubritate. (15)

V Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque ut
fieri oporteat explicabo. cuius ratio est prima perlibratio.
libratur autem dioptris aut libris aquariis aut chorobate,
sed diligentius efficitur per chorobaten, quod dioptrae 30

1 arbustive: arbustiuo _H_, arbustino _EG_.

4 ciui _H_.

6 ele(i _E_)gendi _x_.

14 si _ante corr. om. G (non E)_. | novos _ante corr. H_.

15 quod: quia _E_ (_sed_ quod _supra E^{c}_).

20 coiecta _H_.

21 non etiam minus _x_.

22 limpida--(23) profluxerit _bis deinceps posuit H (item L)_.

24 iuncum (-cū _G_) _x_.

25 is: his _H_.

26 innuitur: inbuitur _H_, imbuitur _EG_.

29 diobtris _x_.

30 diobtrae (-ę _G_) _x_.

* * * * *

Page 203

libraeque | fallunt. chorobates autem est regula longa circiter (20)
pedum viginti. ea habet ancones in capitibus extremis
aequali modo perfectos inque regulae capitibus ad
normam coagmentatos, et inter regulam et ancones a
cardinibus compacta transversaria, quae habent lineas ad 5
perpendiculum recte descriptas | pendentiaque ex regula (25)
perpendicula in singulis partibus | singula, quae, cum =206=
regula est conlocata eaque tangent aeque ac pariter lineas
2 descriptionis, indicant libratam conlocationem. sin autem
ventus interpellaverit et motionibus lineae non potuerint 10
certam significationem facere, tunc habeat in | superiore (5)
parte canalem longum pedes V latum digitum altum sesquidigitum
eoque aqua infundatur, et si aequaliter aqua
canalis summa labra tanget, scietur esse libratum. item
eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, scietur quantum 15
3 habuerit fastigii. fortasse qui Archimedis libros legit dicet
non | posse fieri veram ex aqua librationem, quod ei (10)
placet aquam non esse libratam sed sphaeroides habere
schema et ibi habere centrum quo loci habet orbis terrarum.
hoc autem, sive plana est aqua seu sphaeroides, 20
necesse est, ad extrema capita dextra ac sinistra cum
librata regula erit pariter susti|nere regulam aquam, sin (15)
autem proclinata erit ex una parte, qua erit altior non
habere regulae canalem in summis labris aquam. necesse
est enim quocumque aqua sit infusa in medio inflationem 25
curvaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra inter

1 librequae _H_, librę tiuę _G_ (_sed G^{c} supra_ q⁊ = que).

2 viginti _H_: XX _G_.

3 aequali modo _H_: aequalis | modi _G_.

4 coagmentatus _H_.

5 conpacta _G_: conpactat _H_.

7 partibus: _fort. l._ pedibus.

8 eaquae (ea quę _G_) tangentur _x_. | aeque ac pariter l. _H_: ęquę
(ęque _G^{c}_) pariter ac l. _G_.

9 descriptionis _G_: -nes _H_.

12 V: _sic x_.

14 libra _x_. | ita _x_.

18 phaeroides (pheroides _G_) _x_ (_sed G^{c}_ spheroides _et infra v.
13_ spheroides _x_). | habere _H_: haberi _G_.

19 schema (scema _G_) sed ibi _x_.

21 necesse est extrema _x_. | dextra ac sinistra cum librata _G_: _om.
H, ubi sic_ extrema capita regula erit.

23 proclinatum (-tū _G_) _x_. | quae erit altior non habuerit regulae
canalem _x_.

24 aquam . necesse | ē enim _G_: aquam nenesse (_sic, unde_ non esse
_vel_ e̅e̅ _PL_). est enim _H_.

* * * * *

Page 204

se librata esse. exemplar autem chorobatae | erit in extremo (20)
volumine descriptum. et si erit fastigium magnum,
facilior erit decursus aquae. sin autem intervalla erunt
lacunosa, substructionibus erit succurrendum.

VI Ductus autem aquae fiunt generibus tribus, rivis per 5
canales structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis fictilibus.
| quorum hae sunt rationes. si canalibus, ut (25)
structura fiat | quam solidissima solumque rivi libramenta =207=
habeat fastigata ne minus in centenos pedes sicilico, eaeque
structurae confornicentur ut minime sol aquam tangat. 10
cumque venerit ad moenia, efficiatur castellum et castello
coniunctum ad | recipiendam aquam triplex inmissarium, (5)
conlocenturque in castello tres fistulae aequaliter divisae
intra receptacula coniuncta, uti cum abundaverit ab extremis,
2 in medium receptaculum redundet. item e medio 15
ponentur fistulae in omnes lacus et salientes, ex altero in
balineas ut vectigal quotannis | populo praestent, exque (10)
tertio in domos privatas ne desit in publico. non enim
poterunt avertere, cum habuerint a capitibus proprias
ductiones. haec autem quare divisa constituerim, eae sunt 20
causae et uti qui privatim ducent in domos vectigalibus
3 tueantur per publicanos aquarum ductus. sin | autem medii (15)
montes erunt inter moenia et caput fontis, sic erit
faciendum uti specus fodiantur sub terra librenturque ad
fastigium quod supra scriptum est, et si tofus erit aut 25
saxum, in suo sibi canalis excidatur, sin autem terrenum
aut harenosum erit solum, parietes cum camara in specu
| struantur et ita perducatur, puteique ita sint facti uti (20)
inter binos sint actus.

1 chorobati _x_.

2 et si _G_: et sic _H_.

6 ficti | _G_ (fictibꝰ _G^{c} pro_ fictilibus).

9 sicilico (_Plin. 31, 57_): semipede _x notis_ (S _et_ 𐆓) _ut videtur
confusis_ (pede semis _Fav._, sesquipede _Pall._). | eaeque: aeque _H_,
ęque _G_.

15 item e: ita in _x_.

17 balneas _x_. | ut _om. x_. | exque: exquibus (-b;) _x_.

18 domus _x_.

19 poterint _x_.

20 eae: hae (hę _G_) _x_.

21 causae uti qui (causę . uti qui _G_) _x_.

24 fodientur _H_. | liberenturque _G_.

27 solum & (et _G_) parietes _x_. | camara _G_: camera _H_.

29 binos sint: duos (_ex_ .II.) sit _x_.

* * * * *

Page 205

4 Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum castellum
ad caput struatur, deinde ad copiam aquae lumen fistularum
constituatur, eaeque fistulae e castello conlocentur
ad castellum | quod erit in moenibus. fistulae ne minus (25)
longae pedum denum fundantur. quae si centenariae 5
erunt, pondus habeant | in singulas pondo MCC, si octogenariae =208=
pondo DCCCCLX, si quinquagenariae pondo DC,
quadragenariae pondo CCCCLXXX, tricenariae pondo CCCLX,
vicenariae pondo CCXL, quinum denum pondo CLXXX,
denum pondo CXX, octonum pondo C, | quinariae pondo LX. 10 (5)
e latitudine autem lamnarum, quot digitos habuerint,
antequam in rotundationem flectantur, magnitudinum ita
nomina concipiunt fistulae. namque quae lamna fuerit
digitorum quinquaginta, cum fistula perficietur ex ea
5 lamna, vocabitur quinquagenaria similiterque reliquae. ea 15
| autem ductio quae per fistulas plumbeas est futura hanc (10)
habebit expeditionem. quodsi caput habeat libramenta ad
moenia, montesque medii non fuerint altiores ut possint
interpellare sed intervalla, necesse est substruere ad libramenta
quemadmodum in rivis et canalibus. sin autem 20
non | longa erit circumitio, circumductionibus, sin autem (15)
valles erunt perpetuae, in declinato loco cursus dirigentur.
cum venerit ad imum, non alte substruitur, ut sit libramentum
quam longissimum. hoc autem erit venter quod
Graeci appellant κοιλιαν. deinde cum venerit adversus 25
clivum, ex | longo spatio ventris leniter tumescit ut exprimatur (20)
6 in altitudinem summi clivi. quodsi non venter in

2 adcopia quae (quę _G_) _x_.

3 eaeque: aeq; _H_, ęque _G_. | fistulae (-lę _G_) castello _x_.

4 neminus longae _H_: _om. G_.

6 pondo .MCC. _H_: pondo[·m̑/·]CC. _G^{c}_.

7 DCCCCLX _HG_: DCCCCXL _Fav._, octingenta XL _Pall._ (_S Fav._).

8 .CCCLX. _HG_: CCCC.L. _Fav., Pall._

10 CXX _G_ (_S Fav._): CCXX _H_. | pondo C: _sic HG_ (_Plin._, _Fav._,
_Pall._) _pro_ XCVI.

11 lamnarum _H_: lāminarū _G_. | quod _HG_.

12 magnitudinē _ante corr. G_.

13 (_et_ 15) lamna _H_: lāmina _G_.

14 quinquaginta _H_: L _G_. | fistula _H_: -lę _G_.

15 reliqua _x_.

23 venerint _x_. | libratū _x_.

25 coe(ę _G_)lian _x_.

26 ut _om. x_.

27 cle([i/ẹ] _G^{c}_)ui _x_.

* * * * *

Page 206

vallibus factus fuerit nec substructum ad libram factum
sed geniculus erit, erumpet et dissolvet fistularum commissuras.
etiam in ventre colliviaria sunt facienda, per
quae vis spiritus relaxetur. ita | per fistulas plumbeas (25)
aquam qui ducent, his rationibus bellissime poterunt efficere, 5
quod et decursus et circumductio|nes et ventres et =209=
expressus hac ratione possunt fieri, cum habebunt a capitibus
7 ad moenia fastigii libramenta. item inter actus
ducenos non est inutile castella conlocari, ut si quando
vitium aliqui locus fecerit, non totum omneque opus 10
| contundatur et in quibus locis sit factum facilius inveniatur, (5)
sed ea castella neque in decursu neque in ventris
planitia neque in expressionibus neque omnino in vallibus
sed in perpetua aequalitate.

8 Sin autem minore sumptu voluerimus, sic est faciendum. 15
| tubuli crasso corio ne minus duorum digitorum (10)
fiant, sed ita hi tubuli ex una parte sint lingulati, ut
alius in alium inire convenireque possint. coagmenta
autem eorum calce viva ex oleo subacta sunt inlinienda,
et in declinationibus libramenti ventris lapis est ex saxo 20
rubro in ipso geniculo | conlocandus isque perterebratus, (15)
uti ex decursu tubulus novissimus in lapide coagmentetur
et primus etiam librati ventris, ad eundem modum adversus
clivum et novissimus librati ventris in cavo saxi
rubri haereat et primus expressionis ad eundem modum 25
9 coagmentetur. ita librata plani|tia tubulorum ad decursus (20)
et expressiones non extolletur. namque vehemens spiritus
in aquae ductione solet nasci, ita ut etiam saxa perrumpat,
nisi primum leniter et parce a capite aqua inmittatur
et in geniculis aut versuris alligationibus aut pondere 30

2 commixturas _x_.

3 colliviaria: _sic x_.

7 exprae(_H_, ę _G_, e _GS^{c}_)ssis _x_.

8 fastigii: adfastigii _HG_, ad fastigia _S_.

9 ducentos _x_.

10 aliqui _HG_: -quis _S_.

13 (26) planitia: (_sic_) _x_.

14 fiant _post_ perpetua _add. Joc._

15 faciundum (_solus_) _S_.

17 ita _Oehmichen_: uti _x_.

23 etiam: ex _x_. | adversum (-ū) _x_.

24 novissimum (-ū) _x_.

26 ad: aut _HS(G^{c})_, ut _G_.

27 et _om. S_. | expre(ae _H_)ssionis _x_.

28 sol& _S_: solent _HEG_.

29 a capite _om. S (i. m. suppl. S^{c})_.

* * * * *

Page 207

saburra contineatur. reliqua omnia uti | fistulis plumbeis (25)
ita sunt conlocanda. item cum primo aqua a capite inmittitur,
ante favilla inmittetur, uti coagmenta si | qua =210=
10 sunt non satis oblita favilla oblinantur. habent autem
tubulorum ductiones ea commoda. primum in opere quod 5
si quod vitium factum fuerit, quilibet id potest reficere.
etiamque multo salubrior est ex tubulis aqua quam per
fistu|las, quod plumbum videtur esse ideo vitiosum quod (5)
ex eo cerussa nascitur, haec autem dicitur esse nocens
corporibus humanis. itaque quod ex eo procreatur ＜si＞ id 10
est vitiosum, non est dubium quin ipsum quoque non sit
11 salubre. exemplar autem ab artificibus plumbariis possumus
accipere, quod | palloribus occupatos habent corporis (10)
colores. namque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex
eo insidens corporis artus et in diem exurens eripit ex 15
membris eorum sanguinis virtutes. itaque minime fistulis
plumbeis aqua duci videtur, si volumus eam habere salubrem.
saporemque meliorem ex | tubulis esse cotidianus (15)
potest indicare victus, quod omnes structas cum habeant
vasorum argenteorum mensas, tamen propter saporis integritatem 20
fictilibus utuntur.

12 Sin autem fontes ＜non sunt＞ unde ductiones aquarum
faciamus, necesse est puteos fodere. in puteorum autem
| fossionibus non est contemnenda ratio, sed acuminibus (20)
sollertiaque magna naturales rerum rationes considerandae, 25
quod habet multa variaque terra in se genera. est enim
uti reliquae res ex quattuor principiis composita. et
primum est ipsa terrena habetque ex umore aquae fontes,
item calores | unde etiam sulphur alumen bitumen nascitur, (25)
aerisque spiritus inmanes, qui cum graves per intervenia 30
fistulosa terrae perveniunt ad fossionem puteorum

4 oblinentur _x_.

8 quod per plumbum _x_. | quod: quia _ES_.

9 eo: plumbo _S_. | cerusa _EG_, cerosa _S_.

10 ita quod _HG_, itaque _E_, ita ergo cū quod _S_. | si _om. x_. | id:
_om. S_.

11 quin _GE^{c}S_: qui in _H_.

15 indie _x_.

19 structas (_Fav._): ex(s _EGS_)tructas _x_.

22 non sunt: _om. x_.

24 fossionibus (_in ras._) _E^{c}_: possessionibus _HSEG_.

30 intervena _EG_ (-nia _HS_).

* * * * *

Page 208

et ibi homines offendunt fodientes vi naturali vaporis obturant
eorum naribus spiritus animales, uti qui non
13 celerius inde effugiunt ibi intere|mantur. hoc autem (30)
quibus rationibus caveatur sic erit | faciendum. lucerna =211=
accensa demittatur, quae si permanserit ardens sine periculo 5
descendetur. sin autem eripietur lumen a vi vaporis,
tunc secundum puteum dextra ac sinistra defodiantur
aestuaria. ita quemadmodum per nares spiritus ex | aestuariis (5)
dissipabuntur. cum haec sic explicata fuerint et ad
aquam erit perventum, tunc saepiatur astructura ne obturetur 10
14 vena. sin autem loca dura erunt aut nimium
venae penitus fuerint, tunc signinis operibus ex tectis aut
superioribus locis excipiendae sunt copiae. in signinis
autem | operibus haec sunt facienda. uti harena primum (10)
purissima asperrimaque paretur, caementum de silice frangatur 15
ne gravius quam librarium, calce quam vehementissima
mortario mixta ita ut quinque partes harenae ad
duas respondeant. eorum fossa ad libramentum altitudinis
quod est futurum | calcetur vectibus ligneis ferratis. (15)
15 parietibus calcatis in medio quod erit terrenum 20
exinaniatur ad libramentum infimum parietum. hoc exaequato
solum calcetur ad crassitudinem quae constituta

1 vi: ut _x_. | obt(d _EG_)urante eorum _x_.

2 uti: ita _x_.

3 interemuntur _HG_ (-imuntur _ES_). | hoc quibus autem r. _EG_.

7 defodianturque| (_H_, -q⁊| _etiam S_) ae(ę _S_)stuaria _HS_: def. que
ē | varia _G_, def. quæ | est uaria _E_ (= _L_).

10 saepiaturas structura | nec opturentur venas _H_, sepiatur structura
nec obturentur (obdurentur _EG_) venas _SEG_ (_cf._ parietes struantur
_Fav. p. 291, 25_ = latera puteorum structura suscipiat _Pall._).

12 signinis _EGS_: signis _H_. | ex testis _x_. | aut _H_: a _EGS_ (_cf.
Varro r. r. p. 144, 14 K_ cisternae sub tectis et lacus sub diu).

13 Insigni|is _G_, Insignis _E_ (-ninis _G^{c}E^{c} = HS_).

16 calx _x_.

17 adduas _EG_: adduos _HS_.

18 respondeant eorum fossa: _sic x_ (_textu confuso, nam seq. de
puteis_). _post_ resp. _exciderunt qualia indicat Faventinus_ (_Pall._)
puteum ergo fodere debebis latum pedes octo ut a binis pedibus
structura in circuitu surgat (surgit _etiam Plin. 31, 49 ubi legendum
est_ signino harenato) et quattuor cavo relinquat.…

21 infimum _HS_: infirmum _EG_.

* * * * *

Page 209

fuerit. ea autem si duplicia aut triplicia facta fuerint
uti percolationibus transmutari possit, multo | salubriorem (20)
et suaviorem aquae usum efficient. limus enim cum habuerit
quo subsidat, limpidior fiet et sine odoribus conservabit
saporem, si non, salem addi necesse erit et 5
extenuari.

Quae potui de aquae virtute et varietate quasque
habeat | utilitates quibusque rationibus ducatur et probetur =212=
in hoc volumine posui, de gnomonicis vero rebus
et horologiorum rationibus insequenti perscribam. 10

LIBER NONUS.

1 | Nobilibus athletis qui Olympia Pythia Isthmia Nemea (5)
vicissent, Graecorum maiores ita magnos honores
constituerunt uti non modo in conventu stantes cum palma
et corona ferant laudes, sed etiam cum revertantur in 15
suas civitates cum victoria triumphantes quadrigis in
moenia et in patrias | invehantur e reque publica perpetua (10)
vita constitutis vectigalibus fruantur. cum ergo id
animadvertam, admiror quid ita non scriptoribus eidem
honores etiamque maiores sint tributi, qui infinitas utilitates 20
aevo perpetuo omnibus gentibus praestant. id enim
magis erat institui dignum, quod | athletae sua corpora (15)
exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum

1 fuerit . ea (.Ea) autem: _sic x_ (_in lacuna. de cisternis, quae
spectent ad v. 7 sqq., cf. Plin. 36, 173. Pall. 1, 17_).

2 possit (_sc._ aqua): possint _x_ (possunt _ante corr. H_).

3 et suaviorem _EG: om. HS_.

4 quo _om. G_ (_non E_).

9 gnominicis _x_.

12 phithia _EG: om. HS_ (_i. m._ pithia _S^{c} gr._). | nemaea _HG_,
nemea _E_, ne mea _S_.

15 fuerant _x_ (ſerant _supra gr. S^{c}_).

17 inve|hanturereq; _H_, invehant᷑ . ęreque _S_: invehantur . reque (.
|req⁊ _G_) _EG_.

19 eidem _H(G^{c})_: idem _EGS_.

22 athla&e _H_, adletę _S_ (athletę _EG_).

* * * * *

Page 210

suos sensus sed etiam omnium, ＜cum＞ libris ad discendum
2 et animos exacuendos praeparant praecepta. quid
enim Milo Crotoniates quod fuit invictus prodest hominibus
aut ceteri qui eo genere fuerunt victores, nisi quod
| dum vixerunt ipsi inter suos cives habuerunt nobilitatem. 5 (20)
Pythagorae vero praecepta Democriti Platonis Aristotelis
ceterorumque sapientium cotidiana perpetuis industriis culta
non solum suis civibus sed etiam omnibus gentibus recentes
et floridos edunt fructus. e quibus qui a teneris
aetatibus | doctrinarum abundantia satiantur, optimos habentes =213=
sapientiae sensus instituunt civitatibus humanitatis 11
mores aequa iura leges, quibus absentibus nulla potest
3 esse civitas incolumis. cum ergo tanta munera ab scriptorum
prudentia pri|vatim publiceque fuerint hominibus (5)
praeparata, non solum arbitror palmas et coronas his tribui 15
oportere sed etiam decerni triumphos et inter deorum
sedes eos dedicandos iudicari.

Eorum autem cogitata utiliter hominibus ad vitam
ex|plicandum e pluribus singula paucorum uti exempla ponam, (10)
quae recognoscentes necessario his tribui honores 20
4 oportere homines confitebuntur. et primum Platonis e
multis ratiocinationibus utilissimis unam quemadmodum
ab eo explicata sit ponam. locus aut ager paribus lateribus
si erit quadra|tus eumque oportuerit duplicari, quod (15)
opus fuerit genere numeri quod multiplicationibus non 25
invenitur, ex descriptionibus linearum emendatis reperitur.
est autem eius rei haec demonstratio. quadratus locus
qui erit longus et latus pedes denos efficit areae pedes C.
si ergo opus fuerit eum dupli|care et pedum CC item e (20)
paribus lateribus facere, quaerendum erit quam magnum 30
latus eius quadrati fiat ut ex eo CC pedes duplicationibus
areae respondeant. id autem numero nemo potest invenire.

1 cum _om. x_.

5 inter suos _EGS_: interuos _H_.

7 sapientium _HEG_: -tū _S_.

10 habent _x_.

24 duplicari _EG_: -re _HS_. | quod (o.): quo ([o/q]) _S_.

25 quod (m.) _HS_: quo _EG_.

26 ex: eo _x_.

29 duplicari pedum (-ū) _x_.

* * * * *

Page 211

namque si XIIII constituentur, erunt multiplicati pedes
5 CXCVI, si XV, pedes CCXXV. ergo quoniam | id non explicatur (25)
numero, in eo quadrato longo et lato pedes X
quod fuerit, linea ab angulo ad angulum diagonios perducatur,
uti dividantur duo trigona aequa magnitudine, 5
singula areae pedum quinquagenum, ad eiusque lineae diagonalis
longitudinem locus quadratus paribus lateribus
de|scribatur. ita quam magna duo trigona in minore quadrato (30)
| quinquagenum pedum linea diagonio fuerint designata, =214=
eadem magnitudine et eodem pedum numero quattuor in 10
maiore erunt effecta. hac ratione duplicatio grammicis
rationibus ab Platone, uti schema subscriptum erit in ima
pagina, ex|plicata est. (5)

6 Item Pythagoras normam sine artificis fabricationibus
inventam ostendit, et quod magno labore fabri normam 15
facientes vix ad verum perducere possunt, id rationibus
et methodis emendatum ex eius praeceptis explicatur.
namque | si sumantur regulae tres e quibus una sit pedes III (10)
altera pedes IIII tertia pedes V, eaeque regulae inter se
compositae tangant alia aliam suis cacuminibus extremis 20
schema habentes trigoni, deformabunt normam emendatam.
ad eas autem regularum singularum longitudines si singula
quadrata pari|bus lateribus describantur, quod erit trium (15)
latus, areae habebit pedes VIIII, quod IIII, XVI, quod V erit,
7 XXV. ita quantum areae pedum numerum duo quadrata 25
ex tribus pedibus longitudinis laterum et quattuor efficiunt,
aeque tantum numerum reddidit unum ex quinque descriptum.
id Pytha|goras cum invenisset, non dubitans a (20)
Musis se in ea inventione monitum, maximas gratias agens
hostias dicitur his immolavisse. ea autem ratio quemadmodum 30

4 quod _HGS_: que _E_. | diagonis _x_.

9 designatae (-ę _EGS_) _x_.

12 scema _x_ (_item v. 12_). | subscriptum est (ē.) explicata est in
ima pagina _x_.

15 quod: quam _x_.

19 tertia _EGS_: terua _H_. | eaeque (eęque _S_) _HS_: haeque (hęque
_G_) _EG_.

21 ≣trigoni (_cum ras._) _HS_.

23 quod: cum (cū) _x_.

26 longitudinis _EGS_: -nes _H_.

27 reddidit (_sic_) _x_. | quinque _HS_: .V. _EG_

28 amusise _H_, amusisse _EGS_ (_separant_ se _E^{c} G^{c} S^{c}_).

30 immolavisse _HEG_: immolasse _S_.

* * * * *

Page 212

in multis rebus et mensuris est utilis, etiam in
aedificiis scalarum aedificationibus uti temperatas habeant
8 graduum librationes est ex|pedita. si enim altitudo (25)
contignationis ab summa coaxatione | ad imum libramentum =215=
divisa fuerit in partes tres, erit earam quinque in scalis 5
scaporum iusta longitudine inclinatio, ＜uti＞ quam magnae
fuerint inter contignationem et imum libramentum altitudinis
partes tres, quattuor a perpendiculo rece|dant et (5)
ibi conlocentur inferiores calces scaporum. ita si erunt,
temperatae et graduum et ipsarum scalarum erunt conlocationes. 10
item eius rei erit subscripta forma.

9 Archimedis vero cum multa miranda inventa et varia
fuerint, ex omnibus etiam infinita sollertia id quod exponam
| videtur esse expressum. nimirum Hiero Syracusis (10)
auctus regia potestate, rebus bene gestis cum 15
auream coronam votivam diis inmortalibus in quodam
fano constituisset ponendam, manupretio locavit faciendam
et aurum ad sacoma adpendit redemptori. is ad tempus
opus manu factum subtiliter regi | adprobavit et ad sacoma (15)
10 pondus coronae visus est praestitisse. posteaquam indicium 20
est factum dempto auro tantundem argenti in id
coronarium opus admixtum esse, indignatus Hiero se contemptum
esse neque inveniens qua ratione id furtum deprehenderet,
rogavit Archimeden uti in|sumeret sibi de (20)
eo cogitationem. tunc is cum haberet eius rei curam, 25
casu venit in balineum ibique cum in solium descenderet,
animadvertit quantum corporis sui in eo insideret tantum

3 librationes _S_: -nis _HEG_.

4 coaxatione _S(G^{c})_: coaxitione _HEG_.

5 quinque _HS_: .V. _EG_.

6 iusta longitudine _HS_: iuxta longitudinem (-ē _G_) _EG_. |
inclinatio quam _x_.

8 tres (. _S_) quattuor _HS_: .III.IIII. _EG_.

9 interiores _x_. | si: sic _x_.

10 graduum ipsarum (_om._ et) _x_.

14 nimirum: nimium est (nimiū ē. _S_) _x_ (_i. m gr._ n̄ minimū est
_S^{c}_). | enim (_post_ hiero) _add. x_. | sy(i _E_)racussis _EG_.

18 (19) sacomā (-am _H_ 19) _x_. | redemptoriis (ad t.) _x_ (-ri,is
_S^{c}_).

22 contemtum _H et ante corr. E_.

23 furtum _HS(G^{c})_: futurum _EG_. | reprae (_H_, prę _G_, p̄
_ES_)henderet _x_.

24 archimeden _HEG_: -dē _S_. | inse sumeret _x_.

25 is _S_: his _HEG_.

26 balineum _HS_: balneum _EGS^{c}_.

27 corporis _S_: incorporis _HEG_.

* * * * *

Page 213

aquae extra solium effluere. idque cum eius rei rationem
explicationis ostendisset, non est moratus sed | exsiluit (25)
gaudio motus de solio et nudus vadens domum | versus =216=
significabat clara voce invenisse quod quaereret. nam
11 currens identidem graece clamabat ευρηκα ευρηκα. tum 5
vero ex eo inventionis ingressu duas fecisse dicitur massas
aequo pondere quo etiam fuerat corona, unam ex auro et
alteram | ex argento. cum ita fecisset, vas amplum ad (5)
summa labra implevit aqua, in quo demisit argenteam
massam. cuius quanta magnitudo in vase depressa est, 10
tantum aquae effluxit. ita exempta massa quanto minus
factum fuerat refudit sextario mensus, ut eodem modo
quo prius fuerat ad labra | aequaretur. ita ex eo invenit (10)
quantum pondus argenti ad certam aquae mensuram responderet.
12 cum id expertus esset, tum auream massam 15
similiter pleno vase demisit et ea exempta eadem ratione
mensura addita invenit deesse aquae non tantum sed minus,
quanto minus magno corpore eodem pon|dere auri massa (15)
esset quam argenti. postea vero repleto vase in eadem
aqua ipsa corona demissa invenit plus aquae defluxisse in 20
coronam quam in auream eodem pondere massam, et ita
ex eo quod defuerit plus aquae in corona quam in massa,
ratiocinatus deprehendit argenti in auro mixtio|nem et manifestum (20)
furtum redemptoris.

13 Transferatur mens ad Archytae Tarentini et Eratosthenis 25

1 idque: itaque _x_. | eius rei _HS(G^{c})_: eius ei _G_, ei eius _E_.

2 exiluit _H_, exiliuit _ES_, exsiluit _G_.

3 versus: verius _x_.

5 ΕΥΡΗΚΑ (_bis_) _H et_ (e _pro_ ε) _GS et_ (Λ pro Α) _E_.

9 libra _H_ (labra _EGS_). | aque _H_, aquę _EGS_. | dimisit _x_
(demisit _G^{c}_).

10 vasū _HG_, vasum _E_ (vas _S_).

12 mensus est (ē. _EGS_) ut _x_.

14 q. ad certum pondus _x_.

16 (19) vaso _x_ (-se _S_). | demisit _HS_: dimisit _EG_.

17 deesse aquae: ex aquae (-ę _EGS_) _x_. | sed minus: se (sed _S^{c}
gr._) minore _x_.

20 demissa _HS_: dimissa _EG_.

21 coronam (-nā _EGS_) _sic x_. | aurea … massa _S^{c}_ (-ā _ante ras.
S_), aureā … |massa (_sic_) _G_ (_sed_ massā _G^{c} = HES_).

22 quod fuerit plus aquae _x_.

23 rep̄(_sic HS_, prę _EG_)hendit _x_. | mittionem _H_.

25 tarenti _S_, taremtim (_ante corr._) _E_. | a(e _G^{c}_)ratosthen(m
_E_)is _EG_.

* * * * *

Page 214

Cyrenaei cogitata. hi enim multa et grata a
mathematicis rebus hominibus invenerunt, itaque cum in
ceteris inventionibus fuerint grati, in eius rei cogitationibus
maxime | sunt suspecti. alius enim alia ratione explicaverunt =217=
quod Delo imperaverat responsis Apollo, uti arae 5
eius quantum haberent pedum quadratorum id duplicaretur
et ita fore ut i qui essent in ea insula tunc religione
14 liberarentur. itaque | Archytas hemicylindrorum descriptionibus, (5)
Eratosthenes organica mesolabi ratione idem explicaverunt.
cum haec sint tam magnis doctrinarum iucunditatibus 10
animadversa et cogamur naturaliter inventionibus
singularum rerum considerantes effectus moveri, multas
res attendens admiror etiam Demo|criti de rerum natura (10)
volumina et eius commentarium quod inscribitur χειροκμητων,
in quo etiam utebatur anulo ut signaret cera molli 15
quae esset expertus.

15 Ergo eorum virorum cogitata non solum ad mores
corrigendos sed etiam ad omnium utilitatem perpetuo sunt
prae|parata. athletarum autem nobilitates brevi spatio (15)
cum suis corporibus senescunt. itaque neque cum maxime 20
sunt florentes neque posteritati hi, quemadmodum sapientium
16 cogitata homimum vitae, prodesse possunt. cum vero
neque moribus neque institutis scriptorum praestantibus
tribuantur | honores, ipsae per se mentes aeris altiora (20)
prospicientes memoriarum gradibus ad caelum elatae, aevi 25
inmortalitate non modo sententias sed etiam figuras eorum

1 hii _H_.

3 fuerint _HS(G^{c})_: fuerunt _EG_. | concitationibus _x_.

4 explicarentur _x_ (-rent _S^{c}_).

5 impet(& _H_)raverat _x_ (_sed_ t _erasit S^{c}_). | arae(ę _S_) _HS_:
areę _EG_.

6 duplicarentur _x_ (-rent _S^{c}_).

7 fore ut i: forenti _HS_, forent hi _EG_.

8 archy(i _EGS_)tas cylindrorum _x_.

9 mesolabi (_sic_) _x_ (_Hultsch: Berl. phil. Woch. XVII, 771_).

14 quod (| _H_) scribitur ΧειΡΟΤΟΜΗΤΟΝ _H et_ (_cum_ e _pro_ ε) _EG_,
χeιroτomeτon _S_.

15 anulo signaretur amolcie (a molḷı̇cıe _S_) est (ē _GS_) expertus _x_.

20 itaque neque cū maxime sunt _EG_: _om. HS_.

21 hii _H_. | sapientū _S_.

24 autem (aū) _post_ ipsae(e) _add. x_. | aeris _HG_, aerı≣s _E_, ęris
_S_.

25 elati _x_. | aeuum imor(euū īmor- _S_)talitati _HS_, ae(ę _E_)uo
inmortali _EG_.

* * * * *

Page 215

posteris cogunt esse notas. itaque qui litterarum iucunditatibus
intinctas habent mentes non possunt non in suis
pectoribus dedicatum habere | sicuti deorum sic Ennii poetae =218=
simulacrum. Accii autem carminibus qui studiose
delectantur non modo verborum virtutes sed etiam figuram 5
17 eius videntur secum habere praesentem. item plures post
nostram memoriam nascentes cum | Lucretio videbuntur (5)
velut coram de rerum natura disputare, de arte vero rhetorica
cum Cicerone, multi posterorum cum Varrone conferent
sermonem de lingua latina, non minus etiam plures 10
philologi cum Graecorum sapientibus multa deliberantes
secretos cum his videbuntur habere sermones, | et ad summam (10)
sapientium scriptorum sententiae corporibus absentibus
vetustate florentes cum insunt inter consilia et
disputationes, maiores habent quam praesentium sunt 15
18 auctoritates omnes. itaque, Caesar, his auctoribus fretus
sensibus eorum adhibitis et consiliis ea volumina conscripsi,
et prio|ribus septem de aedificiis, octavo de aquis, (15)
in hoc de gnomonicis rationibus quemadmodum de radiis
solis in mundo sunt per umbras gnomonis inventae quibusque 20
rationibus dilatentur aut contrahantur explicabo.

I Ea autem sunt divina mente comparata habentque
ad|mirationem magnam considerantibus, quod umbra gnomonis (20)
aequinoctialis alia magnitudine est Athenis alia
Alexandriae aliae Romae non eadem Placentiae ceterisque 25
orbis terrarum locis. itaque longe aliter distant descriptiones
horologiorum locorum mutationibus. umbrarum
enim aequinoctialium mag|nitudinibus designantur analemmatorum (25)
formae, e quibus perficiuntur ad rationem locorum

2 instinctas _x_.

3 pectoribus: corporibus _G_ (_sed supra_ ī aꝉ pectoribus _G^{c}_). |
dedicatas _x_. | enni _H_.

4 acci (_ante corr._) _E_.

6 prae(prę- _E_, p̄- _GS_)sentem esse (| _H_, . _EGS_) Item _x_.

13 sapientū _S_.

18 septem _HS_: VII. _EG_ (_scil._ dixi).

20 inventa . equibꝰq⁊ _S_ (_unde_ invent[a/ę] . q. _G^{c}_).

25 placentine _S_.

26 descrip(b _H_)tionis _HS_ (-nes _EG_).

28 designantur _EG_: desidesignantur _H_, si designantur _S(G^{c})_.

29 locorum: longorum _x_ (_ubi i. m. S^{2}_ ꝉ horologiorū).

* * * * *

Page 216

et umbrae gnomonum horarum descriptiones. αναλημμα
est ratio conquisita solis cursu et umbrae crescentis
ad brumam observatione inventa, e qua per rationes architectonicas
circinique descriptiones est | inventus effectus =219=
2 in mundo. mundus autem est omnium naturae rerum 5
conceptio summa caelumque sideribus et stellarum cursibus
conformatum. id volvitur continenter circum terram atque
mare per axis cardines extremos. namque in | his locis (5)
naturalis potestas ita architectata est conlocavitque cardines
tamquam centra, unum a terra et mari in summo 10
mundo ac post ipsas stellas septentrionum, alterum trans
contra sub terra in meridianis partibus, ibique circum eos
cardines orbiculos circum centra uti in torno perfecit, qui
| graece πολοι nominantur, per quos pervolitat sempiterno (10)
caelum. ita media terra cum mari centri loco naturaliter 15
3 est conlocata. his natura dispositis ita uti septentrionali
parte a terra excelsius habeat altitudinem centrum, in
meridiana autem parte in inferioribus locis subiectum a
terra | obscuretur, tunc etiam per medium transversa et (15)
inclinata in meridiem circuli lata zona XII signis est conformata, 20
quorum species stellis dispositis XII partibus
peraequatis exprimit depictam ab natura figurationem.
itaque lucentia cum mundo reliquisque sideribus ornatu
circum terram | mareque pervolantia cursus perficiunt ad (20)
4 caeli rotunditatem. omnia autem visitata et invisitata 25
temporum necessitate sunt constituta. ex quis sex signa
numero supra terram cum caelo pervagantur, cetera sub
terram subeuntia ab eius umbra obscurantur. sex autem

1 gnomoniū _HS_ (-nū _EG_). | Λ(Α _S_)ΝΑΛΗΜΜΑ _HS_, ΛΝΛΛΗΜΜΑ _G_,
ΛΝΛΗΜΜΛ _E_.

3 ad brumam: abrumae _H_, a,brumę _S_, abrume _E_, abruinę (_sic_) _G_.

6 et stellarum cursibus _EG_: _om. HS_.

7 conformatus (-tꝰ _S_) _x_ (-tū _G^{c}_).

9 architecta _HS_ (-tata _EG_).

10 et mari: in(m _EG^{c}_)mani _x_.

12 circa _S_.

14 πολοι: paſde _x_ (_i. m._ pali _S^{2}_).

17 altitudinē _HS(G^{c})_: -ne _EG_.

20 lata: delata _x_.

21 quorum: quae eorum _x_.

23 ornatū (_HSG_, -tum _E_) _x_.

24 circa _S_.

26 ex quis (q^{ı}ſ _S_) sex (_sic_) _x_.

28 eius _EG_ (eiꝰ) _S_: eis _H_ (eiụ̇s _G^{c}_).

* * * * *

Page 217

ex his semper supra terram nitun|tur. quanta pars enim (25)
novissimi signi depressione coacta versatione subiens sub
terram occultatur, tantundem eius contrarii conversationis
necessitate supergressum rotatione | circumacta trans locis =220=
patentibus ex obscuris egreditur ad lucem. namque vis 5
una et necessitas utrimque simul orientem et occidentem
5 perficit. ea autem signa cum sint numero XII partesque
duodecumas singula possideant mundi versentur|que ab (5)
oriente ad occidentem continenter, tunc per ea signa contrario
cursu luna stella Mercurii Veneris ipse sol itemque 10
Martis et Iovis et Saturni ut per graduum ascensionem
percurrentes alius alia circumitionis magnitudine ab occidente
ad orientem in mundo pervagantur. luna die octavo
et vi|censimo et amplius circiter hora caeli circumitionem (10)
percurrens ex quo signo coeperit ire ad id signum revertendo 15
6 perficit lunarem mensem. sol autem signi spatium
quod est duodecuma pars mundi mense vertente vadens
transit. ita XII mensibus XII signorum intervalla pervagando
cum redit | ad id signum unde coeperit, perficit (15)
spatium vertentis anni. ex eo quem circulum luna terdecies 20
in XII mensibus percurrit, eum sol eisdem mensibus
semel permetitur. Mercurii autem et Veneris stellae circa
solis radios utique centrum eum itineribus coronantes regressus
retrorsus et retardationes | faciunt, et ita stationibus (20)
propter eam circinationem morantur in spatiis signorum. 25
7 id autem ita esse maxime cognoscitur ex Veneris

2 subiens _EG_: subic(t _S_)iens _HS_.

3 contrariae con(c̄ _S_)versationis n. sup(b _G_)pre(ae _H_)ssa
notatione _x_.

4 trans: _sic x_ (_ut_ trans contra _219, 7_).

5 ex: & _x_. | vis una & n. _H_: vis una n. _E_, vis et n. _G_.

8 duodecumas _H_: -cimas _EGS_.

9 continenter _HS(G^{c})_: -tes _EG_.

10 (_et_ 22) mercuri _H_.

11 ascensione _H_.

14 vicesimo _HSE_, vicessimo _G_. | hora _HS(G^{c})_: horā (-am _E_)
_EG_. | circuitionem (_hic, non v._ 12) _x_.

15 coeperit _HE(G^{c})_: cęperit _H_, ceperit _S_.

17 duodecuma _H_: -cima _EGS_.

19 coeperit _H(G^{c})_, ceperit _S_: coepit _E_, cępit _G_.

21 eū sol eisdem _EGS_: cum sole isdem _H_.

23 uti ꝑ centrum (|| _H_ -ū _GS_) cum (cū) iti(e⃓ _S^{c}_)neribus _x_.

24 retardationes _EG_: -ne _H_, -nē _S_. | et ita _Oehmichen_: etiam
(&ıā) _x_.

* * * * *

Page 218

stella, quod ea cum solem sequatur, post occasum eius
apparens in caelo clarissimeque lucens vesperugo vocitatur,
aliis autem temporibus eum antecurrens et | oriens ante (25)
lucem lucifer appellatur. ex eoque nonnumquam plures
dies in uno signo commorantur, alias celerius ingrediuntur 5
in alterum signum. itaque quod non aeque peragunt
numerum dierum in singulis signis, quantum sunt moratae
| prius transiliendo celerioribus itineribus perficiunt iustum =221=
cursum. ita efficitur uti quod demorentur in nonnullis
signis, nihilo minus cum eripiant se ab necessitate morae, 10
8 celeriter consequantur iustam circumitionem. iter autem
in | mundo Mercurii stella ita pervolitat uti trecentesimo (5)
et sexagensimo die per signorum spatia currens perveniat
ad id signum ex quo priore circumlatione coepit facere
cursum, et ita peraequatur eius iter ut circiter tricenos 15
9 dies in singulis signis habeat numeri rationem. Veneris
autem cum est libe|rata ab inpeditione radiorum solis, (10)
XXX diebus percurrit signi spatium. quo minus quadragenos
dies in singulis signis patitur, cum stationem fecerit
restituit eam summam numeri in uno signo morata. ergo 20
totam circinationem in caelo quadringentesimo et octogensimo
et quinto die permensa iterum | init signum ex (15)
10 quo signo prius iter facere coepit. Martis vero circiter
sexcentesimo octogensimo tertio siderum spatia pervagando
pervenit eo ex quo initium faciendo cursum fecerat ante, 25
et in quibus signis celerius percurrit, cum stationem fecit
explet dierum numeri rationem. Iovis autem | placidioribus (20)
gradibus scandens contra mundi versationem, circiter

2 vesperugo _litt. unc. scr. S_.

5 uno _om. x_.

8 iustum cursum. Ita efficitur _EG_: _om. HS_.

11 circuitionem _x_. | Iter (It̄ _S_) _HSG_: Item _E_.

12 mercuri _H_. | trecentissimo _G_ (_non E_).

13 sexagensimo _H_: -gesimo _ES_, -gessimo _G_.

14 circulatione _x_.

15 trecenos _S_.

18 quo _HSG_: qm̄ _E_.

20 Ergo totam (ā) _EGS_: ergotam _H_.

21 circitionem (-nē _G_) _HG_, circionē _S_, circuitionem _E_.

22 (24) octogensimo _HG_: -gesimo _ES_ (24 _etiam G^{c}_). | permensa
_EGS_: permansa _H_. | inid (_H_, in id _EGS_) _x_.

24 sescentesimo _H(G^{c})_, sexc. _EGS_.

* * * * *

Page 219

CCCLX diebus singula signa permetitur, et consistit post
annum XI et dies CCCXIII et redit in id signum in quo
ante XII anno fuerat. Saturni vero, mensibus undetriginta
et amplius paucis diebus pervadens per signi spatium,
anno | nono et vicensimo et circiter diebus CLX in quo 5 (25)
ante | tricensimo fuerat anno in id restituitur, ex eoque =222=
quo minus ab extremo distat mundo, tanto maiorem circinationem
11 rotae percurrendo tardior videtur esse. ei autem
qui supra solis iter circinationes peragunt, maxime cum
in trigono fuerint | quod is inierit, tum non progrediuntur 10 (5)
sed regressus facientes morantur, doneque cum idem sol
de eo trigono in aliud signum transitionem fecerit. id
autem nonnullis sic fieri placet quod aiunt solem, cum
longius absit abstantia quadam, non lucidis itineribus errantia
per eam sidera obscuritatis | morationibus inpedire. 15 (10)
nobis vero id non videtur. solis enim splendor perspicibilis
et patens sine ullis obscurationibus est per omnem
mundum, ut etiam nobis appareant cum faciant eae stellae
12 regressus et morationes. ergo si tantis intervallis nostra
species potest id animadvertere, quid ita | divinitatibus 20 (15)
splendoribusque astrorum iudicamus obscuritates
obici posse? ergo potius ea ratio nobis constabit quod
fervor quemadmodum omnes res evocat et ad se ducit,
ut etiam fructus e terra surgentes in altitudinem per calorem
videmus, non minus aquae vapores a fontibus ad 25
nubes per ortus ex|citari, eadem ratione solis impetus (20)

1 CCC.LX _HS_: CCCXL _EG_. | singula _G^{c}_: in singula _HSEG_.

2 annū XI (_i. e._ undecimum) _HS_: annos .XI. _EG_. | CC.XXIII _x_.

3 (duodecimo) anno: annos _HS_, annis _EG_. | unde . XXX _EG_.

4 ꝑ̇ſıgnı _G^{c}_.

5 vicensimo _H_: -cesimo _EGS_.

6 tricensimo _HG_: tricesimo _ES_.

10 is _E et_ (_in ras._) _S(G^{c})_: his _HG_.

11 denique (deinque _G^{c}_) cū _x_ (_ut in Scribon. 47_ donec cum
_Ruellius ex cod. unico, ubi Marcellus Scribonii compilator omisit_ cum
_p. 108, 14 Helmr._).

15 ea _x_. | in(m _SG^{c}_)pediri _x_.

16 perspicibilis _HS_: -cabilis _EG_.

18 facient _x_. | eae _HS_: hae _EG_.

20 divinitatibus _EG_ (_sed supra G^{c}_ ī aꝉ divinationib;):
divinationibus _HS_ (_sed in m. ipse add. S_ ꝉ divinitatibꝰ)

21 obscuritatis _x_.

22 ratio nobis (noƀ _S_) _HS_: rationibus (-nib; _G_) _EG_.

26 ortus: arcus _x_ (_sed_ artus _ante ras. S_).

* * * * *

Page 220

vehemens radiis trigoni forma porrectis insequentes stellas
ad se perducit et ante currentes veluti refrenando retinendoque
non patitur progredi sed ad se ＜cogit＞ regredi
＜dum＞ in alterius trigoni signum exeat.

13 Fortasse desiderabitur quid ita sol quinto a se signo 5
| potius quam secundo aut tertio quae sunt propiora facit (25)
in his fervoribus retentiones? ergo quemadmodum id fieri
vi|deatur exponam. eius radii in mundo uti trigoni paribus =223=
lateribus forma lineationibus extenduntur. id autem
nec plus nec minus est ad quintum ab eo signum. igitur 10
si radii per omnem mundum fusi circinationibus vagarentur
neque exten|tionibus porrecti ad trigoni formam linearentur, (5)
propiora flagrarent. id autem etiam Euripides Graecorum
poeta animadvertisse videtur. ait enim quae longius
a sole essent haec vehementius ardere, propiora vero 15
eum temperata habere. itaque scribit in fabula Phaethonte
14 sic καιει τα πορρω, | ταγγυθεν δ’ ευκρατ’ εχει. si ergo (10)
res et ratio et testimonium poetae veteris id ostendit,
non puto aliter oportere iudicari nisi quemadmodum de
ea re supra scriptum habemus. 20

Iovis autem inter Martis et Saturni circinationem cur|rens (15)
maiorem quam Mars, minorem quam Saturnus pervolat
cursum. item reliquae stellae quo maiore absunt
spatio ab extremo caelo proxumamque habent terrae

1 vehemensadiis tr. _H_, v. adiis tr. _EG_, v. a distrigoni _S_ (_corr.
L_).

2 p. et ante: p. tantae (-ę _EG_) _HEG_, p. ante _S_.

3 sed--(4) exeat: sed ad se (sed se _S_, _ubi in m. ipse suppl._ ȧ)
regredi in alterius tr. s. esse (e̅e̅ _S_) _x_.

6 propiora _S_: propriora _HEG_.

9 lateribus _EG_: lateribusque _HS(G^{c})_. | formae (-ę _GS_, -e
_E_) _x_. | liniationibus _x_.

10 ad quintā ab eo signo _x_.

12 liniarentur _x_.

13 propiora _H^{c}S_: propriora _HEG_.

15 ardere _om. G_ (_non E_). | propiora _SE^{c}_: propriora _HEG_.

16 phaetonte _H_, phetonte _EGS_.

17 ΚaΙeΙτaτΓΟΡΡωτaΝΓyΓΝaΙeΙeyΧΡaτaeΧeΙ _EGH nisi quod_ Λ _pro_ a
_semper habet E semel G_ ΚaΙeΙΤΛ …, _et quod dimidias litt._ Π _partes,
quae postea factae sunt_ ΤΓ (_in S_ ΤΤ, _qui mox et_ τ _pro_ Γ _bis_),
_clarius monstrat H sic_: ꞀΓ.

21 circinationem _EGS_: circitionem _H_.

24 proxumam _H_: proximam _EGS_.

* * * * *

Page 221

circinationem, celerius ＜pervagari＞ videntur, quod quaecumque
earum minorem circinationem peragens saepius subiens
15 praeterit su|periorem. quemadmodum si in rota qua figuli (20)
utuntur inpositae fuerint septem formicae canalesque totidem
in rota facti sint circum centrum imo adcrescentes 5
ad extremum, in quibus hae cogantur circinationem facere,
verseturque rota in alteram partem, necesse erit eas contra
rotae versa|tionem nihilominus adversus itinera perficere (25)
et quae proxi|mum centrum habuerit celerius pervagari =224=
quaeque extremum orbem rotae peragat, etiamsi aeque 10
celeriter ambulet, propter magnitudinem circinationis multo
tardius perficere cursum. similiter astra nitentia contra
mundi cursum suis itineribus | perficiunt circumitum, sed (5)
caeli versatione redundationibus referuntur cotidiana temporis
circumlatione. 15

16 Esse autem alias stellas temperatas alias ferventes
etiamque frigidas haec esse causa videtur quod omnis
ignis in superiora loca habet scandentem flammam. ergo
sol aethera | qui est supra se radiis exurens efficit candentem, (10)
in quibus locis habet cursum Martis stella, itaque 20
fervens ab ardore solis efficitur. Saturni autem quod est
proxima extremo mundo et tangit congelatas caeli regiones,
vehementer est frigida. ex eo Iovis cum inter utriusque
circumitiones ha|beat cursum, a refrigeratione caloreque (15)
earum medio convenientes temperatissimosque habere videtur 25
effectus.

De zona XII signorum et septem astrorum contrario
opere ac cursu, quibus rationibus et numeris transeant e
signis in signa et circumitum eorum uti a praeceptoribus
ac|cepi exposui. nunc de crescenti lumine lunae deminutioneque 30 (20)
uti traditum est nobis a maioribus dicam.

1 pervagari _om. x_.

2 eorum _x_.

4 formicae: μύρμηκεϲ (_Posidonii_) _apud Cleomedem_ (_Schneider ad h.
l._).

5 imo: inimo _x_.

8 nihilo minus _EG_: nihil minus _HS_.

13 circuitum _x_ (_praeter E_ circumitū).

19 effecit _H_.

22 et _om. x_.

24 circuitiones _x_. | hab& _x_.

25 eorum _x_.

28 transeunte signis _HS_, transeunt esignis _EGS^{c}_.

29 circuitum _x_.

* * * * *

Page 222

II Berosus qui ab Chaldaeorum civitate sive natione progressus
in Asia etiam disciplinam Chaldaicam patefecit,
ita est professus pilam esse ex dimidia parte candentem,
reliqua | habere caeruleo colore. cum autem cursum itineris (25)
sui peragens subierit sub orbem solis, tunc eam 5
radiis et impetu caloris corripi convertique candentem
propter eius proprietatem luminis ad lumen. cum autem
evocata ab solis orbi superiora spectet, tunc inferiorem
partem eius quod candens | non sit propter aeris similitudinem =225=
obscuram videri. cum ad perpendiculum ea sit 10
ad eius radios, totum lumen ad superiorem speciem retineri
2 et tunc eam vocari primam. cum praeteriens vadat
ad orientis caeli partes, relaxari ab im|petu solis extremamque (5)
eius partem candentiae oppido quam tenui linea
ad terram mittere splendorem et ita ex eo eam secundam 15
vocari. cotidiana autem versationis remissione tertiam
quartam in dies numerari. septimo die ＜cum＞ sol sit ad
occidentem, luna autem inter orientem et occidentem me|dias (10)
caeli teneat regiones, quod dimidiam partem caeli
spatio distet a sole, item dimidiam candentiae conversam 20
habere ad terram. inter solem vero et lunam cum distet
totum mundi spatium et lunae orienti sol trans contra
sit ad occidentem, eam quo longius absit a radiis remissam,
XIIII die | plena rota totius orbis mittere splendorem, (15)
reliquosque dies decrescentia cotidiana ad perfectionem 25
lunaris mensis versationibus et cursu a sole revocationibus
subire sub rotam radiosque eius, et ita menstruas dierum
efficere rationes.

2 asia _H_: asiam (_sic_) _EGS_. | chaldaicā _S_: chaldaeicam _H_,
caldeicam (-ā _G_) _EG_.

5 subiret _x_.

7 cū aū (aut̄ _G_) ea vocata ad solis orbis superiora spectent _x_.

10 ea sit: esset (e̅e̅t _GS_) _x_.

14 oppido quāquam (_H_, quamquā _S_, quāquā _EG_) _x_. | linia _H_.

17 cum _om. x_.

18 luna--occidentem _EG_: _om. HS_.

19 dimidia parte _x_.

20 distaret (-r& _HS_) _x_. | dimidia _x_ (-am _E_).

22 orienti _E_: -tis _HSG_. | sol trans cū (cum _S_) transit _HS_: sol
cū transit (_sed_ cū _in ras._) _G_, sol transit _E_.

23 absit _EG_: arsit _HS_.

27 et ita: &iā (_HS_, &ıam _E_, etiam _G_) _x_ (_corr. Oehmichen_) _cf.
p. 226, 20_.

* * * * *

Page 223

3 Uti autem Aristarchus Samius mathematicus vigore
| magno rationes varietatis disciplinis de eadem re reliquit, (20)
exponam. non enim latet lunam ＜non＞ suum propriumque
habere lumen sed esse uti speculum et ab solis impetu
recipere | splendorem. namque luna de septem astris circulum =226=
proximum terrae in cursibus minimum pervagatur. 6
ita quotmensibus sub rotam solis radiosque uno die antequam
praeterit latens obscuratur, et cum est cum sole
nova vocatur. postero | autem die, quo numeratur secunda, (5)
praeteriens ab sole visitationem facit tenuem extremae 10
rotundationis. cum triduum recessit ab sole, crescit et
plus inluminatur. cotidie vero discedens cum pervenit ad
diem septimum, distans a sole occidente circiter dimidias
caeli regiones, dimidia lucet, et | eius quae ad solem pars (10)
4 spectat ea est inluminata. quarto autem decumo die cum 15
in diametro spatio totius mundi absit ab sole, perficitur
plena et oritur cum sol sit ad occidentem, ideo quod
totum spatium mundi distans consistit contra et impetu
solis totius orbis in se recipit splendorem. | septumo decumo (15)
die cum sol oriatur, ea pressa est ad occidentem. 20
vicensimo et altero die cum sol est exortus, luna tenet
circiter caeli medias regiones et ita quod spectat ad solem
id habet lucidum reliquis obscura. item cotidie cursum
faciendo circiter octavo et vicensimo die subit sub ra|dios (20)
solis, et ita menstruas perficit rationes. 25

Nunc ut in singulis mensibus sol signa pervadens auget

1 aristarchus _G_ (-cus _ES_): arhistartus _H_.

2 varietatis _SG_: -tes _HE(G^{c})_. | de eadem reliquid (-t
_SG^{c}_, re aliquid _E_) _x_.

3 lunā suū propriumque (proprium _S_) habere l. _x_.

7 quot _EG_: quod _HS_ (quotmensibus: _cf. p. 252, 6_).

8 prodierit _E_. | et _om. x_.

9 quo _EGS_: qđ _H_.

10 a sole _E_.

13 asole (_hic_) _x_. | dimidias (_cf. p. 225, 10_): medias _x_.

14 luce & (et _G_) _x_.

15 quarto … decu(i _S_)mo _HS_: quarta … decima _EG_.

16 asole _EG_.

18 contra | et _G_, contra´& _E^{c}_: contrah& _HS_. | impetu _H_: -tus
_EGS_.

19 totiusque (-q⁊) _S_. | recipit _E_: recepit _HSG_. | septumo decumo
_H_: -imo (_bis_) _EGS_.

21 (_et_ 24) vicensimo _H_: -cesimo _EGS_.

22 ita _Oehmichen_: id _x_.

23 reliquis _S(G^{c})_: -quus _HEG_.

24 subit _HS_: subiit _EG_.

26 auget _EG_: augit _HS_.

* * * * *

Page 224

III et minuit dierum et horarum spatia dicam. namque cum
arietis signum iniit et partem octavam pervagatur, perficit
aequinoctium vernum. cum progreditur ad caudam
tauri | sidusque vergiliarum e quibus eminet dimidia pars (25)
prior tauri, in maius spatium mundi quam dimidium procurrit 5
procedens ad septentrionalem partem. e tauro cum
ingreditur in geminos exorientibus vergiliis magis crescit
supra | terram et auget spatia dierum. deinde e geminis =227=
cum iniit ad cancrum, quo longissimum tenet caeli spatium,
cum pervenit in partem octavam, perficit solstitiale 10
tempus, et peragens pervenit ad caput et pectus leonis,
2 quod eae partes | cancro sunt attributae. e pectore autem (5)
leonis et finibus cancri sol exitu percurrens reliquas partes
leonis inminuit diei magnitudinem et circinationis reditque
in geminorum aequalem cursum. tunc vero a leone transiens 15
in virginem progrediensque ad sinum vestis eius
contrahit circinationem | et aequat ad eam quam taurus (10)
habet cursus rationem. e virgine autem progrediens per
sinum, qui sinus librae partes habet primas, in librae
parte VIII perficit aequinoctium autumnale. qui cursus 20
aequat eam circinationem quae fuerat in arietis signo.
3 scorpionem autem cum sol ingressus fuerit | occidentibus (15)
vergiliis, minuit progrediens ad meridianas partes longitudines
dierum. e scorpione cum percurrendo init in
sagittarium ad femina eius, contractiorem diurnum pervolat 25
cursum. cum autem incipit a feminibus sagittarii,
quae pars est attributa capricorno, ad partem octavam,
bre|vissimum caeli percurrit spatium. ex eo a brevitate (20)

2 iniit _HS_: init _EG_.

8 auget _EG_: augit _HS_. | deinde geminis _x_.

9 iniit _HSG_: init _E_. | c. qui brevissimum t. _x_.

11 per(ꝑ)agens per(ꝑ)veniens _x_.

12 quia _S_. | eae (eę _S_) _HS_: hæ _E_, hę _G_. | cancro _S_: cancero
_HEG_.

13 solis exitus _x_.

14 (_item_ 17. 21) circinationis _S_: circitionis _HE^{c}G_, circionis
_E_.

16 sinum _E_: signū _HSG_.

17 contrahit _HS_: contra(| _G_)id _EG_ (-it _E^{c}G^{c}_).

18 cursus _EG_: -sū _HS_.

20 .VIII. _HEG_: octava _S_. | autūnale _S_ (autē‿tale _G^{c}_): autē
tale _HEG_.

23 ad _om. x_.

24 init _HEG_: iniit _S_.

* * * * *

Page 225

diurna bruma ac dies brumales appellantur. e capricorno
autem transiens in aquarium adauget ex aequa sagittarii
longitudine diei spatium. ab aquario cum ingressus est
in pisces favonio flante, scorpionis comparat aequalem
cursum. ita | sol ea signa circum pervagando certis temporibus 5 (25)
auget aut minuit dierum et horarum spatia.

| Nunc de ceteris sideribus quae sunt dextra ac sinistra =228=
zonam signorum meridiana septentrionalique parte mundi
IV stellis disposita figurataque dicam. namque septentrio,
quem Graeci nominant αρκτον sive ελικην, habet post se 10
conlocatum | custodem. ab eo non longe conformata est (5)
virgo, cuius supra umerum dextrum lucidissima stella
nititur, quam nostri provindemiatorem, Graeci προτρυγητην
vocant. candens autem magis spica eius est. conlocata
item alia contra est stella media genuum custodis arcti, 15
2 qui arcturus dicitur ibi | dedicatus. e regione capitis (10)
septentrionis transversus ad pedes geminorum auriga stat
in summo cornu tauri, itaque in summo cornu laevo
＜tauri＞ et aurigae pedis ＜dextri＞ una tenet partem stella.
et adplicantur aurigae manui haedi, capra laevo umero. 20
tauri quidem et arietis insuper Perseus ＜habens a＞ dex|terioribus (15)
subter currentis basi vergilias, a sinisterioribus
caput arietis, et manu dextra innitens Cassiepiae
simulacro, laeva supra arietem tenens gorgoneum ab summo

2 adauget(-& _HE_) exae(ę _EGS_)quat _x_.

8 zona _S_.

10 aretum (-ū _SG_) sive helicen (-em _E_) _x_.

11 ab eo _EG_: _om. HS_.

13 nostri (nr̅i̅) providentiā maiores gr. propygethon (_HG_,
propygedion _S_, propigeton _E_) _x_.

14 spica: species _x_. | conlocata _Mar._: colorata _x_.

15 genuorum (genorum _E_) _sic x_ (_pro_ genum). | custodes (_ante
corr._) _H_.

16 dicitur. est ibi delicatus. E regione _x_ (_cf. G. Kaibel: Hermes
XXIX, 93_).

17 auriga stat in s. c. tauri. itemque in s. c. lae(ę _GS_)vo (. _EGS_)
&(et _G_)auriga pedes una tenet parte stellam (-ā _G_, -ā. _SG^{c} sc._
εἷϲ ἀϲτὴρ ἐπέχει) & appellantur (-lat᷑ _S_) aurigae (-ę _GS_) manus
hae(ę _GS_)di _x_.

21 perseus dexterioribus subter currens basem v. asinisterioris (v.
sinisterioris _EG_) _x_ (_cet._ basem _hoc uno loco omnes_).

23 innitens _HS_: inmittens _EG_. cassiopiae (-ię _G_) _HEG_, cassiepię
_S_.

24 supra arietem: supra aurigā (-am _E_) _x_. | ten& _HS_ (-et
_G^{c}_), tenent _EG_. | g. ad summum c. subiciensque a. pedibus.
Item pisces supra andromedam et eius ventris et equique (quę _ES_, qui
_G^{c}_) sunt _x_ (_ubi_ p. supra ȧu̇ṙiġȧ andromedā _G, non E_).

* * * * *

Page 226

3 caput subiciensque Andromedae pedibus. item pisces supra
Andromedam et equi venter saetaeque quae sunt supra
spinam equi, cuius | ventris lucidissima stella finit ventrem (20)
equi et caput Andromedae. manus Andromedae dextra
supra Cassiepiae simulacrum est constituta, laeva ＜supra＞ 5
aquilonalem piscem. item | aquarii supra equi caput est. =229=
equi ungulae attingunt aquarii genua. Cassiepia media
est dedicata. capricorni supra in altitudinem aquila et
delphinus. secundum eos est sagitta. ab ea autem volucris,
cuius pinna dextra Cephei manum attingit et scep|trum, 10 (5)
laeva supra Cassiepiae innititur. sub avis cauda pedes
4 equi sunt subiecti. inde sagittarii scorpionis librae insuper
serpens summo rostro coronam tangit. ab eo mediam
ophiuchos in manibus tenet serpentem, laevo pede calcans
mediam frontem scorpionis. a parte ophiuchi capitis non 15
| longe positum est caput eius qui dicitur nisus in genibus. (10)
eorum autem faciliores sunt capitum vertices ad cognoscendum,
5 quod non obscuris stellis sunt conformati. pes
ingeniculati ad eius fulcitur capitis tempus serpentis, cui
arctoe sunt qui septentriones dicuntur inplicati. parvus 20
prae equo | flectitur delphinus. contra volucris rostrum (15)
est proposita lyra. inter umeros custodis et geniculati

5 cassiopae _H_, -opię _EG_, -epię _S_. | supra (_Schn._, _Joc._) _om.
x_.

6 caput est _G. Thiele_: capitis _x_.

7 cassiope _H_, -opię _EG_, -epię _S_.

9 volucris _S_: volueris _HEG_.

10 pinna _HEG_: penna _E^{c}S(G^{c})_ _cum vlh, non Lc_; _sic_ penna
_etiam infra p. 257, 6 Pvl et p. 265, 18 et 24 Pvlch_, pinna _S et
reliqui omnes_. | cephei _H_: cephęa _S_, zephei _E^{c}G_.

11 cassiopiae (-ę _SEG_) _x_.

12 subtecti _x_.

13 adeum (-ū) medium (-ū) _x_.

14 ophiuchos _HE_, ophiychos _G_: ophiucus _S_.

15 scorpionis partem (-ē _SEG_) ophiuci _x_.

16 nessus. in genibus autem (aū _HS_) eorum f. _x_.

19 ad eius: ad id _x_. | timpus _S^{c}(G^{c})_. | s. cuius (Cuiꝰ _S_)
arcturū (_HS_, -um _EG_) qui _x_ (_ubi_ serpentis ⁚ cuius … _E cum vitii
signo_).

20 inplicatus parve pereos fl. (_sic_) _x_.

21 volucris _S_: volueris _HEG_.

22 est (-ē _G_) _EG_: _om. HS_ (_ubi_ rostrū; proposita _H_). |
geniculati _S_ (_ut v._ 19 ingeniculati _x_): genuclati _HEG_.

* * * * *

Page 227

corona est ordinata. in septentrionali vero circulo duae
positae sunt arctoe scapularum ossis inter se compositae
et pectoribus aversae, e quibus minor κυνοϲουρα maior
ελικη a Graecis | appellatur, earumque capita inter se (20)
dispicientia sunt constituta. caudae capitibus earum adversae 5
contra dispositae figurantur. utrarumque enim
6 superando eminent in summo. | per caudas earum esse =230=
dicitur item serpens exporrecta et qua stella quae dicitur
polus elucet, circum caput maioris septentrionis. namque
qua est proxuma [draconem,] circum caput eius involvitur, 10
una vero circum cynosurae caput iniecta est | flexu porrectaque (5)
proxime eius pedes. hac autem intorta replicataque
se attollens reflectitur a capite minoris ad maiorem
circa rostrum et capitis tempus dextrum. item supra
caudam minoris pedes sunt Cephei ibique ad summum 15
cacumen facientes stellae sunt trigonum paribus lateribus
[in|super arietis signum]. septentrionis autem minoris et (10)
Cephei simulacri complures sunt stellae confusae.

Quae sunt ad dextram orientis inter zonam signorum
et septentrionum sidera in caelo disposita dixi. nunc explicabo 20
quae ad sinistram orientis meridianisque partibus
ab | natura sunt distributa. (15)

V Primum sub capricorno subiectus piscis austrinus caudam
prospiciens ceti. ab eo ad sagittarium locus est

1 coronatā (-am _E_) est (ē _ES_) orinata (_HS_, ornata _EG_) _x_.

2 arctoe _HS_: -tę _EG_. | ossis (ὠμοπλάταιϲ): dorsis _x_.

3 cynosura … (4) helice _x_.

5 di(e _S^{c}_)spicientia (_sic_) _x_.

6 utrorumque _x_.

7 eorum _x_.

8 s. est porrecta aequa (e[a/q] _S_) stella _x_.

9 polus: post (poſt≣ | _S_) plus _x_.

10 quae (quę _EGS_) est (ē _G_) proxu(i _EGS_)ma draconem _x_ (draconem
_del. Her._).

11 cynossurę _EG_. | fluxu _x_.

12 hac: haec (hęc _EGS_) _x_.

13 se adtollens reflectitur a _EG_: _om. HS_.

14 timpus _S^{c}(G^{c})_.

15 coephei _H_.

17 insuper arietis signum _delevi_ (_sc. glossam cogitantis de altero
triangulo inter Andromedam et arietem_).

18 Cephei _Gal._: cassiopae _H et_ (_in ras._) _S_, -opię _EG_. |
stillae _H_.

20 septen(ē _S_)trionum _HS_ (-n[v̄/ẹ̄] _G_): septentrionē (-em _E_)
_EG_. | dixi esse nunc (esse. Nunc _EG_, .e͠e. nunc _S_) _x_.

22 ob natura _H_, ob naturā _SG_, a natura _E_.

24 ceti: cephei _x_. | ad _om. S_.

* * * * *

Page 228

inanis. turibulum sub scorpionis aculeo. centauri priores
partes proximae sunt librae et scorpioni. tenet in manibus
si|mulacrum id quod bestiam astrorum periti nominaverunt. (20)
virginem et leonem et cancrum anguis porrigens agmen
stellarum intortus succingit, regione cancri erigens rostrum, 5
ad leonem medioque corpore sustinens cratera ad manumque
virginis caudam subiciens, in qua inest corvus. quae sunt
2 | autem supra scapulas peraeque sunt lucentia. ad anguis (25)
| inferius ventris sub caudam subiectus est centaurus. iuxta =231=
cratera et leonem navis est quae nominatur Argo, cuius 10
prora obscuratur, sed malus et quae sunt circa gubernacula
eminentia videntur, ipsaque naviculae puppis per
summam | caudam cani iungitur. geminos autem minusculus (5)
canis sequitur contra anguis caput. maior item sequitur
minorem. Orion vero transversus est subiectus, pressus 15
ungula tauri, manu laeva tenens clavam, alteram ad geminos
3 tollens. apud eius vero basim canis parvo intervallo
insequens leporem. arieti | et piscibus cetus est (10)
subiectus, a cuius crista ordinate utrisque piscibus disposita
est tenuis fusio stellarum, quae graece vocitantur 20
αρπεδοναι. magnoque intervallo introrsus pressus nodus
haerentium attingit summam ceti cristam. per speciem
stellarum flumen profluit, initium fontis capiens a laevo
| pede Orionis. quae vero ab aquario fundi memoratur (15)
aqua, profluit inter piscis austrini caput et caudam ceti. 25

2 scorpionem (-ē _GS_) tenent _x_.

4 Ad virginem _x_.

5 rostrum _S(G^{c})_: nostrum (n̅r̅m _EG_) _x_.

6 ad leonem (_sic_) _x_. _cf. Arat. 446_ (_Kaibel l. c._). | craterem
(-ē _GS_) _x_.

7 corvos _H_.

8 lugentia _x_. | ad _om. EG_.

9 interius _x_. | iusta _H_.

10 cratera _HEG_: -rā _S_.

12 navicula & puppis (pubpis _H_) _x_.

13 minusculos _x_ (-lus _E^{c}_).

16 u. centauri _x_. | tenens clavā alterā _x_.

17 t. Caput eius vero (vero eius _S_) _x_.

18 (22. 25) coetus (co&us _H_) _x_.

20 graeci _H_.

21 hermedonae (-ne _S_) _HS_, hermae donae _E_, herme‿donę _G^{c}_. |
introsus _S_. | nodus _EG_: _om. HS_.

22 haerentium : serpentium _x_. | cristam esse (e̅e̅ _SG_) fuit ꝑ
speciem _x_. _delevi_ esse fuit, _ut_ esse futurum _illud p. 266, 2_
(_cf._ esse _p. 230, 13. 218, 4_. futurum _p. 253, 26_).

* * * * *

Page 229

4 Quae figurata conformataque sunt siderum in mundo
simulacra, natura divinaque mente designata, ut Democrito
physico placuit, exposui, sed tantum ea quorum ortus et
oc|casus possumus animadvertere et oculis contueri. namque (20)
uti septentriones circum axis cardinem versantes non 5
occidunt neque sub terram subeunt, sic circa meridianum
cardinem, qui est propter inclinationem mundi subiectus
terrae, sidera versabunda latentiaque non habent egressus
orientes | supra terram. itaque eorum figurationes propter (25)
obstantiam terrae non sunt notae. huius autem rei index 10
est stella Canopi, quae his regionibus est ignota, renuntiant
autem | negotiatores, qui ad extremas Aegypti regiones =232=
proximasque ultimis finibus terrae terminationes
fuerunt.

VI De mundi circa terram pervolitantia duodecimque 15
signorum ex septentrionali meridianaque parte siderum
dispositione | ut sit perspecta docui. namque ex ea mundi (5)
versatione et contrario solis per signa cursu gnomonumque
aequinoctialibus umbris analemmatorum inveniuntur descriptiones.
2 ceterum ex astrologia quos effectus habeant 20
signa XII, stellae V, sol, luna ad humanae vitae rationem,
Chaldaeoram ratiocinatio|nibus est concedendum, quod propria (10)
est eorum genethlialogiae ratio uti possint antefacta
et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare. eorum
autem inventiones reliquerunt inque sollertia acuminibusque 25
fuerunt magnis qui ab ipsa natione Chaldaeorum profluxerunt,
primusque Berosus in in|sula et civitate Coo (15)

5 septem(-ē _S_)trionis _HS_: septentriones _EG_. | versantur (-t᷑
_GS_) _x_.

6 sic circa _EG_: sicirca _H_, si circa _S_.

8 terrae (-rę _S_) _HS(G^{c})_: terra _EG_.

9 orientis _x_.

15 XII. _EG_.

16 ex _EG_: & _HS_.

17 ꝑ spectus _x_ (_cf. p. 37, 7 etc._).

18 gnominum _x_.

19 analemnatorum _HS(G^{c})_, analē | natorum _E_, analē natorū _G_
(-lē‿na- _G^{c}_).

20 ce(ę)tera _x_.

21 ad humanā v. r. _x_ (_ubi S_ ad humanę vitę ē rationē).

23 quia _E_. | gentililogiae (-ę) _x_ (_item v. 17_). _verbo corrupto
ex Vitruvio utitur Hermannus Contractus_ (_Dümmler: Anz. f. K. D.
Vorzeit XVI. 1869 S. 137_).

25 inque _EGS_: in quae _H_ (inquę _G^{c}_).

26 magnis: magis _S_.

27 coo (choo _S_) _x_.

* * * * *

Page 230

consedit ibique aperuit disciplinam, post ei studens Antipater
iterumque Athenodorus, qui etiam non e nascentia
sed ex conceptione genethlialogiae rationes explicatas reliquit.
3 de naturalibus autem rebus Thales Milesius, Anaxagoras
Clazomenius, Pythagoras Samius, Xenophanes 5
| Colophonius, Democritus Abderites rationes, quibus eae (20)
res natura rerum gubernarentur, quemadmodumcumque
effectus habeant excogitatas reliquerunt. quorum inventa
secuti sideram ＜ortus＞ et occasus tempestatiumque significatus
Eudoxus Euctemon Callippus Meto Philippus Hipparchus 10
Aratus ce|terique ex astrologia parapegmatorum =233=
disciplinis invenerunt et eas posteris explicatas reliquerunt.
quorum scientiae sunt hominibus suspiciendae, quod tanta
cura fuerunt ut etiam videantur divina mente tempestatium
significatus post futu|ros ante pronuntiare. quas ob 15 (5)
res haec eorum curis studiisque sunt concedenda.

VII Nobis autem ab his separandae sunt rationes et explicandae
menstruae dierum brevitatis itemque dilatationis.
namque sol aequinoctiali tempore ariete libraque versando,
quas | e gnomone partes habet novem, eas umbrae facit VIII 20 (10)
in declinatione caeli quae est Romae. itemque Athenis
quam magnae sunt gnomonis partes quattuor, umbrae
sunt tres, ad VII Rhodo V, ad XI Tarenti IX, ad quinque
＜Alexandriae＞ tres, ceterisque omnibus locis aliae alio
modo umbrae gno|monum aequinoctiales a natura rerum 25 (15)

1 postea s. _x_.

2 Athenodorus (_Stoicus cf. Hermes I p. 371_): achinapolus
(archinapolus _S_) _x_. | enascentiā _HS_.

5 glagomeus _x_. | zenophanes _x_.

6 quibus erebus natura (-rę _S_) _x_.

8 habeat excogitatus _x_.

9 ortus _om. x_. | tempestatumque _x_. | significatus _HS_: -tos _EG_.

10 euchemon _HS_, euzemon _EG_. | callistus. mello. _x_. hyp(p
_EGS_)arcus _x_.

12 disciplinas _x_.

14 tempestatium _H_: -tum _EGS_.

15 significatos _x_.

17 et _EG_: _om. HS_.

18 brevitates idemque depalationes (_HS_, depalatationes _EG_) _x_.

20 habent _x_.

21 idemque a. quae (quę _EGS_) m. _x_.

22 .IIII. _EG_.

23 .III. _EGS_. | adquinq⁊ II. (_HS_, ad V. | II. _G_, ad V·II· _E_)
rhodo XV. (| _H_) adtaranti . XI (undecim. _E_) quinque (V. _EG_)
adtres (III. _EG_) _x_.

24 coterrisque _HS_ (_sed in m. S^{c}_ ꝉ cęteris, _ut L^{c}_),
terrisque _EG_. | locis _EGS_: lonis _H_.

* * * * *

Page 231

2 inveniuntur disparatae. itaque in quibuscumque locis horologia
erunt describenda, eo loci sumenda est aequinoctialis
umbra, et si erunt quemadmodum Romae gnomonis partes
novem, umbrae octonae, describatur ＜linea＞ in planitia et
e media προϲ ορθαϲ erigatur | ut sit ad normam quae 5 (20)
dicitur gnomon, et a linea quae erit planities in linea
gnomonis circino novem spatia dimetiantur, | et quo loco =234=
nonae partis signum fuerit centrum constituatur ubi erit
littera A, et diducto circino ab eo centro ad lineam planitiae
ubi erit littera B, circinatio circuli describatur, 10
3 quae dicitur meridiana. deinde ex novem partibus, quae
sunt a | planitia ad gnomonis centrum, VIII sumantur et (5)
signentur in linea quae est in planitia ubi erit littera C.
haec autem erit gnomonis aequinoctialis umbra. et ab eo
signo et littera C per centrum ubi est littera A linea perducatur, 15
ubi erit solis aequinoctialis radius. tunc a centro
diducto circino ad | lineam planitiae aequilatatio signetur (10)
ubi erit littera E sinisteriore parte et I dexteriore in extremis
lineae circinationis, et per centrum perducenda
＜linea＞, ut aequa duo hemicyclia sint divisa. haec autem 20
4 linea a mathematicis dicitur horizon. deinde circinationis
totius sumenda pars est XV, | et circini centrum conlocandum (15)
in linea circinationis quo loci secat eam lineam
aequinoctialis radius ubi erit littera F, et signandum
dextra ac sinistra ubi sunt litterae GH. deinde ab his 25
lineae usque ad lineam planitiae perducendae sunt, ubi
erunt litterae TR. ita erit solis radius unus hibernus

4 VIIII. _EG_. | octogenae (ę) _x_. | describantur inplanitia & emedia
prosorthas (_HS_, porthas _EG_) _x_.

6 q. erit planities _x_ (_gen._, _ut_ materies _p. 58, 24. 60, 12_.
notities _p. 133, 9. cf. ap. Gell. 9, 14 Verg. georg. 1, 208_).

7 circini _HG_, circū _S_. | demetiantur _x_.

8 partis _G_: -tes _HS_.

9 (_non_ 17) deducto _x_. | ablinea planitia _x_.

11 q. s. inplanitia _x_.

13 qua est _H_.

18 littera . e . _HS_: .e . littera _G_. | p. et inde alteriore _x_.

19 lineis c. _x_ (_cf. p. 235, 3_). | ꝑducendū ut _x_.

21 l_i_nea _GS_: lineā _H_. | horı⟦o⟧zon _H_, horizon _G_: orizon _S_.

22 .XV. _HG_: .XII. _S_.

23 quo _G_: quod (qđ _S_) _HS_.

24 F: .C. _x_.

25 ac _om. x_. | ab his lineis u. _x_; (_scil._ ab his et a centro A).

* * * * *

Page 232

| alter aestivus contra autem E littera I erit quo secat (20)
circinationem linea quae est traiecta per centrum ubi est
littera A, et contra G et H litterae erunt L et K, et
5 contra C et F et A erit littera N. tunc perducendae sunt
diametroe ab G ad L et ab H ad K. quae erit superior, 5
partis erit | aestivae, inferior hibernae. eaeque diametroe =235=
sunt aeque mediae dividendae ubi erunt litterae M et O,
ibique centra signanda, et per ea signa et centrum A
linea ad extrema lineae circinationis est perducenda ubi
erunt litterae P Q. | haec erit linea προϲ ορθαϲ radio 10 (5)
aequinoctiali, vocabitur autem haec linea mathematicis rationibus
axon. et ab eisdem centris diducto circino ad extremas
diametros describantur hemicyclia, quorum unum
6 erit aestivum alterum hibernum. deinde in quibus locis
secant lineae paralleloe | lineam eam quae dicitur horizon, 15 (10)
in dexteriore parte erit littera S, in sinisteriore V, et ab
extremo hemicyclio ubi est littera G, ducatur linea parallelos
axoni ad sinistrum hemicyclium ubi est littera H.
haec autem parallelos linea vocitatur logotomus. et tum

1 altera ae(ę _S_)stivus _HS_. | contra aū (_HS_, autē _G_) littera .I.
erit (erit _om. G, add. G^{c}_) qui secat _x_.

2 lineae (_HS_, -ę _G_) quę est _x_. | ubi erunt (er᷎ _H_) litterae(ę
_GS_) I . K . L . M. & (et _G_) contra K . lineae (-ę _G_) erunt
(er̅t̅ _G_) K . H . X . I (XI _ante corr. G_).

5 diametro ab C. ad I. et ab H. (| _H_) quae erit inferior partis .
erit aestive (_H_, ęstivę _GS_) superior hibernae. _x_.

7 aequae (ęque _GS_) diametro _x_. | M et O: .O. & (et _G_) .P. _x_.

8 centrum .C. lineae ad extremas lineae circinationes | sunt ꝑducendae
ubi er᷎ litterae . G . R . F . R. ◌ Hęc erit | (_sic_) _H_, _item_
(_sine punctis tamen_ . q . p . t . r. Hęc) _SG_.

10 prosorthas _H_: proshorthas _S_, pros horthas _G_.

11 heę (_sic_) _S_. | ọ̇rationibus _G^{c}_.

12 deducto _x_.

13 emiciclia ꝉ icydia (_sic in ipso textu_) _S_: | icyclia _H_, iciclya
_G_.

15 parallelon & lineā eā _x_.

16 littera e (littera¦e. _G^{c}_) | in sinisteriore .T. ◌ & ab littera
S. ducatur linea paralle|los axon ad extremum hemicycliū ubi erit
littera .V. ◡ & ab C. ad sinistrā hemicyclii ⊙ item parallelos linea
| ducatur ad littera .X. (_sic_) _H_ (_et LP_) _et similiter_ (_sine
punctis tamen_) _SG_ (_ubi_ ad litterā .X.).

19 lineae (-ę _GS_) vocitantur locothomus (loco‿thomus _G^{c}_) _x_.

* * * * *

Page 233

circini centrum conlocandum est eo | loci quo secat eam (15)
lineam aequinoctialis radius, ubi erit littera D, et diducendum
ad eum locum quo secat circinationem aestivus
radius ubi est littera H. e centro aequinoctiali intervallo
aestivo circinatio circuli menstrui agatur, qui menaeus 5
7 dicitur. ita habebitur analemmatos deformatio. | cum hoc (20)
ita sit descriptum et explicatum, sive per hibernas lineas
sive per aestivas sive per aequinoctiales aut etiam | per =236=
menstruas in subiectionibus rationes horarum erunt ex
analemmatos describendae, subiciunturque in eo multae 10
varietates et genera horologiorum et describuntur rationibus
his artificiosis. omnium autem figurarum descriptionumque
| earum effectus unus, uti dies aequinoctialis (5)
brumalisque itemque solstitialis in duodecim partes aequaliter
sit divisus. quas ob res non pigritia deterritus praetermisi 15
sed ne multa scribendo offendam, a quibusque inventa
sunt genera descriptionesque horologiorium exponam.
neque enim nunc | nova genera invenire possum nec aliena (10)
pro meis praedicanda videntur. itaque quae nobis tradita
sunt et a quibus sint inventa dicam. 20

VIII Hemicyclium excavatum ex quadrato ad enclimaque
succisum Berosus Chaldaeus dicitur invenisse. scaphen sive
| hemisphaerium Aristarchus Samius, idem etiam discum (15)
in planitia. arachnen Eudoxus astrologus, nonnulli dicunt
Apollonium. plinthium sive lacunar, quod etiam in circo 25

1 eam lineam: circinationem _x_.

2 D: .e. _x_. | deducendum _x_.

5 manaeus (mana|eus _S_) _HS_, maneus _G_.

6 analematos _HG_ (ánalemmatos _S_).

7 sive ꝑhibernas lineas sive aequinoctialis radius ubi|erit littera
e. sed deducendū ad eū locū quo secat circi|nationem ꝑaestivas sive
ꝑaequinoctiales _etc._ (_sic repetendo_) _H, item S et_ (_ubi_ sed |
ducendū) _G_.

9 rationes _HS(G^{c})_: _om. G_.

10 anallēatios _H_, analematios _G_, analemmatios _S_. | subicianturque
_x_.

14 idemque _x_. | XII. _G_.

15 divisus _G(S)_: -sū . _H_ (_et ante ips. corr. S, ubi pro_ -ſu ·
_nunc videtur_ ſuſ _i. e. per punctum et pro puncto inseritur_ ſ). |
p̄(pre _S_)termissis _x_.

20 inventi _H_. | 22 berosus _GS_: berossus _H_. | scaphen _HS_: scapen
_G_.

23 hemisphe(spe _G_)rium _x_. | aristharcus _H_, -tarcus _GS_.

24 arachanen _x_.

25 panthium (-ū _G_) _x_. | lacunar _G et_ (_ubi_ r _ex_ s _ras._)
_S^{c}_: -nas _HS_.

* * * * *

Page 234

Flaminio est positum, Scopinas Syracusius, προϲ τα ιϲτορουμενα
Parmenion, προϲ παν κλιμα Theodosius et Andreas,
Patrocles | pelecinum, Dionysodorus conum, Apollonius (20)
pharetram, aliaque genera et qui supra scripti sunt
et alii plures inventa reliquerunt, uti conarachnen, conicum 5
plinthium, antiboreum. | item ex his generibus viatoria =237=
pensilia uti fierent plures scripta reliquerunt. ex
quorum libris si qui velit subiectiones invenire poterit,
dummodo sciat analemmatos descriptiones.

2 Item sunt ex aqua conquisitae ab eisdem scriptoribus 10
| horologiorum rationes, primumque a Ctesibio Alexandrino, (5)
qui et vim spiritus naturalis pneumaticasque res
invenit. sed uti fuerint ea exquisita, dignum est studiosis
agnoscere. Ctesibius enim fuerat Alexandriae natus patre
tonsore. is ingenio et industria magna praeter reliquos 15
excellens dictus | est artificiosis rebus se delectare. namque (10)
cum voluisset in taberna sui patris speculum ita pendere
ut cum duceretur sursumque reduceretur, linea latens
3 pondus reduceret, ita conlocavit machinationem. canalem
ligneum sub tigno fixit ibique trocleas conlocavit. per 20
canalem lineam in angulum | deduxit ibique tubulos struxit. (15)
in eos pilam plumbeam per lineam demittendam curavit.
ita pondus cum decurrendo in angustias tubulorum premeret
caeli crebritatem, vehementi decursu per fauces frequentiam
caeli compressione solidatam extrudens in aerem 25

1 prosta historumena _HS_, ꝓtha hystoromena _G_.

2 prospanclema _x_. | andrias _x_.

3 pelecinum _x_: pelignum _Fav._ (_p. 309, 18. 17_). | dioniso | ◌
porusconū _H_, dionisius. | porusconū _S_, dioniso porusconum _G_.

4 paretram (-ā _G_) _x_.

5 alia _S_. | conarchenen conatum (-ū) plinthium (-ū) antiboraeum (-reū
_SG^{c}_) _x_.

6 idem _x_.

7 pensilia _GS_: pen̄silia _H(G^{c})_. | ut _S_.

8 subiectionis _S_ (-nes _HGS^{c}_).

11 aclesbio _x_.

12 qui &ıā spiritus naturalis ineū atticasque _x_.

13 est _om. x_.

14 clesbius _x_.

16 seḍ̇electare _G^{c}_.

18 susumque _x_ (_usu romanico, qui ubique delendus est, ut p. 253, 26
et apud Varronem: Keil ad Cat. p. 61, ad Varr. p. 135, Lachm. ad Lucr.
p. 144_.--introsus _semel S p. 231, 12_). | deduceret _x_.

21 lineam _G_: lıg̸neā _H^{c}_, ligneam _S_.

22 demittendam _HS_: dim- _G_.

25 conpressione _G_: confressione _HS_.

* * * * *

Page 235

patentem offensione tactus sonitus ex|presserat claritatem. (20)
4 ergo Ctesibius cum animadvertisset ex tactu caeli et expressionibus
spiritus ＜sonitus＞ vocesque nasci, his principiis
usus hydraulicas machinas primus instituit. item
aquarum expressiones automatopoeetasque machinas multaque 5
deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua
| comparationes explicuit. primumque constituit cavum ex (25)
| auro perfectum aut ex gemma terebrata. ea enim nec =238=
teruntur percursu aquae nec sordes recipiunt ut obturentur.
5 namque aequaliter per id cavum influens aqua sublevat 10
scaphium inversum, quod ab artificibus phellos sive
tympanum | dicitur. in quo conlocata est regula versatili (5)
tympano denticulis aequalibus perfecta. qui denticuli alius
alium inpellentes versationes modicas faciunt et motiones.
item aliae regulae aliaque tympana ad eundem modum 15
dentata una motione coacta versando faciunt effectus varietatesque
mo|tionum, in quibus moventur sigilla, vertuntur (10)
metae, calculi aut ova proiciuntur, bucinae canunt,
6 reliquaque parerga. in his etiam aut in columna aut
parastatica horae describuntur, quas sigillum egrediens ab 20
imo virgula significat in diem totum. quarum brevitates
aut crescentias cuneorum adiectus aut | exemptus in singulis (15)
diebus et mensibus perficere cogit. praeclusiones
aquarum ad temperandum ita sunt constitutae. metae
fiunt duae, una solida una cava, ex torno ita perfectae 25
ut alia in aliam inire convenireque possit, et eadem regula
laxatio earum aut coartatio efficiat aut vehementem
| aut lenem in ea vasa aquae influentem cursum. ita his (20)

1 offensıonē tactu _x_.

2 clesbius _HS_, -bies _G_. | extractu _x_.

3 spiritus vocesque nasci _x_.

4 instituit _HS(G^{c})_: instruxit _G_ (_sed supra_ ī aꝉ instituit
_G^{c}_).

5 automato pictasque _HS_, a. pitasque _G_.

8 terre brata _G_.

9 terentur (_ante corr._) _S_. | percussu _x_. | aquę sordes nec rec.
(_sic ante corr._) _G_. | opturentur _HS_: obdurentur _G_.

11 scaphum (-ū _GS_) _x_.

12 ē regula versatile tympanū d. ae. sunt perfecta _x_.

18 bucinae (-ę): _sic x_.

20 quae (quę _GS_) sigillum _x_.

21 quorum _x_.

28 leuē _G_. | vasa aquę _S_: vasaquae _H_, vas aquę _G_.

* * * * *

Page 236

rationibus et machinatione ex aqua componuntur horologiorum
7 ad hibernum usum conlocationes. sin autem adiectionibus
et detractionibus correptiones dierum aut crescentiae
ex cuneis non probabuntur fieri, quod cunei
saepissime vitia fa|ciunt, sic erit explicandum. in columella 5 (25)
horae ex analemmatos transverse describantur, menstruaeque
lineae columella signentur. eaque columna versatilis
perficiatur, uti ad si|gillum virgulamque, qua virgula egrediens =239=
sigillum ostendit horas, columna versando continenter
sui cuiusque mensis brevitates et crescentias faciat horarum. 10

8 Fiunt etiam alio genere horologia hiberna, quae ana|phorica (5)
dicuntur perficiunturque rationibus his. horae disponuntur
ex virgulis aeneis ex analemmatos descriptione
ab centro dispositae in fronte. in ea circuli sunt circumdati
menstrua spatia finientes. post has virgulas tympanum, 15
in quo descriptus et depictus est mundus signiferque
circulus, | descriptioque ex XII caelestium signorum fit (10)
figura, cuius ex centro deformatur unum maius alterum
minus. posteriori autem parti tympano medio axis versatilis
est inclusus inque eo axe aenea mollis catena est 20
involuta, ex qua pendet ex una parte phellos qui ab
aqua sublevatur, altera aequo | pondere phelli sacoma (15)
9 saburrale. ita quantum ab aqua phellos sublevatur, tantum
saburrae pondus infra deducens versat axem, axis
autem tympanum. cuius tympani versatio alias efficit uti 25
maior pars circuli signiferi alias minor in versationibus
suis temporibus designet horarum proprietates. | namque (20)

2 sin autem cuneorum adiectionibus … ex cuneis … fieri _x_.

3 correptionis _ante corr. G_.

8 qua: quia _ante corr. G_.

9 continentur (-t᷎ _H_) _HS_ (-ter _G_).

10 suis cuiusque mensibus (-bꝰ _HG_) _x_. | facer& (-et _G_) _x_.

11 anaporica _x_.

12 perficiuntque _x_.

13 aenis _G_.

17 ex duodecim _S_. | fit (_HS_, sit _G_) figurata . cuius & (et _G_)
centro deformatio _x_.

19 posteri autē (_ante corr._) _G_. | parti _HS_: parte _G_.

20 inque _GS_: inquae _H_. | axi _x_.

21 phellos sive tympanum. qui _x_. | abaq⁊ (_ante corr._) _G_.

22 altero _x_. | phellis _G_.

23 saburrali _x_ (_cum L, sed_ phellis acomasa brumali _Plcv_).

26 signi fieri _H_. | minus _x_.

27 honorarū _H_ (_ubi_ hoṇọrarum _etiam P^{c}l^{c} et sine corr. cm,
non hv_).

* * * * *

Page 237

in singulis signis sui cuiusque mensis dierum numeri cava
sunt perfecta, cuius bulla, quae solis imaginem horologiis
tenere videtur, significat horarum spatia. ea translata | ex =240=
terebratione in terebrationem mensis vertentis perficit cursum.
10 itaque quemadmodum sol per siderum spatia vadens 5
dilatat contrahitque dies et horas, sic bulla in horologiis
ingrediens per puncta contra centri tympani versationem,
| cotidie cum transfertur aliis temporibus per latiora aliis (5)
per angustiora spatia, menstruis finitionibus imagines efficit
horarum et dierum. 10

De administratione autem aquae quemadmodum se
11 temperet ad rationem, sic erit faciendum. post frontem
horo|logii intra conlocetur castellum in idque per fistulam (10)
saliat aqua et in imo habeat cavum. ad id autem adfixum
sit ex aere tympanum habens foramen, per quod 15
ex castello in id aqua influat. in eo autem minus tympanum
includatur cardinibus ex torno masculo et femina
inter se coartatis, ita | uti minus tympanum quemadmodum (15)
epitonium in maiore circumagendo arte leniterque versetur.
12 maioris autem tympani labrum aequis intervallis CCCLXV 20
puncta habeat signata, minor vero orbiculus in extrema
circinatione fixam habeat lingulam, cuius cacumen dirigat
ad punctorum regiones, in|que eo orbiculo temperatum sit (20)
foramen, quia in tympanum aqua influit per id et servat
administrationem. cum autem in maioris tympani labro 25
fuerint signorum caelestium deformationes, id autem sit
inmotum, in summo habeat deformatum cancri signum, ad

1 sui usque _x_.

3 tinere _H_. | significat _ante corr._ (_i. m._) _om. G_.

4 cursum suum . itaque _x_.

9 imagines _G_: -nis _HS_.

14 saliat aqua _GS_: saliata quae _H_.

15 habens tello in | id _etc. ante corr._ (_qui supra supplevit
omissa_) _G_.

17 & (et _G_) torno _x_.

18 coartis (_ante corr._) _G_.

19 epitonium (_sic et infra p. 261, 20. 262, 25_) _x_ (_cf. Goppert,
Bedeut. von ferruminare Bresl. 1869 p. 38, Keil ad Varron. p. 247, R.
Cagnat: Revue de phil. 1894 p. 170_).

20 maioris _GS_: -res _H_.

21 designata _S_.

22 ligulam _x_.

24 quia _HS_: qua _G_.

25 labro _G_: libro _HS_.

27 inmotum & in s. _x_. | cancri signū _S_: cancri signorū _G_, caneri
(_sic et ante corr. L_) signorū _H_.

* * * * *

Page 238

perpendiculum eius in imo capricorni, | ad dextram spectantis (25)
librae, ad sinistram arietis signum, ceteraque inter
13 eorum spatia designata sint, uti in caelo videntur. igitur
cum sol fuerit in capricorno, orbiculi lingula | in maioris =241=
tympani parte capricorni cotidie singula puncta tangens, 5
ad perpendiculum habens aquae currentis vehemens pondus,
celeriter per orbiculi foramen id extrudit ad vas,
quod excipiens eam, cum brevi spatio impletur, corripit
et | contrahit dierum spatia et horarum. cum autem (5)
cotidiana versatione minoris tympani lingula ingreditur 10
in aquarii puncta, discedet foramen a perpendiculo et
aqua e vehementi cursu cogetur tardius emittere salientem.
ita quo minus celeri cursu vas excipit aquam, dilatat
14 horarum spatia. | aquarii vero pisciumque punctis uti (10)
gradibus scandens orbiculi foramen in ariete tangendo 15
octavam partem aqua temperate salienti praestat aequinoctiales
horas. ab ariete per tauri et geminorum spatia
ad summa cancri puncta partis octavae foramen se tympani
versationibus peragens et in | altitudinem eo rediens (15)
viribus extenuatur, et ita tardius fluendo dilatat morando 20
spatia et efficit horas in cancri signo solstitiales. a cancro
cum proclinat et peragit per leonem et virginem ad librae
partis octavae puncta revertendo et gradatim corripiendo
spatia contrahit horas, et ita perveniens | ad puncta librae (20)
15 aequinoctiales rursus reddit horas. per scorpionis vero 25
spatia et sagittarii proclivius deprimens se foramen rediensque
circumactione ad capricorni partem VIII, restituitur
celeritate salientis ad brumales horarum brevitates.

1 spectantes _x_.

2 signi _x_.

4 in capricorni orbiculo ligula _x_.

5 parte & (et _G_) c. _x_.

7 advastū excipiens _x_.

9 dierum minoris spatia _x_.

10 maioris tympani lingula (_sic HG_, ligula _S_) ingrediatur in
aquario cuncta descendent (-dænt _H^{c}_) foramina perpendiculo & aq⁊
(-ę _GS_) v. c. cogitur _x_.

13 ita comminus _S_.

15 formamen _H_.

16 aquae (-ę _GS_) _x_.

18 se: seu _x_.

20 dilatat _G_: -tet (-t& _H_) _HS_.

21 cancri _GS^{c}_: cancris _HS_.

24 spatio _G_.

25 aequinoctiales _G_: -lis _HS_.

26 radiensque _G_.

27 VIII. _HG:_ octavam _S_.

* * * * *

Page 239

| Quae sunt in horologiorum descriptionibus rationes et (25)
apparatus ut sint ad usum expeditiores quam aptissime
potui perscripsi. restat nunc de machinationibus et de
| earum principiis ratiocinari. itaque de his, ut corpus =242=
emendatum architecturae perficiatur, insequenti volumine 5
incipiam scribere.

LIBER DECIMUS.

1 | Nobili Graecorum et ampla civitate Ephesi lex vetusta (5)
dicitur a maioribus dura conditione sed iure esse
non iniquo constituta. nam architectus cum publicum 10
opus curandum recipit, pollicetur quanto sumptu id sit
futurum. tradita aestimatione magistratui bona eius obligantur,
donec opus | sit perfectum. absoluto autem, cum (10)
ad dictum inpensa respondit, decretis et honoribus ornatur.
item si non amplius quam quarta ad aestimationem 15
est adicienda, de publico praestatur, neque ulla
poena tenetur. cum vero amplius quam quarta in opere
consumitur, ex eius bonis ad | perficiendum pecunia exigitur. (15)
2 utinam dii inmortales fecissent ut ea lex etiam
P. R. non modo publicis sed etiam privatis aedificiis esset 20
constituta. namque non sine poena grassarentur inperiti,
sed qui summa doctrinarum subtilitate essent prudentes,
sine dubitatione profiterentur architecturam, | neque patres (20)
familiarum inducerentur ad infinitas sumptuum profusiones
ut et e bonis eicerentur, ipsique architecti poenae timore 25
coacti diligentius modum inpensarum ratiocinantes explicarent,

8 graegorum _H_.

11 sumptui adsit (assit _G^{c}_) _x_.

15 _post_ quarta _ex v. 17 praesumit x_ (_HSPvlG_) in opere consumitur
(_del. Schneider, sicut cod. c et qui ex hoc, h et m_).

19 ut _om. x_. | &(et)iam P̅R̅. _x_ (populo romano _ed._).

24 sumptū (_ante corr._) _G_. | p. & (et) ut ebonis _x_.

25 eiecerentur _G_ (eic. _G^{c} EHS_). | ipsique _HS(G^{c})_: ipsisque
_EG_. | poenae (poene _S_) _HS_: poena _E_, pęna _G_ (pe̳næ _G^{c}_).

* * * * *

Page 240

uti patres familiarum ad id quod praeparavissent,
seu paulo amplius adicientes, aedificia expedirent. | nam =243=
qui quadringenta ad opus possunt parare, si adicient
centum, habendo spem perfectionis delectationibus tenentur,
qui autem adiectione dimidia aut ampliore sumptu 5
onerantur, amissa spe et inpensa abiecta, fractis rebus et
3 animis desi|stere coguntur. nec solum id vitium in aedificiis (5)
sed etiam in muneribus quae a magistratibus foro
gladiatorum scaenisque ludorum dantur, quibus nec mora
neque expectatio conceditur sed necessitas finito tempore 10
perficere cogit, id est sedes spectaculorum velorumque inductiones
et ea | omnia quae scaenicis moribus per machinationem (10)
ad spectationes populo comparantur. in his vero
opus est prudentia diligens et ingenii doctissimi cogitatum,
quod nihil eorum perficitur sine machinatione studiorumque 15
4 vario ac sollerti vigore. igitur quoniam haec ita
sunt tradita et constituta, | non videtur esse alienum uti (15)
caute summaque diligentia, antequam instituantur opera,
eorum expediantur rationes. ergo quoniam neque lex
neque morum institutio id potest cogere et quotannis et 20
praetores et aediles ludorum causa machinationes praeparare
debent, visum mihi est, imperator, | non esse alienum, (20)
quoniam de aedificiis in prioribus voluminibus exposui,
in hoc quod finitionem summam corporis habet constitutam,
quae sint principia machinarum ordinata praeceptis 25
explicare.

I Machina est continens e materia coniunctio maximas
| ad onerum motus habens virtutes. ea movetur ex arte (25)
circulorum rotundationibus, quam Graeci κυκλικην κινηϲιν
appellant. est autem unum genus scansorium quod graece 30
ακροβατικον dicitur, alteram spirabile quod apud eos

3 quadraginta _x_.

9 scenicisque _x_.

11 inductiones sunt. & ea _x_ (-nes. sunt & ea _E_).

13 spectationes _EG_: -nis _HS_.

14 cogitata _x_.

21 machinationis (_ips. corr._) _S^{c}_.

24 quod: qui _x_.

27 emateria _HEG_: [·ex/ ̣]materia _S_ (ex _supra S^{c}_).

28 arce _S_.

29 quam _EG_: quē _H_ (q. gr. _om. S_). | cyclicen cinesin _x_.

31 acrobaticon _x_.

* * * * *

Page 241

πνευματικον appellatur, tertium tractorium, id autem Graeci
| βαρουλκον vocitant. scansorium autem ＜est cum＞ machinae =244=
ita fuerunt conlocatae ut ad altitudinem tignis statutis
et transversariis conligatis sine periculo scandatur ad apparatus
spectationem. at spirabile, cum spiritus est expressionibus 5
| inpulsus ut plagae vocesque οργανικωϲ exprimantur. (5)
2 tractorium vero cum onera machinis pertrahuntur
ut ad altitudinem sublata conlocentur. scansoria
ratio non arte sed audacia gloriatur. ea catenationibus
et transversariis et plexis conligationibus et erismatorum 10
fulturis continetur. quae autem | spiritus potestate adsumit (10)
ingressus, elegantes artis subtilitatibus consequetur
effectus. tractoria autem maiores et magnificentia plenas
habet ad utilitatem opportunitates et in agendo cum prudentia
3 summas virtutes. ex his sunt quae μηχανικωϲ 15
alia οργανικωϲ moventur. inter machinas et organa | id (15)
videtur esse discrimen quod machinae pluribus operis ac
vi maiore coguntur effectus habere, uti ballistae torculariorumque
prela. organa autem unius operae prudenti
tactu perficiunt quod est propositum, uti scorpionis seu 20
anisocyclorum versationes. ergo et organa et machinarum
ratio ad | usum sunt necessaria, sine quibus nulla res (20)
4 potest esse non inpedita. omnis autem est machinatio
rerum natura procreata ac praeceptrice et magistra mundi
versatione instituta. | namque animadvertamus primum et =245=
aspiciamus continentem solis lunae quinque etiam stellarum 26

1 pneumaticon _x_.

2 baruıſon _x_. | scansorū autē (aū _S_) machinae(ę) _x_.

4 scandaṇ̇tur _G_.

5 spectatione ut spirabile (_G_, -lē _H_, -lem _S_) _x_. | est: & (et
_G_) _x_.

6 ut: & _x_. | organicos _x_.

7 tracṭạ̈torıū _H_.

8 ut _S(G^{c})_: aut _HG_.

10 et transversariis et plexis conligationibus _G_: _om. HS_. |
chrismatorū _x_.

11 continentur _x_. | potestatē _x_.

12 consequetur _G_: -entur _HS_.

15 me([e/ạ] _G_)chanicos _x_.

16 organicos _x_.

17 operibus (-ib;) ut vi _x_.

18 hab& (-et _G_) uti _SG_, habeuti _H_. | uallistae _HG_ (balistę _S_).

20 scorpiones (_ante ips. corr._) _S_. | seu latinis osci(y _S_)clorū
_x_ (_sc. HLlcGS, sed_ lationis osciclorum _P_, lationis cyclorum _v_).

25 Namque enim (enī _H_) advertamus _HG_, Nam ni adv. _S_.

* * * * *

Page 242

naturam, ＜quae ni＞ machinata versarentur, non habuissemus
interdum lucem nec fructuum maturitates. cum
ergo maiores haec ita esse ani|madvertissent, e rerum (5)
natura sumpserunt exempla et ea imitantes inducti rebus
divinis commodas vitae perfecerunt explicationes. itaque 5
comparaverunt, ut essent expeditiora, alia machinis et
earum versationibus, nonnulla organis, et ita quae animadverterunt
ad usum utilia esse studiis artium | institutis, (10)
5 gradatim augenda doctrinis curaverunt. attendamus
enim primum inventum de necessitate, ut vestitus, quemadmodum 10
telarum organicis administrationibus conexus
staminis ad subtemen non modo corpora tegendo tueatur
sed etiam ornatus adiciat honestatem. cibi vero non habuis|semus (15)
abundantiam, nisi iuga et aratra bubus iumentisque
omnibus essent inventa. sucularumque et prelorum 15
et vectium si non fuisset torculariis praeparatio, neque
olei nitorem neque vitium fructum habere potuissemus ad
iucunditatem, portationesque eorum non essent nisi plostrorum
| seu serracorum per terram, navicularum per (20)
6 aquam inventae essent machinationes. trutinarum vero 20
librarumque ponderibus examinatio reperta vindicat ab iniquitate
iustis moribus vitam. non minusque sunt innumerabili
modo rationes machinationum, de quibus non necesse
videtur disputare, quoniam | sunt ad manum cotidianae, ut (25)
sunt molae folles fabrorum raedae cisia torni ceteraque quae 25
communes ad usum consuetudinibus habent opportunitates.

1 natura machinata _HG_, naturam quam machinata _S_.

2 fructū (-tum _S_) maturitatis _x_.

8 artibus (-b;) _x_.

12 subtemen _HS_ (_L_, subtegmen _Pvlc_), suptemen _G_. | tueantur _x_.

14 bubus: _sic x_ (_i. e. HLSG_, bobus _Pvlc--item infra 250, 16. 251,
14_).

16 torcularis (= riis) _x_.

18 plostrorum _H_ (_et ante ips. corr._) _S(LP)_: plaustrorum
_GS^{c}_.

19 serracorum: _sic x_. _cf._ sarraca αμαξα _CGL II, 678_.

21 exanimatio _G_.

22 minus quae (quę _SG_) _x_. | innumerabiles moderationes _G_.

24 quoniam: qđ non _H(LP)_, quod n̄ _G_.

25 motae (-ę _GS_) _x_. | raedę _G_ (redę _G^{c}_): redae _HS_. _sic
iidem et 255, 20. deinde p. 263, 11_ reda _EG ubi_ raeda _H_. _sed
infra p. 263, 13. 20. 264, 4. 9 per_ ae _scribunt HG_ (reda _G^{c}_).

26 oportunitates _G(S^{c})_: opportunitatib; _H(L)_ _et_ (oport.)
_S(Pvlc)_.

* * * * *

Page 243

| Itaque incipiemus de is quae raro veniunt ad manus =246=
II ut nota sint explicare. primumque instituemus de is quae
aedibus sacris ad operumque publicorum perfectionem necessitate
comparantur, quae fiunt ita. tigna duo ad onerum
| magnitudinem ratione expediuntur. a capite ea fibula 5
coniuncta et in imo divaricata eriguntur, funibus in capitibus
conlocatis et circa dispositis erecta retinentur. alligatur
in summo troclea, quem etiam nonnulli rechamum
dicunt. in trocleam induntur orbiculi ＜II＞ per axiculos
versationes habentes. | per orbiculum ＜summum＞ traicitur 10
ductarius funis, deinde demittitur et traducitur circa orbiculum
trocleae inferioris. refertur autem ad orbiculum
imum trocleae superioris et ita descendit ad inferiorem
et in foramine eius religatur. altera pars funis refertur
2 inter imas machinae partes. in quadris autem | tignorum 15
posterioribus, quo loci sunt divaricata, figuntur chelonia,
in quae coiciuntur sucularum capita ut faciliter axes versentur.
eae suculae proxime capita habent foramina bina
ita temperata ut vectes in ea convenire possint. ad rechamum
autem imum ferrei forfices religantur, quorum | dentes 20
in saxa forata accommodantur. cum autem funis habet
caput ad suculam religatum et vectes ducentes eam versant,
funis se involvendo circum suculam extenditur et
ita sublevat onera ad altitudinem et operum conlocationes.
3 haec autem ratio machinationis quod per tres orbiculos 25
circum|volvitur, trispastos appellatur. cum vero in ima (25)
troclea duo orbiculi, in superiore tres versantur, id pentaspaston
dicitur. | sin autem maioribus oneribus erunt machinae =247=

1 his _x_.

2 sint _S_: sunt _HG_. | his _x_.

4 duo (_sic_) _x_: _cf. Heron. mech. arab. Journ. Asiat. 1893 II, 486_.

5 magnitudinē _G et_ (_ante ras._) _S_: -ne _HS^{c}_. | a capite
afibula _x_.

7 disposita (_ante corr._) _G_. | alligantur in summo trocleae (-ę _S_)
quae (q⁊ _G_, quę _SG^{c}_) _x_ (_ubi_ in summo motro cleae _H cum uno
P, ex quo vlc_)

9 induuntur _x_. | II. _om. x_.

10 summum _om. x_.

11 dimittitur _G_.

12 inferiores (_ante corr._) _H_.

14 religantur _x_.

15 interimas _H^{c}(LP)_: interim has _HSG_.

16 helonia _x_.

22 ad: ac _S_.

23 se _om. x_.

27 pentas paston _HS_, pentes paston _G_.

* * * * *

Page 244

comparandae, amplioribus tignorum longitudinibus
et crassitudinibus erit utendum et eadem ratione in summo
fibulationibus, in imo sucularum versationibus expediendum.
his explicatis antarii | funes ante laxi conlocentur, retinacula (5)
super scapulas machinae longe disponantur, et si non 5
erit ubi religentur, pali resupinati defodiantur et circum
4 festucatione solidentur, quo funes alligentur. troclea in
summo capite machinae rudenti contineatur, et ex eo funis
perducatur ad palum et quae | est in palo troclea inligata. (10)
circa eius orbiculum funis indatur et referatur ad 10
eam trocleam quae erit ad caput machinae religata. circum
autem orbiculum ab summo traiectus funis descendat
et redeat ad suculam quae est in ima machina ibique
religetur. vectibus autem coacta sucula versa|bitur et eriget (15)
per se machinam sine periculo. ita circa dispositis funibus 15
et retinaculis in palis haerentibus ampliore modo
machina conlocabitur. trocleae et ductarii funes uti supra
scriptum est expediuntur.

5 Sin autem colossicotera amplitudinibus et ponderibus
| onera in operibus fuerint, non erit suculae committendum, 20
sed quemadmodum sucula cheloniis retinetur, ita axis includatur
habens in medio tympanum amplum, quod nonnulli
rotam appellant, Graeci autem αμφιεϲιν alii περιθηκιον
6 vocant. in his autem machinis trocleae non eodem
sed alio | modo comparantur. habent enim et in imo et 25
in summo duplices ordines orbiculorum. ita funis ductarius
traicitur | in inferioris trocleae foramen uti aequalia =248=

2 grassitudinibus _H_. | utendum (. _GS_) eadē _x_.

3 venationibus _x_. succularum (_hic_) _H_: _sic et 247, 13 H_ (_cum P,
non L_). _item G p. 272, 4. 267, 10. 247, 13. S p. 247, 14. praeterea_
sucula _ubique omnes_.

4 anterii _S_.

6 religet(& _G_)ur _x_.

7 fistucatione _x_.

8 capite (_ante corr._) _om. G_. | funes ꝑducantur _x_.

9 trocleā (_HG_, -am _S_) _x_.

10 indatur _HS_: inducatur _G_.

11 religatę (_ante corr._) _G_.

12 ad summo _x_ (a summo _G^{c} = LP_).

14 versabitur eriget _x_.

18 est _om. G_.

19 colossicotera (_H_, colos si cotera _S_): colosico terra (_ante
corr._) _G_.

21 chelonis _x_.

22 mediū _x_.

23 amphieren _HG_ (_L_, -sen _P_), amphien _S_. | peritheciū _x_.

27 inferioris _G_: -res _H_, inferius _S_.

* * * * *

Page 245

duo capita sint funis cum erit extensus, ibique secundum
inferiorem trocleam resticula circumdata et contexta
utraeque partes funis continentur, ut neque ＜in dextram
neque＞ in sinistram partem | possint prodire. deinde capita (5)
funis referuntur in summa troclea ab exteriore parte et 5
deiciuntur circa orbiculos imos et redeunt ad imum coiciunturque
infimae trocleae ad orbiculos ex interiore parte
et referuntur dextra ac sinistra et ad caput circa orbiculos
7 summos redeunt. traiecti autem | ab exteriore parte (10)
feruntur dextra ac sinistra tympanum in axe ibique ut 10
haereant conligantur. tum autem circa tympanum involutus
alter funis refertur ad ergatam, et is circumactus
tympanum et axem se involvendo pariter extendunt,
et ita leniter levant onera sine periculo. quodsi
| maius tympanum conlocatum aut in medio aut in una 15
parte extrema fuerit sine ergata, calcantes homines expeditiores
habere poterunt operis effectus.

8 Est autem aliud genus machinae satis artificiosum et
ad usum celeritatis expeditum, sed in eo dare operam non
| possunt nisi periti. est enim tignum quod erigitur et 20
distinetur retinaculis quadrifariam. sub retinaculis chelonia
duo figuntur, troclea funibus supra chelonia religatur,
sub troclea regula longa circiter pedes duos, lata
digitos sex, crassa quattuor supponitur. trocleae ternos
ordines orbiculorum in | latitudine habentes conlocantur. 25
ita tres ductarii funes in ＜summa＞ machina religantur.
deinde referuntur ad imam trocleam et | traiciuntur ex interiore =249=
parte per eius orbiculos summos. deinde referuntur

2 contenta _x_.

3 in dextram neque _om. x_. | 6 coniciuntur (_hic_) _HS_ (coic- _G_).

7 ad orbiculos exteriore parte _S_.

8 dextra sinistra ad caput _x_.

9 exteriori _G_. | 10 ac _om. x_.

11 inuoluitur _S_.

12 is _GS^{c}_: his _HS_. | circū auctus _x_.

13 t. et axem se involvendo pariter extendunt (_sic_) _x_ (_sine
lac._). _cf._ (_Joc._) _Mar._

16 expeditores _x_.

17 poterit _x_.

21 distenditur _x_ (_corr. Joc._). | sub retinaculo celonia _x_.

22 troclea funis supra celonia _x_.

23 troclea aregula _x_.

24 .IIII. _G_.

26 .III. _G_. | summa (_Joc._) _Bywater_ (_cf. Heron. mech. Journ. As.
1893 II, 485_): _om. x_.

* * * * *

Page 246

ad superiorem trocleam et traiciuntur ab exteriore parte
9 in interiorem per orbiculos imos. cum descenderint ad
imum, ex interiore parte et per secundos | orbiculos traducuntur (5)
in extremum et referuntur in summum ad orbiculos
secundos, traiecti redeunt ad imum, ex imo referuntur 5
ad caput, traiecti per summos redeunt ad machinam imam.
in radice autem machinae conlocatur tertia troclea. eam
autem Graeci επαγοντα, nostri artemonem appel|lant. ea (10)
troclea religatur ad machinae radicem habens orbiculos
tres, per quos traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum. 10
ita tres ordines hominum ducentes sine ergata
10 celeriter onus ad summum perducunt. hoc genus machinae
polyspaston appellatur, quod multis orbiculorum circumitio|nibus (15)
et facilitatem summam praestat et celeritatem.
una autem statutio tigni hanc habet utilitatem quod ante 15
quantum velit et dextra ac sinistra ab latere proclinando
onus deponere potest.

Harum machinationum omnium quae supra sunt scriptae
| rationes non modo ad has res sed etiam ad onerandas (20)
et exonerandas naves sunt paratae, aliae erectae, 20
aliae planae in charchesiis versatilibus conlocatae. non
minus sine tignorum erectionibus in plano etiam eadem
ratione et temperatis funibus et trocleis subductiones navium
effi|ciuntur. (25)

11 Non est autem alienum etiam Chersiphronos ingeniosam 25
rationem exponere. is enim scapos columnarum e
lapidicinis cum deportare vellet Ephesi ad Dianae fanum,
propter mag|nitudinem onerum et viarum campestrem =250=
mollitudinem non confisus carris ne rotae devorarentur
sic est conatus. de materia trientales scapos duos, duobus 30

1 adexteriore _x_.

2 ininteriore _S_. | descenderint _H^{c} S_: de(i _ante corr.
G_)scenderent _HG_. | adimū exteriore p. _x_.

5 ex imo: & (et _G_) primo (pimo _H_) _x_.

7 collocantur (_ante corr._) _G_.

8 epagonta _x_.

9 ad trocleae (-ę _GS_) radicem _x_.

13 polyspasion _x_.

16 adlatere _x_ (adlatera _G^{c} = L_, alatere _P_).

21 carchesis _H_, carthesis _GS_.

25 crestiphonos _x_.

26 is _GS^{c}_: his _HS_.

29 carris _S(PG^{c})_: caris _H(L)G_.

30 trientali scapos _x_. | duos duobus (II . II): quattuor (quatuor
_S_, .IIII. _G_) duos _x_.

* * * * *

Page 247

transversariis interpositis, quanta longitudo scapi fuerat
complectit et compe|git et ferreos cnodacas uti subscudes (5)
in capitibus scaporum inplumbavit et armillas in materia
ad cnodacas circumdandos infixit, item bucculis stagneis
capita religavit. cnodaces autem in armillis inclusi liberam 5
habuerant versationem. trientes itaque cum boves ducerent
subiuncti, scapum versando | cnodacibus et armillis (10)
12 sine fine volvebant. cum autem scapos omnes ita vexerant
et instabant epistyliorum vecturae, filius Chersiphronos
Metagenes transtulit ＜idem＞ e scaporum vectura etiam in 10
epistyliorum deductione. fecit enim rotas circiter pedum
duodenum et epistyliorum capita in medias | rotas inclusit. (15)
eadem ratione cnodacas et armillas in capitibus infixit.
ita cum trientes a bubus ducerentur, in armillis inclusi
cnodaces versabant rotas, epistylia vero inclusa uti axes 15
in rotis eadem ratione qua scapi sine mora ad opus pervenerunt.
exemplar autem erit eius quemadmodum in
| palaestris cylindri exaequant ambulationes. neque hoc (20)
potuisset fieri nisi primum propinquitas esset. non enim
plus | sunt ab lapidicinis ad fanum milia passuum octo, =251=
nec ullus est clivus sed perpetuus campus. 21

13 Nostra vero memoria cum colossici Apollinis in fano

1 transversarios inter (int‾ _H_) postios _x_ (-tios _in ras. S^{c}
pro_ .. os). | fuerit _x_.

2 con(m _S_)plect& & con(m _S_)pegit _HS_, conplectet et cōṇpeget _G_.
chodacas _HS_, codacas _G_.

4 chodacas _HG_, chodacos _S_. | bacculis _HS^{c}_, bucculis (_ante
corr._) _S_, buculis _G_ (_in m._ ī aꝉ baculis _G^{c}_). | tigneis
_HS_, digneis (_ante ras._) _G_ (ligneis _G^{c}_).

5 chodaces _x_.

6 habuerunt _x_ (_cf. p. 278, 3. 19. 279, 10 etc._). | v. tantam ita (|
ita _G_, . Ita _S_) cū _x_.

7 subiunctis(| _S_) scapo _HS_, subiuncti scapo _G_. | v. incodac(t
_S_)ibus _x_.

8 volvebantur _x_. | vexerunt _x_.

9 cresiphonos _x_.

10 transtulit excaporum _x_ (ex^{.ſ}c̣aporū _S^{c}_).

13 codaces (_ante ips. corr._) _H_, chodaces _H^{c}SG_. | infixit:
inclusit (_iterum_) _x_.

14 trientes _HG_: triantas _S_ (ꝉ trahentes _in m. G^{c}_).

15 chodaces _x_. | versabant᷑ (-tur _S_) _x_. | 16 eadē rationem (-nē
_S_) _HS_ (-ne _H^{c} G_, ea de ratione _S^{c}_).

19 ess& _G_: esse _H_, e̅e̅. _S_.

20 ablapidicines _x_ (-nis _G^{c}_). | milia passuū octo (.VIII. _G_)
_sic G_ (_cf. Schn. ad h. l._).

21 est (ē _S_) _om. G_.

22 apollonis _x_ (_Apollinis sc. a Myrone facti et ab Antonio sublati_).

* * * * *

Page 248

basis esset a vestutate diffracta, metuentes ne caderet
ea | statua et frangeretur, locaverunt ex eisdem lapidicinis (5)
basim excidendam. conduxit quidam Paeonius. haec autem
basis erat longa pedes duodecim, lata pedes VIII, alta
pedes sex. quam Paeonius gloria fretus non uti Metagenes 5
adportavit, sed eadem ratione alio genere constituit machinam
14 facere. | rotas enim circiter pedum XV fecit et in (10)
his rotis capita lapidis inclusit, deinde circa lapidem fusos
sextantales ab rota ad rotam ad circinum compegit ita
uti fusus a fuso non distaret pedem nisi unum. deinde 10
circa fusos funem involvit et bubus iunctis funem ducebat.
ita cum explica|retur volvebat rotas, sed non poterat ad (15)
lineam via recta ducere sed exibat in unam partem. ita
necesse erat rursus retroducere. sic Paeonius ducendo et
reducendo pecuniam contrivit, ut ad solvendum non esset. 15

15 Pusillum extra progrediar et de his lapidicinis quemad|modum (20)
sint inventae exponam. Pixodarus fuerat pastor.
is in his locis versabatur. cum autem cives Ephesiorum
cogitarent fanum Dianae ex marmore facere decernerentque
a Paro Proconneso Heraclea Thaso uti marmor repeteretur, 20
propulsis ovibus Pixodarus in eodem loco pecus
pasce|bat, ibique duo arietes inter se concurrentes alius (25)
alium | praeterierunt et impetu facto unus cornibus percussit =252=
saxum, ex quo crusta candidissimo colore fuerat
deiecta. ita Pixodarus dicitur oves in montibus reliquisse 25
et crustam cursim Ephesum, cum maxime de ea re
ageretur, detulisse. ita statim | honores decreverunt ei et (5)
nomen mutaverunt ut pro Pixodaro Euangelus nominaretur.

1 d. & met. _x_. | caderet _S_ (= _L_): cederet _HG_ (_caderet sc. ea
statua quam “divus Augustus” Ephesiis restituerat tunc denuo erigenda,
sec. Plin. 34, 58 cf. Strabon. XIV p. 637, 640_).

3 (_et_ 5) paconius _x_.

4 .XII. _GS_.

9 sextantes _x_.

10 pedē esse (e̅e̅ _S_) unū _x_.

11 et: ut _x_. | ducebant _x_.

14 paeonius (_hic_) _HG_, peonius _S_ (paconius _G^{c}_).

15 contricavit _x_.

20 proco(n _S_)nesso _x_. thasii _HG_, _sed_ thasu (_sic_) _S_. | marmo
| rep&at᷑ _H_: marmore petatur _GS_.

23 petierunt _G^{c}_.

24 fuerat: _sic x_ (_cf. praef. ed. pr. p. VII not._)

25 reliquiss& | crustam _H_ (_non GS_).

28 ut _om. x_.

* * * * *

Page 249

hodieque quotmensibus magistratus in eum locum
proficiscitur et ei sacrificium facit, et si non fecerit poena
tenetur.

III De tractoriis rationibus quae necessaria putavi breviter
| exposui. quarum motus et virtutis duae res diversae et 5 (10)
inter se dissimiles congruentes uti principia pariunt eos
perfectus, una porrecti, quam Graeci ευθειαν vocitant,
altera rotunditatis, quam Graeci κυκλωτην appellant, sed
vere neque sine rotunditate motus porrecti nec sine porrecto
ro|tationis versationes onerum possunt facere levationes. 10 (15)
2 id autem ut intellegatur exponam. inducuntur uti
centra axiculi in orbiculos et in trocleis conlocantur, per
quos orbiculos funis circumactus directis ductionibus et
in sucula conlocatus vectium versationibus onerum facit egressus
in | altum. cuius suculae cardines uti centra porrecti 15 (20)
in cheloniis, foraminibusque eius vectes conclusi capitibus
ad circinum circumactis torni ratione versando
faciunt onerum elationes. quemadmodum etiam ferreus
vectis cum est admotus ad onus, quod manuum multitudo
non potest movere, | supposita uti centro porrecta pressione, 20 (25)
quod Graeci | υπομοχλιον appellant, et lingua sub =253=
onus subdita, caput eius unius hominis viribus pressum
3 id onus extollit. ideo autem quod brevior pars prior
vectis ab ea pressione quod est centrum subit sub onus,
quod longius ab eo centro distans | caput eius deducitur, 25 (5)
per id faciundo motus circinationis cogit pressionibus examinari
paucis manibus oneris maximi pondus. item si sub

1 quot _G_: quod _HS_.

5 quorū _x_. | virtutes _x_.

6 diss. uti congruentes uti _x_.

7 unā _x_. | eutheiam (-ā _S_) _x_.

8 altera rotunditatis _S(L^{c})_: alteratutunditatis _H(LP)_,
altera rotutunditatis _G ex_ [ro/t̲u̲]tund. _ut L^{c}_. | cycl&(et
_G_)oen _HG_ (cycleteon _P, unde vlc_), cycleon _S_.

9 vere: vero _x_.

16 cheloniis _S_: cae(ę _G_)loniis _HG_.

18 oneris elationes _x_.

19 vectis _G_: vectes _HS_.

20 centro cito (_ex dupl. lect._) porrecta _x_ (cito _del. Schn._).

21 hypamocli(y _S_)on _x_. | subdita: subposita (_iterum_) _S_.

23 ideo: id _x_ (_ut p. 273, 12. 52, 1. cf. p. 200, 5 etc._).

24 onus & quo l. _x_ (_sc._ caput eius quod … deducitur cogit …).

25 deducitur, per id: per id deducitur _x_.

26 examinare _x_.

* * * * *

Page 250

onus vectis ferrei lingula subiecta fuerit neque eius caput
pressione in imum sed adversus in altitudinem extolletur,
lingula fulta in areae solo habebit | eam pro onere, oneris (10)
autem ipsius angulum pro pressione. ita non tam faciliter
quam per oppressionem sed adversus nihilominus id 5
pondus oneris erit excitatum. igitur si plus lingula vectis
supra hypomochlion posita sub onus subierit et caput eius
propius centrum pressiones habuerit, non pote|rit onus (15)
elevare, nisi quemadmodum supra scriptum est examinatio
vectis longitudinis per capitis deductiones fuerit facta. 10

4 Id autem ex trutinis, quae staterae dicuntur, licet considerare.
cum enim ansa propius caput unde lancula
pendet, | ibi ut centrum est conlocata et aequipondium in (20)
alteram partem scapi, per puncta vagando quo longius
aut etiam ad extremum perducitur, paulo et inpari pondere 15
amplissimam pensionem parem perficit per scapi
librationem examinatio. ita longius ab centro recedens
inbecillior aequipondii | brevitas maiorem vim ponderis (25)
momento deducens sine vehementia molliter ab imo sursum
5 versum egredi cogit, quem|admodum etiam navis onerariae =254=
maximae gubernator ansam gubernaculi tenens, qui 21
οιαξ a Graecis appellatur, una manu momento per centrum
pressionibus ratione artis agitans, versat eam amplissimis
et inmanibus mercis et penus pon|deribus oneratam. (5)
eiusque vela cum sunt per altitudinem mediam 25
mali pendentia, non potest habere navis celerem cursum,

1 ferreis _S et_ (_ante corr._) _G_.

2 extollitur _x_.

5 id: in _x_.

6 exercitatum _x_.

7 hypomocliū _x_.

8 propius _GS_: proprius _H_.

9 exanimatio _H_.

10 per caput neque ductionibus _x_.

12 lancula _H_: lanuncula _S_, lingula _G_.

13 ibi: ubi _x_.

15 paulo &(et _G_)iā pari _x_.

16 p. parte perfe(i _G_)cit _x_.

17 l. & examinatio longius abcentro recedens. ita in(m
_SG^{c}_)becilliora e(ę _GS_)quipondii _x_.

19 abimo sursū _G_ (susū _G^{c}_): abimos usū _HS_.

20 cogit futurum. Q. (_sic_) _x_. | navis _HG^{c}_: naves _H^{c}SG_. |
onerari (_ante corr._) _G_.

21 quinoxagraecis _H_, qui noxa grecis _G_, qui nox agrecis _S_ (quę
nox agrecis _G^{c}_).

23 pressionibus ratione: ratione pre(ae _H_)ssionibus _x_.

24 pinus _x_.

25 mediā ali _H_, media mali _GS_.

* * * * *

Page 251

cum autem in summo cacumine antemnae subductae sunt,
tunc vehementiore progreditur impetu, quod non proxime
calcem mali, quod est loco centri, sed in summo lon|gius (10)
6 ab eo progressa recipiunt in se vela ventum. itaque uti
vectis sub onere subiectus si per medium premitur, durior 5
est neque incumbit, cum autem caput eius summum
deducitur, faciliter onus extollit, similiter vela cum sunt
per medium temperata, minorem habent virtutem, quae
autem | in capite mali summo conlocantur discedentia (15)
longius a centro, non acriore sed eodem flatu, pressione 10
cacuminis vehementius cogunt progredi navem. etiam
remi circa scalmos strophis religati cum manibus inpelluntur
et reducuntur, extremis progredientibus a centro
palmis maris undis spu|mati inpulsu vehementi protrudunt (20)
7 porrectam navem, secante prora liquoris raritatem. onerum 15
vero maxima pondera cum feruntur a phalangariis hexaphoris
et tetraphoris, examinantur per ipsa media centra
phalangarum, uti diviso oneris solido pondere certa quadam
divisionis ratione aequas | partes collis singuli ferant (25)
operarii. mediae enim partes phalangarum quibus lora 20
tetraphororum invehuntur clavis sunt finitae, ne labantur
in unam partem. cum enim extra | finem centri promoventur, =255=
premunt eum locum ad quem propius accesserunt,
quemadmodum in statera pondus, cum examine progreditur
8 ad fines ponderationum. eadem ratione iumenta, cum iuga 25
eorum subiugiis loris per medium tem|perantur, aequaliter (5)
trahunt onera. cum autem inpares sunt eorum virtutes
et unum plus valendo premit alterum, loro traiecto fit
una pars iugi longior, quae inbecilliori auxiliatur iumento.

4 ab: & (et _G_) ab _x_. | in se velamentū _x_.

12 strophis _x_ (struppis _G^{c}_).

14 palmis: parmis _x_. | spumā inpulsu _x_.

16 exaphoris &(et _G_)raphoris _x_.

18 uti indiviso _x_.

19 partes _G_: -tis _HS_.

20 mediae enim _G^{c}_: media enim _x_. | lorat‿et‿raphororū _G^{c}_ (=
_HS_).

21 nec labuntur _x_.

23 propius _GS^{c}_: proprius _HS_.

26 subiugiorum l. _x_ (_cf. Cato 63. 135_).

29 inbecillior _x_ (-ori _G^{c} = Pvlc_). | auxiliatꝰ _H_ (-tuſ
_LPvl_, -toſ _ch_, -tur _GS_).

* * * * *

Page 252

ita in phalangis et iugis cum in medio lora non sunt
conlocata sed in una parte, qua progreditur lorum ab
| medio unam breviorum alteram efficit partem longiorem. (10)
ea ratione si per id centrum, quo loci perductum est
lorum, utraque capita circumagentur, longior pars ampliorem 5
9 brevior minorem aget circinationem. quemadmodum
vero minores rotae duriores et difficiliores habent motus,
sic pha|langae et iuga in quibus partibus habent minora (15)
a centro ad capita intervalla, premunt duriter colla, qua
autem longiora habent ab eodem centro spatia, levant 10
oneribus et trahentes et ferentes. cum haec ita ad centrum
porrectionibus et circinationibus recipiant motus,
tunc vero etiam plostra | raedae tympana molae cocleae (20)
scorpiones ballistae prela ceteraeque machinae isdem rationibus
per porrectum centrum et rotationem circini versando 15
faciunt ad propositum effectus.

IV Nunc de organis quae ad hauriendam aquam inventa
| sunt quemadmodum variis generibus comparentur exponam, (25)
| et primum dicam de tympano. id autem non =256=
alte tollit aquam sed exhaurit expeditissime multitudinem 20
magnam. ad tornum aut circinum fabricatur ＜axis,＞ capitibus
lamna ferratis, habens in medio circa se tympanum
ex tabulis inter | se coagmentatis. conlocatur in stipitibus (5)
habentibus in se sub capita axis ferreas lamnas. in eius
tympani cavo interponuntur octo tabulae transversae tangentes 25
axem et extremam tympani circumitionem, quae

2 progredit _HS^{c}_, -tur (_ante ras.!_) _S et_ (-t᷑) _G_. | admedio
_H et_ (_ante ras._) _S_: amedio _S^{c} G_.

3 alteram _G_: _om. HS_.

5 circumagentes _HG_, -gantes _S_.

6 agit _x_.

7 rotae: notae (-ę _GS_) _x_.

8 minora centro _x_.

9 collaq⁊ (= que) autem _x_.

11 o. extrahentes _x_.

12 reciperent _x_. | motos _H_.

13 tunc vero etiam plostra (_sic_) _x_ (_ubi_ etiam _errore om. Schn._)
| molae (_p. 245, 25_): rotae (-ę _GS_) _x_.

14 machinae isdem _H_: machinę eisdem _GS_.

15 versando (_L^{c} ut p. 252, 22_): versan(| _H_)tu _HS(L)_,
versantur | tū _G_ (versantum _Pvlc_).

21 fabricatus _x_. | axis _om. x_.

22 lamna _HG_: lamina _S_. | se _om. G_ (_non HS_).

24 capite _P_ (_vlc_). | lamminas _HG_, laminas _S_.

* * * * *

Page 253

2 dividunt aequalia in tympano spatia. circa frontem eius
figuntur tabulae, relictis | semipedalibus aperturis ad aquam (10)
intra concipiendam. item secundum axem columbaria
fiunt excavata in singulis spatiis ex una parte. id autem
cum est navali ratione picatum, hominibus calcantibus 5
versatur et hauriendo per aperturas quae sunt in frontibus
tympani reddit per columbaria se|cundum axem supposito (15)
labro ligneo habente una secum coniunctum canalem. ita
hortis ad inrigandum vel ad salinas ad temperandum
3 praebetur aquae multitudo. cum autem altius extollendum 10
erit, eadem ratio commutabitur sic. rota fiet circum axem
ea magnitudine ut ad altitudinem quae | opus fuerit convenire (20)
possit. circum extremum latus rotae figentur modioli
quadrati pice et cera solidati. ita cum rota a calcantibus
versabitur, modioli pleni ad summum elati rursus 15
ad imum revertentes infundent in castellum ipsi per se
4 quod extulerint. sin autem magis altis locis erit prae|bendum, (25)
in eiusdem rotae axe involuta duplex ferrea
catena demissaque ad imum libramentum conlocabitur,
habens situ|los pendentes aereos congiales. ita versatio =257=
rotae catenam in axem involvendo efferet situlos in summum, 21
qui ＜cum＞ super axem pervehuntur, cogentur inverti
et infundere in castellum aquae quod extulerint.

V | Fiunt etiam in fluminibus rotae eisdem rationibus (5)
quibus supra scriptum est. circa earum frontes adfiguntur 25
pinnae, quae cum percutiuntur ab impetu fluminis, cogunt
progredientes versari rotam, et ita modiolis haurientes et
in summum referentes sine operarum calcatura ipsius fluminis
| inpulsu versatae praestant quod opus est ad usum. (10)

2 Eadem ratione etiam versantur hydraletae, in quibus 30

1 ęqualia _GS^{c}_: ae(ę _S_)quali _HS_.

7 reddit & (et _G_) p. _x_.

11 commu(i _S_)nicabitur _x_.

12 ea: eadē _x_. | ad _om. G_ (_non HS_).

15 elati: &lati _HS_, adlati _G_ (allati _G^{c}_).

17 extul(l _H_)erint _HS_: -runt _G_. | altis: aliis _x_.

18 involuta _HS_: voluta _G_.

22 cum _om. x_.

24 eiusdē (eiꝰ| dē _H_) _x_ (iisdē _G^{c}_).

25 suꝑ _G_.

26 ab impetu foraminis fluminis (_sic sine corr._) _S_.

27 haurientes _G_: -tis _HS_.

30 hydraulae (_HG_, ydraulę _S_) _x_.

* * * * *

Page 254

eadem sunt omnia praeterquam quod in uno capite axis
tympanum dentatum est inclusum. id autem ad perpendiculum
conlocatum in cultrum versatur cum rota pariter.
| secundum id tympanum maius ＜minus＞ item dentatum (15)
planum est conlocatum, quo continetur ita dentes tympani 5
eius quod est in axe inclusum inpellendo dentes
tympani plani cogunt fieri molarum circinationem. in qua
machina inpendens infundibulum subministrat molis frumentum
et eadem versatione | subigitur farina. (20)

VI Est autem etiam cocleae ratio quae magnam vim haurit 10
aquae sed non tam alte tollit quam rota. eius autem ratio
sic expeditur. tignum sumitur, cuius tigni quanta ratiocinatur
pedum longitudo, tanta digitorum expeditur crassi|tudo. (25)
id ad circinum rotundatur. in capitibus circino
dividentur circumitiones eorum tetrantibus et octantibus 15
in | partes octo, eaeque lineae ita conlocentur ut plano =258=
posito tigno utriusque capitis ad libellam lineae inter se
respondeant et quam magna pars sit octava circinationis
tigni, tam magna spatia decidantur in longitudinem. item
tigno plano | conlocato lineae ab capite ad alterum caput 20 (5)
perducantur ad libellam convenientes. sic et in rotundatione
et in longitudine aequalia spatia fient. ita quo loci
describuntur lineae quae sunt in longitudine, sectantes
facient decussationes et in decussationibus finita puncta.
2 his ita emendate descriptis | sumitur salignea tenuis aut 25 (10)

2 est: & (et _G_) _x_.

4 t. maius item (_sic_) _x_ (_suppl._ minus).

5 continetur(. _S_) ita dentes _x_. _cf. p. 263. 265_. _lacunam sic
explevit Jocundus_ quo continetur axis habens in summo capite subscudem
ferream, qua mola continetur. | tympani eius (_sic_) _x_: eius tympani
_edd._

7 plane _x_. | molarū _S_ (= _L^{c}_): malarum _HG_.

8 infunibulū _x_.

12 quanta ratur (ratus _S_) p. _x_.

16 partes: pedes _x_.

17 utriusque--[crassitudo (_p. 267, 21_) _om._ (_post init. f. 144^{a}_)
_S_. _quae sunt circa 5¼ foliorum codicis H a f. 148^{a} fin.--153^{b}
med._ (= _ed. meae versuum 240_).

16 (_item 21_) adlibellū (_ante corr._) _G_.

18 octavae (-ę _G_) _x_.

19 dicidantur _H_: dividantur _G_ (_ubi i. m. G^{c}_ ī aꝉ dicidant᷑).

22 quo _G_: quod _H_.

23 spectantes _x_.

24 decusationes _x_ (_item 9. 14. 20 nisi quod 14_ decuss. _G_).

25 aut _G_: ut _H_.

* * * * *

Page 255

de vitice secta regula, quae uncta liquida pice figitur in
primo decussis puncto. deinde traicitur oblique ad insequentes
longitudinis et circumitionis decusses, item ex ordine
progrediens singula puncta praetereundo et circum
involvendo conlocatur in singulis decus|sationibus, et ita 5 (15)
pervenit et figitur ad eam lineam recedens a primo in
octavum punctum, in qua prima pars est eius fixa. eo
modo quantum progreditur oblique spatii et per octo
puncta, tantundem et longitudine procedit ad octavum
punctum. eadem ratione per omne spatium longitudinis 10
| et rotunditatis singulis decussationibus oblique fixae regulae (20)
per octo crassitudinis divisiones involutos faciunt
3 canales et iustam cocleae naturalemque imitationem. ita
per id vestigium aliae super alias figuntur unctae pice
liquida, et exaggerantur ad id uti longitudinis octava pars 15
fiat summa cras|situdo. supra eas circumdantur et figuntur (25)
tabulae quae | pertegant eam involutionem. tunc eae =259=
tabulae pice saturantur et lamminis ferreis conligantur,
ut ab aquae vi ne dissolvantur. capita tigni ferrea. dextra
autem ac sinistra cocleam tigna conlocantur in capitibus 20
utraque parte haben|tia transversaria confixa. in his foramina (5)
ferrea sunt inclusa inque ea inducuntur styli, et ita
4 cocleae hominibus calcantibus faciunt versationes. erectio
autem eius ad inclinationem sic erit conlocanda uti quemadmodum
Pythagoricum trigonum orthogonium describitur, 25
sic id habeat respon|sum, id est uti dividatur longitudo (10)
in partes V, earum trium extollatur caput cocleae, ita erit
ab perpendiculo ad imas nares spatium earum partium IIII.
qua ratione autem oporteat id esse, in extremo libro eius
forma descripta est in ipso tempore. 30

1 iuncta (_ante ras._) _G_.

2 decusis _x_.

3 longitudines et circumitiones decusis (decussis _G_) _x_.

4 singuli _x_. | puncto _G_.

7 inprima qua p. _G_ (_sed G^{c} i. m._ ī aꝉ in qua prima = _H_). | est
eius (_sic_) _x_: eius est _edd._

8 spatiū & (et _G_) _x_.

9 tantundē & (et _G_) long. (_sic_) _x_.

19 ferr&(et. _G_) dextra _x_.

22 styli (_sic_) _x_ (_sed p. 167, 1_ stilis _x_).

28 adꝑpendiculū _x_. | naris _x_. | earū (| _H_) pedes .IIII. _x_.

30 in ipso tempore (_sic_) _x_.

* * * * *

Page 256

| Quae de materia fiunt organa ad hauriendam aquam (15)
quibus rationibus perficiantur quibusque rebus motus recipientia
praestent versationibus infinitas utilitates, ut essent
VII notiora quam apertissime potui perscripsi. insequitur nunc
de Ctesibica machina, quae in altitudinem aquam edu|cit 5 (20)
monstrare. ea fit ex aere, cuius in radicibus modioli fiunt
gemelli paulum distantes, habentes fistulas furcillae figura
similiter cohaerentes, in medium catinum concurrentes. in
quo catino fiunt asses in superioribus naribus fistularum
coagmentatione subtili conlocati, qui | praeobturantes 10 (25)
foramina narium non patiuntur ＜redire＞ quod spiritu in catinum
2 est expressum. supra catinum paenula ut infundibulum
inversum est attemperata et per fibulam | cum =260=
catino cuneo traiecto continetur, ne vis inflationis aquae
eam cogat elevari. insuper fistula, quae tuba dicitur, 15
coagmentata in altitudine fit erecta. modioli autem habent
infra nares inferiores fistularum asses interpositos supra
3 foramina | eorum quae sunt in fundis. ita de supernis (5)
in modiolis emboli masculi torno politi et oleo subacti
conclusique regulis et vectibus commoliuntur qui erit aer 20
ibi cum aqua, et assibus obturantibus foramina cogentes
trudunt inflando pressionibus per fistularum nares aquam
in catinum, e quo re|cipiens paenula spiritus exprimit per (10)
fistulam in altitudinem, et ita ex inferiore loco castello
conlocato ad saliendum aqua subministratur. 25

4 Nec tamen haec sola ratio Ctesibii fertur exquisita,
sed etiam plures et variis generibus ab eo liquoris

3 adinfinitas _x_.

4 perscripta sunt inillo tempore. Insequitur _x_ (_cf. v. 13_).

5 decte sibica _a. c. G_ (_ut a. c. L, in P sic_ [depte/decte] sibi
camachina _unde v_ [clepte/decte] sibi c.).

6 fit: sit _x_.

7 gememelli _x_ (gemelli _G^{c} = LP_). | h. f. furcillae sunt
figura _x_.

9 fiant _x_.

10 prae(p̄ _G_)obdurantes _x_. | foraminariū _H_.

11 non patiuntur quod spiritus (qđ s̅p̅s̅ _G_) _x_.

12 infudibulū _x_.

15 elevare _x_.

16 altitudinē _G_.

20 conmoluntur qui erit aer. ibi cum aqua assibus obdurantibus _x_.

21 cogent (. _G_) extrudent _x_.

24 interiore _x_.

25 sumministratur (_hic_) _x_ (= _HLPvlchG_).

26 & hesibi _H_ (et hesibi _L_, &hesibi _P_), et hę sibi _G_ (_uno
verbo_ hęſıbı _G^{c}_).

27 liquore _x_.

* * * * *

Page 257

pressionibus | coacto spiritu efferre ab natura mutuatos effectus (15)
ostenduntur, uti merularum aquae motu voces atque angobatae
bibentiaque et eadem moventia sigilla, ceteraque
quae delectationibus oculorum et aurium usu sensus eblandiantur.
5 e quibus quae maxime utilia et necessaria iudicavi 5
selegi, et in priore | volumine de horologiis, in hoc (20)
de expressionibus aquae dicendum putavi. reliqua quae
non sunt ad necessitatem sed ad deliciarum voluptatem
qui cupidiores erunt eius subtilitatis ex ipsius Ctesibii
commentariis poterunt invenire. 10

VIII | De hydraulis autem quas habeant ratiocinationes quam =261=
brevissime proximeque attingere potero et scriptura consequi,
non praetermittam. de materia compacta basi, arca
in ea ex aere fabricata conlocatur. supra basim eriguntur
re|gulae dextra ac sinistra scalari forma compactae, quibus 15 (5)
includuntur aerei modioli, fundis ambulatilibus ex
torno subtiliter subactis habentibus fixos in medio ferreos
ancones et verticulis cum vectibus coniunctos, pellibusque
lanatis involutis. item in summa planitia foramina circiter
digitorum | ternum. quibus foraminibus proxime in 20 (10)
verticulis conlocati aerei delphini pendentia habent catenis
2 cymbala ex ore infra foramina modiolorum calata. intra
arcam, quo loci aqua sustinetur, inest pnigeus uti infundibulum
inversum, quem subter taxilli alti circiter digitorum
ternum suppositi, librant | spatium ima inter labra pnigeos 25 (15)

1 coactae (-te _G_) spiritus _x_.

2 ostendentur _x_. | merularūque (_H_, -rū quae _G_) motu _x_. | vocis
_G_. | angubatae _H_, angabatę _G_.

3 bibentiaque & (et _G_) eadem movent (| _H_) ea s. _x_.

5 iudicauis (-bis _G_) elegi _x_.

8 voluntatem _x_.

9 ethesibi (_sic_) _H_ (_L_, &hesibi _P_), et hęs ibi _G_.

11 hydraulicis _x_.

13 arca _G_: aerea _H(G^{c})_.

15 scalar[ū/ı̣] form[a/ę] _G^{c}_.

16 modu(o _G_)li fundulis _x_.

18 angones _x_.

19 involutos _x_.

21 dulpini _x_.

22 cymbali _x_. | modiorū _x_.

23 aram quo (_G_, quod _H_) l. _x_. | inest inidge | nus _H_, inē .
inid genus _G_.

24 quem (quē _G_) suꝑ t. _x_.

25 imum una inter l. phiga eos (phigaeos _H^{c}_) & (et _G_) arae (-ę
_G_) _x_ (_ubi_ imum una _recte est Schneidero pro duplici lectione in
ipso textu iuxta posita_ imum vel una _pro_ ima. _cf. p. 8, 4_).

* * * * *

Page 258

et arcae fundum. supra autem cerviculam eius coagmentata
arcula sustinet caput machinae, qui graece κανων
μουϲικοϲ appellatur. in cuius longitudine canales, si tetrachordos
est, fiunt quattuor, si hexachordos, sex, si octachordos,
3 octo. singulis autem ca|nalibus singula epitonia 5 (20)
sunt inclusa, manubriis ferreis conlocatis. quae manubria
cum torquentur, ex arca patefa|ciunt nares in canales. ex =262=
canalibus autem canon habet ordinata in transverso foramina
respondentia naribus quae sunt in tabula summa,
quae tabula graece πιναξ dicitur. inter tabulam et canona 10
regulae sunt interpositae ad eundem mo|dum foratae (5)
et oleo subactae ut faciliter inpellantur et rursus introrsus
reducantur, quae obturant ea foramina plinthidesque appellantur.
quarum itus et reditus alias obturat alias aperit
4 terebrationes. haec regulae habent ferrea choragia fixa et 15
iuncta cum pinnis, quarum pinnarum tactus | motiones (10)
efficit regularum continenter. supra tabulae foramina, qua
ex canalibus habent egressum spiritus, sunt anuli adglutinati,
quibus lingulae omnium includuntur organorum.
e modiolis autem fistulae sunt continentes coniunctae 20
pnigeos cervicibus pertinentesque ad nares quae sunt in
arcula. in | quibus asses sunt ex torno subacti et ibi (15)
conlocati, qui cum recepit arcula animam, spiritum non
5 patientur obturantes foramina rursus redire. ita cum
vectes extolluntur, ancones deducunt fundos modiolorum 25
ad imum delphinique qui sunt in verticulis inclusi, calantes
in eos cymbala, aere implent | spatia modiolorum, (20)
atque ancones extollentes fundos intra modiolos vehementi

1 cervicula _x_.

2 quae g. canon musicus _x_.

3 l. si canalis (sicanales _H_) tetrachordos _x_.

4 exachordos … octochordos _x_.

5 octo. Canalib; autē singulis s. _G_. | singulae⃓ (e _sic del._)
_H^{c}_.

6 con(col _G_)locata _x_.

10 pinax _x_.

12 ex oleo _x_.

14 operit _x_.

15 haec _H_: hae _G_. | choragia (_sic_) _x_ (_fort._ χαράκια).

17 continentur (-t᷑) _x_. | tabulam _x_. | quae (quę _G_) ex _x_.

20 coniunctae (coniuntę _G_) ligneis ce(i _H_)rvicibus _x_.

23 recipit _x_.

24 patiet(& _H_)ur _x_.

25 deducuntur (-t᷑ _H_, -t᷑ _G_) _x_.

26 calcantes _G_.

27 cymbaliare implent _x_.

28 modiolus v. pulsos (_ante corr._) _H_.

* * * * *

Page 259

pulsus crebritate et obturantes foramina cymbalis superiora,
aera qui est ibi inclusus pressionibus coactum in fistulas
cogunt, per quas in pnigea concurrit et per eius cervices
in arculam. motione vero vectium vehemen|tiore spiritus (25)
frequens compressus epitoniorum aperturis influit et replet 5
6 anima canales. itaque cum pinnae manibus tactae propellunt
et reducunt continenter regulas alternis | obturando =263=
foramina alternis aperiundo, e musicis artibus multiplicibus
modulorum varietatibus sonantes excitant voces.

Quantum potui niti ut obscura res per scripturam 10
dilucide pronuntiaretur contendi, sed haec non est facilis
ratio | neque omnibus expedita ad intellegendum praeter (5)
eos qui in his generibus habent exercitationem. quodsi
qui parum intellexerit ex scriptis, cum ipsam rem cognoscet
profecto inveniet curiose et subtiliter omnia ordinata. 15

IX Transfertur nunc cogitatio scripturae ad rationem non
| inutilem sed summa sollertia a maioribus traditam, qua (10)
in via raeda sedentes vel mari navigantes scire possimus
quot milia numero itineris fecerimus. hoc autem erit sic.
rotae quae erunt in raeda sint latae per mediam diametron 20
pedum quaternum et sextantis, ut cum finitum
locum habeat in se rota ab eoque | incipiat progrediens in (15)
solo viae facere versationem, perveniendo ad eam finitionem
a qua coeperit versari certum modum spatii habeat
2 peractum pedum XII S. his ita praeparatis tunc in rotae 25
modiolo ad partem interiorem tympanum stabiliter includatur
habens extra frontem suae rotundationis | extantem (20)
denticulum unum. insuper autem ad capsum raedae loculamentum
firmiter figatur habens tympanum versatile in
cultro conlocatum et in axiculo conclusum, in cuius tympani 30

2 ibi clusus _x_.

3 ꝑquas inlignea _x_.

4 arcam _x_ (_corr. Buttmann_). | vehementiores _x_.

6 animae (-ę _G_) _x_.

7 opturant (obdurant _G_) f. _x_.

8 aperiendo _G_.

11 delucide _x_.

14 ex: et (_ante corr._) _G_.

19 quod _x_.

20 erunt (_ante corr._) _om. G_ (_non E_). | medium diametrū _x_.

21 pedū quaternū & (et _EG_) sextantes (-te _E^{c}_) _x_ (_ubi_ et
sext. _deleverat Schn. cum Perr. etc._).

25 pedes .XII (XV _E_) .S. _x_. | 26 inferiorē _x_.

29 versatilem (-ē _G_) _x_.

* * * * *

Page 260

fronte denticuli perficiantur aequaliter divisi numero
quadringenti convenientes denticulo tympani inferioris.
| praeterea superiori tympano ad latus figatur alter denticulus (25)
3 prominens extra dentes. super autem ＜tympanum＞
planum | eadem ratione dentatum inclusum in altero loculamento =264=
conlocetur, convenientibus dentibus denticulo qui 6
in secundi tympani latere fuerit fixus, in eoque tympano
foramina fiant quantum diurni itineris miliariorum numero
raeda possit | exire. minus plusve rem nihil inpedit. et (5)
in his foraminibus omnibus calculi rotundi conlocentur, 10
inque eius tympani theca, sive id loculamentum est, fiat
foramen unum habens canaliculum, qua calculi qui in eo
tympano inpositi fuerint, cum ad eum locum venerint, in
raedae capsum et vas aeneum | quod erit suppositum singuli (10)
4 cadere possint. ita cum rota progrediens secum agat 15
tympanum imum et denticulum eius singulis versationibus
tympani superioris denticulos inpulsu cogat praeterire,
efficiet ut cum CCCC imum versatum fuerit, superius tympanum
semel circumagatur et denticulus qui est | ad latus (15)
eius fixus unum denticulum tympani plani producat. cum 20
ergo CCCC versationibus imi tympani semel superius versabitur,
progressus efficiet spatia pedum milia quinque
id est passus mille. ex eo quot calculi deciderint, sonando
singula milia exisse monebunt. numerus vero calculorum
| ex imo collectus summa diurni ＜itineris＞ miliariorum 25 (20)
numerum indicabit.

5 Navigationis vero similiter paucis rebus commutatis
eaedem rationes efficiuntur. namque traicitur per latera

1 frontem (-ē _G_) _x_.

2 denticulos _x_.

4 super autem planum _x_.

5 in alterū loculamentū _H_.

8 diuturni _x_.

9 cum rae(ę _G_, -e _E_)dae (redaẹ̇ _G^{c}_) possit exire _x_.

10 & (_H_) _om. EG_.

11 est _om. E_ (sive ıd l. foramen ē. fiat _sic G, non E_).

14 singula _EG_.

17 tympanis _E et_ (_ante corr._) _G_. | denticulas _E et_ (_ante
corr._) _G_.

18 ut _om. x_. | CCCC (_sic infra x_): ecce (_hic_) _x_.

19 circumagitur _x_.

21 v. intympani _EG_. | simul _x_ (semel _L_).

23 quod _x_.

25 ex uno _x_. | summa (-ā _G^{c}_) diurni m. _x_.

27 navigationibus (-b;) _x_.

28 eadem ratione _x_.

* * * * *

Page 261

parietum axis habens extra navem prominentia capita, in
quae | includuntur rotae diametro pedum quaternum et (25)
sextantis | habentes circa frontes adfixas pinnas aquam =265=
tangentes. item medius axis in media navi ＜habet＞ tympanum
cum uno denticulo extanti extra suam rotunditatem. 5
ad eum locum conlocatur loculamentum habens inclusum
in se tympanum, perae|quatis dentibus CCCC convenientibus (5)
denticulo tympani quod est in axe inclusum, praeterea
ad latus adfixum extantem extra rotunditatem alterum
6 dentem unum. insuper in altero loculamento cum eo confixo 10
inclusum tympanum planum ad eundem modum dentatum,
convenientibus dentibus denticulo | qui est ad latus (10)
fixus tympano quod est in cultro conlocatum, ita ut eos
dentes qui sunt plani tympani singulis versationibus singulos
dens inpellendo in orbem planum tympanum verset. 15
in plano autem tympano foramina fiant, in quibus foraminibus
conlocabuntur calculi rotundi. in theca | eius (15)
tympani, sive loculamentum est, unum foramen excavetur
habens canaliculum, qua calculus liberatus ab obstantia
7 cum ceciderit in vas aereum sonitu significet. ita navis 20
cum habuerit impetum aut remorum aut ventorum flatu,
pinnae quae erunt in rotis tangentes aquam adversam
vehementi | retrorsus inpulsu coactae versabunt rotas, eae (20)
autem involvendo se agent axem, axis vero tympanum,
cuius dens circumactus singulis versationibus singulos secundi 25
tympani dentes inpellendo modicas efficit circumitiones.
ita cum CCCC ab pinnis rotae fuerint versatae,
semel tympanum circum|actum inpellet dente qui est ad (25)
latus fixus, plani tympani dentem. igitur circumitio tympani
plani quotienscumque ad foramen perducet calculos, 30

1 inquae (-quę _HG^{c}_, -q⁊ _G_) _x_.

3 sextantae (-ę _EG_) _x_.

4 habet _om. x_.

10 dentem (_ante corr._) _om. G_ (_non E_).

12 convenientibus: quibus (-b; _H_) _x_. | denticulus _x_.

13 ita ut eos: ineos _x_.

15 dens: dentes _x_. | plenum _x_.

17 eius tympano _E et_ (_ante corr._) _G_.

20 sonitum (-ū _G_) _x_.

26 circuitiones _x_.

29 circuitio _x_.

* * * * *

Page 262

emittet per canaliculum. ita et sonitu et numero indicabit
miliaria spatia navigationis.

| Quae pacatis et sine metu temporibus ad utilitatem =266=
et delectationem paranda quemadmodum debeant fieri peregi.
X nunc vero quae ad praesidia periculi et necessitatem 5
salutis sunt inventa, id est scorpionum et ballistarum
rationes qui|bus symmetriis comparari possint exponam. (5)

Omnes proportiones eorum organorum ratiocinantur e
proposita sagittae longitudine quam id organum mittere
debet, eiusque nonae partis fit foraminum in capitulis 10
magnitudo, per quae tenduntur nervi torti qui bracchia
2 continent. ipsa | tum debet eorum foraminum capituli deformari (10)
altitudo et latitudo. tabulae quae sunt in summo
et in imo capituli, peritretoe quae vocantur, fiant crassitudine
unius foraminis, latitudine unius et eius dodrantis, 15
in extremis foraminis unius et eius S. parastaticae dextra
ac sinistra praeter cardines altae | foraminum IIII, crassae (15)
foraminis quinum cardines foraminis dimidii. a parastatica
ad foramen spatium foraminis S9, a foramine ad
medianam parastaticam item foraminis S9. latitudo parastados 20

4 ꝑegi esse futurum. Nunc _x_ (futurum _cf. p. 253, 26_).

5 _in capp. seqq. 10 et 11 notas numerosque posui quales fere tradunt
codices (HG), non mutato scil. fundamento necessario emendationis
omnis rationabilis, qualem (in: Jahrb. f. class. Phil. 1876 t. CXIII
p. 251-261) lectori praestabit Fridericus Hultsch, palaeographice
quidem non explicatam. puncta sive simplicia sive in cumulos circulosve
composita, ut in codd. Aethiopicis, quibus notae vel distinguuntur vel
supplentur, sicut olim, delevi. de_ Κ _vid. Hultsch_.

7 possunt _ante corr. H_.

8 proportione (|_HG_) eorum _x_. | ratiocinatorum & prop. _x_.

10 fit foraminis _x_.

11 ꝑquas _x_. | nervi torti: e nervo torti funes _p. 6, 6. cf. p. 269,
6_. | brachia continere (.| _G_) ipsum tamen debent _x_.

12 deformatur _x_.

14 capituli operae (-re _G_) relique(-q; _H_, -quę _G_) v. _x_.

15 latitudine _G_: _om. H_.

16 foraminibus unius et eius (& eıꝰ _H_, et | eius _G_) parastatice
(parastice _G_, _sed in m. G^{c}_ ī aꝉ parastaticę) _x_.

17 cr. foraminum quinum cardinis foraminis dimidia parastatica ad f.
_x_ (_ubi_ ἡμίϲουϲ δὲ καὶ ἔτι ὀγδόου _Philo_, quincuncis _Hultsch_).

18 (_et_ 19) foraminis .s̄9̄ (_H_, s̄.7̄ _G_) _x_.

20 parastados medius _x_.

* * * * *

Page 263

mediae unius foraminis et eius ΤΚ, crassitudo foraminis
3 unius. intervallum, ubi sagitta conlocatur | in media (20)
parastade, foraminis partis quartae. anguli quattuor, qui
sunt circa, in lateribus et frontibus lamnis ferreis aut
| stylis aereis et clavis configantur. canaliculi, qui graece =267=
ϲυριγξ dicitur, longitudo foraminum XVIIII. regularum, 6
quas nonnulli bucculas appellant, quae dextra ac sinistra
canalem figuntur, foraminum XVIIII ＜longitudo,＞ altitudo
foraminis unius | et crassitudo. et adfiguntur regulae duae, (5)
in quas inditur sucula, habentes longitudinem foraminum 10
trium, latitudinem dimidii foraminis. crassitudo bucculae
quae adfigitur, et vocitatur scamillum seu quemadmodum
nonnulli loculamentum, securiculatis cardinibus fixa, foraminis
I, altitudo foraminis S‾. | suculae longitudo foraminum
4 , crassitudo suculae foraminis VIIII. epitoxitidos 15
longitudo foraminis S‾, crassitudo ÷. item chelonii. cheles,
sive manucula dicitur, longitudo foraminum trium, latitudo
et crassitudo S÷ canalis fundi longitudo foraminum XVI,
crassitudo foraminis , altitudo S÷. | columellae basis (15)
in solo foraminum VIII, latitudo in plinthide, in qua statuitur 20
columella, foraminis S.̅.̅, crassitudo FZ, columellae
longitudo ad cardinem foraminum XII, latitudo foraminis

1 & eius | τΚ _H_, et eius. ΤΚ _G_.

4 lamnis _H_: lamminis _G_.

5 graece strix _x_.

7 bucculas: _sic x_ (_etiam G_).

8 XVIIII. altitudo _x_.

10 indit᷑ _H_ = inditur _G_. | habens _x_.

11 dimidium (-ū) f. (_item infra v. 19_) _x_. | bucculae (_sic HS_,
buculę _G_).

12 ad(f _G_)figit᷎ (_H_, -t᷑ _G_) vocitatur (-t᷑ _G_) camillū _x_.

13 securi clatis _x_. | fixā (_H_, -am _G_) _x_. | .S.̅ _H_, .̅S̅. _G_.

14 suculae (suc|culę _G_) longitudo ◌ (◌ _G_) foraminum :: (_sic HG_)
crassitudo scutulae (-lę _G_) foraminum .VIIII. epitoxidos _x_.

16 foraminum .S.̅ (= _G_) crassitudo :— (crassitudo. _G_) item chelo.
item geloni sive manucla d. _x_.

18 crassitudo .S:— (_H_, | _G_) canalis _x_. | foraminis .XVI ⊙ (_H_,
| XVI. _G_, _sed G^{c} add. ⊙ supra p. simpl._) cr. foraminis ◌ (_p.
circ. om. G, add. G^{c}_) latitudo .S÷

19 columella & (et _G_) basis _x_.

20 foraminū .VIII. (_H = G_) _x_. | inplenthidē _G_.

21 c. foraminis (| _HG_) S.̅.̅.̅ crassitudo .FȤ. (_H_, FZ _G_).

22 l. ad c. f. XII ◌ (⁝˙⁝ _G_). | l. foraminis S÷ (= _G_) crassitudo
.C̅C̅9 (= _G_) eius c. _x_.

* * * * *

Page 264

S÷, crassitudo CC9. eius capreoli tres, quorum longitudo
foraminum VIIII, latitudo dimidii foraminis, crassi|tudo Z. (20)
cardinis longitudo foraminis, columellae capitis longitudo
5 ISK. antefixi latitudo foraminis ΑS9, crassitudo I. posterior
minor columna, quae graece dicitur αντιβαϲιϲ, foraminum 5
VIII, latitudo foraminis SI, crassitudo FZ. subiectio
foraminum XII, latitudinis et crassitudinis eiusdem cuius
| minor columna illa. supra minorem columnam chelonium, (25)
| sive pulvinus dicitur, foraminum IIS altitudinis IIS =268=
latitudinis SI‾. cherolabae scutularum foraminum II S I, 10
crassitudo foraminis SII, latitudo IS. transversariis cum cardinibus
longitudo foraminum , latitudo IS et crassitudo
| bracchii longitudo IS foraminum VII, crassitudo ab radice (5)
foraminis FZ, in summo foraminis CCZ, curvatura foraminis
6 VIII. haec his proportionibus aut adiectionibus aut 15
detractionibus comparantur. nam si capitula altiora quam
erit latitudo facta fuerint, quae anatona dicuntur, de
bracchiis | demetur, ut quo mollior est tonus propter altitudinem (10)
capituli, bracchii brevitas faciat plagam vehementiorem.
si minus altum capitulum fuerit, quod catatonum 20
dicitur, propter vehementiam bracchia paulo longiora

2 l. d. foraminis ◌ (_H_, ::· _G_) crassitudo .L. (_H_, .L. _G_) _x_.

3 c. longitudinis foraminis ◌ _x_. | c. c. longitudo .L. S . K. (K.
_G_) antefixa l. f. Α . S ◌ 9 crassitudo .L. (.̅L. _G_) _x_.

5 ante basis _x_.

6 .S.I. crassitudinis F Z. (F Ŀ _G_) subiecto _x_.

9 .II.S ◌ altitudinis IIS ◌ (_circ. p. om. G, add._ ⁙ _G^{c} supra_
S) latitudinis .S̅I̅ .̅ carchebi suc(c _G_)ularū foraminum .IIS.I ◌
(.II.|SI ⁝⁘ _G_) crassitudo foraminis SI͠I ◌ (S̅I̅I̅⁝:· _G_) latitudo
.IS. _x_.

12 l. foraminum ◌ latitudo IS ◌ (_circ. om. G_) & (et _G_) crassitudo
bracchi (brachii _S_) longitudo .IS. (.I̅S̅. _G_) foraminū VII. _x_.

13 r. f. F∠ (F7̰ _G_). in summo foraminis (-nes _ante corr. H_) .C̅C̅7̰.
(.C̅C̅Ŀ _G_). curvaturae foraminis .VIII. _x_. _num._ VIII _om. S,
cuius hic non addo varietatem in punctis appingendis arbitrariam. qui,
ut L et P, pro_ 7̰ _H_ et Z _G assumit_ L _aut (ut aliquoties et G)_ レ.
_H autem sine dubio reddit notam_ ∠.

16 detractationibus _G_. | capituli _x_ (-la _G^{c}_).

18 bracchiis _H_: brachiis _GS_ (_item v. 11. 13. 16_).

19 vehementiorē minus (-rem. Minus _GS_) _x_.

20 catonū (-um _G_) _x_.

* * * * *

Page 265

constituentur, uti facile ducantur. namque quemadmodum
vectis cum est | longitudine pedum V, quod onus IIII hominibus (15)
extollit, id cum est X duobus elevat, eodem modo
bracchia quo longiora sunt mollius, quo breviora durius
ducuntur. 5

Catapultarum rationes e quibus membris et proportionibus
XI componantur dixi. ballistarum autem rationes
variae sunt et | differentes unius effectus causa comparatae. (20)
aliae enim vectibus et suculis, nonnullae polyspastis, aliae
ergatis, quaedam etiam tympanorum torquentur rationibus. 10
sed tamen nulla ballista perficitur nisi ad propositam
magnitudinem ponderis | saxi, quod in organum mittere =269=
debet. igitur de ratione earum non est omnibus expeditum
nisi qui geometricis rationibus numeros et multiplicationes
2 habent notas. nam quae fiunt in capitibus foramina, per 15
quorum spatia contenduntur | capillo maxime muliebri vel (5)
nervo ＜torti＞ funes, magnitudine ponderis lapidis quem debet
ea ballista mittere et ratione gravitatis proportione sumuntur,
quemadmodum catapultis de longitudinibus sagittarum.
itaque ut etiam qui geometriam non noverunt habeant 20
expeditum, ne in periculo bellico cogita|tionibus detineantur, (10)
quae ipse faciundo certa cognovi quaeque ex parte
accepi a praeceptoribus finita exponam, et quibus rebus
Graecorum pensiones ad modulos habeant rationem, ad
eam ut etiam nostris ponderibus respondeant tradam explicata. 25
3 nam quae ballista II pondo saxum mittere | debet, (15)
foramen erit in eius capitulo digitorum V, si pondo IIII
digitorum sex et digitorum VII, decem pondo digitorum

2 pedum .IIII. quod onus quinque h. _x_.

3 idque (-q⁊ _S_) est (ē _GS_) ex duobus elevatum (-tū _GS_) eodem
(-tū. eodem _G^{c}_) _x_.

4 bracchia (brachia _S_) quo _HS_: brachii ạ̇quo _G^{c}_. | quod (qđ
_S_) br. _x_ (quo _G^{c}_).

6 m. exportionibus _x_ (prop. _Marini_).

9 vectib; suc(c _G_)ulis _x_. | poly(i _SG_)spastis: polis partis _ante
corr. G_.

10 ergastis _x_.

15 (_et_ 26) namq; _x_.

17 torti _om. x_.

18 et (r.): ex _x_.

20 geometricę _x_. | habent _x_.

23 accepta pr. _S_.

26 duo (_i._ II) pondo _x_.

28 sex & digitorū. _H_ (_ubi_ .VI. _SG_). _puncta vel circulo (ut
in HS) vel (quae codicis G arbitraria ratio est) angulari partim
forma composita in sequentibus respondent punctis simplicibus eis
quibus numeri notaeque vulgo distinguuntur (in maiorem ubique numerum
circulorum puncta auxit S)._ _de numeris corruptis vid. Köchly_ (_cf.
Philon. belop. p. 51, 36-44 Schoene_). | .VII ⊙ _H_, .VII. | ◌ _G_.

* * * * *

Page 266

VIII, viginti pondo digitorum X, XL pondo digitorum
XII S K, LX pondo digitorum XIII et digiti octavae partis,
LXXX pondo digitorum XV, CXX pondo I S et sesquidigiti,
C et LX pedis II, C et | LXXX pedis et digitorum V, CC (20)
pondo pedis et digitorum VI, CC et X pedis I S et digitorum 5
4 VI, CCCLX pedis I S. cum ergo foraminis magnitudo
fuerit instituta, describatur scutula, quae graece περιτρητοϲ
appellatur, cuius longitudo foraminum , | latitudo II et =270=
sextae partis. dividatur medium lineae descriptae, et cum
divisum erit contrahantur extremae partes eius formae, ut 10
obliquam deformationem habeat longitudinis sexta parte,
latitudinis ubi est versura quarta parte. in qua | parte (5)
autem sunt curvaturae in quibus procurrent cacumina
angulorum, et foramina convertantur, et contractura latitudinis
redeat introrsus sexta parte, foramen autem oblongius 15
sit tanto quantam epizygis habet crassitudinem. cum
deformatum fuerit, circum delinatur extremum, ut habeat
5 curva|turam molliter circumactam. crassitudo eius foraminis (10)

1 .VIII. ◌ _H_, VIII ⁝⁝ _G_ (_ubi puncta suppl. G^{c}_). | X ◌ XL pondo
_H_, ·X· ◌ XL pondo _G_.

2 XII. | S . K . LX pondo _H_, .XII. S. K. Ŀ. X. pondo _G_. | digiti
octava parte ◌ _H_, digit[i/o] octava| parte ◌ _G_.

3 .XV. ◌ CXX. pondo .IS. & sesqui | digiti ◌ C & LX pedes .II.
◌ C & LXXX. pes (_sic_, pedes _SG_) et digiti CV. (_ubi_ C
_scripturus H ante_ V se _ipse continuit: sed qui eum secuti sunt
certi scripserunt_ C V _et L et S, imitatus est P_ CV.) _H, ubi G_
XV ˙⁝⁝ _et_ sesqui digiti ˙.˙.˙ _et_ II ::: _et_ pedes et digiti
u (_i. e._ V).

4 pedes _x_.

6 CC. &. X. peđ. I.S. & digitorum | .VI ◌ CCCLX .LS. Cum _H_, CCX.
pedes .I̅S̅. et digitorum .VI. ˙.̇˙ CCCLX. pedes .IS. Cū | _G_.

7 peritr&os _H_, peritreos _SG_.

8 foraminum (-nū _H_) vel latitudo (_sic_) _x_. | l. duo et s. p. _x_.

9 descripta& cū _H(S)_, disscripta . et cum _G_.

10 contrahatur _x_.

12 quartā partem (_H_, -tam -tē _S_, -tā -tē _G_) _x_.

13 est (ē _G_) curvatura _x_.

14 convertuntur _x_.

15 redeant _x_.

16 opytigis _HS_, opizigiis _G_.

17 circū(-um _G_)dividatur extremā(-am _G_) _x_.

18 circum actam ◌ cr. (Cr. _GS_) _x_. | foraminis .S̅I̅. _x_.

* * * * *

Page 267

SI constituatur. modioli foraminum II, latitudo IS9,
crassitudo praeterquam quod in foramine inditur foraminis
SⱵ, ad extremum autem latitudo foraminis IΓ. parastatarum
longitudo foraminis VSF, curvatura foraminis partis
dimidiae, cras|situdo foraminis CC et partis LX. adicitur 5 (15)
autem ad mediam latitudinem quantum est prope foramen
factum in descriptione, latitudine et crassitudine foraminis
6 V, altitudo parte IIII. regulae quae est in mensa longitudo
foraminum VIII, latitudo et crassitudo dimidii foraminis.
cardines II Z, cras|situdo foraminis I99. curvatura 10 (20)
regulae ⱵↅK. exterioris regulae latitudo et crassitudo
tantundem, longitudo quam dederit ipsa versura deformationis
et parastaticae latitudo ad suam curvaturam K.
superiores autem regulae aequales erunt inferioribus K.
7 mensae transversarii foraminis CCC K. clima|cidos scaporum =271=
longitudo foraminum XIII, crassitudo I K, intervalli medii 16
latitudo foraminis et partis quartae, crassitudo partis
VIII K. climacidos superior pars quae est proxima bracchiis
atque coniuncta est mensae, tota longitudine divi|datur in (5)
partes V. ex his dentur duae partes ei membro quod 20
Graeci χελωνιον vocant, latitudo Ⱶ, crassitudo 9, longitudo
foraminum III et S K, extantia cheles foraminis S,

1 f. duo latitudo | I.S9 ⁝⁝⁝ _H_ (_et in ras. S_), d l. | IS9 ⁝⁝⁝^{ð}
_G_ (_ubi sequitur_ crassitudo pars .VIII. K _p. 271, 3_).

2 inditur foraminis .SⱵ. _H_ (S.Γ. _S_).

3 l. foraminis | I̅I̅ ‾ (IΓ. _S_) parastatorum l. foraminū V.S.Ⱶ̄
(V.S.Γ. _S_) _H_. _ubi fort. leg._ parastados, _ut p. 266, 18, vel_
parastadorum.

4 pars dimidia _HS_.

8 parte .IIII _H_ (.III. _S_).

9 dimidium(ū) _HS_.

10 cardines I̅I̅Ȥ::: (I̅I̅.L.◌ _circ. S_) cr. foraminis I̅9̅9̅:::
(I.9̅9̅.·⊙ _S_, _ubi_ 9̅9̅ _in ras., ut supra v. 11_) curvatura (-rę
_S_) regulae (-ę _S_) Ⱶ̄ↅ.K. (Ⱶ̄GK. _S_).

13 & suam _HS_.

15 scapi l. foraminū | XIII ::: _H_ (⁝·⁝ _S_).

16 .IK. intervallum medium _H(S)_.

17 ex parte quarta ⊙ crassitudo pars .VIII. | K. _H_ (_cf. ad p. 270,
11_).

18 superioris _x_. | bracchiis quae (brachiis quę _GS_) coniuncta _x_.

20 partis .V. _H_ = partis .u. _G_ (ubi partes _SG^{c}_).

21 chelon vocant ·⊙ (·⊙ _G_) latitudo Ꝩ (K _G_) crassitudo 9 ·◌
(◌ S, ⟟ ◌ _G_).

22 & semis .K. _x_ (semissis = S _Nohl_).

* * * * *

Page 268

plentigomatos foraminis Z et sicilici. quod autem est ad
axona quod appellatur frons transversarii foraminum
8 trium. | interiorum regularum latitudo foraminis Γ, crassitudo (10)
ξK. chelonii replum, quod est operimentum, securicula
includitur K scapis climacidos, latitudo ≈C, crassitudo 5
foraminis XII K. crassitudo quadrati quod est ad
climacida foraminis FC, in extremis K, rotundi autem
axis diametros ae|qualiter erit cheles, ad claviculas autem (15)
9 minus parte sexta decuma K. anteridon longitudo foraminum
, latitudo in imo foraminis Γ, in summo crassitudo 10
ⱵK. basis, quae appellatur εϲχαρα, longitudo foraminum,
antibasis foraminum IIII, utriusque crassitudo et
latitudo foraminis. compingitur au|tem dimidia altitudinis K (20)
columna, latitudo et crassitudo IS. altitudo autem non
habet foraminis proportionem, sed erit quod opus erit ad 15
usum. bracchii longitudo foraminum VI, crassitudo in radice
foraminis, in extremis F.

De ballistis et catapultis symmetrias quas maxime ex|peditas (25)
putavi exposui. quemadmodum autem contentionibus
| eae temperentur e nervo capilloque tortis rudentibus, =272=
quantum comprehendere scriptis potero non praetermittam. 21
XII sumuntur tigna amplissima longitudine, supra

1 plentigomatos (_sic_, pterygomatos _Turn._) f. 2̅. (·Z· _G_) & (et
_G_) sicilicus _x_.

2 frons transversarius _sine lac._ (_sic_) _x_ (_excidisse quaedam
patet ante διαπήγματα_).

3 trium ◌ _x_. | foraminis .Γ̅.̅ (·Γ· _G_) crassitudo ξ.K. _x_.

4 cheloni (cheroni _S_) replum _x_. | securiculae (-lę _G_) includitur
K. scapos cl. l. ≈ↅ _x_.

5 scapos--XII _om. G_ (_suppl. G^{c}_).

7 foraminum _x_. | f.Ꝼ .C. (FC _G_) _x_.

9 l. foraminum eius (_sic, fort. l._ foraminis et eius s) latitudo _x_.

10 foraminis .Γ◌ (.Γ̅.◌) _x_. | cr. Ꝩ.K. (Ꝩ K _G_) _x_.

11 schara _x_. | foraminū :::: antebasis foraminū. IIII . ⁝⁝⁝⁝ _x_.

13 foraminis ˙.˸.˙ (_p. om. G, sed suppl. eodem modo G^{c}_, _ubi_ ◌
_S_) conpingitur _x_. | altitudinis .K. columna _x_.

15 proportione _x_.

16 bracchii (brachii _G_) .⁝⁝ (_item G_) longitudo foraminū .V͠.I. ◌
_H_ (ȳ I ◌ _G_).

17 Ꝼ _H_ (F _G_).

18 De ballistas (_sic_) _H_ (_LP_), De balistis _GS_.

20 rutundentibus _x_ (= _HG_: rudentibus _L_, rotundentibus _Pvlc_,
rotundationibus _S_).

21 potuero _x_ (_cf. p. 261, 2_).

* * * * *

Page 269

figuntur chelonia, in quibus includuntur suculae. per media
autem spatia tigno|rum insecantur et exciduntur formae, (5)
in quibus excisionibus includuntur capitula catapultarum,
cuneisque distinentur ne in contentionibus moveantur. tum
vero modioli aerei in ea capitula includuntur et in eos 5
cuneoli ferrei, quas επιζυγιδαϲ Graeci vocant, conlocantur.
2 deinde ansae rudentium indun|tur per foramina capitulorum (10)
et in alteram partem traiciuntur, deinde in suculas coiciuntur
et involvuntur, uti vectibus per eas extenti rudentes,
cum manibus sunt tacti, aequalem in utraque sonitus 10
habeant responsum. tunc autem cuneis ad foramina concluduntur,
ut non possint se remit|tere. ita traiecti in (15)
alteram partem eadem ratione vectibus per suculas extenduntur,
donec aequaliter sonent. ita cuneorum conclusionibus
ad sonitum musicis auditionibus catapultae 15
temperantur.

De his rebus quae potui dixi. restat mihi de op|pugnatoriis (20)
rebus quemadmodum machinationibus et duces
XIII victores et civitates defensae esse possint. primum ad
oppugnationes aries sic inventus memoratur esse. Carthaginienses 20
ad Gades oppugnandas castra posuerunt. cum
autem castellum ante cepissent, id demoliri sunt co|nati. (25)
posteaquam non habuerunt ad demolitionem ferra|menta, =273=
sumpserunt tignum idque manibus sustinentes capiteque
eius summum murum continenter pulsantes summos lapidum 25
ordines deiciebant, et ita gradatim ex ordine totam

1 cheloniae (-ę _GS_) _x_. | cluduntur _x_.

2 et _om. x_.

4 distenentur _x_.

5 ea (_ante corr._) _om. G_.

6 epysycidas _x_ (= _HG_, epistylias _S_).

7 rudentū induuntur _x_.

8 et _om. x_. | partem: pari&ē _H_. | suculam (-ā _S_) _x_.

9 et _om. x_. | per eas extrudentes _x_.

10 in utroque _x_ (_cf. p. 6, 9_).

11 habent _x_.

14 sonant (_ante ips. corr._) _H_.

15 catapulta _x_.

17 restat mihi (_sc._ dicere _Praun Bem. p. 19 cf. p. 241, 27_).
_capitulis sequentibus succurit Athenaei textus graecus_ (_ed. Wescher
1867_) _eundem quem Vitruvius auctorem excerpentis_.

20 oppugnationis _H_ (-nes _GS_). | chartaginienses _H_ (-nenses
_S^{c}G_, -sis _S_).

21 gadis _x_ (-des _G^{c}_).

22 coepissent _x_. | id emoliri _G_, iddemolliri _H_ (demoliri _PS_).

* * * * *

Page 270

2 communitionem dissipaverunt. postea quidam faber Tyrius,
| nomine Pephrasmenos ac ratione, ea inventione inductus (5)
malo statuto ex eo alterum transversum uti trutinam
suspendit et ita reducendo et inpellendo vementibus plagis
deiecit Gaditanorum murum. Geras autem Chalcedonius 5
de materia primum basim subiectis rotis fecit supraque
compegit arre|ctariis et iugis varas et in his suspendit (10)
arietem coriisque bubulis texit, uti tutiores essent qui in
ea machinatione ad pulsandum murum essent conlocati.
ideo autem quod tardos conatus habuerat, testudinem 10
3 arietariam appellare coepit. his tunc primis gradibus
positis ad id genus machinationis, | postea cum Philippus (15)
Amyntae filius Byzantios oppugnaret, Polyidos Thettalos
pluribus generibus et facilioribus explicavit. a quo receperunt
doctrinam Diades et Charias qui cum Alexandro 15
militaverunt.

Itaque Diades scriptis suis ostendit se invenisse turres
| ambulatorias, quas etiam dissolutas in exercitu circumferre (20)
solebat, praeterea terebram et ascendentem machinam
qua ad murum plano pede transitus esse posset, etiam 20
4 corvum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. non
minus utebatur ariete subrotato, cuius rationes scriptas
reliquit. | turrim autem minimam ait oportere fieri ne (25)
minus altam cubitorum LX, latitudinem XVII, contracturam
autem sum|mam imae partis quintam, arrectaria in turris =274=
imo dodrantalia, in summo semipedalia. fieri autem ait 26

1 comm[uni/mọ]tionem _G_.

2 pephrasmenos _HS_: phephras menos _G_. _sic et Athen._ (_Wescher_)
πεφραϲμένοϲ. | ea: & (et _G_) _x_.

4 ita: in _x_. | venientibus _x_.

5 Geras (γήραϲ _Ath._): ca&eras _H_, Cae|teras _G_, cęteras _S_. |
chalchedonius _x_ (καρχηδόνιοϲ _Ath._).

7 et varias _G_ (-riis _G^{c}, qui in m. add._ iugis).

10 ideo: id _x_.

13 by(i _SG_)zantio _x_ (βυζαντίουϲ _Ath._). | pholy(i _SG_)dos _x_.
thethalos _HS_, thetalos _G_.

14 recoeperunt _HS_.

15 diadis (_ante corr._) _H_. | carias _x_ (χαρίαϲ _Ath._).

23 turrem _x_ (-rim _G^{c}_).

24 alta _G_. | LX (_Ath._): novem _x_.

25 in turris inimo _x_ (iṅımo _G^{c}_).

26 dodrant Alia _HS_, dodrant alia _G_ (τριπάλαιϲτα _Ath._). |
semipedalia _x_: ἑπτα(?)δάκτυλα _Ath._

* * * * *

Page 271

oportere eam turrim tabulatorum decem, singulis partibus
5 in ea fenestratis. maiorem vero turrim altam cubitorum
CXX, latam cubitorum XXIII S, | contracturam item quinta (5)
parte, arrectaria pedalia in imo, in summo sedigitalia.
hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum XX, cum 5
haberent singula tabulata circumitionem cubitorum ternum,
tegebat autem coriis crudis, ut ab omni plaga essent
6 tutae. testudinis arietariae comparatio | eadem ratione (10)
perficiebatur. habuerat autem intervallum cubitorum XXX,
altitudinem praeter fastigium XIII, fastigii autem altitudo 10
ab strato ad summum cubita XVI. exibat autem in altum
et supra medium tectum fastigium non minus cubita duo,
et supra extollebatur turricula trium tabula|torum, in qua (15)
tabulato summo statuebantur scorpiones et catapultae, inferioribus
congerebatur aquae magna multitudo ad extinguendum 15
si qua vis ignis inmitteretur. constituebatur
autem in ea arietaria machina, quae graece dicitur κριοδοχη,
in qua conlocabatur torus perfectus in torno, in
| quo insuper constitutus aries rudentium ductionibus et (20)
reductionibus efficiebat magnos operis effectus. tegebatur 20
7 | autem is coriis crudis quemadmodum turris. de terebra =275=
has explicuit scriptis rationes. ipsam machinam uti testudinem
in medio habentem conlocatum in orthostatis canalem,
quemadmodum in catapultis aut ballistis fieri solet,

1 (_item_ 2) turrem _x_. | tabularum _x_.

3 .CXX. _H_: CXXX _G_ (ī aꝉ XX _supra G^{c}_). | cubitorū. XXIII ◌ _H_
(_et 9 p. circ. S_), cubitorum XIII (ī aꝉ XXIII _supra G^{c}_) ⁝˸˸˸
(κ̅γ̅ϲ̅ _Ath._, κ δ̄ ἕγγιϲτα _Anon. p. 339 W._). | contra fracturam
_HG_ (facturā _S_, fṛacturam _G^{c}_).

4 parte ◌ (_sic HG_, ◌ _S_) arr. _x_. | sedigitalia (εἰϲ ἓξ δακτύλουϲ
_Ath._): semipedalia _x_.

5 faciebant _G_.

6 circuitionem _x_.

10 XIII (_Ath._): XVI (.X.VI. _S_) _x_.

11 abstracto _x_. | XVI (_Ath. cf. Anon. p. 244, 8 W._): VII _x_. |
exhibat _H(P)_, exibit (_a. c._) _G_.

12 cubita: capita (_a. c._) _G_.

13 turricula cubitorū (cubitum _G_) quattuor (.IIII. _GS_) tabulatorū
_x_ (πυργίον τρίϲτεγον _Ath._). | in quo t. _x_.

14 scorpionis _HS_ (-nes _G_).

15 congerebantur (_a. c._) _G_. | magnae _x_.

16 si qua (_Pvlc_): fiq; (_sic_) _H_, siq⁊ _S(L)_, si quę
_G(L^{c})_.

17 autem _om. G_. | inea≣arietaria _S^{c}_: ineauari&aria _H(S)_,
inea varię taria _G_ (varię‿taria _G^{c}_). | criodocis _x_.

19 prudentium _x_.

* * * * *

Page 272

longitudine | cubitorum L, altitudine cubiti, in quo (5)
constituebatur transversa sucula. in capite autem dextra ac
sinistra trocleae duae, per quas movebatur quod inerat
in eo canali capite ferrato tignum. sub eo autem in ipso
canali inclusi tubi crebri celeriores et vehementiores efficiebant 5
eius motus. | supra autem id tignum quod inibi (10)
erat arcus erigebantur ad canalem crebriter, uti sustinerent
8 corium crudum quo ea machina erat involuta. de corace
nihil putavit scribendum, quod animadverteret eam machinam
nullam habere virtutem. de ascensu, quae επιβαθρα 10
graece dicitur, et de marinis | machinationibus qua per (15)
navium aditus ＜accessus＞ haberi posse scripsit, tantum pollicitum
esse vehementer animadverti neque rationes earum
eum explicavisse.

Quae sunt ab Diade de machinis scripta quibus sint 15
comparationibus exposui. nunc quemadmodum a
praeceptori|bus accepi et utilia mihi videntur exponam. (20)

XIV Testudo, quae ad congestionem fossarum paratur et
qua etiam accessus ad murum potest haberi, sic erit
facienda. basis compingatur, quae graece εϲχαρα dicitur, 20
quadrata habens quoqueversus latera singula pedum XXI
et trans|versaria IIII. haec autem contineantur ab alteris (25)
duobus | crassis FZ latis S÷, distent autem transversaria =276=
inter se circiter pedes III et S supponanturque in singulis

3 trocli(e _P_)ę _x_.

5 inclusit uti crebriter (-t̄ _HS_) c. _x_.

6 id: ad _x_.

7 arcus tegebantur _x_.

8 quo _G^{c}_: quod _x_.

10 ascensu _Ciseranus_: accessu _x_. | epibathra (epithra _G_) _x_.

11 quae (q⁊ _S ante_, ꝙ̄ _S^{c}_ = quę _G_) ꝑ naviū (| _H_) aditus (-tū
_S_) habere posse (_sic G_, poss& _HS_) _x_.

13 animadverti (-te _G^{c}_) _x_ (_sic Vitr. ex ore auctoris, quem
exscripsit Athenaeus (Agesistrati--iam sequitur Philonis ex eodem
testudo_). | eorum _x_.

15 ademade _x_.

17 accepi & (et) _S^{c}G^{c}_: accipiet(& _HS_) _x_.

18 et qua: eaq; (-q⁊ _GS_) _x_.

20 graecae (_H_, grecę _S_, gręce _G_) thera _x_ (ἐϲχάριον _Ath._).

21 quoq; (q⁊ _GS_) versus _x_. | pedum .XXV. _x_ (_pro_ XXI = πηχῶν ι̅δ̅
_Ath._).

22 contineatur _x_.

22 crassis .F.S. latis (Zatis _sic H_) .S. _x_ (τὰ μὲν πάχη ἔχοντα
δεκαδάκτυλα, τὰ δὲ πλάτη τριπάλαιϲτα _Ath_). | distet (_a. c._) _G_.

24 pede & .S. (pede . et S. _G_) _x_ (δύο πήχειϲ καὶ παλαιϲτὴν ἕνα
_Ath. i. e. ped. 3¼_).

* * * * *

Page 273

intervallis eorum arbusculae, quae graece αμαξοποδεϲ
dicuntur, in quibus versantur rotaram axes conclusi lamnis
ferreis. eaeque arbu|sculae ita sint temperatae ut habeant (5)
cardines et foramina, quo vectes traiecti versationes earum
expediant, uti ante et post et ad dextrum seu sinistrum 5
latus, sive oblique ad angulos opus fuerit, ad id per
2 arbusculas versatas progredi possit. conlocentur autem
insuper basim tigna duo in utram|que partem proiecta pedes (10)
senos, quorum circa proiecturas figantur altera proiecta
duo tigna ante frontes pedes XII, crassa et lata uti in 10
basi sunt scripta. insuper hanc compactionem erigantur
postes compactiles praeter cardines pedum VIIII, crassitudine
quoquoversus palmipedales, intervalla | habentes inter (15)
se sesquipedis. ei concludantur superne intercardinatis
trabibus. supra trabes conlocentur capreoli cardinibus 15
alius in alium conclusi, in altitudine excitati pedes XII.
supra capreolos conlocetur quadratum tignum, quo capreoli
3 coniungantur. ipsi autem laterariis circa fixis con|tineantur (20)
teganturque tabulis maxime prininis, si non, ex cetera
materia quae maxime habere potest virtutem, praeter pinum 20
aut alnum. haec enim sunt fragilia et faciliter recipiunt
ignem. circum tabulata conlocentur crates ex
tenuibus virgis creberrime textae maximeque recentibus.

1 anaxopodes _x_.

7 versatis _x_. | possint _x_.

9 senus (-nꝰ _S_) _HS_ (πήχειϲ δ̄ _Ath._). | altera altera (_sic bis_)
proiecta _H_ (altera proiectura _PS_).

10 pedes .VII. _x_ (πήχειϲ η̄, ἐκ δὲ τοῦ ὀπίϲω πήχειϲ δ̄ _Ath._). |
inbassi _H_.

11 exigantur _x_.

12 pedum .VIIII. _x_ (ἑπτα(?)πήχειϲ _Ath._).

13 quoquo versus _x_ (quoque versus _Pvlc, qui sic cum x et p. 275, 24
etc., item cum L p. 186, 26_). | palmo pedales (-lis _G_) _x_ (_cr. om.
Ath._)

14 ses|qui pedes _H_, ses qui pedes _SG_ (πῆχυν ἕνα _Ath._). | ei: ea
_x_. | inter cardinatis _HS_: inter ordinatis _G et S^{c}_ (_qui in m._
ꝉ ordinatis), _sed G^{c} supra_ or _scr._ ꝉ car.

16 alius an alium _H_, alius analiū _SG_. | excitati _HS_: et citati
_G_. | p̄. VIIII. _x_ (πήχειϲ η̄ _Ath._).

17 qua (_a. c._) _G_.

19 maxime (-ae _H_) primis _x_ (prininis _in Italia scil., ut in
Oriente_ φοινικίναιϲ finicinis _sec. Philonem p. 97, 1. 98, 8 et ap.
Athen._).

22 grates _x_ (crates _S^{c} G^{c}_).

23 texta _x_. | rectentibus _G_ (_hic interp. Ath._).

* * * * *

Page 274

percrudis | coriis duplicibus consutis fartis alga aut paleis =277=
in aceto maceratis circa tegatur machina tota. ita ab his
reicientur plagae ballistarum et impetus incendiorum.

XV Est autem et aliud genus testudinis, quod reliqua
omnia | habet quemadmodum quae supra scripta sunt, 5
praeter capreolos, sed habet circa pluteum et pinnas ex
tabulis superne subgrundas proclinatas, supraque tabulis
et coriis firmiter fixis continetur. insuper vero argilla
cum capillo subacta ad eam crassitudinem inducatur ut
ignis omnino non | possit ei machinae nocere. possunt 10
autem si opus fuerit eae machinae ex VIII rotis esse, si
ad loci naturam ita opus fuerit temperare. quae autem
testudines ad fodiendum comparantur, ορυκτιδεϲ graece
dicuntur, cetera omnia habent uti supra scriptum est,
frontes vero earum fiunt quemadmodum | anguli trigonorum, 15
uti a muro tela cum in eas mittantur, non planis
frontibus excipiant plagas sed ab lateribus labentes, sine
periculoque fodientes qui intus sunt tueantur.

2 Non mihi etiam videtur esse alienum de testudine
quam Hegetor Byzantius fecit quibus rationibus sit facta 20
expo|nere. fuerat enim eius baseos longitudo pedum LXIII, (20)
latitudo XLII. arrectaria quae supra compactionem erant
quattuor conlocata ex binis tignis fuerant compacta, in
altitudinibus singula pedum XXXVI, crassitudine palmipedali,
latitudine sesquipedali. basis eius habuerat rotas VIII 25
quibus ageba|tur. fuerat autem earum altitudo pedum (25)

1 salga _G_.

3 reicientur _H_: -antur _SG_.

7 t. et (&) supernae(-ę, -e) _x_. | supraq⁊ … continentur _x_.

9 inducatū (_a. c._) _G_.

11 eae _HS_: hę _G_. | sed adl. _x_.

12 temperatę (_a. c._) _G_.

13 origines _x_. | gręce _G_: graeci _H_ (greci _S = P_).

15 trigoniorum _x_.

16 amuróctae|la (_a. c._ c̲t̲a̲e̲|te) _G_.

18 intuentur _x_.

20 hector b. _HS_: hạ̇ec‿torb. _G^{c}_.

21 longitudo (_G_, -ine _HS_) pedum LX. latitudo .XIII. _x_ (μῆκοϲ …
πηχῶν μ̅β̅, πλάτοϲ δὲ κ̅η̅ _Ath._).

24 singulo _H(S^{c})_: singulorum _G et_ (_ante ras._) _S_. | XXXVI
(_sic_) _x_ (= πήχειϲ κ̅δ̅ _Ath._).

25 sex qui pedali (_a. c._) _G_ (= πηχυαῖα _Ath._).

* * * * *

Page 275

VI S÷, crassitudo pedum III. ita fabricatae triplici e
materia alternis se contra | subscudibus inter se coagmentata =278=
3 lamnisque ferreis ex frigido ductis alligata, eae in
arbusculis, sive amaxopodes dicuntur, habuerant versationes.
item supra transtrorum planitiem quae supra basim fuerat 5
postes erant erecti pe|dum XVIII, latitudine S÷, crassitudine (5)
FZ, distantes inter se IS÷, supra eos trabes circumclusae
continebant totam compactionem latae pedem I,
crassae S÷, supra eam capreoli extollebantur altitudine
pedum XII, supra capreolos tignum conlocatum coniungebat 10
capreolorum compactiones. | item fixa habuerant lateraria (10)
in transverso, quibus insuper contabulatio circumdata contegebat
4 inferiora. habuerat autem mediam contabulationem
supra trabeculas, ubi scorpiones et catapultae conlocabantur.
erigebantur et arrectaria duo compacta pedum XXXXV, 15
crassitudine sesquipedali, lati|tudine S÷, coniuncta capitibus (15)
transversario cardinato tigno et altero mediano inter
duos scapos cardinato et lamnis ferreis religato. quo insuper
conlocata erat alternis materies inter scapos et

1 .VI.S :— _H_ (.VI.S.÷ _S_), VI. S. ⸞̤ _G_ (_6¾_ = πήχειϲ Δ̅Ϲ̅ _Ath._).
| pedum .III. (= πήχειϲ β̄ _Ath._). | ita (Ita _G_) fabricata tripliei
(_sic HGP_, -ci _SLvlc_) materia (natura _Pfvlc_) _x_.

2 alternisse contra _H_ (alternis se c̄tra) _S_, alternis si(sȇ
_G^{c}_) contra _G_. | subsudibus _x_. | coagmentata (. _H_) elamnisque
… alligatae(-ę _GS_) _x_.

3 eae _HS_: hę _G_.

4 amoxopodes _G_, amoxopedes _H_ (amoxo pedes _S_).

5 ita _x_.

6 pedes .XXVIIII. (_sic 29 etiam S, ubi_ ~⃨⃛ ) ∺ (pedes .XXVIII. | ~̤̈ _G_,
δωδεκαπήχειϲ _Ath._) latitudinis ÷ ⁙ (.— ◌ _G_, παλαιστὰϲ γ̄ _Ath._)
crassitudine .FZ. (F∠̃ _G._, δέκα δακτ. _Ath._) _H_.

7 .IS⨪ _H_, ı,ſ÷ _G_ (¾ = παλαιστὰϲ ζ̅ _Ath._) | eos _HS_: eas _G_.

8 conpactionem ⁙ (_sic HG_) late pede .I ~̤̈ (pede I ~̤̈ _G_, παλαιστὰϲ δ̄
_Ath._) crassae | S. :— (crasse .S :— _G_, παλ. γ̄ _Ath._) _H_.

10 pedum .XII _x_ (= πήχειϲ η̄ _Ath._).

11 habuerunt _G_.

14 trabiculas _x_.

15 c. & (et _G_) erigebantur & arr. (arectaria _G_) _x_ (c. & arr. _S,
ubi in m._ & erigebantur _suppl. S^{c}_). | pedum | XXXV .◌ _H_ (XXXV ◌
_G_, τριάκοντα πήχειϲ _Ath._).

16 ses qui pedali ◌ (-li ◌ _G_) latitudine. PII. | (-ne p̄.|.II. _G_)
_H_ (τὸ δὲ πάχοϲ πηχυαῖον, τὸ δὲ πλάτοϲ τριπαλαιϲτιαῖον _Ath._).

18 lā|nis _H_, la[ı/mn]is _G^{c}_.

* * * * *

Page 276

transversaria traiecta cheloniis et anconibus firmiter inclusa.
in ea materia fuerant ex torno facti axi|culi duo, (20)
5 e quibus funes alligati retinebant arietem. supra caput
eorum qui continebant arietem, conlocatum erat pluteum
turriculae similitudine ornatum, uti sine periculo duo 5
milites tuto stantes prospicere possent et renuntiare quas
res adversarii conarentur. aries autem omnis habuerat
longitudi|nem pedum CLXXX, latitudine in imo palmipedali, (25)
crassitudine | pedali, contractu a capite in latitudine pedis, =279=
6 crassitudine S⨪. is autem aries habuerat de ferro duro 10
rostrum ita uti naves longae solent habere, et ex ipso
rostro lamminae ferreae IIII circiter pedum XV fixae fuerant
in materia. a capite autem | ad imam calcem tigni contenti (5)
fuerant funes III crassitudine digitorum VIII, ita religati
quemadmodum navi a puppi ad proram continenter, 15
eique funes praecinctura transversa erant ligati habente
inter se palmipedalia spatia. insuper coriis crudis totus
aries erat involutus. ex quibus autem | funibus pendebat, (10)
eorum capita fuerant ex ferro factae quadruplices catenae,
7 et ipsae coriis crudis erant involutae. item habuerat proiectura 20
eius ex tabulis arcam compactam et confixam, in

1 transversariū traiectae (-ę _GS_) chelonis & (et _G_) angonibus _x_.

2 fuerunt _x_.

7 omnis (τὸ ϲύμπαν _Ath._): eius _x_.

8 longitudinem _HG_ (-ne _S_). | pedum .C. lu◌ _H_ (C.I.V. ◌ _S_),
pedū. CIV ::: _G_ (_vel_ cubitorum CXX, _ut p. 274, 4_: πήχειϲ ρ̅κ̅
_Ath._). | palmo pedali ⁙ _H_ (⁙ _G_) = ε̄ παλ. _Ath._

9 pedali ⁙ (_sic HG_, -li. ⁝⁝ _S_) _x_ (_ubi_ ποδῶν β̄ _Ath._, _sed
Anon. exc._ ποδιαῖον _p. 230 Wescher_). | in altitudine pes ⁝⁝ (_sic
HG_, pes. ◌ _S_) crassitudine .s ⩫, is (_H_, s.ς˜. Is _S_, . s⸟ [⩫
_S^{c}_] is _G_). _hic Ath. textus qui mensuras commutat corrigendus
est ex Anon. exc. l. c. ubi_ πλάτοϲ ποδιαῖον καὶ πάχοϲ τριπάλαιϲτον.
_cf. etiam p. 274, 1_.

12 lamminae _x_ (laminę _S_). | pedum .XV. _x_ = ἐπὶ πήχειϲ ῑ _Ath._

14 fuerunt _x_. | .IIII. _x_ (_sed_ τριϲὶ _Ath., item Anon._). | d.
.VIII. _x_ = ὀκταδακτύλοιϲ _Ath._

15 navis _x_. | continentur (. _G_) eiq; funes prae(p̄ _GS_)cincturae
(-ę _GS_) transversis _x_.

16 ligati _G_: religati _HS_. | habentes _x_.

17 palmi pedalia (_sic_) _x_ (ἐπὶ παλαιϲτὰϲ ε̄ _Ath._).

18 pendebant _x_.

19 fuerunt (fuer᷎ _H_) _x_.

20 erant _S(G^{c})_: erat _HG_. | protectura _x_.

* * * * *

Page 277

qua ＜rete＞ rudentibus maioribus extentis, per quorum asperitates
non labentibus pedibus faciliter ad murum pervenie|batur. (15)
atque ea machina sex modis movebatur, progressu,
＜regressu,＞ item latere dextra et sinistra, porrectione
non minus in altitudinem extollebatur et in imum inclinatione 5
demittebatur. erigebatur autem machina in altitudinem
ad disiciendum murum circiter pedes C, item a
latere dextra ac sinistra | procurrendo praestringebat non (20)
minus pedes C. gubernabant eam homines C habentem
pondus talentum quattuor milium, quod fit CCCCLX̅X̅X̅ pondo. 10

XVI De scorpionibus et catapultis et ballistis etiamque
testu|dinibus et turribus quae maxime mihi videbantur =280=
idonea et a quibus essent inventa et quemadmodum fieri
deberent explicui. scalarum autem et carchesiorum et
eorum quorum rationes sunt inbecilliores non necesse habui 15
scribere. haec | etiam milites per se solent facere. neque (5)
ea ipsa omnibus locis neque eisdem rationibus possunt
utilia esse, quod differentes sunt munitiones munitionibus
nationumque fortitudines. namque alia ratione ad audaces
et temerarios alia ad diligentes aliter ad timidos machinationes 20
2 debent comparari. | itaque his praescriptionibus (10)
si qui attendere voluerit et varietatem earum eligendo in
unam comparationem conferre, non indigebit auxiliis, sed
quascumque res ex rationibus aut locis opus fuerit sine
dubitatione poterit explicare. de repugnatoriis vero non 25
est scriptis explicandum. non enim | ad nostra scripta (15)
hostes comparant res oppugnatorias, sed machinationes
eorum ex tempore sollerti consiliorum celeritate sine machinis
saepius evertuntur. quod etiam Rhodiensibus memoratur

1 rete (δίκτυον _Ath._) _om. x_. | quarum _x_.

2 non habentibus _x_.

3 progresso _x_.

4 regressu (εἰϲ τὸ ὀπίϲω _Ath._) _om. x_. | porrectiones (-is _a. c.
S_).

5 extollebantur … di(e _G^{c}_)mittebantur _x_.

7 dissic(t _G_)iendū _x_. | .P.C. _H_, p. c. _G_ (pedū .c. _S_). | item
altera dextra _x_.

8 procurrenda _G_.

9 | P. C. _H_, .pc. _G_ (pedū .c. _S_), _cubita 70_ (_bis_) _sec. Ath._

10 pondos _HS_. | CCCC(. _SG_)LX̅X̅X̅. (LXXX _S_) _x_.

17 nec eisdem _G_.

18 monitiones monitionibus _HS_.

22 ex varietate eorum _x_. | elegendo _G_.

23 conferre _HS(G^{c})_: confer | _G_.

24 &(et _G_)rationibus _x_.

* * * * *

Page 278

3 usu venisse. Diognetus enim fuerat Rhodius architectus,
et ei de publico quotannis certa merces pro | artis (20)
dignitate tribuebatur ad honorem. eo tempore quidam
architectus ab Arado nomine Callias Rhodum cum venisset,
acroasin fecit exemplarque protulit muri et supra id machinam 5
in carchesio versatili constituit, qua helepolim ad
moenia accedentem corripuit et transtulit intra murum.
hoc exem|plar Rhodii cum vidissent, admirati ademerunt (25)
Diogneto quod fuerat quotannis ei constitutum et eum
4 honorem ad | Calliam transtulerunt. interea rex Demetrius, =281=
qui propter animi pertinaciem Poliorcetes est apellatus, 11
contra Rhodum bellum comparando Epimachum
Atheniensem nobilem architectum secum adduxit. is autem
comparavit helepolim sum|ptibus inmanibus industria laboreque (5)
summo, cuius altitudo fuerat pedum CXXXV, latitudo 15
pedum LX. eam ciliciis et coriis crudis confirmavit, ut
posset pati plagam lapidis ballista inmissi pondo CCCLX,
ipsa autem machina fuerat milia pondo CCCLX. cum
autem Callias rogaretur ab Rhodiis ut contra | eam helepolim (10)
machinam pararet et ut illam uti pollicitus erat 20
5 transferret intra murum, negavit posse. non enim omnia
eisdem rationibus agi possunt, sed sunt alia quae exemplaribus

1 diogenes _x_.

2 mercis (_ante corr._) _H et S_. | ꝓarti (-is _G^{c}_) dignitate _EG_:
pro arti _HS_ (-te _S^{c}_).

5 acroas infecit _x_. | exemplaq; _x_.

6 carceso _x_ | quem (-ē _GS_) le(m _S_)pidolim _x_.

9 diogeni _x_. | quod(t _EG_) annis & (et _G_) constitutū eū _x_ (quod
annis constitutū & eū _S_).

10 galliam _x_.

11 ꝑtinacı[a/e⃓]m _H_ (ꝑtinatiē _a. c. S_, -ciā _S^{c} ut reliqui_). |
pollorc&es (_HS_, pollor cetes _EG_) _x_.

14 heliopolim _x_ (eliop. _S_).

16 P. | CXXV. _H_, .p(. _E^{c}_)CXXV. _EG_ (pedū .C.XX.V. _S_). πήχειϲ
Ϟ̄ _Ath._

16 pedū .LX. _H_, .p.LX. _EG_. πήχειϲ η̄(?) _Ath._ | eam: ita eā _x_.

17 .P̄.CCC.LX. _H_, pccc(. _G_)LX _EG_ (pedū .CCC.LX. _S_). τριτάλαντοϲ
_Ath._ (_ana 120_).

18 milia | P̄. (.P. _S_) CCC.LX. _HS_, milia peđ(. _G_) CCCLX. _EG_
(_3000 tal._).

19 gallias _x_. | abrhodiis contra _x_. | eum _a. c. H_. | he(o
_S_)liopoliam (-ā _SG_) _x_. | pararet (-&. _E_) ut _EG_ (p. & ut
_G^{c} = x_).

20 uti _HSG_: ut _E_.

22 alique (-q⁊ _PL_) exenparibus _H(PL)_, aliquę (alii quę _ante
corr. E_) exemplaribus _EG_ (aliqua quę exemplaribus _in ras. S^{c}_).

* * * * *

Page 279

non magnis similiter magna facta habent effectus,
alia autem exemplaria non possunt habere sed per se
consti|tuuntur, nonnulla vero sunt quae in exemplaribus (15)
videntur veri similia, cum autem crescere coeperunt dilabuntur.
ut etiam possumus hic animo advertere. terebratur 5
terebra foramen semidigitale digitale sesquidigitale. si
eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet explicationem,
semi|pedale aut maius nec cogitandum quidem (20)
videtur omnino. sic item in nonnullis exemplaribus videtur.
6 quemadmodum | in minimis fieri videntur, ＜non＞ =282=
aeque eodem modo in maioribus. ideo eodem modo Rhodii 11
eadem ratione decepti iniuriam cum contumelia Diogneto
fecerunt. itaque posteaquam viderunt hostem pertinaciter
infestum, periculum servitutis machinatione ad | capiendam (5)
urbem comparata, vastitatem civitatis expectandam, procubuerunt 15
Diogneto rogantes ut auxiliaretur patriae. is
7 primo negavit se facturum. posteaquam ingenuae virgines
et ephebi cum sacerdotibus venerunt ad deprecandum,
tunc est pollicitus, his legibus uti si eam machinam cepisset
| sua esset. is ita constitutis qua machina accessura 20 (10)
erat ea regione murum pertudit et iussit omnes publice
et privatim quod quisque habuisset aquae stercoris luti
per eam fenestram per canales progredientes effundere
ante murum. cum ibi magna vis aquae luti stercoris

1 magna facta _HS_ (ī aꝉ m. f. _G^{c}_): magnificata _EG_.

2 alia _HS_: alii _EG_.

4 autem (cr.) _HS_: aut _EG_ (a̅u̅t̅ _G^{c} = S_). | ceperint _E^{c}_.
| dilabantur _x_.

5 animum (_HS_, -ū _GPL_, -o _G^{c}_, anim≣ _S^{c}_) advertere _x_.

6 sic (si _E^{c}_) eadem _x_.

8 autem (aū _H_, autē _SEG_) maius _x_. | nec: ne (cog.) _x_.

9 videntur _x_.

11 aeque _Oehmichen_: atq; _x_. non _add. Joc._ | ideo: id _x_.

12 diognito (_hic_) _x_.

13 fecerunt _ES^{c}_: -rint _HSG_. | postea quam _HS(E^{c} G^{c})_:
pt̄ea quā _G_, preterea quā _E_.

14 machinationem (-ē _G_) … conparatā (-am _E_) _x_.

16 patriaeis _H_: patria . eis _EGS_.

17 se _HS(G^{c})_: sed _EG_. | postea quam _HS(E^{c} G^{c})_:
p̄tea aquā _G_, preterea quā, _E_ (_cf. v. 17_ p[o./ṭ]ea _G_, postea
_E_).

19 coepisset _H_, cepisset _EG_ (suscepisset _S_).

20 Is _H_ (= _LP_): His _EGS_.

22 aqua stercoris _x_ (aquę st. _S_).

* * * * *

Page 280

nocte profusa fuisset, | postero die helepolis accedens antequam (15)
adpropinquaret ad murum, in umido voragine facta
consedit nec progredi nec regredi postea potuit. itaque
Demetrius cum vidisset sapientia Diogneti se deceptum
8 esse, cum classe sua discessit. tunc Rhodii Diogneti sollertia 5
liberati bello publice gratias | egerunt honoribusque (20)
omnibus eum et ornamentis exornaverunt. Diognetus eam
helepolim reduxit in urbem et in publico conlocavit et
inscripsit ‘Diognetus e manubiis id | populo dedit munus’. =283=
ita in repugnatoriis rebus non tantum machinae sed etiam 10
maxime consilia sunt comparanda.

9 Non minus Chio cum supra naves sambucarum machinas
hostes comparavissent, noctu Chii terram harenam
lapi|des progesserunt in mare ante murum. ita illi postero (5)
die cum accedere voluissent, naves supra aggerationem 15
quae fuerat sub aqua sederunt nec ad murum accedere
nec retrorsus se recipere potuerunt, sed ibi malleolis confixae
incendio sunt conflagratae. Apollonia quoque cum
circumsede|retur et specus hostes fodiendo cogitarent sine (10)
suspicione intra moenia penetrare, id autem a speculatoribus 20
esset Apolloniatibus renuntiatum, perturbati nuntio
propter timorem consiliis indigentes animis deficiebant,
quod neque tempus neque certum locum scire poterant
10 quo emersum facturi | fuissent hostes. tum vero Trypho (15)
Alexandrinus ibi fuerat architectus. is intra murum plures 25
specus designavit et fodiendo terram progrediebatur
extra murum dumtaxat extra sagittae missionem et in

1 heliopolis _x_.

3 egredi _x_.

8 heliopolim _x_.

9 manubiis _G_: manubus _H^{c}_, manibus (-b; _S_) _ES_.

13 noctu hii _HS(G^{c})_, noctu hi _EG_.

14 progesserunt _HEG_: progresserunt _S(LP)_ _et_ (_ante ras._) _E_.

16 fuerant _x_ (_om. cum v. 5-7 S ubi sine corr._ ita illi retrorsus se
recipere p.).

17 malleonis _EG_ (-lis _G^{c} = HS_).

18 appolonia _H_ (appollonia _S_, apoll. _EG_).

21 nuntio _HS_: nuntii _EG_.

24 tum _HS_: tunc _EG_.

25 is _om. x_. | plurespecus (_ante corr._) _H_.

26 specus _HS(G^{c})_: spec(t _G_)ies _EG_ (_S^{c} in marg._ /. ꝉ
speciis).

27 sagitta . emissionem _H_, sagittę miss. _S_, sagittę emiss. _EG_.

* * * * *

Page 281

omnibus vasa aenea suspendit. ex his in una fossura quae
contra hostium specus fuerat vasa | pendentia ad plagas (20)
ferramentorum sonare coeperunt. ita ex eo intellectum
est qua regione adversarii specus agentes intra penetrare
cogitabant. sic lineatione cognita temperavit aenea aquae 5
ferventis et picis de superno contra capita hostium et
stercoris humani et harenae coctae candentis. dein noctu
| pertudit crebra foramina et per ea repente perrundendo (25)
11 qui in eo opere fuerunt hostes omnes necavit. item
Massilia cum oppugnaretur et numero supra XXX specus 10
tum agerent, | Massilitani suspicati totam quae fuerat ante =284=
murum fossam altiore fossura depresserunt. ita specus
omnes exitus in fossam habuerunt. quibus autem locis
fossa non potuerat fieri, intra murum barathrum amplissima
longitudine et am|plitudine uti piscinam fecerunt contra 15 (5)
eum locum qua specus agebantur, eamque e puteis et e
portu impleverunt. itaque cum specus esset repente naribus
apertis, vehemens aquae vis inmissa supplantavit fulturas,
quique intra fuerunt et ab aquae multitudine et ab
12 ruina specus omnes sunt oppressi. | etiam cum agger ad 20 (10)
murum contra eos compararetur et arboribus excisis eoque
conlocatis locus operibus exaggeraretur, ballistis vectes
ferreos candentes in id mittendo totam munitionem coegerunt
conflagrare. testudo autem arietaria cum ad murum
pulsandum accessisset, permiserunt laqueum | et eo ariete 25 (15)
constricto, per tympanum ergata circumagentes suspenso
capite eius non sunt passi tangi murum, denique totam
machinam malleolis candentibus et ballistarum plagis dissipaverunt.
ita ea victoria civitates non machinis sed contra

5 liniatione _x_. | temperavit _EG_: temperar& (-ret _S_) _HS_.

6 desuꝑ | nae contra _H_, desuꝑnę c. _S_, desuꝑna c. _EG_.

8 pertuditerebra _H_ (ꝑtulit | terebra _S_): ꝑtudit crebra
_EG(LPvlc)_. | ꝑfudendo _EGS_ (ꝑfund. _G^{c} = HLP_).

10 specus tum: speculatum (-tū _EGS_) _x_ (_sep._ specula tū _G^{c}_).

11 masilitani _HEG_ (mass- _H^{c} S_).

15 ut _E_.

24 conflagare _HEG_ (-grare _E^{c} SPL_).

27 denique _x_: deinque _G^{c}_.

28 malleonis (_iterum a. c._) _EG_.

29 eae (_HS_, hae _EG_) victoriae civitatū (-tē _S_) _x_.

* * * * *

Page 282

machinarum rationem architectorum sollertia sunt
| liberatae. (20)

Quas potui de machinis expedire rationes et pacis
bellique temporibus utilissimas putavi, in hoc volumine
perfeci. in prioribus vero novem de singulis generibus et 5
partibus comparavi, uti totum corpus omnia architecturae
membra in | decem voluminibus haberet explicata. (25)

3 et _om._ (rationes pacis) _x_.

4 t. & (et _EG_) util. _x_.

7 in _om. S_.

M. CETI FAVENTINI

LIBER ARTIS ARCHITECTONICAE

* * * * *

Page 285

De artis architectonicae peritia multa oratione Vitruvius =287=
Polio aliique auctores scientissime scripsere. verum ne
longa eorum disertaque facundia humilioribus ingeniis
alienum faceret studium, pauca ex his mediocri licet sermone
privatis | usibus ordinare fuit consilium. quae partes 5
itaque caeli et regiones ventorum salubres aedificiis videantur
et qua subtilitate nocivi flatus avertantur aditusque
ianuarum et lumina fenestris utiliter tribuantur, quibusve
mensuris aedificiorum membra disponantur, quibus signis
tenuis abundansque aqua | inveniatur, alia etiam quae 10
aedificandi gratia scire oportet brevi succinctaque narratione
cognosces.

[Sidenote: I. De principiis artis architectonicae.

Vitr. 1, 2.]

Primo ergo quae principia ad architecturam pertinere
debeant studiose attendere convenit. omnia enim pulchro
decore ac venusta utilitate fieri poterunt, si ante huius 15
artis | peritus ordo discatur. nam architecturae partes (15)
sunt octo, quae sunt ordinatio, dispositio, venustas, mensura,
distributio, aedificatio, conlocatio, machinatio. ex
his Graeci quinque vocabulis studium architecturae esse
docuerunt, nam ordinationem ταξιν, dispositionem διαθεϲιν, 20
venustatem | et decorem ευρυθμιαν, moduloram mensuras (20)
ϲυμμετριαν, distributionem οικονομιαν appellaverunt.
ordinatio est ergo membrorum dispositio, et constat ex
quantitate, quam Graeci | ποϲοτητα vocant. quantitas est =288=
modus singulorum membrorum universo respondens operi. 25
dispositio est apta rebus conclavium institutio, et operis
futuri forma tribus figuris divisa, quae a Graecis ιδεα
appellatur. haec sunt ergo tres | figurae, ichnographia, (5)
orthographia, scenographia. ichnographia est areae vel

* * * * *

Page 286

soli et fundamentorum descriptio. orthographia est laterum
et altitudinis extructio. scenographia est frontis et totius
operis per picturam ostensio.

[Sidenote: II. De ventis.

Vitr. 1, 6.]

Ferunt quidam philosophorum Eratosthenen mathemati|cis (10)
rationibus et geometricis methodis aequinoctiali 5
tempore per gnomonicas umbras orbis terrae spatia esse
metitum et sic certos ventorum didicisse flatus. tenere ergo
orientem aequinoctialem ＜subsolanum, meridiem austrum,
occidentem aequinoctialem＞ favonium, ＜septentriones＞ septentrionem.
| inter ceteros tamen Andronicus Cyrrestes cum 10 (15)
octo ventis orbem terrae regi adseverasset, exempli causa
Athenis turrim marmoream octagonam instituit, in qua
imagines ventorum scalptas contra suos quosque flatus
ordinavit, supraque ipsam turrim metam marmoream posuit
et Tritonem | aeneum conlocavit et ita est modulatus ut 15 (20)
cum ventus aliquis adspirasset quodam momento in gyro
ageretur et supra caput eius resisteret et dextera manu
virgam tenens ipsum esse flantem monstraret. itaque esse
inter subsolanum et austrum ad orientem hibernum eurum,
inter austrum et | favonium ad occidentem hibernum africum, 20 (25)
inter favonium et septentrionem caurum, quem quidam
corum vocant, inter septentrionem et subsolanum
aquilonem. hoc modo et nomina et partes et numeros
ventorum scire coeptum est. sed | plerique duodecim ventos =289=
esse adseverant, ut est in urbe Roma Triton aeneus cum 25
totidem thoracibus ventorum factus ad exempli Andronici
Cyrrestae similitudinem, supra caput venti virgam tenens
eundem esse flantem ostendit. obser|vabis ergo ne ianuas (5)
aut fenestras contra nocivos flatus facias. nocivi enim
sunt flatus ubi aut nimis incumbunt aut acerrima frigora 30
faciunt, ut et homines et animalia laedant. frigorosis
ergo regionibus a meridie aut ab occasu hiberno ianuas
et fenestras facies, aestuosis vero a borea et septen|trione (10)
fieri ordinabis.

[Sidenote: III. De aquae inventione.

Vitr. 8, 1 (Pall. 9, 8).]

Quoniam usibus omnium maxime necessariae aquae 35
videntur, primo quae genera terrae tenues aut abundantes
venas emittant, quibus etiam signis altius depressae

* * * * *

Page 287

inveniantur, quomodo ex fontibus vel puteis ducantur, quae
nocivos aut | salubres habeant liquores, studiose scire (15)
oportet. aquae ergo fontanae aut sponte profluunt aut
saepe de puteis abundant. quodsi tales copiae non erunt,
signis infra scriptis quaerenda sunt sub terra capita aquarum 5
et proxima fontibus altiora puteis colligenda. ante
solis itaque ortum in locis | quibus aqua quaeritur aequaliter (20)
in terra procumbatur et mento deposito per eam prospiciatur.
mox videbis in quibuscumque locis aqua latebit
umores in aera supra terram crispantes et in modum 10
tenuis nebulae rorem spargentes, quod in siccis et aridis
locis fieri non potest. quaerentibus ergo | aquam diligenter (25)
erit considerandum quales terrae sint. certa enim genera
sunt in quibus aut abundans aut tenuis aqua nascatur.
in creta tenuis et exilis nec optimi saporis invenitur, in 15
sabulone soluto tenuis, limosa et insuavis, altioribus locis
mersa. in terra nigra stillarum umores exiles ma|gis ex (30)
hibernis liquoribus collecti saporis optimi spissis et solidis
locis subsidentes. glareae vero mediocres et incertas | venas =290=
habent sed egregia suavitate. in sabulone masculo et 20
harena carbunculo certiores et salubriores et abundantiores
sunt copiae aquarum. in rubro saxo et copiosae et bonae
inveniuntur, sed providendum erit ne inter rimas saxo|rum (5)
quoniam suspensae sunt decurrant. sub radicibus montium
et in saxis silicibus uberiores et salubriores et frigidiores 25
aquae inveniuntur. campestribus autem fontibus salsae
et graves et tepidae et non suaves erunt, sed si sapor
bonus invenitur, scito eas de montibus sub terra venire
in | medios campos, ibique umbris arborum contectae praestabunt (10)
montanorum fontium suavitatem. 30

Signa autem investigandae aquae alia huiusmodi invenientur,
tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo,
hedera, alia quoque quae sine umore nasci non possunt.
| quoniam autem in lacunis similia nascuntur, facile his (15)
credendum non est. itaque sic inventiones aquae probabis. 35
fodiatur ergo ubi haec signa fuerint inventa, ne minus in
latitudinem pedes III, in altitudinem pedes V, et circa solis

* * * * *

Page 288

occasum vas plumbeum aut aeneum mundum intrinsecus
| perunctum oleo in imam fossuram inversum conlocetur, (20)
supraque fossuram frondibus vel harundinibus missis terra
inducatur. item alia die aperiatur, et si sudores aut
stillae in vaso invenientur, is locus sine dubitatione aquam 5
habebit. item si vas ex creta siccum non coctum eadem
ratione po|situm et opertum fuerit, si is locus aquam (25)
habebit, alia die vas umore solutum invenietur. vellus
lanae similiter in eo loco positum si tantum umoris collegerit
ut alia die exprimi possit, magnam copiam aquae 10
locum habere significat. lucerna plena oleo incensa si in
eodem loco similiter adoperta in | alia die lucens fuerit (30)
inventa, indicabit eum locum aquam habere, propterea
quod omnis calor ad se trahit umorem. | item in eodem =291=
loco si focum feceris et vaporata terra umidum nebulosumque 15
fumum suscitaverit, ostendit locum aquam habere.
cum haec ita fuerint reperta certis signis, in altitudinem
putei defodiendi erunt quousque caput aquae inve|niatur (5)
aut si plura fuerint in unum colligantur. maxime tamen
sub radicibus montium in regione septentrionali signa 20
aquae sunt quaerenda. in his enim locis suaves et salubres
et abundantiores inveniuntur, quoniam naturae beneficio
a solis cursu separantur et arborum aut montium
umbris | velatae frigida gratia aestate, hiberno tepida suavitate (10)
profluent. 25

[Sidenote: IV. De puteorum fossionibus et structuris.

Vitr. 8, 6 (Pall. 9, 9).]

In puteorum autem fossionibus diligenter est cavendum
ne fodientibus periculum fiat, quoniam ex terra sulphur
alumen et bitumen nascitur, quae res cum in se convenerint
| pestiferos spiritus emittunt. et primo occupatis (15)
naribus tetro odore reprimunt animas corporibus, et si 30
non inde cito fugerint celerius moriuntur. hoc autem
malum ubicumque fuerit hac ratione vitabis. lucerna
accensa in eo loco demittatur. quae si ardens remanserit
sine periculo descendes. quod si | ereptum ei lumen fuerit, (20)
cavendum erit ne in eo loco descendatur. sed si alio 35
loco aqua non invenietur, dextra ac sinistra usque ad
libramentum aquae putei fodiantur et per structuram foramina

* * * * *

Page 289

quasi nares intus in puteum demittantur, qua nocivus
spiritus evaporet. sed cum aqua inventa | fuerit, (25)
signinis operibus parietes struantur ita ne venarum capita
excludantur. in signinis autem operibus haec servare
debebis. primo ut harena aspera paretur et caementum 5
de silice vel lapide toficio calcisque proxime extinctae
duae | partes ad quinque harenae mortario misceantur. =292=
puteum ergo fodere debebis latum pedes octo, ut a binis
pedibus structura in circuitu surgat et quattuor cavo relinquat.
structuram vero cum facere coeperis, vectibus 10
ligneis densabis | sic ut nitorem frontis non laedas. sic (5)
enim solidata structura adversus umorem fortior erit.
quodsi limosa aqua fuerit, salem ei miscebis et insuavitatem
saporis mutabit. sed licet auctores ad quinque
partes harenae duas partes calcis mitti docuerint, isdem 15
mensuris et redivivas inpen|sas fieri monstraverint, melius (10)
tamen inventum est ut ad duas harenae una calcis misceatur,
quo pinguior inpensa fortius caementa ligaret. similiter
et in testaceis operibus facies. puteum autem cum
fodere coeperis, si terra solida non fuerit aut harena 20
lubrica aut sabulo fluidus aut exsudans | umor fossionem (15)
resolvet, tabulas axium directas fodiendo submittes et eas
vectibus ligneis transversis distinebis, ne labens terra ruina
ponderis periculum fodientibus faciat.

[Sidenote: V. De utilitate aquae probanda.

Vitr. 8, 4 (Pall. 9, 10).]

Quoniam ergo ante omnia aquae usus necessarius habetur, 25
his experimentis utilitas eius probanda erit. itaque
| si naturaliter fontes profluent, considerandum erit prius (20)
quales homines et quam salubri corpore circa eos fontes
habitent. itaque si corporibus valentibus, cruribus non
vitiosis, coloribus nitidis, non lippientibus oculis, purgatos 30
salubresque fontes probabis. quodsi novi fontes aut putei
fossi | fuerint, aquam eximes, in vas aeneum nitidum (25)
sparges, et si maculam non fecerit optima et probabilis
erit. missa etiam in vaso aeneo nitido si decocta fuerit
et limum vel harenam in fundo non reliquerit, legumen 35
in ea si cito coquatur, bona | erit. non minus si perlucidi =293=
fontes fuerint et sine musco aut quibusdam

* * * * *

Page 290

inquinamentis. his signis munitam salubrem perpetuamque
aquam futuram significabunt.

[Sidenote: VI. De aquae inductione.

Vitr. 8, 6 (Pall. 9, 11).]

Ductus autem aquae quattuor generibus fiunt, aut
forma | structili aut fistulis plumbeis aut tubis vel canalibus (5)
ligneis aut tubis fictilibus. si per formam aqua ducetur, 5
structura eius diligenter solidari debet, ne per rimas pereat.
canaliculus formae iuxta magnitudinem aquae dirigatur.
si planus locus fuerit, infra caput aquae structura conlocetur
et, si | longior planitia fuerit, pede semis inter (10)
centenos vel LX pedes structura submittatur, ut animata 10
aqua non pigro impetu decurrat. nam si intervalla montium
fuerint, ad libramentum capitis aquae specus sub
terra erit structura aut roboreis canalibus aquae ductus
componatur. quodsi con|cavae vallium demissiones inpedient, (15)
structura solida vel arcuatili ad libramentum 15
aquae occurratur, aut fistulis plumbeis aut canalibus librate
cursus dirigatur. verum si altior locus fuerit unde aqua
ducitur, aliquanto inferius planitia inflexa libretur, ut
veniens aqua fracto impetu lenius | decurrat. aut si longius (20)
de monte ducitur, saepius flexuosas planities facies. minori 20
etiam sumptu et utilius tubis fictilibus inducitur. cum a
figulo ergo fient, ne minus duorum digitorum grossitudine
corium habeant. sed ipsi tubuli ex una parte angustiores
fiant, ut alter in alterum per or|dinem ad palmum ingrediatur. (25)
iuncturae autem eorum calce viva oleo subacta 25
inliniantur. et antequam a capite aqua demittatur,
favilla per eos cum parvo liquore laxetur, | ut si qua =294=
vitia tubuli habuerint excludantur. salubrior etiam multo
tubulorum materia invenitur. ex plumbo enim cerussa
nascitur, quae corporibus humanis nociva est. exemplum 30
autem huius plumbariorum deformitas probat, qui tractando
| plumbum exsucati sanguine foedo pallore mutantur. nam (5)
cum fere omnes structas vasorum argenteorum vel aeneorum
habeant mensas, tamen propter saporis integritatem
fictilibus vasculis utuntur. non alienum videtur etiam 35
conceptacula locis oportunis facere, ut si aquae exhaustae
solis ar|doribus fuerint aut venas sitiens terra consumpserit, (10)

* * * * *

Page 291

nihilominus de receptaculis aqua ministretur. canalium
vero et tubulorum ligneorum facilis et usitata aquae inductio
videtur.

[Sidenote: VII. De mensuris et pondere fistularum.

Vitr. 8, 6 (Pall. 9, 12).]

Fistulae ergo plumbeae pro magnitudine aquae hanc
soliditatem et mensuram accipere debebunt. si centenariae 5
| fundentur demum pedum, M et CC libras fusurae accipiant. (15)
octogenariae denum pedum, DCCCCLX libras accipiant.
quinquagenariae denum pedum, DC liƀ. accipiant.
quadragenariae denum pedum, CCCCLXXX libras. tricenariae
X pedum, CCCLX libras. vicenariae X pedum, CCXL libras. 10
octona|riae C libras. (20)

[Sidenote: VIII. De harenae natura probanda.

Vitr. 2, 4 (Pall. 1, 10).]

Harenae fossiciae genera sunt tria, nigra, rubra, carbunculus.
ex his quae manu comprehensa stridorem fecerit,
optima et purgata erit. quae autem terrosa fuerit, ＜non
habebit asperitatem＞. etiamque in vestimentum candidum 15
si | miseris et effusa si nihil sordis reliquerit, idonea erit. (25)
si | vero non fuerit unde harenae fodiantur, tunc de fluminibus =295=
aut de glareis excernenda erit aut de litore marino.
sed marina harena in structuris hoc vitium habet, tarde
siccat. unde onerari se continenter non patitur. nisi 20
intermissioni|bus requieverit opus, pondere gravata structura (5)
rumpetur. cameris etiam salsum umorem remittendo
tectorium opus saepe resolvit. fossiciae vero celeriter
siccescunt et tectoria non laedunt et concamarationes utiliter
obligant. sed fossiciae recentes statim in structuras 25
mitti debent. fortius enim | comprehendunt caementa. nam (10)
si sub sole diutius fuerint aut imbribus pruinisque solutae,
et terrosae et evanidae fiunt. fossiciae itaque cum recentes
sunt, tectorio operi propter pinguedinem non conveniunt.
fluviaticae autem propter macritatem signino operi incongruentes 30
sunt, sed liaculorum | subactionibus in tectorio (15)
opere recipiunt solididatem. in caementicias autem structuras
pura harena mittatur.

[Sidenote: IX. De calcis utilitate probanda.

Vitr. 2, 5 (Pall. 1, 10).]

Calx itaque de albo saxo vel tiburtino aut columbino
fluviatili coquatur aut rubro aut sfungia. quae enim erit 35
ex spisso et duro saxo, utiliter structuris conveniet. quae
| autem ex fistuloso aut exiliore lapide fuerit, conveniet (20)

* * * * *

Page 292

operi tectorio. in commixtione ad duas partes harenae
una calcis mittatur. in fluviatili autem harena si tertiam
partem testae cretae addideris, miram soliditatem operis
praestabit.

[Sidenote: X. De lateribus faciendis.

Vitr. 2, 3 (Pall. 6, 12).]

Faciendi autem lateres sunt ex terra alba vel creta 5
vel | rubrica aut sabulone masculo. haec genera terrae (25)
propter levitatem fortiora sunt operi. cetera genera quoniam
aut gravia sunt aut paleas non continent aut umore
sparsa cito | solvuntur, propterea fabricis inutilia videntur. =296=
ducendi autem sunt lateres verno tempore, ut ex lento 10
siccescant. qui enim solstitiali tempore parantur, vitiosi
fiunt, quoniam calor solis torridus corium in summo cito
desiccat, et quasi in|tegri videntur, postea umor interaneus (5)
dum siccatur contrahit frontes et scissuris dividit et inutiles
operi lateres facit. maxime tamen tectorio operi 15
inutiles erunt, si ante biennium inducatur. non enim
possunt ante penitus siccari. fiunt autem laterum genera
tria. unum quod graece Lydium ap|pellatur, longum sesquipede (10)
latum pede, quo nostri utuntur. sunt et alia duo
laterum genera, unum πενταδωρον et alterum τετραδωρον. 20
δωρον autem Graeci palmum appellant. itaque artifices
quinque palmorum publica opera extruere consuerunt et
IIII privatorum. fieri debebunt et semilateria | remissas (15)
quae laterum iuncturas interposita reparent. ita enim
fiet ut cum alter alterius protegit coniunctionem, firma 25
structurae soliditas surgat.

[Sidenote: XI. De parietibus latericiis tectorio operi parandis.

Vitr. 2, 8 (Pall. 1, 11).]

Latericii parietes tribus inductionibus prius solidentur,
ut opus tectorium sine vitio accipiant. nam si recentes
stru|cturae et inductiones fuerint et non ante siccaverint, (20)
cum arescere coeperint, scissuris venustatem operis corrumpent. 30
in urbe autem propter multitudinem hominum
parietes caementicii altius struuntur, ne latius soli magnitudinem
occupent. merito ergo latericiam habere non
potuit, ne pondere | cito corrupta fabrica laberetur. latericiis (25)
ergo parietibus vitia quae solent accidere ne fiant, hoc 35
modo erit providendum. in summitate parietum structura
testacea cum prominentibus coronis altitudine sesquipedali

* * * * *

Page 293

extruatur, ut si corruptae tegulae aut imbrices erunt,
parietes tamen solidi | permaneant. (30)

[Sidenote: XII. De generibus arborum et utilitate caesionis.

Vitr. 2, 9 (Pall. 12, 15).]

| Materies arborum quae ad utilitatem fabricae parabitur, =297=
autumni tempore antequam favonii flare incipiant
utiliter caeditur. prius tamen usque ad medullam securibus 5
circumcisae stantes intermittantur, ut inutilis umor
decurrat et | venarum raritas exsiccata solidetur. sed (5)
genera arborum has inter se vires et differentias habent.
abies ergo habens aeris plurimum et ignis, minimum terreni
et umoris, merito non est ponderosa et naturali rigore 10
non cito flectitur a pondere. laricis vero materia in omni
fabrica maximas habet utilita|tes, primo quod ex ea (10)
adfixae tabulae subgrundis ignis violentiam prohibent, neque
enim flammam recipiunt neque carbonem faciunt.
larix vero a castello Laricino est dicta. quercus terrenis 15
satietatibus abundans parum habens umoris, cum in terrenis
operibus obruitur perpetuam servat utilita|tem. aesculus (15)
apta aedificiis materies, sed in umore posita ＜vitiatur＞.
fagus quod aequalem habet mixtionem umoris et ignis, in
umore cito marcescit, siccis locis utilis est. populus alba 20
et nigra, salix et tilia ignis et aeris habent satietatem, in
fabrica utiles, in scalpturis gra|tae inveniuntur. alnus, (20)
quae proxima aquae nascitur, tenera et mollis materia
extra aquam fabricae inutilis est, sed hoc mirum in se
habet quod in umore palationibus spisse defixa structuram 25
supra se factam sine vitio servat. ulmus et fraxinus in
omni opere cito flectuntur, sed cum aruerint ri|gidae sunt, (25)
lentoris causa catenis utiles. carpinus in omni opere
tractabilis et utilis invenitur. cupressus et pinus admirandas
habent virtutes, quod non cito pondere curvantur, 30
durant enim integrae semper. cedrus si umore non corrumpetur,
| eandem habet virtutem. sed quomodo de pinu =298=
resina decurrit, sic et ex ea oleum quod cedria dicitur.
si libri aut clusa eo inungantur, numquam tineis aut carie
solventur. multis itaque templis propter aeternitatem ex 35
ea lacunaria | sunt facta. nam folia eius cupresso similia (5)
sunt. nascitur maxime in Creta et in Africa et in Syriae

* * * * *

Page 294

regionibus. quaecumque ergo ex parte meridiana caeduntur
utiliores erunt, ex parte autem septentrionali proceriores
sunt arbores sed cito vitiantur.

[Sidenote: XIII. De fabrica villae rusticae disponenda.

Vitr. 6, 6 (Pall. 1, 21. 18-20).]

| Primo ita cortes et culinae calidis locis designentur. (10)
bubilia in parte meridiana ita ut ad ortum aut ad focum 5
boves spectent. nitidiorem enim cultum recipiunt, si ad
lumen attendant. latitudo XV pedum disponatur et in
singulis paribus VIII pedes relinquantur. equilia calidis
locis | ordinentur, et obscuriora fiant ut securi equi pabulentur. (15)
ovilia et caprilia pro magnitudine agri disponantur. 10
cella vinaria contra frigidissimas caeli plagas conlocetur.
lumen fenestris a septentrione tribuatur, ut undique frigidus
aer vina incolumia servet. vapore enim omnia corrumpuntur.
| torcular huius in septentrione ponatur. cella (20)
autem olearis in meridie constituenda est. fenestrae ab 15
eadem parte tribuantur, ne frigore oleum cum sordibus
stringatur et suavitas saporis pereat. torcular huius in
meridie statuatur. magnitudo pro abundantia rei fiat.
granaria ad septentrionem | vel aquilonem spectent, ut (25)
aere gelidiori fruges tutius ser|ventur. vaporatae enim =299=
regiones curculiones et alia genera bestiolarum nutriunt 21
quae fruges corrumpunt. horrea fenilia pistrina extra
villam sunt constituenda, ut ab ignis periculo villae sint
tutiores. si quid vero melius et nitidius facere | volueris, (5)
exempla de urbanis fabricis sumes. 25

[Sidenote: XIV. De dispositione operis urbani.

Vitr. 6, 4.]

Urbani itaque operis gratiam luminosam esse oportet,
praesertim cum nulli vicini parietes inpediant. disponendum
erit tamen ante, ut certa genera aedificiorum caeli regiones
apte possint spectare. hiberna ergo triclinia hibernum
occi|dentem spectare debent, quoniam vespertino lumine 30 (10)
opus est. nam sol occidens non solum inluminat sed
propter vim caloris tepidas facit regiones. cubicula et
bibliothecae ad orientem spectare debent. usus enim matutinum
postulat lumen. nam quaecumque loca africum
spectant umore vi|tiantur, quoniam venti umidi spirantes 35 (15)
madidos flatus omnia pallore corrumpunt. triclinia verna
et autumnalia ad orientem spectare debent, ut gratiora

* * * * *

Page 295

sint quando his uti solitum est. aestiva triclinia ad septentrionem
spectare debent, quod ea regio praeter ceteras
frigidior est et solstitiali tempore | iocundam sanitatis (20)
voluptatem corporibus praestat.

[Sidenote: XV. De mensuris aedificiorum.

Vitr. 6, 3. 4.]

Tricliniorum et conclavium quanta latitudo et longitudo 5
fuerit in uno computata mensura, ex ea medietas
altitudini tribuatur. si autem exedrae aut oeci quadrati
fuerint, media pars mensurae in altitudinem struatur.
pinacothecae et | plumariorum officinae in parte septentrionali (25)
sunt constituendae, ut colores et purpurae sine 10
vitio reserventur. de vaporatis enim regionibus corruptelae
nascuntur.

[Sidenote: XVI. De fabrica balnearum.

Vitr. 5, 10 (Pall. 1, 40).]

Balneis locus eligendus est contra occasum hibernum
aut partem meridianam, ut sole decedente vaporetur usque
| ad vesperum quod tempus ad lavandum tributum est. =300=
suspensurae calidarum cellarum ita sunt faciendae ut primum 16
area sesquipedalibus tegulis consternatur, inclinata
ad fornacem ut pila missa intro resistere non possit sed
redeat ad | praefurnium. flamma enim sursum adsurgens (5)
calidiores efficit cellas. supraque laterculis bessalibus et 20
rotundis pilae instruantur ex capillo argilla subacta, in
privato pedibus binis semis, in publico ternis. tegulae
bipedales super constituantur quae pavimentum dirigant.
plumbeum vas quod | patenam aeream habet, supra fornacem (10)
conlocetur, alterum simile frigidarium secus, ut 25
quantum caldae ex eo in solio admittatur tantum frigidae
infundatur. magnitudines autem balnearum pro hominum
copia aut voluntatis gratia fieri debebunt, dummodo cellae
sic disponantur ut quanta longitudo | fuerit tertia dempta (15)
latitudo disponatur. melius enim ignis per angustiora latitudinis 30
cellarum operabitur. lumen fenestris ab hibernis aut
meridianis partibus tribuatur. aestivis balneis hypocausteria
pro loci magnitudine cum piscinis in septentrione vel aquilone
constituantur, et ab eadem parte | maxime lumen fenestris (20)
admittatur, ut salubriorem et corporibus iocundiorem 35
gratiam praestet. in villa rustica balneum culinae coniungatur,
ut facilius a rusticis ministerium exhiberi possit.

* * * * *

Page 296

[Sidenote: XVII. De cameris balnearum.

Vitr. 5, 10 (Pall. 1, 40).]

Camerae structiles fortiores erunt. figulinae autem ad
| contignationem suspendantur ita ut catenis ancoratis fixae (25)
tegulae velut palliola quae cameram circinent sustineant.
| eadem ratione et planas cameras facies. utilius autem =301=
disponetur, si regulae vel arcus ferrei fiant, ut uncis ferreis 5
ad contignationem suspendantur ita ut tegularum iuncturae
super regulas vel arcus recumbant. superiores ergo iuncturae
| ex capillo argilla subacta linantur. inferior autem (5)
pars iuncturae quae ad pavimentum spectabit primo calce
cum testa temperata trullizetur, deinde albario sive tectorio 10
opere inducatur. maior tamen et diligentiae et utilitatis
ratio videtur, si duplices balnearum camerae fiant, inferior
caemen|ticia et superior suspensa. inter duas enim cameras (10)
umor retentus numquam vitiabit contignationes. sudationes
etiam praestabuntur meliores. 15

[Sidenote: XVIII. De expolitionibus pavimentorum.

Vitr. 7, 1.]

Considerandum erit ut solum firmum sit et aequale,
tunc rudus inducatur et vectibus ligneis contusum calcetur.
supra | inpensa testacea crassior inducatur et iterum vectibus (15)
contusa solidetur. tertio nucleus id est inpensa mollior
inducatur, et politionibus insistas. ne rimas inutiles operi 20
relinquat.

[Sidenote: XIX. De pavimentis supra contignationem faciendis.

Vitr. 7, 1 (Pall. 1, 9).]

In contignationibus diligenter respiciendum est ut
aequalitas soli dirigatur. item danda est opera ne axes
quer|cei cum aesculinis commisceantur. nam quercus cum (20)
accepto umore siccescere coeperit arcuatur et rimas inutiles 25
operi efficiet, aesculus diligenter composita ad perpetuitatem
durabit. verum si inopia loci aesculus defuerit, in tenuissimos
axes quercus secetur, et primum in directo iactatis
axibus, | sequentibus in transverso stratis, bini clavis crebro (25)
ad contignationem confixis utiliter operi subicientur. de 30
cerro aut fago seu farno coaxationes haut ad vetustatem
poterunt permanere. iactatis in ordinem et compositis
axibus filix aut | paleae aequaliter supersternantur, ut =302=
calcis umor ad axes pervenire non possit. tunc insuper
statuminetur saxo ne minori quam qui possit manum 35
implere. statuminibus ＜inductis＞ ruderi seu novo sive
redivivo ad duas partes una calcis mi|sceatur. rudus [est (5)

* * * * *

Page 297

maiores lapides contusi cum calce mixti] inpensa crassiori
induci debebit ne minus crassitudine digitorum VI.
exacto pavimento ad regulam et libellam supra inpensa
testacea mollior inducatur, et siccet. tum aut marmor
sectile aut tesserae aut scutula aut trigona aut favi | 5 (10)
superinponantur, et usque eo fricetur ut iuncturae vel anguli
inter se conveniant, tunc erit perfecta fricatura. quodsi
facultas non erit unde superfigantur, ne aut lacunae aut
tumuli sint, ad regulam fricatura extendatur et supra
marmor tunsum incernatur aut harena cum calce inducta 10
polia|tur. sub divo maxime vitanda sunt finita pavimenta, (15)
quoniam frigore et umore saepe corrumpuntur. sed si
necessitas aut voluntas facere hortatur, hanc operis subtilitatem
servabis. missis in ordinem tabulis et alias in
transversum, sicut supra monstratum est, ad tignationem 15
configes et paleam aut fili|cem super aequaliter sternes et (20)
loricabis de saxo qui manum possit implere. super rudus
pedaneum induces et vectibus ligneis frequenter densabis,
et antequam rudus siccescat, tegulas quadratas bipedales,
quae per omnia latera canaliculos habent digitales, calce 20
viva ex oleo temperata frontibus | tegularum qua canaliculi (25)
erunt implebis et sic iunctas supra rudus compones,
ut margines tegularum cum calce comprehendi possint.
quae res cum siccaverit quasi unum corpus facit | et =303=
nullum umorem ad inferiora admittet. postea nucleum 25
sex digitorum induces, et frequenter fricabis ne setas
faciat, et tesseram duorum aut trium digitorum latam
supra inprimes aut tabulas quammagnascumque marmoreas,
ut nullo | modo fabrica vitiari possit. si quis autem diligentius (5)
facere volet, omnibus annis ante hiemem iuncturas 30
axium faecibus perungui faciat. testacea spicata tiburtina
pari modo fricaturis et politionibus exerceantur.

[Sidenote: XX. De calce probanda operi albario.

Vitr. 7, 2 (Pall. 1, 14).]

In albario opere calcem sic probare debebis. in fossa
| calcem, quae multo ante tempore fuerit macerata, de ascia (10)
quasi lignum dolabis, et aciem si nusquam inpegerit atque 35
adhaerens asciae viscosa videbitur, optima erit operi albario.
recenter extincta et calculosa si fuerit, dum siccescere

* * * * *

Page 298

coeperit calculi crepant et inutiles rimae operi efficientur.
unde | proxime extinctam in opus albarium mittere non (15)
oportet.

[Sidenote: XXI. De cameris canniciis.

Vitr. 7, 3 (Pall. 1, 13).]

Camerae ergo canniciae sic erunt disponendae. asseres
abiegnei ad lineam aut regulam aequaliter dirigantur, ne 5
plus habeant grossitudinis quam digitos tres. hos inter
se sesquipedali mensura divisos ordinabis et catenis ad
contigna|tionem suspendes ita ut binae perticae graciliores (20)
inter eos sint missae. his faciant tomices ligaturas, catenae
autem parentur aut de iunipero aut oliva aut buxo aut 10
cupresso. camerae ex harundine graeca vel palustri vel
grossiori rasa et contusa sic contexantur ut fasciculi
aequalis admo|dum grossitudinis et longitudinis ante ligentur, (25)
qui possint | aequalem nitorem ostendere, aut si quam =304=
cultiorem gratiam emutare volueris, fasciculi mollioris 15
cannae facilius flexi ducantur. postea primo manu inducatur
inpensa pumicea, et trullizetur ut canna subigatur,
deinde harena et calce diri|gatur. tertio marmor tunsum (5)
super calce inducatur et poliatur. sic et nitore gratiam
et virtutem solidam facies. si quid autem urbanius cameris 20
addere volueris, fasciculos de canna facies et laquearis
operis delicate aut arcuatilis camerae exemplis uteris.

[Sidenote: XXII. De politionibus parietum caementiciorum.

Vitr. 7, 3 (Pall. 1, 15).]

| Parietes uno corio tenui et alio grossiori si fuerint (10)
inducti et politi, macritate inpensae cito corrumpentur.
exemplum huius ex speculis sumere debemus, quorum 25
tenues lamminae falsas et deformes exprimunt imagines,
solidae autem lamminae veras et suae pulchritudinis formas
designant. prima | ergo inductione trullizata, cum arescere (15)
coeperit, iterum ac tertio loricationes dirigantur. cum
tribus coriis opus fuerit deformatum, tunc ex marmore 30
granio trullizationes sunt subigendae. sed ipsa species sic
paretur ut ante inductiones tamdiu subigatur ut rutrum
ex ea mundum levetur. in|arescente inductione alterum (20)
corium subtilius inducatur, ut marmoris candore et politionibus
fundata soliditas nitidum culturae faciat decorem. 35
omnia ergo quae diligenti studio componuntur, neque
vetustatibus obsolescunt neque cum | purgari coeperint gratiam =305=

* * * * *

Page 299

coloris amittunt. umidi enim parietes cum picturis
ornantur desudescent, et operi obligatus color elui non potest.

[Sidenote: XXIII. De opere coronario.

Vitr. 7, 3.]

Operi coronario subtilior inpensa necessaria est, ut
am|plius fricata mollius nitore gratiam faciat. observandum (5)
tamen erit ne gypsum inpensae adiungatur. siticulosa 5
enim materia dum cito arescit, vicina coronarium opus
politionibus parietum et camerarum cum superinducitur
ruina corrumpit.

[Sidenote: XXIV. De parietibus caementiciis umidis locis solidandis.

Vitr. 7, 4.]

Parietes vero umidis locis sic erunt solidandi. si per|petuus (10)
umor manabit, tribus pedibus ab imo, testaceo 10
paries vestiatur et vestitura calcetur et poliatur, ne umorem
admittere possit. quodsi maior umor perpetuus
manabit, canaliculum brevem extrues aliquantum a pavimento
altius, qua collectus umor sine vitio parietis exeat.
si autem af|fluens umor abundabit, tegulas bipedales ex 15
ea parte qua umor inriguus erumpet diligenter picabis, ne
vis umoris ad parietem transeat. ex altera parte, qua
structurae iungentur, tegula calce liquida linietur, ut facilius
operi adhaerere possit.

[Sidenote: XXV. Triclinia hiberna minoribus picturis esse ornanda.

Vitr. 7, 4.]

| Triclinia hiberna non convenit grandibus picturis ornari, 20
quoniam hibernis temporibus frequenti lumine cereorum
aut lucernarum fumante obsolescunt. propterea et
camerae eorum planae fiunt, ut detersa fuligine statim
inluminatus splendor appareat.

[Sidenote: XXVI. Pavimenta ut in hieme tepeant.

Vitr. 7, 4 (Pall. 1, 9).]

| Etiam pavimentorum utilis dispositio inventa videtur. 25
itaque excavatis in altum duobus pedibus, festucato solo
| inducatur aut rudus aut testaceum pavimentum, deinde =306=
congestis et calcatis spisse carbonibus inducatur ex sabulone
et favilla et calce mixta inpensa crassitudine unciarum
VI. ad regulam exaequata planities reddit speciem 30
nigri pavimenti. | hieme ergo non recipit frigus et ministros (5)
licet nudis pedibus vapore delectabit. sic enim erit
pavimentum ut etiam bibentium pocula si fusa fuerint
momento siccescant.

[Sidenote: XXVII. De generibus colorum.

Vitr. 7, 6-14. (Isid. 19, 17).]

Colores vero alii certis locis procreantur, alii ex commixtionibus 35
componuntur. rubricae itaque multis locis
ge|nerantur, sed optimae in Ponto et in Hispania nascuntur. (10)

* * * * *

Page 300

paraetonium ex ipso loco unde foditur habet nomen. eadem
ratione et melinum, quod eius metallum per insulas cycladas
Melo dicitur. creta viridis pluribus locis nascitur,
sed optima creta Smyrnae tantum procreatur, quae graece
θεο|δοτειον dicitur a Theodoto quodam in cuius solo primum 5 (15)
est inventa. auripigmentum, quod αρϲενικον graece
appellatur, in Ponto nascitur. sandaraca plurimis locis
generatur, sed optima in Ponto et iuxta flumen Hypanim.
minii autem natura primum a Graecis Ephesiorum solo
reperta memora|tur, deinceps in Hispania. cuius natura 10 (20)
has admirationes habet. glebae itaque cum ex metallis
primum exciduntur, argenti vivi guttas exprimunt, quas
artifices ad plures usus colligunt. neque enim argentum
neque aes sine his inaurari potest. nam confusae in unum
ita ut quattuor sextariorum | mensuram habeant, centum 15 (25)
librarum pondus efficient. supra cuius liquorem centenarium
saxi pondus si posueris, susti|nebit, scripulum auri =307=
super si posueris, in liquore descendet. unde intelleges
non ponderis sed naturae esse discretionem. itaque si
aurifex pannis textilibus adustum rudi vaso fictili solidi 20
auri pulverem prius lavaverit, postea mixtum argento | vivo (5)
vel in panno vel in linteolo comprimes ut liquor argenti
expressus emanet et auram solidum intrinsecus remaneat.
verum probatio minii sic erit observanda. in lammina
ferrea mittatur et super ignem ponatur tamdiu donec 25
lammina rubescat. tunc retractum refrigescat. si colorem
non muta|verit, optimum erit, si mutaverit, vitiatum erit. (10)
colores autem omnes calcis mixtione corrumpi manifestum
est. chrysocolla a Macedonia venit, foditur autem ex
metallis aerariis. armenium et indicum ab ipsis ostenditur 30
quibus in locis nascitur. atramenti vero compositio sic
erit observanda, quae | non solum ad usum picturae necessaria (15)
videtur sed etiam ad cotidianas scripturas. lacusculus
curva camera struatur. huic fornacula sic componitur
ut nares in lacusculo habeat qua fumus possit 35
intrare. taedae in eadem fornace incendantur, super taedas
ardentes resina mittatur, ut omnem fu|mum et fuliginem (20)

* * * * *

Page 301

per nares in lacusculum exprimat. postea fuliginem diligenter
conteres et aquam ad modum mittes et atramentum
facies nitidum. pictores autem glutinum miscent, ut nitidius
esse videatur. sed ad celeritatem operis etiam taedarum
carbones cum glutino attriti parietibus praestabunt 5
| atramenti suavitatem, nec minus sarmenta exusta et contrita (25)
atramenti colorem imitabuntur. sed et sarmenta
uvae nigrioris si in optimo vino mersa aruerint et postea
exusta fuerint, ad|dito glutino imitata indici suavitatem =308=
monstrabunt. usta vero, quae plurimum necessaria in 10
operibus picturae videtur, sic temperatur. glebae silis
boni in igne coquuntur, tunc acerrimo aceto perfuso extinguuntur,
et reddunt purpureum | colorem. caerulei temperationes (5)
Alexandriae primo sunt inventae, nunc autem
Puteolis ex harenae pulvere et nitri flore temperatur. sed 15
cyprium adustum ＜addes＞. cerussa et quam nostri aerucam
vocant sic erit conficienda. sarmenta vitis amineae
infuso aceto in dolio coiciantur, super tabulae plum|beae (10)
deponantur et dolium eludatur, et pluribus mensibus transactis
aperiatur. sed cerussa in fornace coquatur, quae 20
mutato colore meliorem efficiet sandaracam. ostrum autem
quod pro colore purpurae temperatur plurimis locis nascitur,
sed optimum insula Cypro et ceteris quae proxime
sub solis | cursu habentur. conchylia itaque cum circumcisa (15)
ferro fuerint lacrimas purpurei coloris emittunt, quibus 25
collectis purpureus color temperatur. ideo autem ostrum
est appellatum quod ex testis umor elicitur. qui cito ex
salsugine inarescit, nisi temperatus umor melle circumfusus
habeatur. fiunt | etiam purpurei colores infecta creta (20)
rubiae radice. similiter ex floribus alii colores inficiuntur. 30
itaque pictores cum voluerint sil atticum imitari, violam
aridam in vaso cum aqua | ad ignem adponunt ut ferveat, =309=
et decoctam in linteolo exprimunt et in mortario cum
creta conterunt et faciunt silis attici colorem. eadem
ratione vaccinium cum lacte temperantes purpuram faciunt 35
elegantem. qui non possunt chry|socolla propter caritatem (5)
uti, herbae quae lutear appellatur sucum caeruleo inficiunt

* * * * *

Page 302

et utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva appellantur.
propter inopiam coloris simili modo cretam selinusiam
sive anulariam vitro miscentes, quod Graeci ιϲατιν
vocant, imitationibus efficiunt indici colorem.

[Sidenote: XXVIII. De normae inventione.

Vitr. 9 praef. (Isid. 19, 18).]

| Quoniam ad omnes usus normae ratio subtiliter inventa 5 (10)
videtur, sine qua nihil utiliter fieri potest, hoc modo
erit disponenda. sumantur itaque tres regulae, ita ut duae
sint pedum binum et tertia habeat pedes duos uncias X.
eae regulae aequali crassitudine compositae extremis cacuminibus
| iungantur schema facientes trigoni. sic fiet perite 10 (15)
norma composita.

[Sidenote: XXIX. De horologii institutione.

ex al. f. (cf. Vitr. 9, 8).]

Multa variaque genera sunt horologiorum, sed pelecini
et hemicyclii magis aperta et sequenda ratio videtur. pelecinum
enim horologium dicitur quod ex duabus tabulis
mar|moreis vel lapideis superiore parte latioribus inferiore 15 (20)
angustioribus componitur, sed haec tabulae aequali mensura
fiunt et quinis lineis directis notantur, ut angulum
faciant qui sextam horam signabit. semis ergo ante primam
et semis post undecimam supplebunt XII numeros
horarum. sed | iunctis aequaliter ante et extensis tabulis, 20 (25)
in angulo summo iuncturae circinum figes et angulo proximum
circulum fa|cies, a quo primum lineae horarum partitae =310=
aequaliter notantur. item alium maiorem circulum
ab eodem puncto angulari facies, qui prope oram tabularum
attingat, ad quem aestivis temporibus gnomonis umbra 25
pervenit. subtilitas | ergo disparis mensurae de spatio (5)
horarum expectanda non est, quando aliud maius et aliud
minus horologium poni solitum videatur, et non amplius
paene ab omnibus nisi quota sit solum inquiri festinetur.
gnomon itaque in angulo summo iuncturae paululum inclinis 30
ponitur, qui umbra sua horas | designet. constitues (10)
autem horologii partem qua decimam horam notabit contra
orientem aequinoctialem, sicut de exemplis multifariam
cognoscitur. horologium autem quod hemicyclion appellatur
simili modo de lapide vel de marmore uno, quattuor 35
partibus sursum latioribus infra angustioribus | componatur, (15)
ita ut ab ante et a tergo latiores partes habeat, sed frons

* * * * *

Page 303

aliquantum promineat atque umbram faciat maiorem. sub
hac fronte rotunditas ad circinum notatur, quae cavata
introrsus hemicyclium faciat schema. in hac cavatura
tres circuli fiant, unus prope summitatem horologii, alius
per | mediam cavaturam, tertius prope oram signetur. 5 (20)
a minore ergo circulo usque ad maiorem circulum horalem
una et X lineae directae aequali partitione ducantur, quae
horas demonstrent. per medium vero hemicyclium supra
minorem circulum planitia aequalis subtiliori crassitudine
fiat, ut aperta | rotunditate digitali facilius solis radius 10 (25)
infusus per numeros linearum horas demonstret. hiemis
ergo tempore per minorem circulum horarum numeros
servabit, aequinoctiali tem|pore medium circulum sequetur, =311=
aestivo tempore per maioris circuli spatia gradietur. sed
ne error in construendo horologio cuiquam videatur, libero 15
loco alto vel plano sic ponatur ut angulus huius qui
occiduas horas notabit contra ae|quinoctialem vernum spectet, (5)
unde sol nono kal. apriles oriatur. fit etiam in
uno horologio duplex elegantiae subtilitas. nam dextra
ac sinistra extrinsecus in lateribus eius quinae lineae 20
directae notantur, et ternae partes circulorum aequali
intervallo sic fiunt ut una proxima sit angulis poste|rioribus, (10)
ubi stili ponentur qui umbra sua horas designent,
altera mediam planitiem detineat, tertia prope oram contingat.
has enim partes circulorum hieme vere et aestate 25
sic ut interius gnomonis umbra sequitur. in angulis
ergo posterioribus stilos modice obliquos figes, qui umbra
sua horas | designent. oriens enim sol in primo (15)
latere sex horas notabit, occidens alias sex in sinistro
latere percurret. legitur etiam horas sic comparari debere, 30
primam sextam septimam et duodecimam uno spatio mensuraque
disponendas, secundam quintam octavam et undecimam
pari aequalitate ordi|nandas, tertiam quartam (20)
nonam et decimam simili ratione edendas. est et alia
de modo et mensuris horarum comparatio, quam prolixitatis 35
causa praetereundam aestimavi, quoniam haec
diligentia ad paucos prudentes pertinet. nam omnes

* * * * *

Page 304

fere, sicut supra memoratum est, quota sit solum requirunt.

| Quantum ergo ad privatum usum spectat, necessaria (25)
huic libello ordinavimus. civitatum sane et ceterarum
rerum institutiones praestanti sapientiae memorandas reliquimus. 5

* * * * *

_Ad Faventinum nota haec:_

_Epitomae textum olim ex tribus codicibus saec. X a me collatis editum
simpliciter nunc repeto, nomine tantum addito auctoris, quem in
catalogo Angiensi (et saeculo nono) traditum ex exemplari restituit
J. Haupt. libello iam a Palladio excerpto praefixus idem titulus qui
legitur in folio Salisburgensi _M. Ceti Faventini artis architectonicae
privatis usibus adbreviatus liber_, servatur etiam in editione ad ipsum
Vitruvii textum toto tenore interpolati codicis Scletstatensis, quam
ad simile exemplar quale fuerat Salisburgense, sua sibi opera, quam
tamen ad finem non perduxit, doctus quidam monachus confecit saec. X,
non solum explanandi consilio et corrigendi, verum etiam supplendi.
sic eodem saeculo auctor codicis Gudiani (E) epitomam Faventini pannis
Vitruvianis largiter assutis supplevit. atque postea etiam novis
capitulis additis et alienis, ipsa quoque in singulis subinde mutata
lectionis specie, nova recensio epitomae conformata est, quae multis
saeculo XII et XIII exemplis ferebatur (cf. praef. ed. mai. p. XI: addo
nunc cod. Laudun. 403. sed quod de Laudunensi 426^{bis} Palladii saec.
IX quem ipse vidi ex progr. suo anni 1879 repetit J. C. Schmitt in ed.
Pall. 1898 p. VII, hoc nihili est) quorum omnium quidem codicum, qui
aut textum simpliciter repetunt aut certi cuiusdam consilii arbitrio
intercedente commutant, inter se lectiones comparando separandae
sunt, non confundendae. atque textum editoris Anonymi Scletstatensis
qui antiquiore paulisper et saniore codice usus fuerat, erroribus
quibusdam suis ex meis codicibus purgatum nuper edidit Frid. Krohn
(Quaest. Vitruv. partic. I. Diss. Berol. 1896), ego ipsius iterum
epitomae textum corruptum quidem sed traditum praebui, ita tamen ut
quae perditi illius codicis ope mutanda videbantur, ad finem voluminis
notarem.--Addo hic, quod S. G. de Vries Leidensi debeo, etiam solius
Vitruvii capitulis congestis epitomam quandam praebere “_sumptum ex
libro victruvii de architectura_” _Architecti est scientia_ … codicis
Leid. Voss. fol. 93 (f. 46-68^{b}_{2}) saec. XIII._

_ad p. 285, 2 _Pollio_ fr. Vind. || 4 _ordinare_ (cf. p. 311, 26)
Anonymus codicis Scletstatensis (= Vindobon.): _ornare_ codd. (cf.
v. l. p. 229, 17). || 8 _quibusque … aedificio_ fr. Vind. || 20
_ordinationem taxin_ (sic pro _ac_ codd.) _dispositionem diathesin …
eurithmian_ (sic) scripsit Anon. S (ex Vitr.)._

_286, 9 _septentrionalem_ (sic) ex Vitruvii (p. 25, 1) codicibus
lacunae induxit Anon. S (sicut g^{c}). delevit idem ex eodem
_subsolanum_ Faventini (et recentiorum: qui est ἀπηλιώτηϲ Plin. 2,
119). || 10 _androgeus_ (ex Vergilii memoria!) _cyrenensis_ cum
codd. etiam Anon. S (item infra). || 13 _scalptas_ (Vitr. p. 25, 8):
_sculptas_ codd. | _suos quosque_ Anon. S: _suos cuiusque_ codd. (etiam
Vitruvii p. 25, 6). cf. Lachmann ad. Lucret. (II, 371) p. 94. || 26
_exempli_ (cf. p. 288, 16): _templi_ codd. ubi sic sua coniectura
scripsit Anon. S _ad exemplū androgei cyrenensis. simili modo supra
caput_ etc._

_287, 4 _Cuius_ (scil. _aquae_) _si_ (_si_ om. g) _talis_ (_-les_
codd.) _copia_ (_-ae_ g^{c}) _non erit_ (_erunt_ vel _er̄_ codd.) etiam
Anon. S (ut codd.). _quodsi_ scr. Krohn. || 9 _latebit_ (Anon. S):
_latebat_ vp (_lateat_ ex em. g). || 21 _harena carbunculo_: cf. ad
Vitr. p. 186, 7 (_harena carbuncula_ sic Anon. S)._

_288, 8 _alio_ hic codd. || 12 pro verbis _lucens fuerit inventa_ sic
ponit (cum Pall.) epitomae interpolatae (praef. ed. mai. p. XII) editor
(saec. XII) _tracto ad se humore extincta inveniatur_ (cod. Laud. 403)._

_289, 13 _miscebis_ (_misces_ x) _et insuavitatem_ (ad p. 211, 20 cf.
p. 186, 2 _limosa et insuavis_) _saporis mutabit: immittes et_ ＜_in_
supra add. ips.＞ _suavitatē saporē mutabit_ Anon. S (ubi _et suavitate
sapores mutabit_ v, _et suavitate saporē sutabit_ p). || 14-19 (_sed
licet--facies_) nota auctoris respicientis Vitr. p. 163, 14. 18. cf.
etiam p. 295, 21 cum Vitr. p. 41, 9. _auctores_ i. e. Vitruvius (ut p.
287, 1-2). || 16 _inpensas_ Anon. S: _&pensas_ (scil. _expensas_) codd.
|| 21 _lubrica_ Anon. S (Mar. e Vat. reg. 1286): _rubrica (rubica)_
codd. (cf. de v. l. Colum. I prf. 24). || 33 _optima et pr._ Anon.
S (vulgo _optime pr._). || 37 _inquinamentis. Ignem monitā_ (sic
v, _inquinamentis ignem | monitam_ g, _i. ignem. non itā_ p), unde
_inquinamenti signis munitam_ Anon. S.--mox _significabit_ cum codd.
idem._

_290, 4 _tubis vel canalibus ligneis_: sic (et p. 294, 12) ipse addidit
Faventinus (ex quo Pall.). unde inepte _quinque_ numerat Anon. S (pro
tribus Vitr.). || 5 _ducitur_ codd. (corr. S). || 8 _fuerit pede_
(_et_ S) _semis intra …_ (sic) codd. (cf. ad p. 207, 2) (_pede semis_
post alterum _fuerit_ v. 9 posuit Mar. cum Palladio). || 16 _librate_
(cf. p. 208, 16. 22. 209, 2. 19): _librae_ v (Anon. S), _libre_ p. ||
24 _ad (palmum)_ Anon. S (_palmi spatio_ Pall.): _vel_ codd. (deinde
_ingrediatur_ S). || 28 _etiam multo_ (Vitr. p. 210, 4): _enim muscos_
codd. (_enim muscus_ rec. interp.), unde male effecit Anon. S _enim
usus (tubulorum a plumbi materia inv.)_._

_291, 6 _sqq._ numeros ex Vitruvii textu et correxit et supplevit Anon.
S, nisi quod reliquit v. 19 (pro _CCCLX_) _CCCC.L. pondo_, sicut ex
Faventino etiam Palladius. || 13 _comprehensa_ etiam Pall. (_impressa_
Isid. 19, 10, 21 et 16, 3, 11). || 14 _non habebit asperitatem_
(additur ex Vitr. p. 40, 6): textus traditi lacunam satis inficete sic
explevit Anon. S _muta erit_. deinde _ea quoque quam_ (_eamque_ codd.)
_in v. c. miseris_ etc., ubi rec. interp. sic _Quodsi terrosa fuerit.
eamque in vest. cand. miseris. si effusa nichil s. r._ || 28 _evanidae_
(_vanidae_ codd.): _humidae_ male Anon. S (cf. p. 40, 21 et 46, 29).
|| 31 _liaculorum_ (Vitr. p. 41, 9): _iaculorum_ codd. (sic etiam
Anon. S). ex hoc Faventini loco a librario sumpta fuit lectio saec. IX
ipsi Vitruvio adscripta _vel iaculorum_. || 35 _sfungia (ϲφογγιά)_ sic
codd. (etiam Isidori 19, 10, 3). || 37 _exiliore_ (i. e. _rariore_):
_molliori_ (ex interpret.) Pall. et (male) Anon. S._

_292, 16 _inducatur_ (sc. _tectorium_ Vitr. p. 38, 17): _inducantur_
codd., ubi _ducantur_ (sc. _lateres_) Anon. S. qui ex Vitr. p. 38,
15 scripsit _maxime autem utiliores_ (sic) _erunt, si ante biennium
ducantur_. || 30 _venustatem_: sic etiam Anon. S (_vetustatem_ codd.)._

_293, 3 _materies_ (Vitr. Pall.): _caesio_ codd. (inde _omnis cesio_
Anon. S). || 13 _subgrundis_ (_subgrundas_ Anon. S): _subgrunda_ codd.
cf. ad Vitr. p. 60, 14. || 17 _aesculus_ (sic iam Schneider ad Pall. p.
224 et Anon. S cum Palladio ex Vitr. p. 56, 25): _ex cuius_ cod. v (ubi
_ex_ om. pg). || 18 _sed in umore posita vitiatur_ (ex Vitr. p. 56, 27
cf. Plin. 16, 219): _et in umore posita perpetuam exhibet utilitatem_
(sic ex v. 17 repetendo) codd. cum Anon. S. || 22 _scalpturis_ (Pall.):
_sculpturis_ (etiam Vitr.) codd. (item p. 288, 18). | _alnus qui
proximus_ (masc. ut ital. hisp. _alno_, gall. _aune_) codd., sed Anon.
S (sicut Marini) corrigendo scripsit _alnus quae proxima aquae n.
tenera_, ut ex Fav. Isidorus 17, 7, 42 (cf. Pall.). || 25 _palationes
spisse defixae … servant_ codd., ubi _palationis_ (_-nibus_ Vitr.: ita
Krohn) _spisse defixa … servat_ Anon. S (cum Vitr.). || 31 _si umore
non corrumpetur_ (sic legendum est cum v, non _corrumpatur_) = _quod
u. non corrumpitur_ cf. Pall. 12, 15 _cedrus durabilis si_ (al. male
_nisi_) _umore tangatur_ (om. Anon. S). || 32 _pinu_ (sic ex Vitr.
etiam Anon. S): _pino_ codd. || 33 _cedria_ codd. (etiam Anon. S):
_cedrium_ Vitr. p. 58, 21 (Plin. 16, 52). confunditur hic cedria (med.)
cum oleo cedrino: cf. Theod. Prisc. p. 500 (ind.), Plin. 24, 17 etc. ||
36 _nam_: sic codd. (etiam An. S) = _autem_, ut saepius (p. 295, 10).
cf. Th. Prisc. p. 526 (ind.), Anthimus (Anecd. II ind.) etc._

_294, 7 _quindecim_ (_XV_ v) _pedibus_ codd.--cf. Pall. _octo pedes
ad spatium standi singulis boum paribus abundant et in porrectione
quindecim_. || 17 _stringatur_ (cf. _astringi_ Pall. 1, 20 et
_constringitur_ Colum.): _retineatur_ codd., quod ex Vitr. (p. 147, 9)
pro more corrigens Anon. S posuit _congeletur_ (nam _si congelatur,
fracescet_ Col. 1, 6, 18). || 22 _pistrina_: in hac voce, labore non
completo reliquoque folii spatio vacuo, substitit Anon. S. || 34
_africum_ (= _ad meridiem et occidentem_ Vitr.): _frigida_ codd._

_295, 21 delevi _et_ ante _argilla_. item p. 301, 5. cf. _πηλῷ
τετριχωμένῳ_ Ath. ad p. 277, 8. || 31 l. _ab hibernis_ (Vitr. p. 125,
3) pro _aut h._ codd._

_296, 20 _insistas_: _insistat_ codd. (correxi cum cod. Laud., ubi
male etiam _relinquas_). || 29 _bini_: _binis_ (_bonis_ v) codd.
(corr. ex Vitr.). || 35 _statuminentur_ codd. | _qui_ (_saxus_, ital.
_sasso_ masc.): sic Fav. cum rec., quod male ipsi Vitruvio (p. 163, 12)
obtrudunt librarii. || 36 _inductis_ addidi ex Vitr. p. 163, 13 (ita
iam Nohl). || 37 _rudus est … mixti_ codd. (sic cum glossa ex Isid. 19,
10, 27. cf. Pallad. _rudus id est_ etc.)._

_297, 1 _crassior induci (… digitos VI)_ codd. (cf. Pall.). || 9
_tumuli_ Vitr. (p. 164, 6): _cumuli_ codd. || 14 _missas … tabulas_
codd. || 35 _inpegerit_: _in(m)pigeres_ (= _inpegeris_) codd._

_298, 7 _divisos_ (_ad formam_ scil. _circinationis_ Vitr. p. 166,
7) _ordinabis_ codd. || 9 _sint missae. his_: _simissales_ codd.
|| 14 _aut_: _ut_ codd. || 22 _c. vel delicatae aut_ (v, _ut_ p g)
_arquatiles camere exemplis uteres_ codd. || 32 _subigatur_ Nohl:
_subigantur_ codd. || 34 _marmoris et candoris politionibus_ codd.
(corr. Nohl)._

_299, 32 _nudis pedibus_ sc. _stantes_ Pall._

_300, 2 _eius metalli_ corrupte codd. Fav. et Vitr. unde iam Isid. 19,
17, 21 (ex Fav.) quod _~eius metalli ferax~_(!) _sit una ex cycladibus
insula Melos nomine_. || 30 _armenium_ (_minium_ codd. Vitr.):
_argentum_ in codd. Fav. iam legit Isidorus, qui haec mire corrupit
(19, 17, 10). || 33 _lacusculus_ etiam (qui Faventino utitur) Isid. 19,
17, 17: _laconicum_ Vitr._

_301, 3 _pictores_ (sic et Isid.) = _tectores_ Vitr. || 7 _sed
sarmenta_ codd. (_sed et sarmentum_ etiam Isid. 19, 17, 18, ubi
praecedit _~sunt et qui~ vini faecem siccatam excoquant_ Plinianum l.
35, 42 ex eodem Vitruvii p. 180, 19 loco excerptum). || 8 _aruerint_
(Isid.): _arderent_ codd. || 13 leg. _et ＜madefacta spongia＞ r. p. c._
(ut apud Isid. 19, 17, 19). || 15 _temperatur sed cibrium (cibrum)
adustum russa quam …_ codd. lacunam indicat Isid. (19, 17, 14) _sed
＜si＞ciprium in fornace adustum huic permixtioni addes vestoriani
similitudo erit_ (cf. Vitr. p. 180, 26). || 16 _erucam_ Vitr.:
_afrug(r)um_ codd. || 23 _cypro_ codd. et (ex Fav.) Isid.: _rhodo_
Vitr. || 24 _conchylia_ Vitr.: _concula (… circumcisa)_ codd. sed cf.
ex Faventino Isid. 19, 28 (2) = 12, 6, 50. || 37 _luteum_ codd. Vitr.
(_a luto herba_ Plin. 33, 91). | _caeruleo_: _ceroleum_ (sic) codd.
(_caeruleo subtritam_ Plin.)._

_302, 3 _quod graeci staensiverationibus vocant. inficiunt_ etc. codd.
|| 8 _pedum binum_ (Isid.): _pedibus binis_ codd. || 9 _cacuminibus_
(cum Vitr. etiam Isid.): _acuminibus_ codd._

_303, 4 _fiant_: _fiunt_ codd._

_304, 6 hanc esse operis conclusionem manifestam, subducta linea
olim significavi, additamentum autem quod quasi _capitulum XXX_
comprehendunt indices codicum (ex textu collecti), in ipso quidem,
textu numero non adscripto simpliciter subiectum (sub rubrica _De
maltis diversis_ v, sine rubrica p), hoc nunc plane omisi. neque
curavit Anonymus S._

_In extremo volumine apud ipsum Vitruvium p. 208, 24 legendum esse
_etiam in ventre colliquiaria (colliciaria) sunt facienda_ (cf.
_collicias_ p. 140, 9), cum Plinio qui scripsit (31, 58) _in anfractu
omni colliqui[n]aria fieri_, ex bellissimo G. Gundermanni invento moneo
sero doctus (litt. datis 17. IV. 1899)._

Index nominum.

_Numeri, sicut notae ubique omnes, remittunt ad paginas editionis
prioris in margine adscriptas._

Abderitae 174, 15.

Accius 218, 1.

Achaia 43, 27. 84, 19. 22. 85, 16.

Adriaticum mare 43, 26.

Aegyptus 32, 16. 96, 11. 134, 14. 176, 15. 191, 7. 195, 7. 232, 1.

Aegyptii 185, 3.
Aegyptii oeci 143, 11.

Aeoli pilae 23, 27.

Aequiculi 200, 25.

Aeschylus 158, 20.

Aesculapius 13, 25.

Aesculapium 159, 10.

Aethiopes 191, 2.
Aethiopia 195, 15.

Aetna 43, 2.

Africa 59, 3. 203, 6.
Afri 203, 2.
Afri campi 191, 14.

Agatharchus 158, 20.

Agesipolis (_v. l._ Agesillas _i. e._ Agesilaus) 4, 23.

Agesistratos 160, 4.

Agger (Ger) 190, 20.

Alabanda 70, 1.

Alabandei 174, 8. 15.

Albanae lapidicinae 44, 21. 45, 15.

Albula 192, 23.

Alexander 31, 8 sqq. 155, 16. 199, 20. 273, 18.

Alexandria 31, 20. 156, 11. 157, 18. 180, 25. 218, 21. (233, 13). 237, 8.

Alexis 132, 15.

Alpes 59, 19. 61, 5. 190, 16. 199, 21. 200, 25.

Altinum 20, 3.

Ammiterninae lapidicinae 44, 21.

Ammon 195, 7.

Amyntas 273, 15.

Anaxagoras 155, 13. 158, 22. 183, 15.
Clazomenius 232, 19.

Ancona 60, 11.

Andreas 236, 19.

Andron (Ephesius?) 63, 23.

Andronicus Cyrrestes 25, 2.

Anicianae lapidicinae 45, 14.

Antimachides 160, 14.

Antiochus 160, 18.

Antipater 199, 19.
-- (Stoicus) 232, 16.

Antistates 160, 13.

Apaturius Alabandeus 173, 23 sqq.

Apelles 8, 11.

Apollo 156, 4. 217, 2.
Delphicus 62, 16. 84, 24.
Panionius 85, 15.
Apollinis aedes 30, 10. 70, 1. 71, 12. 161, 8. 251, 3.

Apollonia 195, 19. 283, 9.

Apolloniates 283, 11.

Apollonius 236, 16. 20.
Pergaeus 10, 16.

Appenninus mons 43, 24. 61, 4.

Apulia 20, 9.

Aquileia 20, 3.

Aquiliana basilica 106, 1.

Aquitania 34, 24.

Arabia 196, 2. 197, 20.

Aradus 280, 21.

Aratus 232, 24.

Arcadia 199, 13. 200, 27.

Arcesius architectus 90, 22. 159, 9.

Archimedes 5, 27. 160, 2. 206, 9. 215, 8. 19.
ab Syracusis 10, 17.

Archytas Tarentinus 10, 15. 160, 2. 216, 21. 217, 5.

Ardeatinus 192, 23.

Areopagus 35, 19.

Arevanias 50, 12.

Argi 50, 13. 84, 20.

Ariobarzanes 122, 7.

Aristarchus grammaticus 8, 10.
Samius 10, 15. 225, 19. 236, 15.

Aristides 204, 8.

Aristippus philosophus Socraticus 131, 14.

Aristomenes Thasius 63, 22.

Aristophanes 132, 14.
(grammaticus) 156, 21 sqq.

Aristoteles 155, 15. 212, 21.

Aristoxenus 8, 11. 110, 20. 116, 3.

Arretium 49, 8.

Arsinoe 85, 11.

Artemisia 51, 6 sqq.

Asia 39, 15. 43, 27. 72, 15. 84, 26. 85, 3. 190, 14. 224, 23.

Asta(n)sobas (Hastansobas) 191, 4.

Astoboas 191, 4.

Athenae 25, 3. 35, 19. 49, 5. 70, 11. 101, 21. 158, 20. 159, 5.
160, 13. 161, 13. 176, 10. 17. 183, 16. 194, 17. 218, 21. 233, 11.

Athenienses 84, 24. 87, 2. 132, 15. 22. 176, 17.

Athenodorus (Stoicus) 232, 16.

Athos mons 31, 24.

Atlantides 151, 12.

Atlas 151, 7. 190, 17. 191, 9.

Attalus 85, 11.
Attalici reges 49, 9. 156, 7.

Attica 101, 21.

Atticum mel 60, 20.
sil 176, 9.

Atticurges 77, 11. 96, 18. 98, 24.

Aventinus mons 178, 20.

Augusti aedis 107, 3.

M. Aurelius 2, 3.

Babylon 23, 7. 195, 21. 196, 2.

Baianae regiones 42, 8.
Baiani montes 42, 23.

Baleares 176, 16. 203, 10.

Berosus Chaldaeus 224, 22. 232, 14. 236, 14.

Boedas Byzantinus 63, 21.

Boeotia 198, 8.

Borysthenes 190, 14.

Bryaxis 159, 17.

Byzantii 273, 15.

Caecubum vinum 197, 13.

Caeli aedes 12, 27.

Caesar 1, 1. 11, 1. 83, 18. 104, 22. 133, 6. 158, 10. 203, 13. 218, 13.
divus Caesar 59, 18. (60, 4.) (70, 19.)

Callaeschros 160, 14.

Callet 39, 15.

Callias architectus 280, 21 sqq.

Callimachus Catatexitechnos 87, 1.

Callippus 232, 24.

Camenae 192, 12.

Campana via 199, 23.

Campania 44, 8. 23. 61, 9. 197, 12. 200, 2.

Capitolium 35, 20. 71, 20.

Cappadocia 196, 8.

Cares 50, 14. 85, 12.

Caria 49, 21. 51, 7. 85, 4.

Carpion 159, 5.

Carthaginienses 272, 22.

Carthago 195, 17.

Carya civitas Peloponnensis 4, 11.

Caryates 4, 14. 22.

Casius 195, 7.

Castoris aedis 101, 18. 21.

Caucasus mons 190, 13.

Celtica 190, 16.

Centauri 173, 26.

Cephisos 198, 8.

Cereris aedes 30, 21. 71, 19. 161, 10.

Chaldaei 224, 22. 232, 9. 14.
Chaldaica disciplina 224, 23.

Charias 273, 17. 160, 4.

Chersiphron 70, 5. 159, 3. 249, 26. 250, 12.
Gnosius 161, 5.

Chion (Chionis?) Corinthius 63, 20.

Chionides 132, 14.

Chios 85, 7. 158, 4. 283, 3.
Chii 283, 4.

Chropes (Cychropes) 199, 3.

Cia 202, 3.

Cicero 218, 6.

Cilbiani agri Ephesiorum 177, 2.

Cilicia 194, 24. 195, 13.

Circus Flaminius 101, 18. 21. 236, 17.
Maximus 71, 19.

Clazomenae 85, 8.
Clazomenii 198, 9.

Clitor 200, 28.

Colchi 34, 25. 190, 15.

Collina porta 69, 7.

Coloe _Iocundus_ 191, 2.

Colophon 85, 7.

Coos 232, 15.

Corinthii 87, 6. 116, 20.

Corinthia virgo 86, 21.
Corinthiae aedes 13, 6. _passim l. IV._ (87, 4).
Corinthii oeci 143, 10.
Corinthium vas 205, 4.

Cn. Cornelius 2, 4.

Cornetus campus 199, 23.

Cossutius civis Romanus 160, 22. 161, 18. 19.

Cottius 199, 21.

Crates (?) 132, 14.

Crathis 198, 9.

Creta 19, 8. 59, 3.

Cretenses 19, 7. 15.

Creusa 85, 2.

Croesus 49, 14. 155, 16.

Ctesibius 5, 27. 160, 3. 260, 13. 23.
Alexandrinus 237, 5 sqq.
Ctesibica machina 259, 19.

Cumae 129, 15.
Cumanorum montes 42, 23.

Cutiliae 194, 3.

Cyclades 176, 20.

Cydnos 194, 24.

Cyrenae 197, 22.

Cyziceni oeci 143, 27.
Cyzicena triclinia 149, 26.

Daphnis Milesius 161, 9.

Darius 155, 17.

Delos 217, 2.

Delphi 85, 2. 159, 6.

Demetrius 161, 7.

Demetrius Phalereus 161, 12.

Demetrius Poliorcetes 281, 2. 282, 17.

Democles 160, 3.

Democritus 37, 17. 21. 155, 13. 158, 22. 212, 21. 217, 9.
physicus 231, 18.
Abderites 232, 20.

Demophilos 159, 21.

Diades 160, 2. 273, 17. 19. 275, 18.

Dianae aedis 13, 9. 59, 1. 70, 1. 4. 71, 13. 86, 1. 101, 19. 159, 2. 8.
161, 5. 7. 249, 28. 251, 22.

Dinocrates architectus 31, 7 sqq.

Diognetus Rhodius architectus 280, 18 sqq.

Diomedes 20, 10.

Dionysodorus 236, 20.

Diphilos 160, 3.

Doricae aedes 13, 3. _passim l. IV._ (85, 16).
fores 96, 19. 142, 14.
peristyla 142, 24.

Dorieon civitates 85, 17.

Dorus 84, 19.

Dyris 190, 18.

Dyrrachium 195, 19.

Elephantis 191, 6.

Eleusis 161, 9.

Elpias Rhodius 20, 11.

Empedocles 184, 1.

Ennius 218, 1.

Ephesus 58, 24. 70, 4. 85, 5. 159, 2. 161, 5. 175, 24. 242, 5. 249, 28.
252, 3.
Ephesii 177, 2. 179, 8. 251, 21.

Epicharmus 184, 2.

Epicurus 37, 18. 132, 9. 155, 15.

Epimachus Atheniensis architectus 281, 3.

Eptagonus, Eptabolus lacus 190, 19. 20.

Eratosthenes Cyrenaeus 10, 16. 27, 2. 28, 5. 216, 21. 217, 5.

Erythrae 85, 8.
Erythraei 198, 10.

Etruria 43, 14. 24. 44, 9. 61, 5. 9. 195, 4.

Etrusci haruspices 30, 13.

Euangelus 252, 6.

Eucrates (Crates?) 132, 14.

Euctemon 232, 24.

Eudoxus 232, 23. 236, 16.

Eumenicae porticus 122, 3.

Euphranor 160, 1.

Euphrates 190, 14.

Euripides 183, 15. 199, 9. 223, 6.
eius fabula Phaethon 223, 9.

Faberius scriba 178, 20.

Falernum vinum 197, 13.

Faliscus ager 199, 23.

colonia Fanestris 60, 10.
Iulia Fanestris 106, 12.

Fauni aedis 69, 11.

Ferenti municipium 45, 24.

Fidenates lapidicinae 44, 20.

Flaminius circus 101, 18. 236, 17.

Florae aedes 13, 5. 179, 12.

Fontis aedes 13, 5.

Fortunae Equestris aedis 71, 3.
ad tres Fortunas aedis 69, 6.

Forum Caesaris 70, 19.

Fundi 197, 13.

Fuficius 160, 8.

Gades 272, 23.

Gaditani 273, 8.

Gallia 34, 24. 182, 4. 190, 15.
Gallicae paludes 20, 2.

Ganges 190, 13.

Geras Chalcedonius 273, 8.

Gnosos 19, 9.

Gortyna 19, 9.

Graeci _passim._

Graecia 4, 12. 136, 7.

Graia statio 52, 3.

Hadrianum mare 59, 5. 61, 7.

Halicarnassus 49, 16. 24.

Hegesias 204, 8.

Hegetor Byzantius 277, 19.

Hegias (?) Athen. 63, 20.

Hellas 84, 25.

Hellen 84, 19.

Heraclea 251, 23.

Heraclitus Ephesius 37, 16. 183, 14.

Herculis aedes 13, 3. 30, 11. 49, 6. 71, 20.

Hermodorus 69, 19.

Hermogenes 70, 1. 72, 16. 73, 6. 90, 23. 159, 7.

Herodotus 204, 8.

Hierapolis 196, 13.

Hiero 215, 10. 18.

Himeras 195, 2.

Hipparchus 232, 24.

Hippocrates 8, 14.

Hispania 34, 24. 134, 14. 176, 15. 179, 10.
ulterior 39, 14.

Homerus 157, 25.

Homeromastix 157, 18.

Honoris & Virtutis aedis 69, 19. 161, 21.

M. Hostilius 20, 13.

Hymettus mons 49, 5.

Hypanis 176, 25. 190, 15. 196, 24.

Ictinos 159, 5. 161, 10.

Ilias 157, 19.

Ilienses 198, 18.

India 190, 13. 195, 16.

Indus 190, 13.

Iollas 199, 20.

Ion 85, 1. 13.
Iones 85, 6. 11. 86, 15.
Ionia 85, 13.

Ionicae aedes 13, 10. _passim l. III. IV._ (86, 16).
fores 97, 21. 142, 15.

Iope 196, 2.

Iovis aedis 30, 7. 49, 6. 69, 11. 107, 5.
Iovis Fulguris 12, 25.
Iovis Statoris 69, 19.
Iovis Olympii 70, 11. 160, 15. 161, 16.
arae 102, 22.
stella 138, 4. 220, 7 sqq.

Isidis aedis 30, 10.

Ismuc 203, 4.

Isthmia 212, 5.

Italia 43, 24. 49, 8. 105, 2. 116, 18. 138, 6. 176, 8. 190, 16.
200, 2. 25.
Italica consuetudo 127, 1. 143, 27.
(mos) 151, 17.

Iuba rex 203, 2.

Iulia (curia) 106, 1.

Divi Iulii aedis 70, 18.

C. Iulius Masinissae (Masinthae) filius 203, 11.

Iunonis aedis 13, 9. 30, 7. 84, 21. 159, 1.

Lacedaemon 49, 11.

Lacones 4, 22.

Laodicenses 198, 10.

Larignum castellum 59, 20. 60, 9.

Latinum theatrum 120, 1.
Latinae appellationes 110, 19. 150, 21.

Lebedos 85, 8.

Leleges 50, 14. 85, 12.

Lemnos 176, 16.

Leochares 50, 4. 5. 159, 17.

Leonides 160, 1.

Lesbos 23, 19. 197, 11.

Liberi Patris aedes 13, 9. 30, 10. 72, 15. 90, 25. 122, 3. 159, 9.

Licymnius mathematicus 174, 7. 24.

Liparis 195, 13.

Lucania 198, 9.

Lucretius 218, 5.

Lumpharum (Nympharum) aedis 13, 5.

Lunae aedes 12, 27. 116, 21.

Lusitania 34, 24.

Lydia 197, 12.
Lydium genus laterum 38, 27.

Lyncestus 200, 1.

Lysippus 63, 13.

Macedonia 31, 8. 157, 17. 179, 22. 199, 8.

Maeoni 197, 11.

Magi 183, 14.

Magnesia 70, 1. 159, 8. 175, 24. 203, 1.

Mamertinum vinum 197, 12.

Mariana aedis 69, 19. 162, 1.

Marcia aqua 192, 12.

Maris ara 102, 23.

Martis aedis 13, 3. 30, 12. 15. 19. 51, 3.
stella 138, 5. 220, 7 sqq.

Masinissa 203, 11.

Massilia 35, 18. 283, 26.

Massilitani 284, 1.

Mauretania 190, 17. 191, 7.

Maurusia 190, 17.

Maxilua 39, 14.

Mausoleum 50, 1. 159, 11.

Mausolus 49, 16. 50, 27. 51, 5.

Mazaca 196, 9.

Medullorum natio 200, 26.

Melampus 160, 1. 201, 4.

Melas 50, 12.
(fluvius) 198, 8.

Melite 85, 8. 9.

Melos 176, 20.

Menesthes 70, 2.

Mercurii aedis 30, 9. 50, 6.
stella 220, 6 sqq.

Meroe 191, 2.

Metagenes 159, 3. 161, 6. 250, 12. 251, 8.

Metelli porticus 69, 19.

Meto 232, 24.

Metrodorus 204, 8.

Milesii 85, 6.

Miletus 85, 5. 161, 8.

Milo Crotoniates 212, 18.

Minervae aedes 8, 4. 13, 3. 30, 7. 101, 22. 159, 3. 4.
promuntorium 129, 16.

P. Minidius 2, 4.

Mithridaticum bellum 122, 6.

L. Mummius 116, 19.

Murena 49, 13.

C. Mucius 69, 20. 161, 21.

Musae 156, 14. 214, 20.

Myagrus Phocaeus 63, 21.

Mylasa 49, 23.

Myron 8, 13. 63, 12.

Mysia κατακεκαυμένη 43, 2.

Mytilene 23, 20.

Myus 85, 5.

Nemea 212, 5.

Nemus 101, 19.

Neptunius fons 199, 2.

Nexaris 159, 21.

Nilus 32, 19. 96, 11. 191, 7. 8.

Nomades (Numidae) 196, 2.

Nonacris 199, 14.

Nymphodorus 160, 3.

Oceanus 191, 10.

Odyssea 157, 19.

Olympia 212, 5.

Padus 59, 5. 60, 10. 190, 16.

Paconius Ephesius 161, 7. 9. 251, 6 sqq.

Pallas Minerva 101, 22.

Pallenses lapidicinae 44, 20. 46, 8.

Paphlagonia 200, 24.

Paraetonium 195, 7.

Parmenion 236, 18.

Paros 251, 23.

Patrae 49, 6.

Patrocles 236, 19.

Pausanias 4, 22.

Peloponnesus 84, 19.

Pentelensis mons 49, 6.

Pephrasmenos Tyrius 273, 5.

Pergamus 156, 8.

Persae 4, 12 sqq. 202, 9.

Persica porticus 5, 3.
spolia 122, 6.

Phaethon 223, 9.

Pharax Ephesius 63, 21.

Phasis 190, 15.

Phidias 63, 13.

Philippus 232, 24.

Philippus Amyntae filius 273, 15.

Philo 159, 6. 161, 13.

Philo Byzantius 160, 3.

Philolaus Tarentinus 10, 15.

Phocaea 85, 8.

Phryges 35, 7.

Phrygia 196, 14.

Picenum 44, 24.

Pinna Vestina 194, 3.

Piraeeus portus 159, 7. 194, 18.

Pisaurum 60, 11.

Pisistratus 160, 15.

Pitane 39, 15.

Pixodarus 251, 20 sqq.

Placentia 218, 22.

Plataicum proelium 4, 23.

Plato 66, 24. 155, 14. 212, 21. 213, 12. 214, 4.

Pollis 160, 1.

Polycles (Ephesius?) 63, 23.

Polyclitus 8, 13.
(Polycletus) 63, 13.

Polyidos 160, 4.
Thettalos 273, 16.

Pompeianus pumex 42, 30.

Pompeiani Herculis aedis 71, 20.
Pompeianae porticus 122, 2.

Pomptinae paludes 20, 7.

Pontus 34, 25. 134, 15. 176, 15. 24. 25. 182, 3. 196, 24.

Pormos 160, 14.

Posidonius 204, 8.

Pothereum (?) flumen 19, 8.

Praxiteles 159, 17.

Priene 8, 4. 85, 7. 159, 3.

Proetus 201, 5.

Proconnesos 251, 23.

Proconnesium marmor 49, 17.

Proserpinae aedes 13, 5. 161, 10.

Pthia nympha 84, 20.

Ptolomaeus rex 156, 9. 157, 19.
Philadelphus 158, 3.

Puteoli 180, 26.

Pyrros 160, 4.

Pythagoras 104, 1. 184, 1. 212, 21. 214, 6. 19.
Samius 232, 19.

Pythagorei 37, 19. (104, 1).
Pythagoricum trigonum 259, 8.

Pytheos architectus 8, 4. 9, 7. 90, 23. 159, 4. 12.

Pythia 62, 16. 212, 5.

Quirini aedis 70, 4. 179, 13.

Ravenna 20, 3. 57, 18. 60, 10.

Rhenus 190, 16.

Rhodanus 190, 15.

Rhodiacum peristylum 149, 21.

Rhodii 51, 6 sqq. 280, 25 sqq.

Rhodienses 131, 15. 280, 17.

Rhodos 51, 20. 22. 23. 131, 18. 181, 11. 182, 9. 233, 13. 280, 21.

Roma 69, 26. 70, 11. 72, 15. 116, 17. 20. 134, 15. 179, 9. 12. 218, 22.
233, 11. 18.
(urbs 44, 20. 46, 9.)
Romanus populus 1, 50. 20, 18. 52, 11. 27. 138, 1. 10. 176, 17.
242, 16.

Romuli casa 35, 21.

Rubrae lapidicinae 44, 20. 46, 8.

Salmacidis fons 50, 6.

Salpia 20, 9.
Salpini 20, 21.

Salutis aedes 13, 25.

Samiramis 196, 1.

Samos 85, 7. 159, 2.

Sardiani 49, 14.

Sarnacus 160, 1.

Saturni stella 138, 5. 220, 7 sqq.

Satyrus 159, 11.

Scopas 159, 17.

Scopinas ab Syracusis 10, 17.
Syracusius 236, 18.

Serapis aedes 30, 10.

P. Septimius 160, 10.

Sicilia 195, 2. 197, 12.

Silanion 160, 1.

Silenus 158, 28.

Sinope 176, 15.

Smyrna 122, 7. 158, 4. 176, 21.
Smyrnaeorum civitas 85, 11.

Socrates 62, 16. 64, 6. 155, 14.

Soli 195, 13.

Solis aedes 12, 27.

Soractinae lapidicinae 44, 21.

Statoniensis praefectura 45, 16.

Stratoniceum 122, 7.

Styx 199, 16.

Sunion 101, 22.

Susae 202, 9.

Syene 191, 6.

Syracusae 215, 10.

Syria 59, 3. 190, 14. 196, 2. 197, 20.

Tanais 190, 15.

Tarentum 233, 13.

Tarquinienses 45, 14.

Tarsos 194, 24. 203, 1.

Teanum 200, 2.

Teleas (?) Atheniensis 63, 20.

Teos 72, 15. 85, 7. 159, 9.

Terracina 197, 13. 199, 1.

Terrae ara 102, 23.

Thales 37, 15. 155, 13.
Milesius 183, 13. 232, 18.

Thasos 251, 23.

Thebaici campi 191, 6.

Themistocles 122, 4.

Theo Magnes 63, 23.

Theocydes 159, 21.

Theodorus 159, 2.
Th. Phocaeus 159, 5.

Theodosius 236, 19.

Theodotus 176, 22.

Theophrastus 132, 1. 204, 7.

Thessalia 199, 5.

Thracia 199, 4.

Tiberina insula 69, 11.

Tiberis 190, 16.

Tiburtina via 192, 23.
Tiburtinae lapidicinae 44, 21.
Tiburtina saxa 45, 4.
testacea 164, 4.

Tigris 190, 14.

Timaeus 204, 8.

Timavus 190, 16.

Timotheus 50, 5. 159, 18.

Tmolites 197, 12.

Tralles 49, 9. 122, 8. 159, 10. 173, 23.

Triton aereus 25, 7.

Troezen 50, 13. 194, 21.

Troia 20, 10. 155, 12. 198, 9.

Troiani campi 198, 16.
Troianae pugnae 172, 20.

Trypho Alexandrinus architectus 283, 15.

Tyana 196, 9.

Tuscanicae aedes 71, 19. 99, 17 sqq.
Tuscanica cava aedium 140, 8.

Tyrrenicum mare 61, 4.

Ulixes 172, 20.

Umbria 44, 24.

Uticenses 38, 23.

Varro 49, 13. 218, 7.
Terentius Varro 160, 9.

Veiovis aedis 101, 18.

Velinus 200, 2.

Veneris aedes 13, 5. 30, 13. 15. 50, 6. 26. 70, 19.
stella 220, 6 sqq.

Venetia 44, 24.

Vestae ara 102, 23.

Vestorius 180, 26.

Vesuvius mons 42, 9. 28.

Volcani aedes 30, 15. 17.

Volsiniensis lacus 45, 16.

Xanthus 198, 9. 18.

Xenophanes 155, 13.
Colophonius 232, 19.

Xuthus 85, 1.

Zacynthus 195, 19.

Zama 203, 2.

Zenon 155, 15.

Zmyrna v. Smyrna.

Zoilus 157, 17.

* * * * *

Appendicula codicum Vitruvii Harleiani
Leidensis (Escorialensis) Scletstatensis.

(2) De ponderibus. Calculus est ciceris grana duo, et
est quarta pars oboli. quattuor calculi obolum reddunt. duo
oboli scrupulum faciunt. tres scripuli dragmam complent.
dragma scripulus et obolus quadrantem efficiunt. duo quadrantes
statera faciunt. duo stateres unciam reddunt. unciae
XII libram efficiunt. librae LXXII talentum faciunt. a quibusdam,
CXX libras talentum faciunt.

(3) De liquidis. Coclear habet dimidiam dragmam, id
est scripulus et obolus. cocleares tres conclam faciunt. conclae
VIII ciatum reddunt. ciati VIIII eminam efficiunt. eminae
II sextarium complent. sextarii VI congium reddunt. congia
IIII modium implent. modius unus et semis urnam faciunt.
urnae duae amphoram complent. urnae III cadum, id est artabam.
modii XV gomor reddunt. gomor duo chorum faciunt.

(4) Scripuli XVIII faciunt unciam. medietas dragmae est
scripulus et obolus. hoc debet pensare coclear.

(5) confectio dialthaeas calastica recipit haec.…
troclitis libram I S, faeni graeci eminam, lini seminis eminam.
haec omnia infundis per triduum in aquae sextariis VIII
in vaso aeneo. post haec tam diu coquis donec siccentur. deinde
colas fortiter et pensas de suco ipso libras II, olei libras
II, et mittis in cacabum et coquis ad ignes lentos et semper
agitas, donec sucus consumatur et solus oleus remaneat. sic
iterum colas et mittis oleum in cacabum mundum et ponis ad
focum. addis cerae libram I, colophoniae libram I, galbani
optimi ÷ IIII. conficis, uteris. facit enim ad multa et non
solum podagricis sed et duricias viscerum habentibus. et
quartanarios in stomacho imposita medetur, et si quae sunt
duritiae solvit. et ad omnes inflationes stomachi ＜facit＞, et
non solum inflationes curat, verum etiam ventris constrictionem
quamvis antiquissimam sine aliquo labore ita solvit et temperat
ut mirum sit. antiquissima squibala resolvit et macronosiam
e stomacho discutit.

(6) Tinctio vitri pratini. Tere vitrum bene, limas
aeramen mundum et mittes in libra de vitro aeramen ÷ III et
coques per dies tres. Alia tinctio. Teres vitrum bene, mittes
per libram aeramen uncias II, alumen aegyptium ÷ I, et decoques
per dies tres. Alia lactei coloris. In libra mittes
stagni ÷ III et decoques per dies II. Tinctio sanguinea.
In libra mittes cinnabarin ÷ III et decoques dies duos. Tinctio
rubea. In libra vitri triti psimithin ÷ II et coques dies
sex. Tinctio alithini. Absque igne tinctum. ungues subtiles
vitria et ungues dracontea anamemigmenis, et fiet sicut
rubea.

(7) Crisocolon. In omnia calcu cecaumenu ÷ I, saponis
olei solidos III, calcitarii solidum I. ista commisces. primo
teres calcu cecaumenu utiliter ad pulverem, et calcitarin semotim,
et commisces cum sapone et quantum necesse fuerit ＜aqua＞
ipsum crisocolon. Aliud crisocolon. Calcu cecaumenu
libram I, alumen solidos duo. Crisocolon. Aurum commixtum
cum argento vivo. et post haec intrat in caliclum, et
ardet ipsum argentum vivum. et post tolles aurum et teres
in mortario munditer donec fiet pulvis, et commiscis illum cum
sapone ex oleo quantum suscipit coctio crisocolli.

(8) Argenti gluten. Argenti partes II et aeramen partem
I. Alia. argenti gluten. Argentum mixtum cum argento
vivo. et pones in ignem donec desiccetur. et post haec teris
utiliter donec fiat pulvis et tum miscis cum sapone et aqua
quod sufficit. Aeramenti gluten. Aeramen libram I, plumbi
libras II commisces. solves primum aeramen, deinde mittes
plumbum et commisces in unum. Stagni gluten. Stagni
partes II et plumbi unam. Petrae gluten. Marmoris albi
trito pulvere tolles ictiocollon ÷ I, taurocollon ÷ I et mittes
cum aqua. commixta coques et dum bullierit mittes pulverem
marmoris et facies gluten marmoris. Petrae gluten. Ictiocollon
÷ II, casei gluten ÷ II. et mittes ex ipso pulvere marmoris,
sicut superius. Ligni autem gluten. taurocollon semotim,
ictiocollon semotim glutat. aurum autem et argentum,
sicut superius docuimus in exaurata.

(9) Compositio brondisino. aeraminis partes duas,
plumbi unam, stagni unam.

(10) Compositio cinnabarin alithinis et mundissimae
ex argenti vivi et sulfuris vivi urina munda partem unam,
argenti vivi partes duas, et ipsa mundissima. tolles ampullam
fortem et sine fumo, qui et calorem sufferet. sulfur tritum
et admixtum argento vivo mittes in ampulla non plena minus
habente uncias II. quod si maior erit, et tres uncias minus
habeat. et mixta exagita. et facies fornacem minorem vitriarii,
ut ampullam large capiat, et dimittes locum unde ampulla
ingrediatur, et divides cannas, et inde incendes fornacem.
dimittes et alias fenestras minores, unde exalet flamma in
circuitu ampullae. signum autem coctionis hoc est. dum
videris ubi minus habet ampulla porfirizonta fumum et colorem
facientem ut cinnabarin, desines succendere. leviter autem
succendes, ne ex multo incendio ampulla crepet. et dum percoctum
fuerit, dimittes eam refrigidare.

(11) Lulax id est indica compositio. larin ÷ II, vitrioli
mundi ÷ IIII, alumen aegyptium ÷ II, guatu ÷ II, ipsum autem
guatum semotim pisa munditer, larin vero et vitriolum et
alumen in unum. et tolles saponem ex oleo sine calce dimidiam
unciam, et commisces in ipsa tres species. post quod
pisas, commisces diligenter secundo cum sapone. et deinde
tolles guatu pisatum ut oportet, et commisces et ipsum cum
supra dictis speciebus, et defricas diligenter. diem unam
requiescere. confectio eius haec est. tolles urinam mundam libram I,
et ipsum despumatum et commixtum cum ipsa sis species. Specierum et ponderum atque colorum sumpta
ex phisicis probamenta finiunt. Amen. ＜ΘΕΟΥ ΔΟΞΙΑϹ.
Compos voti factus sum qui cognoverim quae sint in structuris
et aedificiis adservanda.＞

(12) De rosato.
Quinque libras rosae pridie purgatae in vini veteris X
sextariis mergis, et obstringit. a dies X despumati mellis libras
adicies, et uteris.
De oleo liliacio. Per olei libras singulas dena lilia
curabis infundere, et vas vitreum quadraginta diebus locare
sub divo.
De oleo roseo. In olei libras singulas rosae purgatae
singulas uncias mittis, et VII diebus in sole suspendis
et luna.
De rodomeli. In suci rosae sextariis singulis libras
singulas mellis admisces, et diebus XL sub sole suspendis.

(13) Si fistulae aequalis grossitudinis fuerint et maior
minorem in sua longitudine bis habuerit et insuper concavitatis
eius diametrum, diapason consonantiam ad se invicem
resonabunt. Item si fistula maior fistulae minoris longitudinem
quater in se habeat et insuper diametri quod in cavo est ter
mensuram contineat, bis diapason consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper
longitudinis eius tertiam partem nec non et tertiam diametri
quod in cavo est, diatessaron consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper
longitudinis eius medietatem simul cum medietate diametri
quod in cavo est, diapente consonantiam resonabunt. Item
si fistula maior habeat in se fistulam minorem totam et insuper
longitudinis eius octavam partem, tonum resonabunt.
Item si fistula maior fistulam minorem in se habeat totam et
insuper longitudinis eius partem sextam decimam, haec consonantia
semitonium erit.

De probatione auri et argenti.

Omne aurum purum cuiuslibet ponderis omni argento
similiter puro, eiusdem tamen ponderis, densius est parte sui
vicesima. quod ita probari potest. si purissima auri libra
cum aeque puri argenti simili pondere sub aqua conferatur in
statera, XII denariis id est vicesima sui parte, aurum gravius
argento vel argentum levius auro invenietur. quapropter si
inveneris opus aliquod auro formatum, cui argentum per mixtionem
inesse videatur, scireque volueris quantum auri quantumve
in eo contineatur argenti, sume argentum sive aurum
et examinato suspecti operis pondere, non minus pensantem
massam de utrovis metallo fabricato atque utrumque, et opus
scilicet et massam, staterae lancibus inponito aquisque inmergito.
si argentea fuerit massa quam fecisti, opus praeponderabit.
si aurea fuerit, allevato opere aurum inclinabitur.
hoc tamen ita fiet ut quot partibus inclinatur aurum, totidem
partibus sublevetur argentum, quia quicquid in ipso opere
fuerit sub aqua praeter solitum ponderis, ad aurum propter
densitatem pertinet, quicquid autem levitatis, ad argentum
propter raritatem est referendum. et ut hoc facilius possit
adverti, considerare debes tam in gravitate auri quam in levitate
argenti XII denarios significare libram, sicut prima
lectionis huius fronte praefixum est.

De mensura cerae et metalli in operibus fusilibus.

In fundendis operibus cuius ponderis metallum quodlibet
ad certum cerae pondus respondere debeat.

Item si cerae fuerit libra, stagni VII librae et unciae X
et denarii IIII mittendi sunt, quia quot uncias cera habuerit,
tot VII uncias et XVII denarios stagni pondus habere debebit.
et ideo si cerae fuerit libra, id est XII unciae, duodecies VII
unciae stagni, quae faciunt VII libras, et duodecies XVII denarii
mittendi sunt, qui faciunt CCIIII denarios, id est uncias X et
denarios IIII.

si fuerit cerae libra, aeris albi librae VIII sumendae sunt
et duodecies XVI denarii, quod sunt CXCII denarii, qui faciunt
uncias VIIII et denarios XII.

in libram cerae aeris cypri librae VIIII et denarii XII
mittendi sunt.

sic in libram cerae auricalci librae VIIII et duodecies
tres denarii, qui faciunt unciam unam et denarios XVI.

contra libram cerae argenti librae X et duodecies XII
denarii.

simili modo in libram cerae plumbi librae XII et duodecies
VI denarii mittendi sunt.

in auri fusione contra libram cerae auri librae XVIIII et
duodecies octo denarii, quod sunt unciae IIII et denarii XVI.

VITRUVII DE ARCHITECTURA

LIBER PRIMUS.

Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar, imperio potiretur
orbis terrarum invictaque virtute cunctis hostibus stratis, triumpho
victoriaque tua cives gloriarentur et gentes omnes subactae tuum
spectarent nutum populusque Romanus et senatus liberatus timore
amplissimis tuis cogitationibus consiliisque gubernaretur, non audebam,
tantis occupationibus, de architectura scripta et magnis cogitationibus
explicata edere, metuens ne non apto tempore interpellans subirem tui
animi offensionem.

cum vero attenderem te non solum de vita communi omnium curam
publicaeque rei constitutione habere sed etiam de opportunitate
publicorum aedificiorum, ut civitas per te non solum provinciis esset
aucta, verum etiam ut maiestas imperii publicorum aedificiorum egregias
haberet auctoritates, non putavi praetermittendum quin primo quoque
tempore de his rebus ea tibi ederem. ideo quod primum parenti tuo de eo
fueram notus et eius virtutis studiosus. cum autem concilium caelestium
in sedibus inmortalitatis eum dedicavisset et imperium parentis in tuam
potestatem transtulisset, idem studium meum in eius memoria permanens
in te contulit favorem. itaque cum M. Aurelio et P. Minidio et Gn.
Cornelio ad apparationem ballistarum et scorpionum reliquorumque
tormentorum refectionem fui praesto et cum eis commoda accepi. quae cum
primo mihi tribuisti, recognitionem per sororis commendationem servasti.

cum ergo eo beneficio essem obligatus, ut ad exitum vitae non haberem
inopiae timorem, haec tibi scribere coepi quod animadverti multa te
aedificavisse et nunc aedificare, reliquo quoque tempore et publicorum
et privatorum aedificiorum pro amplitudine rerum gestarum ut posteris
memoriae tradantur curam habiturum. conscripsi praescriptiones
terminatas, ut eas attendens et ante facta et futura qualia sint
opera per te posses nota habere. namque his voluminibus aperui omnes
disciplinae rationes.

Architecti est scientia pluribus disciplinis et variis eruditionibus
ornata, cuius iudicio probantur omnia quae ab ceteris artibus
perficiuntur opera. ea nascitur ex fabrica et ratiocinatione. fabrica
est continuata ac trita usus meditatio, qua manibus perficitur e
materia cuiuscumque generis opus est ad propositum deformationis.
ratiocinatio autem est quae res fabricatas sollertia, ratione
proportionis demonstrare atque explicare potest.

itaque architecti qui sine litteris contenderant ut manibus essent
exercitati, non potuerunt efficere ut haberent pro laboribus
auctoritatem, qui autem ratiocinationibus et litteris solis confisi
fuerant, umbram non rem persecuti videntur. at qui utrumque
perdidicerunt, uti omnibus armis ornati citius cum auctoritate quod
fuit propositum sunt adsecuti.

cum in omnibus enim rebus, tum maxime etiam in architectura haec duo
insunt, quod significatur et quod significat. significatur proposita
res de qua dicitur, hanc autem significat demonstratio rationibus
doctrinarum explicata. quare videtur utraque parte exercitatus esse
debere qui se architectum profiteatur. itaque eum etiam ingeniosum
oportet esse et ad disciplinam docilem. neque enim ingenium sine
disciplina aut disciplina sine ingenio perfectum artificem potest
efficere. et ut litteratus sit, peritus graphidos, eruditus geometria,
historias complures noverit, philosophos diligenter audierit, musicam
scierit, medicinae non sit ignarus, responsa iurisconsultorum noverit,
astrologiam caelique rationes cognitas habeat.

Quae cur ita sint haec sunt causae. litteras architectum scire oportet,
uti commentariis memoriam firmiorem efficere possit. deinde graphidos
scientiam habere, quo facilius exemplaribus pictis quam velit operis
speciem deformare valeat. geometria autem plura praesidia praestat
architecturae, et primum ea euthygrammi et circini tradit usum, e
quo maxime facilius aedificiorum in areis expediuntur descriptiones
normarumque et librationum et linearum directiones. item per opticen
in aedificiis ab certis regionibus caeli lumina recte ducuntur. per
arithmeticen vero sumptus aedificiorum consummantur, mensurarum
rationes explicantur, difficilesque symmetriarum quaestiones
geometricis rationibus et methodis inveniuntur.

historias autem plures novisse oportet, quod multa ornamenta saepe
in operibus architecti designant, de quibus argumenti rationem cur
fecerint quaerentibus reddere debent. quemadmodum si qui statuas
marmoreas muliebres stolatas, quae caryatides dicuntur, pro columnis
in opere statuerit et insuper mutulos et coronas conlocaverit,
percontantibus ita reddet rationem. Carya civitas Peloponnensis cum
Persis hostibus contra Graeciam consensit, postea Graeci per victoriam
gloriose bello liberati communi consilio Caryatibus bellum indixerunt.
itaque oppido capto viris interfectis civitate desacrata matronas
eorum in servitutem abduxerunt, nec sunt passi stolas neque ornatus
matronales deponere, uti non una triumpho ducerentur sed aeterno
servitutis exemplo gravi contumelia pressae poenas pendere viderentur
pro civitate. ideo qui tunc architecti fuerunt aedificiis publicis
designaverunt earum imagines oneri ferundo conlocatas, ut etiam
posteris nota poena peccati Caryatium memoriae traderetur.

non minus Lacones, Pausania Agesipolidos filio duce, Plataico proelio
pauca manu infinitum numerum exercitus Persarum cum superavissent,
acto cum gloria triumpho spoliorum et praedae, porticum Persicam ex
manubiis, laudis et virtutis civium indicem, victoriae posteris pro
tropaeo constituerunt, ibique captivorum simulacra barbarico vestis
ornatu, superbia meritis contumeliis punita, sustinentia tectum
conlocaverunt, uti et hostes horrescerent, timore eorum fortitudinis
effectus, et cives id exemplum virtutis aspicientes gloria erecti
ad defendendam libertatem essent parati. itaque ex eo multi statuas
Persicas sustinentes epistylia et ornamenta eorum conlocaverunt, et ita
ex eo argumento varietates egregias auxerunt operibus. item sunt aliae
eiusdem generis historiae, quarum notitiam architectos tenere oportet.

philosophia vero perficit architectum animo magno et uti non sit
adrogans, sed potius facilis aequus et fidelis sine avaritia, quod est
maximum, nullum enim opus vere sine fide et castitate fieri potest. ne
sit cupidus neque in muneribus accipiendis habeat animum occupatum,
sed cum gravitate suam tueatur dignitatem bonam famam habendo. et haec
enim philosophia praescribit. praeterea de rerum natura quae graece
φυϲιολογια dicitur philosophia explicat, quam necesse est studiosius
novisse, quod habet multas et varias naturales quaestiones, ut etiam
in aquarum ductionibus. incursibus enim et circumitionibus et librata
planitie expressionibus spiritus naturales aliter atque aliter fiunt,
quorum offensionibus mederi nemo poterit nisi qui ex philosophia
principia rerum naturae noverit. item qui Ctesibii aut Archimedis et
ceterorum qui eiusdem generis praecepta conscripserunt leget, sentire
non poterit nisi his rebus a philosophis erit institutus.

musicen autem sciat oportet, uti canonicam rationem et mathematicam
notam habeat, praeterea ballistarum catapultarum scorpionum
temperaturas possit recte facere. in capitulis enim dextra ac sinistra
sunt foramina hemitoniorum, per quae tenduntur suculis et vectibus e
nervo torti funes, qui non praecluduntur nec praeligantur nisi sonitus
ad artificis aures certos et aequales fecerint. bracchia enim quae
in eas tentiones includuntur, cum extenduntur, aequaliter et pariter
utraque plagam mittere debent. quodsi non homotona fuerint, inpedient
directam telorum missionem.

item theatris vasa aerea, quae in cellis sub gradibus mathematica
ratione conlocantur sonituum ad discrimina, quae Graeci ηχεια
appellant, ad symphonias musicas sive concentus componuntur divisa in
circinatione diatessaron et diapente et ＜diapason ad＞ disdiapason,
uti vox scaenici sonitus conveniens in dispositionibus tactu cum
offenderit, aucta cum incremento clarior et suavior ad spectatorum
perveniat aures. hydraulicas quoque machinas et cetera quae sunt
similia his organis, sine musicis rationibus efficere nemo poterit.

disciplinam vero medicinae novisse oportet propter inclinationes
caeli, quae Graeci κλιματα dicunt, et aeris et locorum qui sunt
salubres aut pestilentes aquarumque usus. sine his enim rationibus
nulla salubris habitatio fieri potest. iura quoque nota habeat oportet
ea quae necessaria sunt aedificiis communium parietum ad ambitum
stillicidiorum, et cloacarum, luminum, item aquarum ductiones. et
cetera quae eiusmodi sunt nota oportet sint architectis, uti ante
caveant quam instituant aedificia, ne controversiae factis operibus
patribus familiarum relinquantur et ut legibus scribendis prudentia
caveri possit et locatori et conductori. namque si lex perite fuerit
scripta, erit ut sine captione uterque ab utroque liberetur. ex
astrologia autem cognoscitur oriens occidens meridies septentrio, etiam
caeli ratio, aequinoctium solstitium astrorum cursus. quorum notitiam
si qui non habuerit, horologiorum rationem omnino scire non poterit.

Cum ergo tanta haec disciplina sit condecorata et abundans
eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse se iuste repente
profiteri architectos nisi qui ab aetate puerili his gradibus
disciplinarum scandendo, scientia plerarumque litterarum et artium
nutriti pervenerint ad summum templum architecturae.

at fortasse mirum videbitur inperitis, hominis posse naturam tantum
numerum doctrinarum perdiscere et memoria continere. cum autem
animadverterint omnes disciplinas inter se coniunctionem rerum et
communicationem habere, fieri posse faciliter credent. encyclios enim
disciplina uti corpus unum ex his membris est composita. itaque qui a
teneris aetatibus eruditionibus variis instruuntur, omnibus litteris
agnoscunt easdem notas communicationemque omnium disciplinarum, et ea
re facilius omnia cognoscunt. ideoque de veteribus architectis Pytheos,
qui Priene aedem Minervae nobiliter est architectatus, ait in suis
commentariis architectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere
posse facere quam qui singulas res suis industriis et exercitationibus
ad summam claritatem perduxerunt. id autem re non expeditur.

non enim debet nec potest esse architectus grammaticus uti fuerat
Aristarchus, sed non agrammatos, nec musicus ut Aristoxenus, sed
non amusos, nec pictor ut Apelles, sed graphidos non inperitus, nec
plastes quemadmodum Myron seu Polyclitus, sed rationis plasticae non
ignarus, nec denuo medicus ut Hippocrates, sed non aniatrologetos, nec
in ceteris doctrinis singulariter excellens, sed in is non inperitus.
non enim in tantis rerum varietatibus elegantias singulares quisquam
consequi potest, quod earum ratiocinationes cognoscere et percipere vix
cadit in potestatem.

nec tamen non tantum architecti non possunt in omnibus rebus habere
summum effectum, sed etiam ipsi qui privatim proprietates tenent
artium non efficiunt ut habeant omnes summum laudis principatum. ergo
si in singulis doctrinis singuli artifices neque omnes sed pauci
aevo perpetuo nobilitatem vix sunt consecuti, quemadmodum potest
architectus, qui pluribus artibus debet esse peritus, non id ipsum
mirum et magnum facere ne quid ex is indigeat, sed etiam ut omnes
artifices superet qui singulis doctrinis adsiduitatem cum industria
summa praestiterunt.

igitur in hac re Pytheos errasse videtur quod non animadvertit
ex duabus rebus singulas artes esse compositas, ex opere et eius
ratiocinatione. ex his autem unum proprium est eorum qui singulis rebus
sunt exercitati, id est operis effectus, alterum commune cum omnibus
doctis, id est ratiocinatio, uti medicis et musicis est de venarum
rythmo et ad pedem motu, at si vulnus mederi aut aegrum eripere de
periculo oportuerit, non accedet musicus, sed id opus proprium erit
medici. item in organo non medicus sed musicus modulabitur, ut aures
suam cantionibus recipiant iucunditatem.

similiter cum astrologis et musicis est disputatio communis de
sympathia stellarum et symphoniarum in quadratis et trigonis
diatessaron et diapente, et geometris de visu qui graece λογοϲ οπτικοϲ
appellatur, ceterisque omnibus doctrinis multae res vel omnes communes
sunt dumtaxat ad disputandum. operum vero ingressus, qui manu ac
tractationibus ad elegantiam perducuntur, ipsorum sunt qui proprie una
arte ad faciendum sunt instituti. ergo satis abunde videtur fecisse qui
ex singulis doctrinis partes et rationes earum mediocriter habet notas
eas quae necessariae sunt ad architecturam, uti si quid de his rebus et
artibus iudicare et probare opus fuerit ne deficiat. quibus vero natura
tantum tribuit sollertiae acuminis memoriae ut possint geometriam
astrologiam musicen ceterasque disciplinas penitus habere notas,
praetereunt officia architectorum et efficiuntur mathematici. itaque
faciliter contra eas disciplinas disputare possunt, quod pluribus telis
disciplinarum sunt armati. hi autem inveniuntur raro, ut aliquando
fuerunt Aristarchus Samius, Philolaus et Archytas Tarentini, Apollonius
Pergaeus, Eratosthenes Cyrenaeus, Archimedes et Scopinas ab Syracusis,
qui multas res organicas et gnomonicas numero naturalibusque rationibus
inventas atque explicatas posteris reliquerunt.

Cum ergo talia ingenia ab naturali sollertia non passim cunctis
gentibus sed paucis viris habere concedatur, officium vero architecti
omnibus eruditionibus debeat esse exercitatum, et ratio propter
amplitudinem rei permittat non iuxta necessitatem summas sed etiam
mediocres scientias habere disciplinarum, peto, Caesar, et a te et ab
is qui ea volumina sunt lecturi, ut si quid parum ad regulam artis
grammaticae fuerit explicatum ignoscatur. namque non uti summus
philosophus nec rhetor disertus nec grammaticus summis rationibus artis
exercitatus sed ut architectus is litteris imbutus haec nisus sum
scribere. de artis vero potestate quaeque insunt in ea ratiocinationes
polliceor, uti spero, his voluminibus non modo aedificantibus sed etiam
omnibus sapientibus cum maxima auctoritate me sine dubio praestaturum.

Architectura autem constat ex ordinatione, quae graece ταξιϲ dicitur,
et ex dispositione, hanc autem Graeci διαθεϲιν vocitant, et eurythmia
et symmetria et decore et distributione, quae graece οικονομια dicitur.

Ordinatio est modica membrorum operis commoditas separatim universaeque
proportionis ad symmetriam comparatio. haec componitur ex quantitate,
quae graece ποϲοτηϲ dicitur. quantitas autem est modulorum ex ipsius
operis ＜membris＞ sumptio e singulisque membrorum partibus universi
operis conveniens effectus. Dispositio autem est rerum apta conlocatio
elegansque e compositionibus effectus operis cum qualitate. species
dispositionis, quae graece dicuntur ιδεαι, sunt hae, ichnographia
orthographia scaenographia. ichnographia est circini regulaeque
modice continens usus, e qua capiuntur formarum in solis arearum
descriptiones. orthographia autem est erecta frontis imago modiceque
picta rationibus operis futuri figura. item scaenographia est frontis
et laterum abscedentium adumbratio ad circinique centrum omnium
linearum responsus. hae nascuntur ex cogitatione et inventione.
cogitatio est cura, studii plena et industriae vigilantiaeque, effectus
propositi cum voluptate. inventio autem est quaestionum obscurarum
explicatio ratioque novae rei vigore mobili reperta. hae sunt
terminationes dispositionum.

Eurythmia est venusta species commodusque in compositionibus membrorum
aspectus. haec efficitur cum membra operis convenientis sunt
altitudinis ad latitudinem, latitudinis ad longitudinem et ad summam
omnia respondent suae symmetriae.

Item symmetria est ex ipsius operis membris conveniens consensus
ex partibusque separatis ad universae figurae speciem ratae partis
responsus. uti in hominis corpore e cubito pede palmo digito
ceterisque particulis symmetros est eurythmiae qualitas, sic est in
operum perfectionibus. et primum in aedibus sacris aut e columnarum
crassitudinibus aut triglypho aut etiam embate, sed et ballistae e
foramine ＜et＞ quod Graeci περιτρητον vocitant, navis interscalmio,
quod διαπηγμα dicitur, item ceterorum operum e membris invenitur
symmetriarum ratiocinatio.

Decor autem est emendatus operis aspectus probatis rebus compositi cum
auctoritate. is perficitur statione, quod graece θεματιϲμωι dicitur,
seu consuetudine aut natura. statione, cum Iovi Fulguri et Caelo et
Soli et Lunae aedificia subdiu hypaethraque constituentur. horum enim
deorum et species et effectus in aperto mundo atque lucenti praesentes
videmus. Minervae et Marti et Herculi aedes doricae fient. his enim
diis propter virtutem sine deliciis aedificia constitui decet. Veneri
Florae Proserpinae Fonti Lumphis corinthio genere constitutae aptas
videbuntur habere proprietates, quod his diis propter teneritatem
graciliora et florida foliisque et volutis ornata opera facta augere
videbuntur iustum decorem. Iunoni Dianae Libero Patri ceterisque diis
qui eadem sunt similitudine si aedes ionicae construentur, habita erit
ratio mediocritatis, quod et ab severo more doricorum et ab teneritate
corinthiorum temperabitur earum institutio proprietatis.

ad consuetudinem autem decor sic exprimitur, cum aedificiis
interioribus magnificis item vestibula convenientia et elegantia
erunt facta. si enim interiora prospectus habuerint elegantes, aditus
autem humiles et inhonestos, non erunt cum decore. item si doricis
epistyliis in coronis denticuli scalpentur aut in pulvinatis columnis
ionicis epistyliis exprimentur triglyphi, translatis ex alia ratione
proprietatibus in aliud genus operis offendetur aspectus, alius ante
ordinis consuetudinibus institutis.

naturalis autem decor sic erit, si primum omnibus templis saluberrimae
regiones aquarumque fontes in is locis idonei eligentur in quibus fana
constituantur, deinde maxime Aesculapio Saluti, quorum deorum plurimi
medicinis aegri curari videntur. cum enim ex pestilenti in salubrem
locum corpora aegra translata fuerint et e fontibus salubribus aquarum
usus subministrabuntur, celerius convalescent. ita efficietur uti
ex natura loci maiores auctasque cum dignitate divinitas excipiat
opiniones. item naturae decor erit, si cubiculis et bybliothecis
ab oriente lumina capiuntur, balineis et hibernaculis ab occidente
hiberno, pinacothecis et quibus certis luminibus opus est partibus a
septentrione, quod ea caeli regio neque exclaratur neque obscuratur
solis cursu sed est certa inmutabilis die perpetuo.

Distributio autem est copiarum locique commoda dispensatio parcaque
in operibus sumptus cum ratione temperatio. haec ita observabitur, si
primum architectus ea non quaeret quae non poterunt inveniri aut parari
nisi magno. namque non omnibus locis harenae fossiciae nec caementorum
nec abietis nec sappinorum nec marmoris copia est, sed aliud alio loco
nascitur, quorum comportationes difficiles sunt et sumptuosae. utendum
autem est ubi non est harena fossicia, fluviatica aut marina lota,
inopiae quoque abietis aut sappinorum vitabuntar utendo cupresso populo
ulmo pinu, reliquaque his similiter erunt explicanda.

alter gradus erit distributionis, cum ad usum patrum familiarum aut
ad pecuniae copiam aut ad eloquentiae dignitatem aedificia aliter
disponentur. namque aliter urbanas domos oportere constitui videtur,
aliter quibus ex possessionibus rusticis influunt fructus, non item
feneratoribus, aliter beatis et delicatis, potentibus vero quorum
cogitationibus respublica gubernatur, ad usum conlocabuntur, et omnino
faciendae sunt aptae omnibus personis aedificiorum distributiones.

Partes ipsius architecturae sunt tres, aedificatio, gnomonice,
machinatio. aedificatio autem divisa est bipertito, e quibus una est
moenium et communium operum in publicis locis conlocatio, altera est
privatorum aedificiorum explicatio. publicorum autem distributiones
sunt tres, e quibus est una defensionis, altera religionis, tertia
opportunitatis. defensionis est murorum turriumque et portarum ratio
ad hostium impetus perpetuo repellendos excogitata, religionis deorum
inmortalium fanorum aediumque sacrarum conlocatio, opportunitatis
communium locorum ad usum publicum dispositio, uti portus fora porticus
balineae theatra inambulationes ceteraque quae isdem rationibus in
publicis locis designantur.

Haec autem ita fieri debent ut habeatur ratio firmitatis utilitatis
venustatis. firmitatis erit habita ratio, cum fuerit fundamentorum ad
solidum depressio et quaque e materia copiaram sine avaritia diligens
electio, utilitatis autem, cum emendata et sine inpeditione usus
locorum dispositio et ad regiones sui cuiusque generis apta et commoda
distributio, venustatis vero cum fuerit operis species grata et elegans
membrorumque commensus iustas habeat symmetriarum ratiocinationes.

In ipsis vero moenibus ea erunt principia. primum electio loci
saluberrimi. is autem erit excelsus et non nebulosus non pruinosus
regionesque caeli spectans neque aestuosas neque frigidas sed
temperatas, deinde si vitabitur palustris vicinitas. cum enim aurae
matutinae cum sole oriente ad oppidum pervenient et his ortae
nebulae adiungentur spiritusque bestiarum palustrium venenatos cum
nebula mixtos in habitatorum corpora flatu spargent, efficient locum
pestilentem. item si secundum mare erunt moenia spectabuntque ad
meridiem aut occidentem non erunt salubria, quod per aestatem caelum
meridianum sole exoriente calescit meridie ardet, item quod spectat ad
occidentem sole exorto tepescit meridie calet vespere fervet.

igitur mutationibus caloris et refrigerationis corpora quae in his
locis sunt vitiantur. hoc autem licet animadvertere etiam ex is quae
non sunt animalia. in cellis enim vinariis tectis lumina nemo capit
a meridie nec ab occidente sed a septentrione, quod ea regio nullo
tempore mutationes recipit sed est firma perpetuo et inmutabilis. ideo
etiam ea granaria quae ad solis cursum spectant bonitatem cito mutant,
obsoniaque et poma quae non in ea parte caeli ponuntur quae est aversa
a solis cursu, non diu servantur.

nam semper calor cum excoquit e rebus firmitatem et vaporibus fervidis
eripit exsugendo naturales virtutes, dissolvit eas et fervore
mollescentes efficit inbecillas. ut etiam in ferro animadvertimus, quod
quamvis natura sit durum, in fornacibus ab ignis vapore percalefactum
ita mollescit uti in omne genus formae faciliter fabricetur, et idem
cum molle et candens refrigeretur, tinctum frigida redurescit et
restituitur in antiquam proprietatem.

licet etiam considerare haec ita esse ex eo quod aestate non solum in
pestilentibus locis sed etiam in salubribus omnia corpora calore fiant
inbecilla, et per hiemem etiam quae pestilentissimae sint regiones
efficiantur salubres ideo quod a refrigerationibus solidantur. non
minus etiam quae ab frigidis regionibus corpora traducuntur in calidas,
non possunt durare sed dissolvuntur, quae autem ex calidis locis sub
septentrionum regiones frigidas, non modo non laborant inmutatione loci
valetudinibus sed etiam confirmantur.

quare cavendum esse videtur in moenibus conlocandis ab is regionibus
quae caloribus flatus ad corpora hominum possunt spargere. namque e
principiis, quae Graeci ϲτοιχεια appellant, ut omnia corpora sunt
composita, id est e calore et umore, terreno et aere, ita mixtionibus
naturali temperatura figurantur omnium animalium in mundo generatim
qualitates.

ergo in quibus corporibus cumque exsuperat e principiis calor, tunc
interficit dissolvitque cetera fervore. haec autem vitia efficit
fervidum ab certis partibus caelum, cum insidit in apertas venas plus
quam patitur e mixtionibus naturali temperatura corpus. item si umor
occupavit corporum venas inparesque eas fecit, cetera principia ut a
liquido corrupta diluuntur et dissolvuntur compositionibus virtutes.
item haec e refrigerationibus umoris ventorum et aurarum infunduntur
vitia corporibus. non minus aeris etiamque terreni in corpore naturalis
compositio augendo aut minuendo infirmat cetera principia, terrenum
cibi plenitate, aer gravitate caeli.

Sed si qui voluerit diligentius haec sensu percipere, animadvertat
attendatque naturas avium et piscium et terrestrium animalium, et
ita considerabit discrimina temperaturae. aliam enim mixtionem habet
genus avium, aliam piscium, longe aliter terrestrium natura. volucres
minus habent terreni, minus umoris, caloris temperate, aeris multum.
igitur levioribus principiis compositae facilius in aeris impetum
nituntur. aquatiles autem piscium naturae quod temperatae sunt a calido
plurimoque et aeris et terreni sunt compositae sed umoris habent oppido
quam paulum, quo minus habent e principiis umoris in corpore, facilius
in umore perdurant, itaque cum ad terram perducuntur, animam cum aqua
relinquunt. item terrestria quod e principiis ab aere caloreque sunt
temperata minusque habent terreni plurimumque umoris, quod abundant
umidae partes, non diu possunt in aqua vitam tueri.

ergo si haec ita videntur quemadmodum proposuimus et e principiis
animalium corpora composita sensu percipimus et e superationibus
aut defectionibus ea laborare dissolvique iudicamus, non dubitamus
quin diligentius quaeri oporteat uti temperatissimas caeli regiones
eligamus, cum quaerenda fuerit in moenium conlocationibus salubritas.

itaque etiam atque etiam veterem revocandam censeo rationem. maiores
enim pecoribus immolatis quae pascebantur in is locis quibus aut
oppida aut castra stativa constituebantur, inspiciebant iocinera, et
si erant livida et vitiosa primo, alia immolabant dubitantes utrum
morbo an pabuli vitio laesa essent. cum pluribus experti erant et
probaverant integram et solidam naturam iocinerum ex aqua et pabulo,
ibi constituebant munitiones, si autem vitiosa inveniebant, iudicium
transferebant item humanis corporibus pestilentem futuram nascentem
in his locis aquae cibique copiam, et ita transmigrabant et mutabant
regiones quaerentes omnibus rebus salubritatem.

hoc autem fieri uti pabulo ciboque salubres proprietates terrae
videantur, licet animadvertere et cognoscere ex agris Cretensium qui
sunt circa Pothereum flumen, quod est Cretae inter duas civitates
Gnoson et Gortynam. dextra enim et sinistra eius fluminis pascuntur
pecora, sed ex his quae pascuntur proxime Gnoson ＜lienosa＞ sunt, quae
autem ex altera parte proxime Gortynam, non habent apparentem splenem.
unde etiam medici quaerentes de ea re invenerunt in his locis herbam,
quam pecora rodendo inminuerunt lienes. ita eam herbam colligendo
curant lienosos hoc medicamento, quod etiam Cretenses αϲπληνον
vocitant. ex eo licet scire cibo atque aqua proprietates locorum
naturaliter pestilentes aut salubres esse.

Item si in paludibus moenia constituta erunt, quae paludes secundum
mare fuerint, spectabuntque ad septentrionem aut inter septentrionem
et orientem, eaeque paludes excelsiores fuerint quam litus marinum,
ratione videbuntur esse constituta. fossis enim ductis fit aquae
exitus ad litus, et mare tempestatibus auctum in paludes redundantia
motionibus concitata amarique mixtionibus non patitur bestiarum
palustrium genera ibi nasci, quaeque de superioribus locis natando
proxime litus perveniunt, inconsueta salsitudine necantur. exemplar
autem huius rei Gallicae paludes possunt esse quae circum Altinum
Ravennam Aquileiam aliaque quae in eiusmodi locis municipia sunt
proxima paludibus, quod his rationibus habent incredibilem salubritatem.

quibus autem insidentes sunt paludes et non habent exitus profluentes
neque per flumina neque per fossas, uti Pomptinae, stando putescunt
et umores graves et pestilentes in his locis emittunt. item in Apulia
oppidum Salpia vetus, quod Diomedes ab Troia rediens constituit sive
quemadmodum nonnulli scripserunt Elpias Rhodius, in eiusmodi locis
fuerat conlocatum, ex quo incolae quotannis aegrotando laborantes
aliquando pervenerunt ad M. Hostilium ab eoque publice petentes
impetraverunt ut is idoneum locum ad moenia transferenda conquireret
eligeretque. tunc is moratus non est, sed statim rationibus doctissime
quaesitis secundum mare mercatus est possessionem loco salubri ab
senatuque populoque Romano petiit ut liceret transferre oppidum,
constituitque moenia et areas divisit nummoque sestertio singulis
municipibus mancipio dedit. his confectis lacum aperuit in mare et
portum e lacu municipio perfecit. itaque nunc Salpini quattuor milia
passuum progressi ab oppido veteri habitant in salubri loco.

Cum ergo his rationibus erit salubritatis moenium conlocandorum
explicatio regionesque electae fuerint fructibus ad alendam civitatem
copiosae et viarum munitiones aut opportunitates fluminum seu per
portus marinae subvectiones habuerint ad moenia comportationes
expeditas, tunc turrium murorumque fundamenta sic sunt facienda
uti fodiantur, si queat inveniri, ad solidum et in solido, quantum
ex amplitudine operis pro ratione videatur, crassitudine ampliore
quam parietum qui supra terram sunt futuri, et ea impleantur quam
solidissima structura.

item turres sunt proiciendae in exteriorem partem, uti cum ad murum
hostis impetu velit adpropinquare, a turribus dextra ac sinistra
lateribus apertis telis vulneretur. curandumque maxime videtur ut non
facilis aditus sit ad oppugnandum murum, sed ita circumdandum ad loca
praecipitia et excogitandum uti portarum itinera non sint directa sed
scaeva. namque cum ita factum fuerit, tum dextrum latus accedentibus
quod scuto non erit tectum proximum erit muro. conlocanda autem oppida
sunt non quadrata nec procurrentibus angulis sed circumitionibus,
uti hostis ex pluribus locis conspiciatur. in quibus enim anguli
procurrunt, difficiliter defenditur, quod angulus magis hostem tuetur
quam civem.

crassitudinem autem muri ita faciendam censeo uti armati homines supra
obviam venientes alius alium sine inpeditione praeterire possint. tum
in crassitudine perpetuae taleae oleagineae ustilatae quam creberrime
instruantur, uti utraeque muri frontes inter se, quemadmodum fibulis,
his taleis conligatae aeternam habeant firmitatem. namque ei materiae
nec caries nec tempestates nec vetustas potest nocere, sed ea et
in terra obruta et in aqua conlocata permanet sine vitiis utilis
sempiterno. itaque non solum in muro sed etiam in substructionibus
quique parietes murali crassitudine erunt faciundi hac ratione religati
non cito vitiabuntur.

intervalla autem turrium ita sunt facienda ut ne longius sit alia ab
alia sagittae missionis, uti si qua oppugnetur, tum a turribus quae
erunt dextra ac sinistra scorpionibus reliquisque telorum missionibus
hostes reiciantur. etiamque contra interiora turrium dividendus est
murus intervallis tam magnis quam erunt turres, ut itinera sint
interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro fixa. hostis
enim si quam partem muri occupaverit, qui repugnabunt rescindent et
si celeriter administraverint, non patientur reliquas partes turrium
murique hostem penetrare, nisi se voluerit praecipitare. turres itaque
rotundae aut polygoniae sunt faciendae.

quadratas enim machinae celerius dissipant, quod angulos arietes
tundendo frangunt, in rotundationibus autem uti cuneos ad centrum
adigendo laedere non possunt. item munitiones muri turriumque aggeribus
coniunctae maxime sunt tutiores, quod neque arietes neque suffossiones
neque machinae ceterae eis valent nocere.

sed non in omnibus locis est aggeris ratio facienda nisi quibus extra
murum ex alto loco plano pede accessus fuerit ad moenia oppugnanda.
itaque in eiusmodi locis primum fossae sunt faciendae latitudinibus et
altitudinibus quam amplissimis, deinde fundamentum muri deprimendum
est intra alveum fossae et id extruendum est ea crassitudine ut opus
terrenum facile sustineatur.

item interiore parte substructionis fundamentum distans ab exteriore
introrsus amplo spatio ita uti cohortes possint quemadmodum in acie
instructae ad defendendum supra latitudinem aggeris consistere.
cum autem fundamenta ita distantia inter se fuerint constituta,
tunc inter ea alia transversa, coniuncta exteriori et interiori
fundamento, pectinatim disposita, quemadmodum serrae dentes solent
esse conlocentur. cum enim sic erit factum, tunc ita oneris terreni
magnitudo distributa in parvas partes neque universa pondere premens
poterit ulla ratione extrudere muri substructiones.

de ipso autem muro e qua materia struatur aut perficiatur, ideo non
est praefiniendum quod in omnibus locis quas optamus copias, eas non
possumus habere. sed ubi sunt saxa quadrata sive silex seu caementum
aut coctus later sive crudus, his erit utendum. non enim uti Babylone
abundantes liquido bitumine pro calce et harena ex cocto latere factum
habent murum, sic item possunt omnes regiones seu locorum proprietates
habere tantas eiusdem generis utilitates uti ex his comparationibus ad
aeternitatem perfectus habeatur sine vitio murus.

Moenibus circumdatis secuntur intra murum arearum divisiones
platearumque et angiportorum ad caeli regionem directiones. dirigentur
haec autem recte, si exclusi erunt ex angiportis venti prudenter. qui
si frigidi sunt laedunt, si calidi vitiant, si umidi nocent. quare
vitandum videtur hoc vitium et advertendum ne fiat quod in multis
civitatibus usu solet venire. quemadmodum in insula Lesbo oppidum
Mytilene magnificenter est aedificatum et eleganter, sed positum non
prudenter. in qua civitate auster cum fiat, homines aegrotant, cum
corus, tussiunt, cum septentrio, restituuntur in salubritatem sed
in angiportis et plateis non possunt consistere propter vehementiam
frigoris.

ventus autem est aeris fluens unda cum incerta motus redundantia.
nascitur cum fervor offendit umorem et impetus calefactionis exprimit
vim spiritus flantis. id autem verum esse ex aeolipilis aereis
licet aspicere et de latentibus caeli rationibus artificiosis rerum
inventionibus divinitatis exprimere veritatem. fiunt enim aeolipilae
aereae cavae. hae habent punctum angustissimum quo aqua infunduntur
conlocanturque ad ignem, et antequam calescant non habent ullum
spiritum, simul autem fervere coeperint, efficiunt ad ignem vehementem
flatum. ita scire et iudicare licet e parvo brevissimoque spectaculo de
magnis et inmanibus caeli ventorumque naturae rationibus.

＜igitur venti si ex habitationibus＞ exclusi fuerint, non solum
efficient corporibus valentibus locum salubrem, sed etiam si qui morbi
ex aliis vitiis forte nascentur, qui in ceteris salubribus locis habent
curationes medicinae contrariae, in his propter temperaturam exclusione
ventorum expeditius curabuntur. vitia autem sunt quae difficulter
curantur in regionibus quae sunt supra scriptae haec, gravido,
arteriace, tussis, pleuritis, pthisis, sanguinis eiectio et cetera quae
non detractionibus sed adiectionibus curantur. haec ideo difficulter
medicantur primum quod ex frigoribus concipiuntur, deinde quod
defatigatis morbo viribus eorum, aer agitatus e ventorum agitationibus
extenuatur unaque a vitiosis corporibus detrahit sucum et efficit ea
exiliora. contra vero lenis et crassus aer, qui perflatus non habet
neque crebras redundantias, propter inmotam stabilitatem adiciendo ad
membra eorum alit eos et reficit qui in is sunt inpliciti morbis.

Nonnullis placuit esse ventos quattuor, ab oriente aequinoctiali
solanum, a meridie austrum, ab occidente aequinoctiali favonium, ab
septentrionibus septentrionem. sed qui diligentius perquisierunt
tradiderunt eos esse octo, maxime quidem Andronicus Cyrrestes, qui
etiam exemplum conlocavit Athenis turrim marmoream octagonon et in
singulis lateribus octagoni singulorum ventorum imagines excalptas
contra suos quosque flatus designavit, supraque eam turrim metam
marmoream perfecit et insuper Tritonem aereum conlocavit dextra manu
virgam porrigentem, et ita est machinatus uti vento circumageretur
et semper contra flatum consisteret supraque imaginem flantis venti
indicem virgam teneret.

itaque sunt conlocati inter solanum et austrum ab oriente hiberno
eurus, inter austrum et favonium ab occidente hiberno africus, inter
favonium et septentrionem caurus, quem plures vocant corum, inter
septentrionem et solanum aquilo. hoc modo videtur esse expressum uti
capiat numeros et nomina et partes unde flatus certi ventorum spirent.
quod cum ita exploratum habeatur, ut inveniantur regiones et ortus
corum sic erit ratiocinandum.

conlocetur ad libellam marmoreum amussium mediis moenibus, aut locus
ita expoliatur ad regula et libellam ut amussium non desideretur,
supraque eius loci centrum medium conlocetur aeneus gnomon indagator
umbrae, qui graece ϲκιαθηραϲ dicitur. huius antemeridiana circiter
hora quinta sumenda est extrema gnomonis umbra et puncto signanda,
deinde circino diducto ad punctum quod est gnomonis umbrae longitudinis
signum, ex eo a centro circumagenda linea rotundationis. itemque
observanda postmeridiana istius gnomonis crescens umbra, et cum
tetigerit circinationis lineam et fecerit parem antemeridianae umbrae
postmeridianam, signanda puncto.

ex his duobus signis circino decussatim describendum, et per
decussationem et medium centrum linea perducenda ad extremum, ut
habeatur meridiana et septentrionalis regio. tum postea sumenda est
sexta decima pars circinationis lineae totius rotundationis, centrumque
conlocandum in meridiana linea qua tangit circinationem, et signandum
dextra ac sinistra in circinatione et meridiana et septentrionali
parte. tunc ex signis his quattuor per centrum medium decussatim
lineae ab extremis ad extremas circinationes perducendae. ita austri
et septentrionis habebitur octavae partis designatio. reliquae partes
dextra tres ac sinistra tres aequales his distribuendae sunt in tota
rotundatione, ut aequales divisiones octo ventorum designatae sint in
descriptione. tum per angulos inter duas ventorum regiones et platearum
et angiportorum videntur debere dirigi descriptiones.

is enim rationibus et ea divisione exclusa erit ex habitationibus
et vicis ventorum vis molesta. cum enim plateae contra directos
ventos erunt conformatae, ex aperto caeli spatio impetus ac flatus
frequens conclusus in faucibus angiportorum vehementioribus viribus
pervagabitur. quas ob res convertendae sunt ab regionibus ventorum
directiones vicorum, uti advenientes ad angulos insularum frangantur
repulsique dissipentur.

Fortasse mirabuntur i qui multa ventorum nomina noverunt, quod a nobis
expositi sunt tantum octo esse venti. si autem animadverterint orbis
terrae circumitionem per solis cursum et umbras gnomonis aequinoctiales
et inclinationem caeli ab Eratosthene Cyrenaeo rationibus mathematicis
et geometricis methodis esse inventam ducentorum quinquaginta duum
milium stadium, quae fiunt passuum C̅C̅C̅X̅V̅ milia, huius autem
octava pars quam ventus tenere videtur est triciens nongenta triginta
septem milia et passus quingenti, non debebunt mirari si in tam magno
spatio unus ventus vagando inclinationibus et recessionibus varietates
mutatione flatus faciat.

itaque dextra et sinistra austrum leuconotus et altanus flare
solet, africum libonotus et subvesperus, circa favonium argestes et
certis temporibus etesiae, ad latera cauri circias et corus, circa
septentrionem thracias et gallicus, dextra ac sinistra aquilonem
supernas et caecias, circa solanum carbas et certo tempore ornithiae,
euri vero medias partes tenentis in extremis eurocircias et volturnus.
sunt autem et alia plura nomina flatusque ventorum e locis aut
fluminibus aut montium procellis tracta.

praeterea aurae matutinae, qua sol cum emergit de subterranea parte
versando pulsat aeris umorem et impetu scandendo profundens exprimit
aurarum antelucano spiritu flatus. qui cum exorto sole permanserunt,
euri venti tenent partes, et ea re quod ex auris procreatur ab
Graecis ευροϲ videtur esse appellatus crastinusque dies propter auras
matutinas αυριον fertur esse vocitatus. sunt autem nonnulli qui negant
Eratosthenem potuisse veram mensuram orbis terrae colligere. quae sive
est certa sive non vera, non potest nostra scriptura non veras habere
terminationes regionum unde spiritus ventorum oriuntur.

ergo si ita est, tantum erit uti non certam mensurae rationem sed aut
maiores impetus aut minores habeant singuli venti. Quoniam haec a nobis
sunt breviter exposita, ut facilius intellegantur visum est mihi in
extremo volumine formas, sive uti Graeci ϲχηματα dicunt, duo explicare,
unum ita deformatum ut appareat unde certi ventorum spiritus oriantur,
alterum quemadmodum ab impetu eorum aversis directionibus vicorum et
platearum evitentur nocentes flatus. erit autem in exaequata planitie
centrum ubi est littera A, gnomonis autem antemeridiana umbra ubi est
B, et a centro ubi est A diducto circino ad id signum umbrae ubi est
B, circumagatur linea rotundationis. reposito autem gnomone ubi antea
fuerat, expectanda est dum decrescat faciatque iterum crescendo parem
antemeridianae umbrae postmeridianam tangatque lineam rotundationis ubi
erit littera C. tunc a signo ubi est B et a signo ubi est C circino
decussatim describatur ubi erit D, deinde per decussationem ubi est D
et centrum perducatur linea ad extremum, in qua linea erunt litterae E
et F. haec linea erit index meridianae et septentrionalis regionis.

tunc circino totius rotundationis sumenda est pars XVI, circinique
centrum ponendum est in meridiana linea qua tangit rotundationem ubi
est littera E, et signandum dextra ac sinistra ubi erunt litterae G H.
item in septentrionali parte centrum circini ponendum in rotundatione
et septentrionali linea ubi est littera F, et signandum dextra ac
sinistra ubi sunt litterae I et K, et ab G ad K et ab H ad I per
centrum lineae perducendae. ita quod erit spatium ab G ad H, erit
spatium venti austri et partis meridianae, item quod erit spatium ab I
ad K, erit septentrionis. reliquae partes dextra tres ac sinistra tres
dividendae sunt aequaliter, quae sunt ad orientem in quibus litterae L
M et ab occidente in quibus sunt litterae N et O. ab M ad O et ab L ad
N perducendae sunt lineae decussatim. et ita erunt aequaliter ventorum
octo spatia in circumitione. quae cum ita descripta erunt, in singulis
angulis octagoni cum a meridie incipiemus inter eurum et austrum in
angulo erit littera G, inter austrum et africum H, inter africum et
favonium N, inter favonium et caurum O, inter caurum et septentrionem
K, inter septentrionem et aquilonem I, inter aquilonem et solanum L,
inter solanum et eurum M. ita his confectis inter angulos octagoni
gnomon ponatur, et ita dirigantur angiportorum divisiones.

Divisis angiportis et plateis constitutis arearum electio ad
opportunitatem et usum communem civitatis est explicanda aedibus
sacris foro reliquisque locis communibus. et si erunt moenia secundum
mare, area ubi forum constituatur eligenda proxime portum, sin autem
mediterranea, in oppido medio. aedibus vero sacris, quorum deorum
maxime in tutela civitas videtur esse, et Iovi et Iunoni et Minervae
in excelsissimo loco unde moenium maxima pars conspiciatur areae
distribuantur. Mercurio autem in foro, aut etiam ut Isidi et Serapi in
emporio, Apollini Patrique Libero secundum theatrum, Herculi in quibus
civitatibus non sunt gymnasia neque amphitheatra ad circum, Marti extra
urbem sed ad campum, itemque Veneri ad portum. id autem etiam Etruscis
haruspicibus disciplinarum scripturis ita est dedicatum, extra murum
Veneris Volcani Martis fana ideo conlocari uti non insuescat in urbe
adulescentibus seu matribus familiarum veneria libido, Volcanique vi
e moenibus religionibus et sacrificiis evocata ab timore incendiorum
aedificia videantur liberari. Martis vero divinitas cum sit extra
moenia dedicata, non erit inter cives armigera dissensio, sed ab
hostibus ea defensa a belli periculo conservabit.

item Cereri extra urbem loco, quo non omnes semper homines nisi per
sacrificium necesse habeant adire, cum religiose caste sanctisque
moribus is locus debeat tueri. ceterisque diis ad sacrificiorum
rationes aptae templis areae sunt distribuendae. De ipsis autem aedibus
sacris faciundis et de earum symmetriis in tertio et quarto volumine
reddam rationes, quia in secundo visum est mihi primum de materiae
copiis quae in aedificiis sunt parandae, quibus sint virtutibus et
quem habeant usum exponere, ＜deinde＞ commensus aedificiorum et ordines
et genera singula symmetriarum peragere et in singulis voluminibus
explicare.

LIBER SECUNDUS.

Dinocrates architectus cogitationibus et sollertia fretus, cum
Alexander rerum potiretur, profectus est e Macedonia ad exercitum
regiae cupidus commendationis. is e patria a propinquis et amicis tulit
ad primos ordines et purpuratos litteras ut aditus haberet faciliores,
ab eisque exceptus humane petiit uti quamprimum ad Alexandrum
perduceretur. cum polliciti essent, tardiores fuerunt idoneum tempus
expectantes. itaque Dinocrates ab his se existimans ludi ab se petiit
praesidium. fuerat enim amplissima statura, facie grata, forma
dignitateque summa. his igitur naturae muneribus confisus vestimenta
posuit in hospitio et oleo corpus perunxit caputque coronavit populea
fronde, laevum umerum pelle leonina texit, dextraque clavam tenens
incessit contra tribunal regis ius dicentis.

novitas populum cum avertisset, conspexit eum Alexander. admirans ei
iussit locum dari ut accederet, interrogavitque quis esset. at ille,
Dinocrates, inquit, architectus Macedo, qui ad te cogitationes et
formas adfero dignas tuae claritatis. namque Athon montem formavi
in statuae virilis figuram, cuius manu laeva designavi civitatis
amplissimae moenia, dextra pateram quae exciperet omnium fluminum quae
sunt in eo monte aquam, ut inde in mare profunderetur.

delectatus Alexander narratione formae statim quaesiit, si essent
agri circa qui possent frumentaria ratione eam civitatem tueri. cum
invenisset non posse nisi transmarinis subvectionibus, Dinocrates,
inquit, attendo egregiam formae compositionem et ea delector, sed
animadverto si qui deduxerit eo loci coloniam fore ut iudicium eius
vituperetur. ut enim natus infans sine nutricis lacte non potest ali
neque ad vitae crescentis gradus perduci, sic civitas sine agris et
eorum fructibus in moenibus affluentibus non potest crescere nec sine
abundantia cibi frequentiam habere populumque sine copia tueri. itaque
quemadmodum formationem puto probandam, sic iudico locum inprobandum,
teque volo esse mecum, quod tua opera sum usurus.

ex eo Dinocrates ab rege non discessit et in Aegyptum est eum
persecutus. ibi Alexander cum animadvertisset portum naturaliter tutum,
emporium egregium, campos circa totam Aegyptum frumentarios, inmanis
fluminis Nili magnas utilitates, iussit eum suo nomine civitatem
Alexandriam constituere. ita Dinocrates a facie dignitateque corporis
commendatus ad eam nobilitatem pervenit. mihi autem, imperator,
staturam non tribuit natura, faciem deformavit aetas, valetudo detraxit
vires. itaque quoniam ab his praesidiis sum desertus, per auxilia
scientiae scriptaque ut spero perveniam ad commendationem.

Quoniam autem primo volumine de officio architecturae
terminationibusque artis perscripsi, item de moenibus et intra moenia
arearum divisionibus, cum sequatur ordo de aedibus sacris et publicis
aedificiis itemque privatis quibus proportionibus et symmetriis debeant
esse uti explicentur, non putavi ante ponendum nisi prius de materiae
copiis, e quibus conlatis aedificia structuris et materiae rationibus
perficiuntur, quas habeant in usu virtutes exposuissem quibusque rerum
naturae principiis essent temperatae dixissem. sed antequam naturales
res incipiam explicare, de aedificiorum rationibus unde initia
ceperint et uti creverint eorum inventiones ante ponam, et insequar
ingressus antiquitatis rerum naturae et eorum qui initia humanitatis
et inventiones perquisitas scriptorum praeceptis dedicaverunt. itaque
quemadmodum ab his sum institutus exponam.

Homines veteri more ut ferae in silvis et speluncis et nemoribus
nascebantur ciboque agresti vescendo vitam exigebant. interea quodam in
loco ab tempestatibus et ventis densae crebritatibus arbores agitatae
et inter se terentes ramos ignem excitaverunt, et eo flamma vehementi
perterriti qui circa eum locum fuerunt sunt fugati. post ea requieta
propius accedentes cum animadvertissent commoditatem esse magnam
corporibus ad ignis teporem, ligna adicientes et ita conservantes
alios adducebant et nutu monstrantes ostendebant quas haberent ex eo
utilitates. in eo hominum congressu cum profundebantur aliter spiritu
voces, cotidiana consuetudine vocabula ut obtigerant constituerunt,
deinde significando res saepius in usu ex eventu fari fortuito
coeperunt et ita sermones inter se procreaverunt.

ergo cum propter ignis inventionem conventus initio apud homines et
concilium et convictus esset natus, et in unum locum plures convenirent
habentes ab natura praemium praeter reliqua animalia ut non proni sed
erecti ambularent mundique et astrorum magnificientiam aspicerent, item
manibus et articulis quam vellent rem faciliter tractarent, coeperunt
in eo coetu alii de fronde facere tecta, alii speluncas fodere sub
montibus, nonnulli hirundinum nidos et aedificationes earum imitantes
de luto et virgulis facere loca quae subirent. tunc observantes aliena
tecta et adicientes suis cogitationibus res novas, efficiebant in dies
meliora genera casarum.

cum essent autem homines imitabili docilique natura, cotidie
inventionibus gloriantes alius alii ostendebant aedificiorum effectus,
et ita exercentes ingenia certationibus in dies melioribus iudiciis
efficiebantur. primumque furcis erectis et virgulis interpositis
luto parietes texerunt. alii luteas glaebas arefacientes struebant
parietes, materia eos iugumentantes, vitandoque imbres et aestus
tegebant harundinibus et fronde. posteaquam per hibernas tempestates
tecta non potuerunt imbres sustinere, fastigia facientes luto inducto,
proclinatis tectis stillicidia deducebant.

Haec autem ex is quae supra scriptae sunt originibus instituta esse
possumus sic animadvertere quod ad hunc diem nationibus exteris ex
his rebus aedificia constituuntur, ut in Gallia Hispania Lusitania
Aquitania, scandulis robusteis aut stramentis. apud nationem Colchorum
in Ponto propter silvarum abundantiam arboribus perpetuis planis dextra
ac sinistra in terra positis, spatio inter eas relicto quanto arborum
longitudines patiuntur, conlocantur in extremis partibus earum supra
alterae transversae, quae circumcludunt medium spatium habitationis.
tum insuper alternis trabibus ex quattuor partibus angulos
iugumentantes et ita parietes arboribus statuentes ad perpendiculum
imarum educunt ad altitudinem turres, intervallaque, quae relinquuntur
propter crassitudinem materiae, schidiis et luto obstruunt. item tecta,
recidentes ab extremo transtra, traiciunt gradatim contrahentes, et ita
ex quattuor partibus ad altitudinem educunt medio metas, quas fronde et
luto tegentes efficiunt barbarico more testudinata turrium tecta.

Phryges vero, qui campestribus locis sunt habitantes, propter inopiam
silvarum egentes materiae eligunt tumulos naturales eosque medios
fossura distinentes et itinera perfodientes dilatant spatia quantum
natura loci patitur. insuper autem stipites inter se religantes metas
efficiunt, quas harundinibus et sarmentis tegentes exaggerant supra
habitationes e terra maximos grumos. ita hiemes calidissimas, aestates
frigidissimas efficiunt tectorum rationes. nonnulli ex ulva palustri
componunt tuguria tecta. apud ceteras quoque gentes ad nonnulla loca
pari similique ratione casarum perficiuntur constitutiones. non minus
etiam Massiliae animadvertere possumus sine tegulis, subacta cum paleis
terra, tecta. Athenis Areopagi antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto
tectum. item in Capitolio commonefacere potest et significare mores
vetustatis Romuli casa et in arce sacrorum stramentis tecta.

ita his signis de antiquis inventionibus aedificiorum sic ea fuisse
ratiocinantes possumus iudicare. Cum autem cotidie faciendo tritiores
manus ad aedificandum profecissent et sollertia ingenia exercendo per
consuetudinem ad artes pervenissent, tum etiam industria in animos
eorum adiecta perfecit ut qui fuerunt in his studiosiores fabros
esse se profiterentur. cum ergo haec ita fuerint primo constituta
et natura non solum sensibus ornavisset gentes quemadmodum reliqua
animalia, sed etiam cogitationibus et consiliis armavisset mentes et
subiecisset cetera animalia sub potestate, tunc vero ex fabricationibus
aedificiorum gradatim progressi ad ceteras artes et disciplinas, e fera
agrestique vita ad mansuetam perduxerunt humanitatem.

tum autem instruentes animo se et eprospicientes maioribus
cogitationibus ex varietate artium natis, non casas sed etiam domos
fundatas et latericiis parietibus aut e lapide structas materiaque et
tegula tectas perficere coeperunt, deinde observationibus studiorum
e vagantibus iudiciis et incertis ad certas symmetriarum perduxerunt
rationes. posteaquam animadverterunt profusos esse partus ab natura
materiae et abundantiam copiarum ad aedificationes ab ea comparatam,
tractando nutrierunt et auctam per artes ornaverunt voluptatibus
elegantiam vitae. igitur de his rebus quae sunt in aedificiis ad usum
idoneae, quibus sint qualitatibus et quas habeant virtutes ut potuero
dicam.

Sed si qui de ordine huius libri disputare voluerit, quod putaverit
eum primum institui oportuisse, ne putet me erravisse sic reddam
rationem. cum corpus architecturae scriberem, primo volumine putavi
quibus eruditionibus et disciplinis esset ornata exponere finireque
terminationibus eius species et e quibus rebus esset nata dicere.
itaque quid oporteat esse in architecto, ibi pronuntiavi. ergo in
primo ＜dixi＞ de artis officio, in hoc de naturalibus materiae rebus
quem habeant usum disputabo. namque hic liber non profitetur unde
architectura nascatur, sed unde origines aedificiorum sint institutae
et quibus rationibus enutritae et progressae sint gradatim ad hanc
finitionem.

ergo ita suo ordine et loco huius erit voluminis constitutio. Nunc
revertar ad propositum et de copiis quae aptae sunt aedificiorum
perfectionibus, quemadmodum videantur esse ab natura rerum procreatae
quibusque mixtionibus principiorum congressus temperentur, ne obscura
sed perspicua legentibus sint ratiocinabor. namque nulla materiarum
genera neque corpora neque res sine principiorum coetu nasci neque
subici intellectui possunt, neque aliter natura rerum praeceptis
physicorum veras patitur habere explicationes, nisi causae quae insunt
in his rebus quemadmodum et quid ita sint subtilibus rationibus habeant
demonstrationes.

Thales primum aquam putavit omnium rerum esse principium. Heraclitus
Ephesius, qui propter obscuritatem scriptorum a Graecis ϲκοτεινοϲ est
appellatus, ignem. Democritus quique est eum secutus Epicurus atomos,
quas nostri insecabilia corpora, nonnulli individua vocitaverunt.
Pythagoreorum vero disciplina adiecit ad aquam et ignem aera et
terrenum. ergo Democritus etsi non proprie res nominavit sed tantum
individua corpora proposuit, ideo ea ipsa dixisse videtur quod ea cum
sint disiuncta nec laeduntur nec interitionem recipiunt nec sectionibus
dividuntur sed sempiterno aevo perpetuo infinitam retinent in se
soliditatem.

ex his ergo congruentibus cum res omnes coire nascique videantur ut
eae in infinitis generibus rerum natura essent disparatae, putavi
oportere de varietatibus et discriminibus usus earum quasque haberent
in aedificiis qualitates exponere, uti cum fuerint notae, non habeant
qui aedificare cogitant errorem, sed aptas ad usum copias aedificiis
comparent.

Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat dicam. non
enim de harenosa neque calculosa neque sabulone soluto sunt ducendi,
quod ex his generibus cum sint ducti primum fiunt graves, deinde cum ab
imbribus in parietibus sparguntur, dilabuntur et dissolvuntur paleaeque
in is non cohaerescunt propter asperitatem. faciendi autem sunt ex
terra albida cretosa sive de rubrica aut etiam masculo sabulone. haec
enim genera propter levitatem habent firmitatem et non sunt in opere
ponderosa et faciliter aggerantur.

ducendi autem sunt per vernum tempus et autumnale, ut uno tenore
siccescant. qui enim per solstitium parantur ideo vitiosi fiunt quod
summum corium sol acriter cum praecoquit, efficit ut videatur aridus,
interior autem sit non siccus. et cum postea siccescendo se contrahit,
perrumpit ea quae erant arida. ita rimosi facti efficiuntur inbecilli.
maxime autem utiliores erunt, si ante biennium fuerint ducti. namque
non ante possunt penitus siccescere. itaque cum recentes et non aridi
sunt structi, tectorio inducto rigideque obsolidato permanente ipsi
sidentes non possunt eandem altitudinem qua est tectorium tenere,
contractioneque moti non haerent cum eo, sed ab coniunctione eius
disparantur. igitur tectoria ab structura seiuncta propter tenuitatem
per se stare non possunt sed franguntur, ipsique parietes fortuito
sidentes vitiantur. ideo etiam Uticenses latere si sit aridus et ante
quinquennium ductus, cum arbitrio magistratus fuerit ita probatus, tunc
utuntur in parietum structuris.

fiunt autem laterum genera tria. unum quod graece Lydium appellatur,
id est quo nostri utuntur, longum sesquipede, latum pede. ceteris
duobus Graecorum aedificia struuntur. ex his unum πενταδωρον, alterum
τετραδωρον dicitur. δωρον autem Graeci appellant palmum, quod munerum
datio graece δωρον appellatur, id autem semper geritur per manus
palmam. ita quod est quoquoversus quinque palmorum pentadoron, quod
quattuor tetradoron dicitur, et quae sunt publica opera πενταδωροιϲ,
quae privata τετραδωροιϲ struuntur.

fiunt autem cum his lateribus semilateria, quae cum struuntur, una
parte lateribus ordines, altera semilateres ponuntur. ergo ex utraque
parte ad lineam cum struuntur, alternis coriis parietes alligantur
et medii lateres supra coagmenta conlocati et firmitatem et speciem
faciunt utraque parte non invenustam. Est autem in Hispania ulteriore
civitas Maxilua, item Callet, in Asia Pitane, ubi lateres cum sunt
ducti et arefacti, proiecti natant in aqua. natare autem eos posse
ideo videtur quod terra est de qua ducuntur pumicosa. ita cum est
levis, aere solidata non recipit in se nec combibit liquorem. igitur
levi raraque cum sint proprietate nec patiantur penetrare in corpus
umidam potestatem, quocumque pondere fuerint cogitur ab rerum natura
quemadmodum pumex uti ab aqua sustineantur. sic autem magnas habent
utilitates, quod neque in aedificationibus sunt onerosi, et cum
ducuntur, a tempestatibus non dissolvuntur.

In caementiciis autem structuris primum est de harena quaerendum, ut ea
sit idonea ad materiem miscendam neque habeat terram commixtam. genera
autem harenae fossiciae sunt haec, nigra, cana, rubra, carbunculus. ex
his quae in manu confricata fecerit stridorem erit optima, quae autem
terrosa fuerit non habebit asperitatem. item si in vestimentum candidum
ea coniecta fuerit, postea excussa vel lota id non inquinarit neque ibi
terra subsiderit, erit idonea.

sin autem non erunt harenaria unde fodiatur, tum de fluminibus aut e
glarea erit excernenda, non minus etiam de litore marino. sed ea in
structuris haec habet vitia, difficulter siccescit, neque onerari se
continenter paries patitur nisi intermissionibus requiescat, neque
concamarationes recipit. marina autem hoc amplius quod etiam parietes,
cum in is tectoria facta fuerint, remittentes salsuginem corium
dissolvunt.

fossiciae vero celeriter in structuris siccescunt, et tectoria
permanent, et concamarationes patiuntur, sed eae quae sunt de
harenariis recentes. si enim exemptae diutius iacent, ab sole et
luna et pruina concoctae resolvuntur et fiunt terrosae. ita cum in
structuram coiciuntur, non possunt continere caementa, sed ea ruunt
et labuntur onera quae parietes non possunt sustinere. recentes autem
fossiciae cum in structuris tantas habeant virtutes, eae in tectorio
ideo non sunt utiles quod pinguitudine eius calx palea commixta propter
vehementiam non potest sine rimis inarescere. fluviatica vero, propter
macritatem inutilis signino, liaculorum subactionibus in tectorio
recipit soliditatem.

De harenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam de calce
diligentia est adhibenda uti de albo saxo aut silice coquatur. et
quae erit ex spisso et duriore, erit utilis in structura, quae autem
ex fistuloso, in tectoriis. cum ea erit extincta, tunc materia ita
misceatur ut si erit fossicia, tres harenae et una calcis infundantur,
si autem fluviatica aut marina duae harenae et una calcis coiciantur.
ita enim erit iusta ratio mixtionis temperaturae. etiam in fluviatica
aut marina si qui testam tunsam et succretam ex tertia parte adiecerit,
efficiet materiae temperaturam ad usum meliorem.

quare autem cum recipit aquam et harenam calx tunc confirmat
structuram, haec esse causa videtur quod e principiis uti cetera
corpora ita et saxa sunt temperata. et quae plus habent aeris sunt
tenera, quae aquae lenta sunt ab umore, quae terrae dura, quae ignis
fragiliora. itaque ex his saxa si antequam coquantur, contusa minute
mixta harenae in structuram coiciantur, non solidescunt nec eam
poterunt continere. cum vero coniecta in fornacem ignis vehementi
fervore correpta amiserint pristinae soliditatis virtutem, tunc exustis
atque exhaustis eorum viribus relinquuntur patentibus foraminibus
et inanibus. ergo liquor qui est in eius lapidis corpore et aer cum
exustus et ereptus fuerit, habueritque in se residuum calorem latentem,
intinctus in aqua, priusquam ea ignis vim recipit, umore penetrante in
foraminum raritates confervescit et ita refrigeratus reicit ex calcis
corpore fervorem.

ideo autem quo pondere saxa coiciuntur in fornacem, cum eximuntur
non possunt ad id respondere, sed cum expenduntur, permanente ea
magnitudine, excocto liquore circiter tertia parte ponderis inminuta
esse inveniuntur. igitur cum patent foramina eorum et raritates,
harenae mixtionem in se corripiunt et ita cohaerescunt siccescendoque
cum caementis coeunt et efficiunt structurarum soliditatem.

Est etiam genus pulveris quod efficit naturaliter res admirandas.
nascitur in regionibus Baianis et in agris municipiorum quae sunt circa
Vesuvium montem. quod commixtum cum calce et caemento non modo ceteris
aedificiis praestat firmitatem, sed etiam moles cum struuntur in mari,
sub aqua solidescunt. hoc autem fieri hac ratione videtur quod sub his
montibus et terrae ferventes sunt et fontes crebri, qui non essent, si
non in imo haberent aut e sulphure aut alumine aut bitumine ardentes
maximos ignes. igitur penitus ignis et flammae vapor per intervenia
permanans et ardens efficit levem eam terram, et ibi qui nascitur tofus
turgens est sine liquore. ergo cum tres res consimili ratione ignis
vehementia formatae in unam pervenerint mixtionem, repente recepto
liquore una cohaerescunt et celeriter umore duratae solidantur, neque
eas fluctus neque vis aquae potest dissolvere.

ardores autem esse in his locis etiam haec res potest indicare quod in
montibus Cumanorum Baianis sunt loca sudationibus excavata, in quibus
vapor fervidus ab imo nascens ignis vehementia perforat eam terram per
eamque manando in his locis oritur et ita sudationum egregias efficit
utilitates. non minus etiam memorantur antiquitus crevisse ardores et
abundavisse sub Vesuvio monte et inde evomuisse circa agros flammam.
ideoque tunc quae spongia sive pumex Pompeianus vocatur excocto ex alio
genere lapidis in hanc redacta esse videtur generis qualitatem.

id autem genus spongiae quod inde eximitur non in omnibus locis
nascitur, nisi circum Aetnam et collibus Mysiae quae a Graecis
κατακεκαυμενη nominatur et si quae eiusdem modi sunt locorum
proprietates. si ergo in his locis aquarum ferventes inveniuntur
fontes et montibus excavatis calidi vapores, ipsaque loca ab antiquis
memorantur pervagantes in agris habuisse ardores, videtur esse certum
ab ignis vehementia ex tofo terraque, quemadmodum in fornacibus ex
calce, ita ex his ereptum esse liquorem.

igitur dissimilibus et disparibus rebus correptis et in unam potestatem
conlatis, calida umoris ieiunitas aquae repente satiata communibus
corporibus latenti calore confervescit et vehementer efficit ea
coire celeriterque unam soliditatis percipere virtutem. Relinquetur
desideratio, quoniam item sunt in Etruria ex aqua calida crebri fontes,
quid ita non etiam ibi nascitur pulvis, e quo eadem ratione sub aqua
structura solidescat. itaque visum est antequam desideraretur de his
rebus quemadmodum esse videantur exponere.

omnibus locis et regionibus non eadem genera terrae nec lapides
nascuntur, sed nonnulla sunt terrena alia sabulosa itemque glareosa
aliis locis harenosa non minus materia, et omnino dissimili disparique
genere in regionum varietatibus qualitates insunt in terra. maxime
autem id sic licet considerare quod qua mons Appenninus regiones
Italiae Etruriaeque circa cingit, prope in omnibus locis non desunt
fossicia harenaria, trans Appenninum vero quae pars est ad Adriaticum
mare, nulla inveniuntur, item Achaia Asia omnino trans mare nec
nominantur quidem. igitur non in omnibus locis quibus effervent
aquae calidae crebri fontes, eaedem opportunitates possunt similiter
concurrere, sed omnia uti natura rerum constituit, non ad voluptatem
hominum sed ut fortuito disparata procreantur.

ergo quibus locis non sunt terrosi montes sed tenerae materiae, ignis
vis per eius venas egrediens adurit eam. quod est molle et tenerum
exurit, quod autem asperum relinquit. itaque uti in Campania exusta
terra cinis, sic in Etruria excocta materia efficitur carbunculus.
utraque autem sunt egregia in structuris, sed alia in terrenis
aedificiis alia etiam in maritimis molibus habent virtutem. est autem
materiae potestas mollior quam tofus, solidior quam terra, qua penitus
ab imo vehementia vaporis adusta, nonnullis locis procreatur id genus
harenae quod dicitur carbunculus.

De calce et harena quibus varietatibus sint et quas habeant virtutes
dixi. sequitur ordo de lapidicinis explicare, de quibus et quadrata
saxa et caementorum ad aedificia eximuntur copiae et comparantur. haec
autem inveniuntur esse disparibus et dissimilibus virtutibus. sunt enim
aliae molles, uti sunt circa urbem Rubrae Pallenses Fidenates Albanae,
aliae temperatae, uti Tiburtinae Amiterninae Soractinae et quae sunt
his generibus, nonnullae durae, uti siliceae. sunt etiam alia genera
plura, uti in Campania rubri et nigri tofi, in Umbria et Piceno et in
Venetia albus, qui etiam serra dentata uti lignum secatur.

sed haec omnia quae mollia sunt hanc habent utilitatem quod ex is
saxa cum sunt exempta in opere faciliter tractantur. et si sunt in
locis tectis, sustinent laborem, si autem in apertis et patentibus,
gelicidiis et pruina contacta friantur et dissolvuntur. item secundum
oram maritimam ab salsugine exesa diffluunt neque perferunt aestus.
Tiburtina vero et quae eodem genere sunt omnia sufferunt et ab oneribus
et a tempestatibus iniurias, sed ab igni non possunt esse tuta simulque
sunt ab eo tacta dissiliunt et dissipantur, ideo quod temperatura
naturali parvo sunt umore itemque non multum habent terreni sed aeris
plurimum et ignis. igitur cum et umor et terrenum in his minus inest,
tum etiam ignis, tactu et vi vaporis ex is aere fugato, penitus
insequens et interveniorum vacuitates occupans fervescit et efficit ea
suis ardentia corporibus similia.

sunt vero item lapidicinae complures in finibus Tarquiniensium, quae
dicuntur Anicianae, colore quemadmodum Albanae, quarum officinae maxime
sunt circa lacum Volsiniensem, item praefectura Statonensi. haec
autem habent infinitas virtutes. neque enim is gelicidiorum tempestas
neque ignis tactus potest nocere, sed sunt firmae et ad vetustatem
ideo permanentes quod parum habent e naturae mixtione aeris et ignis,
umoris autem temperate plurimumque terreni. ita spissis comparationibus
solidatae neque ab tempestatibus neque ab ignis vehementia nocentur.

id autem maxime iudicare licet e monumentis quae sunt circa municipium
Ferenti ex his facta lapidicinis. namque habent et statuas amplas
factas egregie et minora sigilla floresque et acanthos eleganter
scalptos. quae cum sint vetusta, sic apparent recentia uti si sint
modo facta. non minus etiam fabri aerarii de his lapidicinis in aeris
flatura formis comparatis habent ex is ad aes fundendum maximas
utilitates. quae si prope urbem essent, dignum esset ut ex his
officinis omnia opera perficerentur.

cum ergo propter propinquitatem necessitas cogat ex Rubris lapidicinis
et Pallensibus et quae sunt urbi proximae copiis uti, si qui voluerit
sine vitiis perficere, ita erit praeparandum. cum aedificandum fuerit,
ante biennium ea saxa non hieme sed aestate eximantur, et iacentia
permaneant in locis patentibus. quae autem eo biennio a tempestatibus
tacta laesa fuerint, ea in fundamenta coiciantur. cetera quae non
erunt vitiata, ab natura rerum probata durare poterunt supra terram
aedificata. nec solum ea in quadratis lapidibus sunt observanda sed
etiam in caementiciis structuris.

Structurarum genera sunt haec, reticulatum quo nunc omnes utuntur, et
antiquum quod incertum dicitur. ex his venustius est reticulatum, sed
ad rimas faciendas ideo paratum quod in omnes partes dissoluta habet
cubilia et coagmenta. incerta vero caementa alia super alia sedentia
inter seque imbricata non speciosam sed firmiorem quam reticulata
praestant structuram.

utraque autem ex minutissimis sunt instruenda, uti materia ex calce et
harena crebriter parietes satiati diutius contineantur. molli enim et
rara potestate cum sint, exsiccant sugendo e materia sucum. cum autem
superarit et abundarit copia calcis et harenae, paries plus habens
umoris non cito fiet evanidus, sed ab his continetur. simul autem umida
potestas e materia per caementorum raritatem fuerit exsucta calxque
ab harena discedat et dissolvatur, item caementa non possunt cum his
cohaerere, sed in vetustatem parietes efficiunt ruinosos.

id autem licet animadvertere etiam de nonnullis monumentis, quae circa
urbem facta sunt e marmore seu lapidibus quadratis intrinsecusque medio
calcata structuris, vetustate evanida facta materia caementorumque
exsucta raritate, proruunt et coagmentorum ab ruina dissolutis
iuncturis dissipantur.

quodsi qui noluerit in id vitium incidere, medio cavo servato secundum
orthostatas, intrinsecus ex rubro saxo quadrato aut ex testa aut ex
silicibus ordinariis struat bipedales parietes, et cum his ansis
ferreis et plumbo frontes vinctae sint. ita enim non acervatim sed
ordine structum opus poterit esse sine vitio sempiternum, quod cubilia
et coagmenta eorum inter se sedentia et iuncturis alligata non
protrudent opus neque orthostatas inter se religatos labi patiuntur.

Itaque non est contemnenda Graecorum structura. non enim utuntur e
molli caemento structura polita, sed cum discesserunt a quadrato,
ponunt de silice seu lapide duro ordinaria, et ita uti latericia
struentes alligant eorum alternis coriis coagmenta, et sic maxime ad
aeternitatem firmas perficiunt virtutes. haec autem duobus generibus
struuntur. ex his unum isodomum, alterum pseudisodomum appellatur.

isodomum dicitur cum omnia coria aequa crassitudine fuerint structa,
pseudisodomum cum inpares et inaequales ordines coriorum diriguntur.
ea utraque sunt ideo firma, primum quod ipsa caementa sunt spissa et
solida proprietate neque de materia possunt exsugere liquorem sed
conservant eam in suo umore ad summam vetustatem, ipsaque eorum cubilia
primum plana et librata posita non patiuntur ruere materiam, sed
perpetua parietum crassitudine religata continent ad summam vetustatem.

altera est quam εμπλεκτον appellant, qua etiam nostri rustici
utuntur. quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti sunt nata cum
materia conlocata alternis alligant coagmentis. sed nostri celeritati
studentes, erecta conlocantes frontibus serviunt et in medio farciunt
fractis separatim cum materia caementis. ita tres suscitantur in ea
structura crustae, duae frontium et una media farturae. Graeci vero
non ita, sed plana conlocantes et longitudines eorum alternis in
crassitudinem instruentes, non media farciunt sed e suis frontibus
perpetuam et unam crassitudinem parietum consolidant. praeterea
interponunt singulos crassitudine perpetua utraque parte frontatos,
quos διατονουϲ appellant, qui maxime religando confirmant parietum
soliditatem.

itaque si qui voluerit ex his commentariis animadvertere et eligere
genus structurae, perpetuitatis poterit rationem habere. non enim quae
sunt e molli caemento subtili facie venustatis, non eae possunt esse in
vetustate non ruinosae. itaque cum arbitri communium parietum sumuntur,
non aestimant eos quanti facti fuerint, sed cum ex tabulis inveniunt
eorum locationes, pretio praeteritorum annorum singulorum deducunt
octogensimas et ita ea reliqua summa pacta reddi pro his parietibus
sententiam pronuntiant eos non posse plus quam annos LXXX durare.

De latericiis vero dummodo ad perpendiculum sint stantes nihil
deducitur, sed quanti fuerint olim facti, tanti esse semper
aestimantur. itaque nonnullus civitatibus et publica opera et privatas
domos etiam regias e latere structas licet videre, et primum Athenis
murum qui spectat ad Hymettum montem et Pentelensem, item Patris in
aede Iovis et Herculis latericias cellas, cum circa lapidea in aede
epistylia sint et columnae, in Italia Arretio vetustum egregie factum
murum, Trallibus domum regibus Attalicis factam quae ad habitandum
semper datur ei qui civitatis gerit sacerdotium. item Lacedaemone e
quibusdam parietibus etiam picturae excisae intersectis lateribus
inclusae sunt in ligneis formis et in comitium ad ornatum aedilitatis
Varronis et Murenae fuerunt adlatae.

Croesi domus, quam Sardiani civibus ad requiescendum aetatis otio,
seniorum collegio gerusiam dedicaverunt. item Halicarnasso potentissimi
regis Mausoli domus cum Proconnesio marmore omnia haberet ornata,
parietes habet latere structos, qui ad hoc tempus egregiam praestant
firmitatem ita tectoriis operibus expoliti uti vitri perluciditatem
videantur habere. neque is rex ab inopia id fecit. infinitis enim
vectigalibus erat fartus, quod imperabat Cariae toti.

acumen autem eius et sollertiam ad aedificia paranda sic licet
considerare. cum esset enim natus Mylasis et animadvertisset
Halicarnasso locum naturaliter esse munitum emporiumque idoneum
portum utilem, ibi sibi domum constituit. is autem locus est
theatri curvaturae similis. itaque in imo secundum portum forum est
constitutum. per mediam autem altitudinis curvaturam praecinctionemque
platea ampla latitudine facta, in qua media Mausoleum ita egregiis
operibus est factum ut in septem spectaculis nominetur. in summa arce
media Martis fanum habens statuam colossicam acrolithon nobili manu
Leocharis factam. hanc autem statuam alii Leocharis alii Timothei
putant esse. in cornu autem summo dextro Veneris et Mercurii fanum ad
ipsum Salmacidis fontem.

is autem falsa opinione putatur venerio morbo inplicare eos qui ex
eo biberint. sed haec opinio quare per orbem terrae falso rumore
sit pervagata non pigebit exponere. non enim quod dicitur molles
et inpudicos ex ea aqua fieri, id potest esse, sed est eius fontis
potestas perlucida saporque egregius. cum autem Melas et Arevanias ab
Argis et Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt, barbaros Caras
et Lelegas eiecerunt. hi autem ad montes fugati inter se congregantes
discurrebant et ibi latrocinia facientes crudeliter eos vastabant.
postea de colonis unus ad eum fontem propter bonitatem aquae quaestus
causa tabernam omnibus copiis instruxit eamque exercendo eos barbaros
allectabat. ita singillatim decurrentes et ad coetus convenientes e
duro feroque more commutati in Graecorum consuetudinem et suavitatem
sua voluntate reducebantur. ergo ea aqua non inpudici morbi vitio sed
humanitatis dulcedine mollitis animis barbarorum eam famam est adepta.

Relinquitur nunc quoniam ad explicationem moenium eorum sum invectus,
ut tota uti sunt definiam. quemadmodum enim in dextra parte fanum est
Veneris et fons supra scriptus, ita in sinistro cornu regia domus, quam
rex Mausolus ad suam rationem conlocavit. conspicitur enim ex ea ad
dextram partem forum et portus moeniumque tota finitio, sub sinistram
secretus sub moenibus latens portus ita ut nemo posset quid in eo
gereretur aspicere nec scire, at rex ipse de sua domo remigibus et
militibus sine ullo sciente quae opus essent imperaret.

itaque post mortem Mausoli Artemisia uxore eius regnante Rhodii
indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae totius, armata classe
profecti sunt uti id regnum occuparent. tum Artemisiae cum esset
id renuntiatum, in eo portu abstrusam classem celatis remigibus et
epibatis comparatis, reliquos autem cives in muro esse iussit. cum
autem Rhodii ornata classe in portum maiorem exposuissent, plausum
iussit ab muro bis dare pollicerique se oppidum tradituros. qui cum
penetravissent intra murum relictis navibus inanibus, Artemisia repente
fossa facta in pelagus eduxit classem ex portu minore et ita invecta
est in maiorem. expositis autem militibus classem Rhodiorum inanem
abduxit in altum. ita Rhodii non habentes quo se reciperent, in medio
conclusi in ipso foro sunt trucidati.

ita Artemisia in navibus Rhodiorum suis militibus et remigibus
inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem cum prospexissent suas
naves laureatas venire, opinantes cives victores reverti hostes
receperunt. tum Artemisia Rhodo capta principibus occisis tropaeum in
urbe Rhodo suae victoriae constituit aeneasque duas statuas fecit unam
Rhodiorum civitatis alteram suae imaginis. eam ita figuravit Rhodiorum
civitati stigmata inponentem. ideo autem postea Rhodii religione
inpediti quod nefas est tropaea dedicata removeri, circa eum locum
aedificium struxerunt et ita erecta Graia statione texerunt ne qui
posset aspicere, et id αβατον vocitari iusserunt.

Cum ergo tam magna potentia reges non contempserint latericiorum
parietum structuras, quibus et vectigalibus et praeda saeptis licitum
fuerat non modo caementicio aut quadrato saxo sed etiam marmoreo
habere, non puto oportere inprobari quae sunt e latericia structura
facta aedificia, dummodo recte sint tecta. sed id genus quid ita populo
Romano in urbe fieri non oporteat exponam, quaeque sint eius rei causae
et rationes non praetermittam.

leges publicae non patiuntur maiores crassitudines quam sesquipedales
constitui loco communi. ceteri autem parietes, ne spatia angustiora
fiant, eadem crassitudine conlocantur. latericii vero nisi diplinthii
aut triplinthii fuerint, sesquipedali crassitudine non possunt plus
unam sustinere contignationem. in ea autem maiestate urbis et civium
infinita frequentia innumerabiles habitationes opus est explicare.
ergo cum recipere non possent areae planatae tantam multitudinem ad
habitandum in urbe, ad auxilium altitudinis aedificiorum res ipsa
coegit devenire. itaque pilis lapideis structuris testaceis parietibus
caementiciis altitudines extructae et contignationibus crebris coaxatae
cenaculorum ad summas utilitates perficiunt dispertitiones. ergo
moenibus e contignationibus variis alto spatio multiplicatis populus
Romanus egregias habet sine inpeditione habitationes.

Quoniam ergo explicata ratio est quid ita in urbe propter necessitatem
angustiae arearum non patiuntur esse latericios parietes, cum extra
urbem opus erit his uti, sine vitiis ad vetustatem sic erit faciendum.
summis parietibus structura testacea sub tegulas subiciatur altitudine
circiter sesquipedali, habeatque proiecturas coronarum. ita vitari
poterunt quae solent in his fieri vitia. cum enim in tecto tegulae
fuerint fractae aut a ventis deiectae, qua possit ex imbribus aqua
perpluere, non patietur lorica testacea laedi laterem, sed proiectura
coronarum reiciet extra perpendiculum stillas et ea ratione servaverit
integras parietum latericiorum structuras.

de ipsa autem testa si sit optima seu vitiosa ad structuram statim nemo
potest iudicare, quod in tempestatibus, et aetate, in tecto cum est
conlocata, tunc si est firma probatur. namque quae non fuerit ex creta
bona aut parum erit cocta, ibi se ostendit esse vitiosam gelicidiis
et pruina tacta. ergo quae non in tectis poterit pati laborem, ea non
potest in structura oneri ferendo esse firma. quare maxime ex veteribus
tegulis testa structi parietes firmitatem poterunt habere.

craticii vero velim quidem ne inventi essent. quantum enim celeritate
et loci laxamento prosunt, tanto maiori et communi sunt calamitati,
quod ad incendia uti faces sunt parati. itaque satius esse videtur
inpensa testaceorum in sumptu quam compendio craticiorum esse
in periculo. etiamque in tectoriis operibus rimas intus faciunt
arrectariorum et transversariorum dispositione. cum enim linuntur,
recipientes umorem turgescunt, deinde siccescendo contrahuntur et ita
extenuati disrumpunt tectoriorum soliditatem. sed quoniam nonnullos
celeritas aut inopia aut in pendenti loco dissaeptio cogit, sic
erit faciundum. solum substruatur alte, ut sint intacti ab rudere
et pavimento. obruti enim in his cum sunt, vetustate marcidi fiunt,
deinde subsidentia proclinantur et disrumpunt speciem tectoriorum.
De parietibus et apparatione generatim materiae eorum, quibus sint
virtutibus et vitiis, quemadmodum potui exposui, de contignationibus
autem et copiis earum, quibus comparentur ut ad vetustatem non sint
infirmae, uti natura rerum monstrat explicabo.

Materies caedenda est a primo autumno ad id tempus quod erit antequam
flare incipiat favonius. vere enim omnes arbores fiunt praegnantes et
omnes suae proprietatis virtutem efferunt in frondem anniversariosque
fructus. cum ergo inanes et tumidae temporum necessitate eorum fuerint,
vanae fiunt et raritatibus inbecillae, uti etiam corpora muliebria cum
conceperint, ad fetus partum non iudicantur integra, neque in venalibus
ea cum sunt praegnantia praestantur sana, ideo quod in corpore
praeseminatio crescens ex omnibus cibi potestatibus detrahit alimentum
in se, et quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus patitur
esse solidum id ex quo ipso procreatur. itaque edito fetu quod prius in
aliud genus incrementi detrahebatur cum ab disparatione procreationis
est liberatum, inanibus et patentibus venis in se recipient lambendo
sucum et ita solidescunt et redeunt in pristinam naturae firmitatem.

eadem ratione autumnali tempore maturitate fructuum flaccescente
fronde, ex terra recipientes per radices arbores in se sucum
recuperantur et restituuntur in antiquam soliditatem. at vero aeris
hiberni vis comprimit et consolidat eas per id quod supra scriptum
est tempus. ergo si ea ratione et eo tempore quod est supra scriptum
caeditur materies, erit tempestiva.

caedi autem ita oportet uti incidatur arboris crassitudo ad mediam
medullam, et relinquatur, uti per eam exsiccescat stillando sucus. ita
qui inest intus inutilis liquor effluens per torulum non patietur emori
in saniem nec corrumpi materiae qualitatem. tum autem cum sicca et sine
stillis erit arbor, deiciatur et ita erit optima in usu.

hoc autem ita esse licet animo advertere etiam de arbustis. ea enim cum
suo quoque tempore ad imum perforata castrantur, profundunt e medullis
quem habent in se superantem et vitiosum per foramina liquorem, et ita
siccescendo recipiunt in se diuturnitatem. qui autem non habent ex
arboribus exitus umores intra concrescentes putrescunt et efficiunt
inanes eas et vitiosas. ergo si stantes et vivae siccescendo non
senescunt, sine dubio cum eae ad materiam deiciuntur, cum ea ratione
curatae fuerint, habere poterunt magnas in aedificiis ad vetustatem
utilitates.

Eae autem inter se discrepantes et dissimiles habent virtutes,
uti robur ulmus populus cupressus abies ceteraeque quae maxime in
aedificiis sunt idoneae. namque non potest id robur quod abies, nec
cupressus quod ulmus, nec ceterae easdem habent inter se natura rerum
similitates, sed singula genera principiorum proprietatibus comparata
alios alii generis praestant in operibus effectus.

et primum abies aeris habens plurimum et ignis minimumque umoris
et terreni levioribus rerum naturae potestatibus comparata non est
ponderosa. itaque rigore naturali contenta non cito flectitur ab onere,
sed directa permanet in contignatione. sed ea quod habet in se plus
caloris, procreat et alit cariem ab eaque vitiatur, etiamque ideo
celeriter accenditur quod quae inest in eo corpore aeris raritas, ea ut
est patens accipit ignem et ita vehementem ex se mittit flammam.

ex ea autem antequam est excisa quae pars est proxima terrae per
radices recipiens ex proximitate umorem enodis et liquida efficitur.
quae vero est superior, vehementia caloris eductis in aera per nodos
ramis, praecisa alte circiter pedes XX et perdolata propter nodationis
duritiem dicitur esse fusterna. ima autem cum excisa quadrifluviis
dispertitur eiecto torulo ex eadem arbore ad intestina opera comparatur
et ita sappinea vocatur.

contra vero quercus terrenis principiorum satietatibus abundans
parumque habens umoris et aeris et ignis, cum in terrenis operibus
obruitur, infinitam habet aeternitatem. ex eo cum tangitur umore non
habens foraminum raritates propter spissitatem non potest in corpus
recipere liquorem, sed fugiens ab umore resistit et torquetur et
efficit in quibus est operibus ea rimosa.

aesculus vero quod est omnibus principiis temperata, habet in
aedificiis magnas utilitates, sed ea, cum in umore conlocatur,
recipiens penitus per foramina liquorem eiecto aere et igni operatione
umidae potestatis vitiatur. cerrus et fagus quod pariter habent
mixtionem umoris et ignis et terreni, aeris plurimum, per huius
raritates umores penitus recipiendo celeriter marcescunt. populus alba
et nigra, item salix tilia vitex ignis et aeris habendo satietatem,
umoris temperate, parum autem terreni, leviore temperatura comparatae
egregiam habere videntur in usu rigiditatem. ergo cum non sint durae
terreni mixtione, propter raritatem sunt candidae et in scalpturis
commodam praestant tractabilitatem.

alnus autem, quae proxima fluminum ripis procreatur et minime materies
utilis videtur, habet in se egregias rationes. est enim aere et
igni plurimo temperata, non multum terreno, umore paulo. itaque in
palustribus locis infra fundamenta aedificiorum palationibus crebre
fixa, recipiens in se quod minus habet in corpore liquoris, permanet
inmortalis ad aeternitatem et sustinet inmania pondera structurae et
sine vitiis conservat. ita quae non potest extra terram paulum tempus
durare, ea in umore obruta permanet ad diuturnitatem.

est autem maxime id considerare Ravennae, quod ibi omnia opera et
publica et privata sub fundamentis eius generis habent palos. ulmus
vero et fraxinus maximos habent umores minimumque aeris et ignis,
terreni temperate mixtione comparatae. sunt in operibus cum fabricantur
lentae et ab pondere umoris non habent rigorem et celeriter pandant.
simul autem vetustate sunt aridae factae aut in agro proiecto qui inest
eis liquore stantes emoriuntur, fiunt duriores et in commissuris et
coagmentationibus ab lentitudine firmas recipiunt catenationes.

item carpinus quod est minima ignis et terreni mixtione, aeris
autem et umoris summa continetur temperatura, non est fragilis sed
habet utilissimam tractabilitatem. itaque Graeci quod ex ea materia
iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga ζυγα vocitantur, item
zygiam eam appellant. non minus est admirandum de cupresso et pinu,
quod eae habentes umoris abundantiam aequamque ceterorum mixtionem,
propter umoris satietatem in operibus solent esse pandae, sed in
vetustatem sine vitiis conservantur, quod is liquor qui inest penitus
in corporibus earum habet amarum saporem, qui propter acritudinem
non patitur penetrare cariem neque eas bestiolas quae sunt nocentes.
ideoque quae ex his generibus opera constituuntur permanent ad aeternam
diuturnitatem.

item cedrus et iunipirus easdem habent virtutes et utilitates, sed
quemadmodum ex cupresso et pinu resina, ex cedro oleum quod cedrium
dicitur nascitur, quo reliquae res cum sunt unctae, uti etiam libri,
a tineis et carie non laeduntur. arboris autem eius est similis
cupresseae foliatura, materies vena directa. ea Ephesi in aede
simulacrum Dianae, etiam lacunaria et ibi et in ceteris nobilibus fanis
propter aeternitatem sunt facta. nascuntur autem eae arbores maxime
Cretae et Africae et nonnullis Syriae regionibus.

larix vero, quae non est nota nisi is municipalibus qui sunt circa
ripam fluminis Padi et litora maris Hadriani, non solum ab suci
vehementi amaritate ab carie aut tinea non nocetur, sed etiam flammam
ex igni non recipit, nec ipsa per se potest ardere nisi uti saxum in
fornace ad calcem coquendam aliis lignis uratur. nec tamen tunc flammam
recipit nec carbonem remittit, sed longo spatio tarde comburitur.
quod est minima ignis et aeris e principiis temperatura, umore autem
et terreno est spisse solidata, non habet spatia foraminum qua possit
ignis penetrare, reicitque eius vim nec patitur ab eo sibi cito noceri,
propterque pondus ab aqua non sustinetur, sed cum portatur, aut in
navibus aut supra abiegneas rates conlocatur.

Ea autem materies quemadmodum sit inventa est causam cognoscere. divus
Caesar cum exercitum habuisset circa Alpes imperavissetque municipiis
praestare commeatus ibique esset castellum munitum quod vocabatur
Larignum, tunc qui in eo fuerunt naturali munitione confisi noluerunt
imperio parere. itaque imperator copias iussit admoveri. erat autem
ante eius castelli portam turris ex hac materia alternis trabibus
transversis uti pyra inter se composita alte, uti possent de summo
sudibus et lapidibus accedentes repellere. tunc vero cum animadversum
est alia eos tela praeter sudes non habere neque posse longius a muro
propter pondus iaculari, imperatum est fasciculos ex virgis alligatos
et faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere. itaque
celeriter milites congesserunt.

posteaquam flamma circa illam materiam virgas comprehendisset,
ad caelum sublata effecit opinionem uti videretur iam tota moles
concidisse. cum autem ea per se extincta esset et requieta turrisque
intacta apparuisset, admirans Caesar iussit extra telorum missionem
eos circumvallari. itaque timore coacti oppidani cum se dedidissent,
quaesitum unde essent ea ligna quae ab igni non laederentur. tunc ei
demonstraverunt eas arbores, quarum in his locis maximae sunt copiae.
et ideo ut id castellum Larignum ita materies larigna est appellata.
haec autem per Padum Ravennam deportatur, in colonia Fanestri Pisauri
Anconae reliquisque quae sunt in ea regione municipiis praebetur. cuius
materies si esset facultas adportationibus ad urbem, maximae haberentur
in aedificiis utilitates, et si non in omne, certe tabulae in
subgrundis circum insulas si essent ex ea conlocatae, ab traiectionis
incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod eae neque flammam nec
carbonem possunt recipere nec facere per se.

sunt autem eae arbores foliis similibus pini, materies earum prolixa,
tractabilis ad intestinum opus non minus quam sappinea, habetque
resinam liquidam mellis Attici colore quare etiam medetur pthisicis.
De singulis generibus quibus proprietatibus e natura rerum videantur
esse comparatae quibusque procreantur rationibus exposui. insequitur
animadversio quid ita quae in urbe supernas dicitur abies deterior est,
quae infernas egregios in aedificiis ad diuturnitatem praestat usus,
et de his rebus, quemadmodum videantur e locorum proprietatibus habere
vitia aut virtutes, uti sint considerantibus apertiora exponere.

montis Appennini primae radices ab Tyrrenico mari inter Alpes et
extremas Etruriae regiones oriuntur. eius vero montis iugum se
circumagens et media curvatura prope tangens oras maris Hadriani
pertingit circumitionibus contra fretum. itaque citerior eius curvatura
quae vergit ad Etruriae Campaniaeque regiones apricis est potestatibus.
namque impetus habet perpetuos ad solis cursum. ulterior autem quae est
proclinata ad superum mare, septentrionali regioni subiecta continetur
umbrosis et opacis perpetuitatibus. itaque quae in ea parte nascuntur
arbores umida potestate nutritae non solum ipsae augentur amplissimis
magnitudinibus, sed earum quoque venae umoris copia repletae turgentes
liquoris abundantia saturantur. cum autem excisae et dolatae vitalem
potestatem amiserunt, venarum rigore permanente siccescendo propter
raritatem fiunt inanes et evanidae, ideoque in aedificiis non possunt
habere diuturnitatem.

quae autem ad solis cursum spectantibus locis procreantur, non habentes
interveniorum raritates siccitatibus exsuctae solidantur, quia sol
non modo ex terra lambendo sed etiam ex arboribus educit umores.
itaque quae sunt in apricis regionibus spissis venarum crebritatibus
solidatae, non habentes ex umore raritatem cum in materiem perdolantur,
reddunt magnas utilitates ad vetustatem. ideo infernates, quod ex
apricis locis adportantur, meliores sunt quam quae ab opacis de
supernatibus advehuntur.

Quantum animo considerare potui, de copiis quae sunt necessariae in
aedificiorum comparationibus et quibus temperaturis e rerum natura
principiorum habere videantur mixtionem quaeque insunt in singulis
generibus virtutes et vitia, uti non sint ignota aedificantibus
exposui. ita qui potuerint eorum praeceptorum sequi praescriptiones
erunt prudentiores, singulorumque generum usum eligere poterunt in
operibus. ergo quoniam de apparationibus est explicatum, in ceteris
voluminibus de ipsis aedificiis exponetur, et primum de deorum
inmortalium aedibus sacris et de earum symmetriis et proportionibus,
uti ordo postulat, insequenti perscribam.

LIBER TERTIUS.

Delphicus Apollo Socratem omnium sapientissimum Pythiae responsis
est professus. is autem memoratur prudenter doctissimeque dixisse,
oportuisse hominum pectora fenestrata et aperta esse, uti non
occultos haberent sensus sed patentes ad considerandum. utinam vero
rerum natura sententiam eius secuta explicata et apparentia ea
constituisset. si enim ita fuisset, non solum laudes aut vitia animorum
ad manum aspicerentur, sed etiam disciplinarum scientiae sub oculorum
consideratione subiectae non incertis iudiciis probarentur, sed et
doctis et scientibus auctoritas egregia et stabilis adderetur. igitur
quoniam haec non ita sed uti natura rerum voluit sunt constituta,
non efficitur ut possint homines obscuratis sub pectoribus ingeniis
scientias artificiorum penitus latentes quemadmodum sint iudicare.
ipsique artifices si pollicentur suam prudentiam, si non pecunia sint
copiosi seu vetustate officinarum habuerint notitiam, aut etiam gratia
forensi et eloquentia non fuerint parati, pro industria studiorum
auctoritates ＜non＞ possunt habere ut eis quod profitentur scire id
credatur.

maxime autem id animadvertere possumus ab antiquis statuariis et
pictoribus, quod ex his qui dignitatis notas et commendationis gratiam
habuerunt, aeterna memoria ad posteritatem sunt permanentes, uti
Myron Polycletus Phidias Lysippus ceterique qui nobilitatem ex arte
sunt consecuti. namque ut civitatibus magnis aut regibus aut civibus
nobilibus opera fecerunt, ita id sunt adepti. at qui non minore
studio et ingenio sollertiaque fuerunt nobilibus, et humili fortuna
civibus non minus egregie perfecta fecerunt opera, nullam memoriam
sunt adsecuti, quod hi non ab industria neque artis sollertia sed a
felicitate fuerunt deserti, ut Teleas Atheniensis, Chion Corinthius,
Myagrus Phocaeus, Pharax Ephesius, Boedas Byzantius etiamque alii
plures. non minus item pictores, uti Aristomenes Thasius, Polycles et
＜Andron Ephesii＞, Theo Magnes ceterique, quos neque industria neque
artis studium neque sollertia defecit, sed aut rei familiaris exiguitas
aut inbecillitas fortunae seu in ambitione certationis contrariorum
superatio obstitit eorum dignitati.

nec tamen est admirandum si propter ignotitiam artis virtutes
obscurantur. sed maxime indignandum, cum etiam saepe eblandiatur gratia
conviviorum a veris iudiciis falsam probationem. ergo uti Socrati
placuit si ita sensus et sententiae scientiaeque disciplinis auctae
perspicuae et perlucidae fuissent, non gratia neque ambitio valeret,
sed si qui veris certisque laboribus doctrinarum pervenissent ad
scientiam summam, eis ultro opera traderentur. quoniam autem ea non
sunt inlustria neque apparentia in aspectu, ut putamus oportuisse,
et animadverto potius indoctos quam doctos gratia superare, non esse
certandum iudicans cum indoctis ambitione, potius his praeceptis editis
ostendam nostrae scientiae virtutem.

Itaque, imperator, in primo volumine tibi de arte et quas habeat
ea virtutes quibusque disciplinis oporteat esse auctum architectum
exposui, et subieci causas quid ita earum oporteat eum esse
peritum, rationesque summae architecturae partitione distribui
finitionibusque terminavi. deinde quod erat primum et necessarium,
de moenibus quemadmodum eligantur loci salubres ratiocinationibus
explicui, ventique qui sint et e quibus ＜regionibus＞ singuli spirent
deformationibus grammicis ostendi, platearumque et vicorum uti emendate
fiant distributiones in moenibus docui et ita finitionem primo
volumine constitui. item in secundo de materia quas habeat in operibus
utilitates et quibus virtutibus e natura reram sit comparata peregi.
nunc in tertio de deorum inmortalium aedibus sacris dicam et uti
oportet perscriptas exponam.

Aedium compositio constat ex symmetria, cuius rationem diligentissime
architecti tenere debent. ea autem paritur a proportione, quae graece
αναλογια dicitur. proportio est ratae partis membrorum in omni opere
totiusque commodulatio, ex qua ratio efficitur symmetriarum. namque
non potest aedis ulla sine symmetria atque proportione rationem habere
compositionis, nisi uti ad hominis bene figurati ＜speciem＞ membrorum
habuerit exactam rationem.

corpus enim hominis ita natura composuit uti os capitis a mento ad
frontem summam et radices imas capilli esset decimae partis, item manus
palma ab articulo ad extremum medium digitum tantundem, caput a mento
ad summum verticem octavae, cum cervicibus imis ab summo pectore ad
imas radices capillorum sextae, ＜a medio pectore＞ ad summum verticem
quartae. ipsius autem oris altitudinis tertia est pars ab imo mento
ad imas nares, nasus ab imis naribus ad finem medio superciliorum
tantundem, ab ea fine ad imas radices capilli frons efficitur item
tertiae partis. pes vero altitudinis corporis sextae, cubitus quartae,
pectus item quartae. reliqua quoque membra suas habent commensus
proportiones, quibus etiam antiqui pictores et statuarii nobiles usi
magnas et infinitas laudes sunt adsecuti.

similiter vero sacrarum aedium membra ad universam totius magnitudinis
summam ex partibus singulis convenientissimum debent habere commensus
responsum. item corporis centrum medium naturaliter est umbilicus.
namque si homo conlocatus fuerit supinus manibus et pedibus pansis
circinique conlocatum centrum in umbilico eius, circumagendo
rotundationem utrarumque manuum et pedum digiti linea tangentur.
non minus quemadmodum schema rotundationis in corpore efficitur,
item quadrata designatio in eo invenietur. nam si a pedibus imis ad
summum caput mensum erit eaque mensura relata fuerit ad manus pansas,
invenietur eadem latitudo uti altitudo, quemadmodum areae quae ad
normam sunt quadratae.

ergo si ita natura composuit corpus hominis uti proportionibus membra
ad summam figurationem eius respondeant, cum causa constituisse
videntur antiqui ut etiam in operum perfectionibus singulorum membrorum
ad universae figurae speciem habeant commensus exactionem. igitur cum
in omnibus operibus ordines traderent, ＜tum＞ maxime in aedibus deorum,
＜quorum＞ operum et laudes et culpae aeternae solent permanere.

Nec minus mensurarum rationes, quae in omnibus operibus videntur
necessariae esse, ex corporis membris collegerunt, uti digitum palmum
pedem cubitum, et eas distribuerunt in perfectum numerum, quem Graeci
τελειον dicunt, perfectum autem antiqui instituerunt numerum qui
decem dicitur. namque ex manibus digitorum numero ab palmo pes est
inventus. si autem in utrisque palmis ex articulis ab natura decem
sunt perfecti, etiam Platoni placuit esse eum numerum ea re perfectum
qui ex singularibus rebus, quae μοναδεϲ apud Graecos dicuntur,
perficitur decussis. simul autem undecim aut duodecim sunt facti, quod
superaverint, non possunt esse perfecti, donec ad alterum decussim
perveniant. singulares enim res particulae sunt eius numeri.

mathematici vero contra disputantes ea re perfectum dixerunt esse
numerum qui sex dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum
rationibus numero convenientes sic, sextantem unum, trientem duo,
semissem tria [bessem quem διμοιρον dicunt quattuor, quintarium quem
πενταμοιρον dicunt quinque, perfectum sex. cum ad superlationem
crescat, supra sex adiecto asse εφεκτον, cum facta sunt octo quod
est tertia adiecta tertiarium alterum qui επιτριτοϲ dicitur, dimidia
adiecta cum facta sunt novem sesquialterum qui ημιολιοϲ appellatur,
duabus partibus additis et decussi facto bessem alterum quem
επιδιμοιρον vocitant, in undecim numero quod adiecti sunt quinque
quintarium quem επιπεμπτον dicunt, duodecim autem quod ex duobus
numeris simplicibus est effectus διπλαϲιον].

non minus etiam quod pes hominis altitudinis sextam habet partem, id
est ex eo quod perficitur pedum numero corporis sexis altitudinis
terminatio, eum perfectum constituerunt, cubitumque animadverterunt ex
sex palmis constare digitisque XXIIII. ex eo etiam videntur civitates
Graecorum fecisse et quemadmodum cubitus est sex palmorum, in drachma
qua nummo uterentur aereos signatos uti asses ex aequo sex, quos
obolos appellant, quadrantesque obolorum, quae alii dichalca nonnulli
trichalca dicunt, pro digitis viginti quattuor in drachma constituisse.

nostri autem primo fecerunt antiquum numerum et in denario denos
aeris constituerunt, et ea re compositio nominis ad hodiernum diem
denarium retinet. etiamque quarta pars quod efficiebatur ex duobus
assibus et tertio semisse, sestertium vocitaverunt. postea autem quam
animadverterunt utrosque numeros esse perfectos et sex et decem,
utrosque in unum coiecerunt et fecerunt perfectissimum decussis sexis.
huius autem rei auctorem invenerunt pedem. a cubito enim cum dempti
sunt palmi duo, relinquitur pes quattuor palmorum, palmus autem habet
quattuor digitos. ita efficitur uti habeat pes sedecim digitos et
totidem asses aeris ratius denarius.

Ergo si convenit ex articulis hominis numerum inventum esse et ex
membris separatis ad universam corporis speciem ratae partis commensus
fieri responsum, relinquitur ut suspiciamus eos qui etiam aedes
deorum inmortalium constituentes ita membra operum ordinaverunt ut
proportionibus et symmetriis separatae atque universae convenientes
efficerentur eorum distributiones.

Aedium autem principia sunt e quibus constat figurarum aspectus.
et primum in antis, quod graece ναοϲ εν παραϲταϲιν dicitur, deinde
prostylos, amphiprostylos, peripteros, pseudodipteros, ＜dipteros,＞
hypaethros. horum exprimuntur formationes his rationibus.

in antis erit aedis, cum habebit in fronte antas parietum qui cellam
circumcludunt, et inter antas in medio columnas duas, supraque
fastigium symmetria ea conlocatum quae in hoc libro fuerit perscripta.
huius autem exemplar erit ad tres Fortunas ex tribus quae est proxime
portam Collinam.

prostylos omnia habet quemadmodum in antis, columnas autem contra antas
angulares duas, supraque epistylia quemadmodum et in antis, et dextra
ac sinistra in versuris singula. huius exemplar est in insula Tiberina
in aede Iovis et Fauni.

amphiprostylos omnia habet ea quae prostylos, praetereaque habet in
postico ad eundem modum columnas et fastigium.

peripteros autem erit quae habebit in fronte et postico senas columnas,
in lateribus cum angularibus undenas. ita autem sint hae columnae
conlocatae ut intercolumnii latitudinis intervallum sit a parietibus
circum ad extremos ordines columnarum, habeatque ambulationem circa
cellam aedis, quemadmodum est in porticu Metelli Iovis Statoris
Hermodori et aedis Mariana Honoris et Virtutis sine postico a Mucio
facta.

pseudodipteros autem sic conlocatur ut in fronte et postico sint
columnae octonae, in lateribus cum angularibus quinae denae. sint
autem parietes cellae contra quaternas columnas medianas in fronte et
postico. ita duorum intercolumniorum et imae crassitudinis columnae
spatium erit ab parietibus circa ad extremos ordines columnarum.
huius exemplar Romae non est sed Magnesiae ＜aedis＞ Dianae Hermogenis,
Alabandis etiam Apollinis a Menesthe facta.

dipteros autem octastylos et pronao et postico, sed circa aedem
duplices habet ordines columnarum, uti est aedis Quirini dorica et
Ephesi Dianae ionica a Chersiphrone constituta.

hypaethros vero decastylos est in pronao et postico. reliqua
omnia eadem habet quae dipteros, sed interiore parte columnas in
altitudine duplices, remotas a parietibus ad circumitionem ut porticus
peristylorum. medium autem subdiu est sine tecto. aditus valvarum ex
utraque parte in pronao et postico. huius item exemplar Romae non est,
sed Athenis octastylos est templo Olympii.

Species autem aedium sunt quinque, quarum ea sunt vocabula, pycnostylos
id est crebris columnis, systylos paulo remissioribus intercolumniorum
spatiis, diastylos amplius patentibus, rarius quam oportet inter se
diductis araeostylos, eustylos intervallorum iusta distributione.

ergo pycnostylos est cuius intercolumnio unius et dimidiatae columnae
crassitudo interponi potest, quemadmodum est divi Iuli et in Caesaris
foro Veneris et si quae aliae sic sunt compositae. item systylos est in
qua duarum columnarum crassitudo in intercolumnio poterit conlocari, et
spirarum plinthides aeque magnae sint ei spatio quod fuerit inter duas
plinthides, quemadmodum est Fortunae Equestris ad theatrum lapideum
reliquaeque quae eisdem rationibus sunt compositae.

haec utraque genera vitiosum habent usum. matres enim familiarum cum
ad supplicationem gradibus ascendunt, non possunt per intercolumnia
amplexae adire nisi ordines fecerint, item valvarum aspectus
abstruditur columnarum crebritate ipsaque signa obscurantur, item circa
aedem propter angustias inpediuntur ambulationes.

diastyli autem haec erit compositio, cum trium columnarum crassitudinem
intercolumnio interponere possumus, tamquam est Apollinis et Dianae
aedis. haec dispositio hanc habet difficultatem quod epistylia propter
intervallorum magnitudinem franguntur.

in araeostylis autem nec lapideis nec marmoreis epistyliis uti datur,
sed inponendae de materia trabes perpetuae. et ipsarum aedium species
sunt barycephalae humiles latae, ornanturque signis fictilibus aut
aereis inauratis earum fastigia tuscanico more, uti est ad Circum
Maximum Cereris et Herculis Pompeiani, item Capitolii.

Reddenda nunc est eustyli ratio, quae maxime probabilis et ad usum
et ad speciem et ad firmitatem rationes habet explicatas. namque
facienda sunt in intervallis spatia duarum columnarum et quartae partis
columnae crassitudinis, mediumque intercolumnium unum quod erit in
fronte, alterum quod in postico, trium columnarum crassitudine. sic
enim habebit et figurationis aspectum venustum et aditus usum sine
inpeditionibus et circa cellam ambulatio auctoritatem.

huius autem rei ratio explicabitur sic. frons loci quae in aede
constituta fuerit, si tetrastylos facienda fuerit, dividatur in
partes XI S praeter crepidines et proiecturas spirarum, si sex erit
columnarum, in partes XVIII. si octastylos constituetur, dividatur in
XXIV et semissem. item ex his partibus sive tetrastyli sive hexastyli
sive octastyli una pars sumatur eaque erit modulus. cuius moduli
unius erit crassitudo columnarum. intercolumnia singula, praeter
media, modulorum duorum et moduli quartae partis. mediana in fronte et
postico singula ternum modulorum. ipsarum columnarum altitudo modulorum
VIIII et dimidiae moduli partis. ita ex ea divisione intercolumnia
altitudinesque columnarum habebunt iustam rationem.

huius exemplar Romae nullam habemus, sed in Asia Teo hexastylon
Liberi Patris. Eas autem symmetrias constituit Hermogenes, qui etiam
primus octastylon pseudodipteri invenit rationem. ex dipteri enim
aedis symmetria distulit interiores ordines columnarum XXXVIII eaque
ratione sumptus operasque compendii fecit. is in medio ambulationi
laxamentum egregie circa cellam fecit, de aspectuque nihil inminuit sed
sine desiderio supervacuorum conservavit auctoritatem totius operis
distributione.

pteromatos enim ratio et columnarum circum aedem dispositio ideo
est inventa ut aspectus propter asperitatem intercolumniorum habeat
auctoritatem, praeterea si ex imbribus aquae vis occupaverit et
intercluserit hominum multitudinem, ut habeat in aede circaque
cellam cum laxamento liberam moram. haec autem ita explicantur in
pseudodipteris aedium dispositionibus. quare videtur acuta magnaque
sollertia effectus operum Hermogenes fecisse reliquisseque fontes unde
posteri possent haurire disciplinarum rationes.

Aedibus araeostylis columnae sic sunt faciendae uti crassitudines earum
sint partis octavae ad altitudines. item in diastylo dimetienda est
altitudo columnae in partes octo et dimidiam et unius partis columnae
crassitudo conlocetur. in systylo altitudo dividatur in novem et
dimidiam partem et ex eis una ad crassitudinem columnae detur. item in
pycnostylo dividenda est altitudo in decem et eius una pars facienda
est columnae crassitudo. eustyli autem aedis columnae, uti systyli, in
novem partes altitudo dividatur et dimidiam partem et eius una pars
constituatur in crassitudine imi scapi. ita habebitur pro rata parte
intercolumniorum ratio.

quemadmodum enim crescunt spatia inter columnas, proportionibus
adaugendae sunt crassitudines scaporum. namque si in araeostylo nona
aut decima pars crassitudini fuerit, tenuis et exilis apparebit,
ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer consumit et inminuit
aspectu scaporum crassitudinem. contra vero pycnostylis, si octava pars
crassitudini fuerit, propter crebritatem et angustias intercolumniorum
tumidam et invenustam efficiet speciem. itaque generis operis
oportet persequi symmetrias. etiamque angulares columnae crassiores
faciendae sunt ex sua diametro quinquagensima parte, quod eae ab aere
circumciduntur et graciliores videntur esse aspicientibus. ergo quod
oculus fallit, ratiocinatione est exaequandum.

contracturae autem in summis columnarum hypotracheliis ita faciendae
videntur uti si columna sit ab minimo ad pedes quinos denos, ima
crassitudo dividatur in partes sex et earum partium quinque summa
constituatur. item quae erit ab quindecim pedibus ad pedes viginti,
scapus imus in partes sex et semissem dividatur earumque partium
quinque et semisse superior crassitudo columnae fiat. item quae erit
a pedibus viginti ad pedes triginta, scapus imus dividatur in partes
septem earumque sex summa contractura perficiatur. quae autem ab
triginta pedibus ad quadraginta alta erit, ima dividatur in partes
septem et dimidiam, ex his sex et dimidiam in summo habeat contracturae
ratione. quae erunt ab quadraginta pedibus ad quinquaginta, item
dividendae sunt in octo partes et earum septem in summo scapo sub
capitulo contrahantur. item si quae altiores erunt, eadem ratione pro
rata constituantur contracturae.

haec autem propter altitudinis intervallum, scandente oculi specie,
adiciuntur crassitudinibus temperaturae. venustatem enim persequitur
visus, cuius si non blandimur voluptati proportione et modulorum
adiectionibus, uti quod fallit temperatione adaugeatur, vastus et
invenustus conspicientibus remittetur aspectus. de adiectione quae
adicitur in mediis columnis, quae apud Graecos ενταϲιϲ appellatur, in
extremo libro erit forma et ratio eius quemadmodum mollis et conveniens
efficiatur subscripta.

Fundationes eorum operum fodiantur si queat inveniri ab solido et
in solidum quantum ex amplitudine operis pro ratione videbitur,
extruaturque structura totum solum quam solidissima. supraque terram
parietes extruantur sub columnas, dimidio crassiores quam columnae sunt
futurae uti firmiora sint inferiora superioribus. qua et stereobatae
appellantur, nam excipiunt onera. spirarumque proiecturae non procedant
extra solidum. item supra parietis ad eundem modum crassitudo servanda
est, intervalla autem concamaranda aut solidanda festucationibus uti
distineantur.

sin autem solidum non invenietur, sed locus erit congesticius ad imum
aut paluster, tunc is locus fodiatur exinaniaturque et palis alneis aut
oleagineis aut robusteis ustilatis configatur, sublicaeque machinis
adigantur quam creberrimae, carbonibusque expleantur intervalla palorum
et tunc structuris solidissimis fundamenta impleantur. extructis autem
fundamentis ad libramentum stylobatae sunt conlocandi.

supra stylobatas columnae disponendae quemadmodum supra scriptum
est, sive in pycnostylo quemadmodum pycnostyloe, sive systylo aut
diastylo aut eustylo quemadmodum supra scriptae sunt et constitutae.
in araeostylis enim libertas est quantum cuique libet constituendi.
sed ita columnae in peripteris conlocentur uti quot intercolumnia sunt
in fronte, totidem bis intercolumnia fiant in lateribus. ita enim
erit duplex longitudo operis ad latitudinem. namque qui columnarum
duplicationes fecerunt erravisse videntur, quod unum intercolumnium in
longitudine plus quam oportet procurrere videtur.

gradus in fronte constituendi ita sunt uti sint semper inpares. namque
cum dextro pede primus gradus ascendatur, item in summo templo primus
erit ponendus. crassitudines autem eorum graduum ita finiendas censeo
ut neque crassiores dextante nec tenuiores dodrante sint conlocatae.
sic enim durus non erit ascensus. retractiones autem graduum nec minus
quam sesquipedales nec plus quam bipedales faciendae videntur. item si
circa aedem gradus futuri sunt, ad eundem modum fieri debent.

sin autem circa aedem ex tribus lateribus podium faciendum erit, ad
id constituatur uti quadrae spirae trunci coronae lysis ad ipsum
stylobatam qui erit sub columnarum spiris conveniant. stylobatam ita
oportet exaequari uti habeat per medium adiectionem per scamillos
inpares. si enim ad libellam dirigetur, alveolatus oculo videbitur. hoc
autem ut scamilli ad id convenientes fiant, item in extremo libro forma
et demonstratio erit descripta.

His perfectis in suis locis spirae conlocentur eaeque ad symmetriam
sic perficiantur uti crassitudo cum plintho sit columnae ex dimidia
crassitudine proiecturamque, quam Graeci εκφοραν vocitant, habeant
aeque tantam. ita tum lata et longa erit columnae crassitudinis unius
et dimidiae.

altitudo eius si atticurges erit, ita dividatur ut superior pars tertia
parte sit crassitudinis columnae, reliquum plintho relinquatur. dempta
plintho reliquum dividatur in partes quattuor fiatque superior torus
quartae, reliquae tres aequaliter dividantur et una sit inferior torus,
altera pars cum suis quadris scotia, quem Graeci τροχιλον dicunt.

sin autem ionicae erunt faciendae, symmetriae earum sic erunt
constituendae uti latitudo spirae quoqueversus sit columnae
crassitudinis adiecta crassitudinis quarta et octava, altitudo ita
uti atticurges, ita et eius plinthus, reliquumque praeter plinthum,
quod erit tertia pars crassitudinis columnae, dividatur in partes
septem. inde trium partium torus qui est in summo, reliquae quattuor
partes dividendae sunt aequaliter et una pars fiat cum suis astragalis
et supercilio superior trochilus, altera pars inferiori trochilo
relinquatur, sed inferior maior apparebit ideo quod habebit ad extremam
plinthum proiecturam. astragali faciendi sunt octavae partis trochili.
proiectura erit spirae pars octava et sexta decuma pars crassitudinis
columnae.

Spiris perfectis et conlocatis columnae sunt medianae in pronao et
postico ad perpendiculum medii centri conlocandae, angulares autem
quaeque e regione earum futurae sunt in lateribus aedis dextra ac
sinistra, uti partes interiores quae ad parietes cellae spectant ad
perpendiculum latus habeant conlocatum, exteriores autem partes uti
dictum ante de earum contractura. sic enim erunt figurae compositionis
aedium contracturae iusta ratione exactae.

Scapis columnarum statutis capitulorum ratio ＜sic erit.＞ si pulvinata
erunt, his symmetriis conformabuntur uti quam crassus imus scapus
fuerit addita octava decuma parte scapi abacus habeat longitudinem et
latitudinem, crassitudinem cum volutis eius dimidiam. recedendum autem
est ab extremo abaco in interiorem partem frontibus volutarum parte
duodevicensima et eius dimidia. tunc crassitudo dividenda est in partes
novem et dimidiam, et secundum abacum in quattuor partibus volutarum
secundum extremi abaci quadram lineae demittendae quae cathetoe
dicuntur. tunc ex novem partibus et dimidia una pars et dimidia abaci
crassitudo relinquatur, reliquae octo volutis constituantur.

tunc ab linea quae secundum abaci extremam partem demissa erit, in
interiorem partem ＜alia＞ recedat unius et dimidiatae partis latitudine.
deinde eae lineae dividantur ita ut quattuor partes et dimidia sub
abaco relinquantur. tunc in eo loco, qui locus dividit quattuor
et dimidiam et tres et dimidiam partem, centrum oculi ＜ponatur＞
signeturque ex eo centro rotunda circinatio tam magna in diametro
quam una pars ex octo partibus est. ea erit oculi magnitudo et in ea
catheto respondens diametros agatur. tunc ab summo sub abaco incepto
in singulis tetrantorum actionibus dimidiatum oculi spatium minuatur,
doneque in eundem tetrantem qui est sub abaco veniatur.

capituli autem crassitudo sic est facienda ut ex novem partibus et
dimidia tres partes praependeant infra astragalum summi scapi, cymatio,
adempto abaco et canali, reliqua sit pars. proiectura autem cymatii
habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem. pulvinorum baltei
ab abaco hanc habeant proiecturam uti circini centrum unum cum sit
positum in capituli tetrante et alterum diducatur ad extremum cymatium,
circumactum balteorum extremas partes tangat. axes volutarum ne
crassiores sint quam oculi magnitudo, volutaeque ipsae succidantur ad
altitudinis suae duodecimam partem. haec erunt symmetriae capitulorum,
quae columnae futurae sunt ab minimo ad pedes XXV. quae supra erunt
reliquas habebunt ad eundem modum symmetrias, abacus autem erit longus
et latus quam crassa columna est ima adiecta parte VIIII, uti quo minus
habuerit altior columna contractum, eo ne minus habeat capitulum suae
symmetriae proiecturam et in latitudine suae partis adiectionem.

de volutarum descriptionibus, uti ad circinum sint recte involutae
quemadmodum describantur, in extremo libro forma et ratio earum erit
subscripta. Capitulis perfectis, deinde ＜pro ratione＞ columnarum non
ad libellam sed ad aequalem modulum conlocatis, ut quae adiectio
in stylobatis facta fuerit, in superioribus membris respondeat,
epistyliorum ratio sic est habenda uti si columnae fuerint a minima XII
pedum ad quindecim pedes, epistylii sit altitudo dimidiae crassitudinis
imae columnae, item si ab XV pedibus ad XX, columnae altitudo
dimetiatur in partes tredecim et unius partis altitudo epistylii fiat,
item si a XX ad XXV pedes, dividatur altitudo in partes XII et semissem
et eius una pars epistylii in altitudine fiat, item si ab XXV pedibus
ad XXX, dividatur in partes XII et eius una pars altitudo fiat. item
＜si altiores＞, rata parte ad eundem modum ex altitudine columnarum
expediendae sunt altitudines epistyliorum.

quo altius enim scandit oculi species, non facile persecat aeris
crebritatem. dilapsa itaque altitudinis spatio et viribus exsucta
incertam modulorum renuntiat sensibus quantitatem. quare semper
adiciendum est rationis supplementum in symmetriarum membris, ut cum
fuerint aut altioribus locis opera aut etiam ipsa colossicotera,
habeant magnitudinum rationem. epistylii latitudo in imo quod supra
capitulum erit quanta crassitudo summae columnae sub capitulo erit
tanta fiat, summum quantum imus scapus.

cymatium epistylii septima parte suae altitudinis est faciendum, et
in proiectura tantundem. reliqua pars praeter cymatium dividenda est
in partes XII et earum trium ima fascia est facienda, secunda IIII,
summa V. item zophorus supra epistylium quarta parte minor quam
epistylium, sin autem sigilla designari oportuerit, quarta parte altior
quam epistylium, uti auctoritatem habeant scalpturae. cymatium suae
altitudinis partis septimae, proiectura cymatii quantum crassitudo.

supra zophorum denticulus est faciendus tam altus quam epistylii media
fascia, proiectura eius quantum altitudo. intersectio, quae graece
μετοπη dicitur, sic est dividenda uti denticulus altitudinis suae
dimidiam partem habeat in fronte, cavum autem intersectionis huius
frontis e tribus duas partes, huius cymatium altitudinis eius sextam
partem. corona cum suo cymatio, praeter simam, quantum media fascia
epistylii, proiectura coronae cum denticulo facienda est quantum erit
altitudo a zophoro ad summum coronae cymatium, et omnino omnes ecphorae
venustiorem habent speciem quae quantum altitudinis tantundem habeant
proiecturae.

tympani autem quod est in fastigio altitudo sic est facienda uti frons
coronae ab extremis cymatiis tota dimetiatur in partes novem et ex eis
una pars in medio cacumine tympani constituatur, dum contra epistylia
columnarumque hypotrachelia ad perpendiculum respondeat. coronaeque
supra aequaliter imis praeter simas sunt conlocandae. insuper coronas
simae, quas Graeci επαιετὶδαϲ dicunt, faciendae sunt altiores octava
parte coronarum altitudinis. acroteria angularia tam alta quantum est
tympanum medium, mediana altiora octava parte quam angularia.

Membra omnia quae supra capitula columnarum sunt futura id est
epistylia zophoroe coronae tympana fastigia acroteria inclinanda
sunt in fronte suae cuiusque altitudinis parte XII, ideo quod cum
steterimus contra frontes, ab oculo lineae duae si extensae fuerint et
una tetigerit imam operis partem, altera summam, quae summam tetigerit
longior fiet. ita quo longior visus linea in superiorem partem
procedit, resupinatam facit eius speciem. cum autem, uti supra scriptum
est, in fronte inclinata fuerint, tunc in aspectu videbuntur esse ad
perpendiculum et normam.

columnarum striae faciendae sunt XXIIII ita excavatae uti norma in
cavo striae cum fuerit coniecta, circumacta anconibus striarum dextra
ac sinistra ＜angulos＞ tangat cacumenque normae circum rotundationem
tangendo pervagari possit. crassitudines striarum faciendae sunt
quantum adiectio in media columna ex descriptione invenietur.

in simis quae supra coronam in lateribus sunt aedium, capita leonina
sunt scalpenda, disposita ita uti contra columnas singulas primum sint
designata, cetera aequali modo disposita uti singula singulis mediis
tegulis respondeant. haec autem quae erunt contra columnas perterebrata
sint ad canalem qui excipit e tegulis aquam caelestem, mediana autem
sint solida, uti quae cadit vis aquae per tegulas in canalem ne
deiciatur per intercolumnia neque transeuntes perfundat, sed quae sunt
contra columnas videantur emittere vomentia ructus aquaram ex ore.
Aedium ionicarum quam apertissime potui dispositiones hoc volumine
scripsi, doricarum autem et corinthiarum quae sint proportiones
insequenti libro explicabo.

LIBER QUARTUS.

Cum animadvertissem, imperator, plures de architectura praecepta
voluminaque commentariorum non ordinata sed incepta uti particulas
errabundas reliquisse, dignam et utilissimam rem putavi tantae
disciplinae corpus ad perfectam ordinationem perducere et praescriptas
in singulis voluminibus singulorum generum qualitates explicare.
itaque, Caesar, primo volumine tibi de officio eius et quibus eruditum
esse rebus architectum oporteat exposui. secundo de copiis materiae, e
quibus aedificia constituuntur, disputavi.

tertio autem de aedium sacrarum dispositionibus et de earum generum
varietate quasque et quot habeant species earumque quae sint in
singulis generibus distributiones, ex tribus generibus, quae
subtilissimas haberent proportionibus modulorum quantitates, ionici
generis moribus docui. nunc hoc volumine de dorici corinthiique
constitutis rationibus dicam eorumque discrimina et proprietates
explicabo.

Columnae corinthiae praeter capitula omnes symmetrias habent uti
ionicae, sed capitulorum altitudines efficiunt eas pro rata excelsiores
et graciliores, quod ionici capituli altitudo tertia pars est
crassitudinis columnae, corinthii tota crassitudo scapi. igitur quod
duae partes e crassitudine ＜in altitudine＞ corinthiorum adiciuntur,
efficiunt excelsitate speciem earum graciliorem.

cetera membra quae supra columnas inponuntur aut e doricis symmetriis
aut ionicis moribus in corinthiis columnis conlocantur, quod ipsum
corinthium genus propriam coronarum reliquorumque ornamentorum non
habuerat institutionem, sed aut e triglyphorum rationibus mutuli
in coronis et in epistyliis guttae dorico more disponuntur, aut ex
ionicis institutis zophoroe scalpturis ornati cum denticulis et coronis
distribuuntur.

ita e generibus duobus capitulo interposito tertium genus in operibus
est procreatum. e columnarum enim formationibus trium generum factae
sunt nominationes, dorica, ionica, corinthia, e quibus prima et
antiquitus dorica est nata. Namque Achaia Peloponnesoque tota Dorus
Hellenos et Pthias nymphae filius regnavit, isque Argis vetusta
civitate Iunonis templo aedificavit eius generis fortuito formae fanum,
deinde isdem generibus in ceteris Achaiae civitatibus, cum etiamnum non
esset symmetriarum ratio nata.

postea autem quam Athenienses ex responsis Apollinis Delphici, communi
consilio totius Hellados, XIII colonias uno tempore in Asiam deduxerunt
ducesque in singulis coloniis constituerunt et summam imperii
potestatem Ioni Xuthi et Creusae filio dederunt, quem etiam Apollo
Delphis suum filium in responsis est professus, isque eas colonias in
Asiam deduxit et Cariae fines occupavit ibique civitates amplissimas
constituit Ephesum, Miletum, Myunta, quae olim ab aqua est devorata,
cuius sacra et suffragium Milesiis Iones attribuerunt, Prienen, Samum,
Teon, Colophona, Chium, Erythras, Phocaeam, Clazomenas, Lebedon,
Meliten. istaec Melite propter civium adrogantiam ab is civitatibus
bello indicto communi consilio est sublata, cuius loco postea regis
Attali et Arsinoes beneficio Zmyrnaeorum civitas inter Ionas est
recepta.

hae civitates cum Caras et Lelegas eiecissent, eam terrae regionem
a duce suo Ione appellaverunt Ioniam ibique deorum inmortalium
templa constituentes coeperunt fana aedificare, et primum Apollini
Panionio aedem uti viderant in Achaia constituerunt et eam Doricam
appellaverunt, quod in Dorieon civitatibus primum factam eo genere
viderant.

in ea aede cum voluissent columnas conlocare, non habentes symmetrias
earum et quaerentes quibus rationibus efficere possent uti et ad onus
ferendum essent idoneae et in aspectu probatam haberent venustatem,
dimensi sunt virilis pedis vestigium et id retulerunt in altitudinem.
cum invenissent pedem sextam partem esse altitudinis in homine, idem
in columnam transtulerunt et qua crassitudine fecerunt basim scapi,
tantas sex cum capitulo in altitudinem extulerunt. ita dorica columna
virilis corporis proportionem et firmitatem et venustatem in aedificiis
praestare coepit.

Item postea Dianae constituere aedem quaerentes novi generis specie,
isdem vestigiis ad muliebrem transtulerunt gracilitatem, et fecerunt
primum columnae crassitudinem altitudinis octava parte, ut haberet
speciem excelsiorem. basi spiram supposuerunt pro calceo, capitulo
volutas uti capillamento concrispatos cincinnos praependentes dextra ac
sinistra conlocaverunt et cymatiis et encarpis pro crinibus dispositis
frontes ornaverunt truncoque toto strias uti stolarum rugas matronali
more demiserunt. ita duobus discriminibus columnarum inventionem, unam
virili sine ornatu nuda specie, alteram muliebri subtilitate et ornatu
symmetriaque sunt mutuati.

posteri vero elegantia subtilitateque iudiciorum progressi et
gracilioribus modulis delectati septem crassitudinis diametros
in altitudinem columnae doricae, ionicae novem constituerunt. id
autem ＜genus＞, quod Iones fecerunt primo, Ionicum est nominatum.
Tertium vero, quod Corinthium dicitur, virginalis habet gracilitatis
imitationem, quod virgines propter aetatis teneritatem gracilioribus
membris figuratae effectus recipiunt in ornatu venustiores.

eius autem capituli prima inventio sic memoratur esse facta. virgo
civis Corinthia iam matura nuptiis inplicata morbo decessit. post
sepulturam eius, quibus ea virgo viva pauculis delectabatur, nutrix
collecta et composita in calatho pertulit ad monumentum et in summo
conlocavit et, uti ea permanerent diutius subdiu, tegula texit. is
calathus fortuito supra acanthi radicem fuerat conlocatus. interim
pondere pressa radix acanthi media folia et cauliculos circum vernum
tempus profudit, cuius cauliculi secundum calathi latera crescentes et
ab angulis tegulae ponderis necessitate expressi flexuras in extremas
partes volutarum facere sunt coacti.

tunc Callimachus, qui propter elegantiam et subtilitatem artis
marmoreae ab Atheniensibus catatexitechnos fuerat nominatus,
praeteriens hoc monumentum animadvertit eum calathum et circa foliorum
nascentem teneritatem, delectatusque genere et formae novitate ad id
exemplar columnas apud Corinthios fecit symmetriasque constituit, et ex
eo in operum perfectionibus Corinthii generis distribuit rationes.

eius autem capituli symmetria sic est facienda uti quanta fuerit
crassitudo imae columnae, tanta sit altitudo capituli cum abaco. abaci
latitudo ita habeat rationem ut quanta fuerit altitudo, tanta dua sint
diagonia ab angulo ad angulum spatia. ita enim iustas habebunt frontes
quoquoversus latitudinis. frontes sinuentur introrsus ab extremis
angulis abaci suae frontis latitudinis nona. ad imum capitulum tantam
habeat crassitudinem, quantam habet summa columna praeter apothesim et
astragalum. abaci crassitudo septima capituli altitudinis.

dempta abaci crassitudine, dividatur reliqua pars in partes tres, e
quibus una imo folio detur. secundum folium mediam altitudinem teneat.
cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus folia nascuntur proiecta
uti excipiant quae ex cauliculis natae procurrunt ad extremos angulos
volutae, minoresque helices intra suum medium qui est in abaco flori
subiecti scalpantur. flores in quattuor partibus quanta erit abaci
crassitudo tam magni formentur. ita his symmetriis corinthia capitula
suas habebunt exactiones. Sunt autem quae isdem columnis inponuntur
capitulorum genera variis vocabulis nominata, quorum nec proprietates
symmetriarum nec columnarum genus aliud nominare possumus, sed ipsorum
vocabula traducta et commutata ex corinthiis et pulvinatis et doricis
videmus, quorum symmetriae sunt in novarum scalpturarum translatae
subtilitatem.

Quoniam autem de generibus columnarum origines et inventiones supra
sunt scriptae, non alienum mihi videtur isdem rationibus de ornamentis
eorum quemadmodum sunt prognata et quibus principiis et originibus
inventa dicere. in aedificiis omnibus insuper conlocatur materiatio
variis vocabulis nominata. ea autem uti in nominationibus, ita in re
varias habet utilitates. trabes enim supra columnas et parastaticas
et antas ponuntur, in contignationibus tigna et axes. sub tectis, si
maiora spatia sunt, et transtra et capreoli, si commoda, columen et
cantherii prominentes ad extremam suggrundationem. supra cantherios
templa, deinde insuper sub tegulas asseres ita prominentes uti parietes
proiecturis eorum tegantur.

ita unaquaeque res et locum et genus et ordinem proprium tuetur. e
quibus rebus et a materiatura fabrili in lapideis et marmoreis aedium
sacrarum aedificationibus artifices dispositiones eorum scalpturis sunt
imitati et eas inventiones persequendas putaverunt. ideo quod antiqui
fabri quodam in loco aedificantes, cum ita ab interioribus parietibus
ad extremas partes tigna prominentia habuissent conlocata, inter tigna
struxerunt supraque coronas et fastigia venustiore specie fabrilibus
operibus ornaverunt, tum proiecturas tignorum quantum eminebant ad
lineam et perpendiculum parietum praesecuerunt, quae species cum
invenusta is visa esset tabellas ita formatas uti nunc fiunt triglyphi
contra tignorum praecisiones in fronte fixerunt et eas cera caerulea
depinxerunt ut praecisiones tignorum tectae non offenderent visum. ita
divisiones tignorum imitati triglyphorum dispositionem et intertignia
metoparum habere in doricis operibus coeperunt.

postea alii in aliis operibus ad perpendiculum triglyphorum cantherios
prominentes proiecerunt eorumque proiecturas simaverunt. ex eo uti e
tignorum dispositionibus triglyphi, ita e cantheriorum proiecturis
mutulorum sub coronis ratio est inventa. ita fere in operibus lapideis
et marmoreis mutuli inclinatis scalpturis deformantur, quod imitatio
est cantheriorum. etenim necessario propter stillicidia proclinati
conlocantur. ergo et triglyphorum et mutulorum in doricis operibus
ratio ex ea imitatione inventa est.

Non enim quemadmodum nonnulli errantes dixerunt fenestrarum imagines
esse triglyphos ita potest esse, quod in angulis contraque tetrantes
columnarum triglyphi constituuntur, quibus in locis omnino non patitur
res fenestras fieri. dissolvuntur enim angulorum in aedificiis
iuncturae, si in is fenestrarum fuerint lumina relicta. etiamque ubi
nunc triglyphi constituuntur si ibi luminum spatia fuisse iudicabuntur,
isdem rationibus denticuli in ionicis fenestrarum occupavisse loca
videbuntur. utraque enim et inter denticulos et inter triglyphos quae
sunt intervalla metopae nominantur. οπαϲ enim Graeci tignorum cubilia
et asserum appellant, uti nostri ea cava columbaria. ita quod inter
duas opas est intertignium, id μετοπη est apud eos nominatum.

Uti autem in doricis triglyphorum et mutulorum est inventa ratio,
ita in ionicis denticulorum constitutio propriam in operibus habet
rationem, et quemadmodum mutuli cantheriorum proiecturae ferunt
imaginem, sic in ionicis denticuli ex proiecturis asserum habent
imitationem. itaque in graecis operibus nemo sub mutulos denticulos
constituit. non enim possunt subtus cantherios asseres esse. quod
ergo supra cantherios et templa in veritate debet esse conlocatum,
id in imaginibus si infra constitutum fuerit mendosam habebit operis
rationem. etiamque antiqui non probaverunt neque instituerunt in
fastigiis ＜mutulos aut＞ denticulos fieri sed puras coronas, ideo quod
nec cantherii nec asseres contra fastigiorum frontes distribuuntur nec
possunt prominere, sed ad stillicidia proclinati conlocantur. ita quod
non potest in veritate fieri, id non putaverunt in imaginibus factum
posse certam rationem habere.

omnia enim certa proprietate et a veris naturae deducta moribus
transduxerunt in operum perfectiones, et ea probaverunt quorum
explicationes in disputationibus rationem possunt habere veritatis.
itaque ex eis originibus symmetrias et proportiones uniuscuiusque
generis constitutas reliquerunt. quorum ingressus persecutus de ionicis
et corinthiis institutionibus supra dixi, nunc vero doricam rationem
summamque eius speciem breviter exponam.

Nonnulli antiqui architecti negaverunt dorico genere aedes sacras
oportere fieri, quod mendosae et disconvenientes in his symmetriae
conficiebantur. itaque negavit Arcesius, item Pytheos, non minus
Hermogenes. nam is cum paratam habuisset marmoris copiam in doricae
aedis perfectionem, ＜rationem＞ commutavit et eadem copia aedem ionicam
Libero Patri fecit. sed tamen non quod invenusta est species aut genus
aut formae dignitas, sed quod inpedita est et incommoda in opere
triglyphorum et lacunariorum distributio.

namque necesse est triglyphos constitui contra medios tetrantes
columnarum, metopasque quae inter triglyphos fient aeque longas esse
quam altas. contraque in angulares columnas triglyphi in extremis
partibus constituuntur et non contra medios tetrantes. ita metopae,
quae proximae ad angulares triglyphos fiunt, non exeunt quadratae
sed oblongiores triglyphi dimidia latitudine. at qui metopas
aequales volunt facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi
dimidia latitudine. hoc autem sive in metoparum longitudinibus sive
intercolumniorum contractionibus efficietur, est mendosum. quapropter
antiqui vitare visi sunt in aedibus sacris doricae symmetriae rationem.

Nos autem exponimus, uti ordo postulat, quemadmodum a praeceptoribus
accepimus, uti si qui voluerit his rationibus attendens ita ingredi,
habeat proportiones explicatas, quibus emendatas et sine vitiis
efficere possit aedium sacrarum dorico more perfectiones. frons aedis
doricae in loco quo columnae constituuntur dividatur, si tetrastylos
erit, in partes XXVII, si hexastylos, XXXXII. ex his pars una erit
modulus, qui graece εμβατηϲ dicitur, cuius moduli constitutione
ratiocinationibus efficiuntur omnis operis distributiones.

crassitudo columnarum erit duorum modulorum, altitudo cum capitulo
XIIII. capituli crassitudo unius moduli, latitudo duorum et moduli
sextae partis. crassitudo capituli dividatur in partes tres, e quibus
una plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum anulis, tertia
hypotrachelion. contrahatur columna ita uti in tertio libro de ionicis
est scriptum. epistylii altitudo unius moduli cum taenia et guttis,
taenia moduli septima, guttarum longitudo sub taenia contra triglyphos
alta cum regula parte sexta moduli praependeat. item epistylii latitudo
ima respondeat hypotrachelio summae columnae. supra epistylium
conlocandi sunt triglyphi cum suis metopis, alti unius et dimidiati
moduli, lati in fronte unius moduli, ita divisi ut in angularibus
columnis et in mediis contra tetrantes medios sint conlocati, et in
intercolumniis reliquis bini, in mediis pronao et postico terni. ita
relaxatis mediis intervallis, sine inpeditionibus aditus accedentibus
erit ad deorum simulacra.

triglyphorum latitudo dividatur in partes sex, ex quibus quinque
partes in medio, duae dimidiae dextra ac sinistra designentur regula.
una in medio deformetur femur, quod graece μεροϲ dicitur. secundum
eam canaliculi ad normae cacumen inprimantur. ex ordine eorum dextra
ac sinistra altera femina constituantur. in extremis partibus
semicanaliculi intervertantur. triglyphis ita conlocatis, metopae quae
sunt inter triglyphos aeque altae sint quam longae, item in extremis
angulis semimetopia sint inpressa dimidia moduli latitudine. ita enim
erit ut omnia vitia et metoparum et intercolumniorum et lacunariorum,
quod aequales divisiones factae erunt, emendentur.

triglyphi capitula sexta parte moduli sunt faciunda. supra triglyphorum
capitula corona est conlocanda in proiectura dimidiae et sextae partis
habens cymatium doricum in imo, alterum in summo. ita cum cymatiis
corona crassa ex dimidia moduli. dividendae autem sunt in corona ima
ad perpendiculum triglyphorum et medias metopas viarum directiones et
guttarum distributiones, ita uti guttae sex in longitudinem, tres in
latitudinem pateant. reliqua spatia, quod latiores sunt metopae quam
triglyphi, pura relinquantur aut fulmina scalpantur, ad ipsumque mentum
coronae incidatur linea quae scotia dicitur. reliqua omnia, tympana
et simae coronae, quemadmodum supra scriptum est in ionicis, ita
perficiantur.

Haec ratio in operibus diastylis erit constituta. si vero systylon et
monotriglyphon opus erit faciundum, frons aedis, si tetrastylos erit,
dividatur in partes XVIIII S, si hexastylos erit, dividatur in partes
XXVIIII S. ex his pars una erit modulus, ad quem uti supra scriptum est
dividatur.

ita supra singula epistylia et metopae et triglyphi bini erunt
conlocandi, in angularibus hoc amplius dimidiatus et quantum est
spatium hemitriglyphi id accedit. in mediano contra fastigium trium
triglyphorum et trium metoparum spatium distabit, quo latius medium
intercolumnium accedentibus ad aedem habeat laxamentum et adversus
simulacra deorum aspectus dignitatem.

Columnas autem striari XX striis oportet. quae si planae erunt, angulos
habeant XX designatos. sin autem excavabuntur, sic est forma facienda
uti quam magnum est intervallum striae, tam magnis striaturae paribus
lateribus quadratum describatur, in medio autem quadrato circini
centrum conlocetur et agatur linea rotundationis, quae quadrationis
angulos tangat, et quantum erit curvaturae inter rotundationem et
quadratam descriptionem, tantum ad formam excaventur. ita dorica
columna sui generis striaturae habebit perfectionem.

de adiectione eius qua media adaugetur, uti in tertio volumine de
ionicis est perscripta, ita et in his transferatur. Quoniam exterior
species symmetriarum et corinthiorum et doricorum et ionicorum
est perscripta, necesse est etiam interiores cellarum pronaique
distributiones explicare.

distribuitur autem longitudo aedis uti latitudo sit longitudinis
dimidiae partis, ipsaque cella parte quarta longior sit, quam est
latitudo, cum pariete, qui paries valvarum habuerit conlocationem.
reliquae tres partes pronai ad antas parietum procurrant, quae antae
columnarum crassitudinem habere debent. et si aedis erit latitudine
maior quam pedes XX, duae columnae inter duas antas interponantur, quae
disiungant pteromatos et pronai spatium. item intercolumnia tria, quae
erunt inter antas et columnas, pluteis marmoreis sive ex intestino
opere factis intercludantur ita uti fores habeant, per quas itinera
pronao fiant.

item si maior erit latitudo quam pedes XL, columnae contra regiones
columnarum, quae inter antas sunt, introrsus conlocentur. et eae
altitudinem habeant aeque quam quae sunt in fronte, crassitudines autem
earum extenuentur his rationibus uti si octava parte erunt quae sunt in
fronte, hae fiant X parte, sin autem VIIII aut decima, pro rata parte.
in concluso enim aere si quae extenuatae erunt, non discernentur. sin
autem videbuntur graciliores, cum exterioribus fuerint striae ＜XX aut＞
XXIIII, in his faciendae erunt XXVIII aut XXXII. ita quod detrahitur de
corpore scapi, striarum numero adiecto adaugebitur ratione quo minus
videatur, et ita exaequabitur dispari ratione columnarum crassitudo.

hoc autem efficit ea ratio quod oculus plura et crebriora signa
tangendo maiore visus circumitione pervagatur. namque si duae columnae
aeque crassae lineis circummetientur, e quibus una sit non striata
et altera striata, et circa striglium cava et angulos striarum linea
corpora tangat, tametsi columnae aeque crassae fuerint, lineae quae
circumdatae erunt ＜non erunt＞ aequales, quod striarum et striglium
circumitus maiorem efficit lineae longitudinem. sin autem hoc ita
videbitur, non est alienum in angustis locis et in concluso spatio
graciliores columnarum symmetrias in opere constituere, cum habeamus
adiutricem striaturae temperaturam.

ipsius autem cellae parietum crassitudinem pro rata parte magnitudinis
fieri oportet, dum antae eorum crassitudinibus columnarum sint
aequales. et si ex structis futuri sunt, quam minutissimis caementis
struantur, sin autem quadrato saxo aut marmore, maxime modicis
paribusque videtur esse faciundum, quod media coagmenta medii lapides
continentes firmiorem facient omnis operis perfectionem, item circum
coagmenta et cubilia eminentes expressiones graphicoteran efficient in
aspectu delectationem.

Regiones autem quas debent spectare aedes sacrae deorum inmortalium,
sic erunt constituendae uti si nulla ratio inpedierit liberaque fuerit
potestas, aedis signumque quod erit in cella conlocatum spectet ad
vespertinam caeli regionem, uti qui adierint ad aram immolantes aut
sacrificia facientes spectent ad partem caeli orientis ad simulacrum
quod erit in aede, et ita vota suscipientes contueantur eadem
exorientem caelum ipsaque simulacra videantur exorientia contueri
supplicantes et sacrificiantes.

sin autem loci natura interpellaverit, tunc convertendae sunt earum
regionum constitutiones, uti quam plurima pars moenium e templis
deorum conspiciatur. item si secundum flumina aedes sacrae fient,
ita uti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas videntur spectare
debere. similiter si circum vias publicas erunt aedificia deorum, ita
constituantur uti praetereuntes possint respicere et in conspectu
salutationes facere.

Ostiorum autem et eorum antepagmentorum in aedibus hae sunt rationes
uti primum constituantur quo genere sint futura. genera sunt enim
thyromaton haec, doricum, ionicum, atticurges. Dorici symmetriae
conspiciuntur his rationibus uti corona summa, quae supra antepagmentum
superius inponitur, aeque librata sit capitulis summis columnarum quae
in pronao fuerint. lumen autem thyretri constituatur sic uti quae
altitudo aedis a pavimento ad lacunaria fuerit, dividatur in partes
tres semis et ex eis duae partes ＜semis＞ lumini valvarum altitudine
constituantur. haec autem dividatur in partes XII et ex eis quinque et
dimidia latitudo luminis fiat in imo. et in summo contrahatur si erit
lumen ab imo ad sedecim pedes, antepagmenti III parte, si XVI pedum ad
XXV, superior pars luminis contrahatur antepagmenti parte IIII, si ab
pedibus XXV ad XXX, summa pars contrahatur antepagmenti parte VIII.
reliqua quo altiora erunt, ad perpendiculum videntur oportere conlocari.

ipsa autem antepagmenta contrahantur in summo suae crassitudinis XIIII
parte. supercilii crassitudo quanta antepagmentorum in summa parte erit
crassitudo. cymatium faciundum est antepagmenti parte sexta, proiectura
autem quanta est eius crassitudo. scalpendum est cymatium lesbium
cum astragalo. supra cymatium quod erit in supercilio, conlocandum
est hyperthyrum crassitudine supercilii, et in eo scalpendum est
cymatium doricum, astragalum lesbium. summa scalpatur corona plana
cum cymatio, proiectura autem eius erit quanta altitudo. supercilii
quod supra antepagmenta inponitur, dextra atque sinistra proiecturae
sic sunt faciundae uti crepidines excurrant et in unguem ipso cymatio
coniungantur.

Sin autem ionico genere futura erunt, lumen altum ad eundem modum
quemadmodum in doricis fieri videtur. latitudo constituatur ut
altitudo dividatur in partes duas et dimidiam, eiusque partis
unius ima luminis fiat latitudo. contracturae ita uti in doricis.
crassitudo antepagmentorum altitudinis luminis in fronte XIIII parte,
cymatium huius crassitudinis sexta. reliqua pars praeter cymatium
dividatur in partes XII. harum trium prima corsa fiat cum astragalo,
secunda quattuor, tertia quinque, et eae aeque corsae cum astragalis
circumcurrant.

hyperthyra autem ad eundem modum componantur quemadmodum in doricis,
pro ratis partibus. ancones, sive parotides vocantur, excalptae dextra
ac sinistra praependeant ad imi supercilii libramentum praeter folium.
eae habeant in fronte crassitudinem ex antepagmenti tribus partibus
＜duarum＞, in imo quarta parte graciliorem quam superiora. Fores ita
compingantur uti scapi cardinales sint ex latitudine luminis totius XII
parte. inter duos scapos tympana ex XII partibus habeant ternas partes.

inpagibus distributiones ita fient uti divisis altitudinibus in
partes V duae superiori, tres inferiori designentur. super medium
medii inpages conlocentur, ex reliquis alii in summo alii in imo
compingantur. altitudo inpagis fiat tympani tertia parte, cymatium
sexta parte inpagis. scaporum latitudines inpagis dimidia parte, item
replum de inpage dimidia et sexta parte. scapi qui sunt secundum
antepagmenta, dimidium inpagis constituantur. sin autem valvatae erunt,
altitudines ita manebunt, in latitudinem adiciatur amplius foris
latitudo. si quadriforis futura est, altitudo adiciatur.

Atticurge autem isdem rationibus perficiuntur quibus dorica. praeterea
corsae sub cymatiis in antepagmentis circumdantur, quae ita distribui
debent uti antepagmenti praeter cymatium ex partibus VII habeant duas
partes. ipsaque non fiunt clostrata neque bifora sed valvata, et
aperturas habent in exteriores partes. Quas rationes aedium sacrarum in
formationibus oporteat fieri ＜doricis＞ ionicis corinthiisque operibus,
quoad potui attingere, veluti legitimis moribus exposui. nunc de
tuscanicis dispositionibus quemadmodum institui oporteat dicam.

locus, in quo aedis constituetur, cum habuerit in longitudine sex
partes, una adempta reliquum quod erit latitudini detur. longitudo
autem dividatur bipertito et quae pars erit interior, cellarum
spatiis designetur, quae erit proxima fronti, columnarum dispositioni
relinquatur.

item latitudo dividatur in partes X. ex his ternae partes dextra ac
sinistra cellis minoribus sive ibi alae futurae sunt dentur, reliquae
quattuor mediae aedi attribuantur. spatium quod erit ante cellas in
pronao, ita columnis designetur ut angulares contra antas, parietum
extremorum e regione, conlocentur, duae mediae e regione parietum qui
inter antas et mediam aedem fuerint, ita distribuantur, et inter antas
et columnas priores per medium isdem regionibus alterae disponantur.
eaeque sint ima crassitudine altitudinis parte VII, altitudo tertia
parte latitudinis templi, summaque columna quarta parte crassitudinis
imae contrahatur.

spirae earum altae dimidia parte crassitudinis fiant. habeant spirae
earum plinthum ad circinum altam suae crassitudinis dimidia parte,
torum insuper cum apophysi crassum quantum plinthus. capituli altitudo
dimidia crassitudinis. abaci latitudo quanta ima crassitudo columnae.
capitulique crassitudo dividatur in partes tres, e quibus una plintho,
quae est abaco, detur, altera echino, tertia hypotrachelio cum apophysi.

supra columnas trabes compactiles inponantur altitudinis modulis is
qui a magnitudine operis postulabuntur, eaeque trabes eam habeant
crassitudinem, quanta summae columnae erit hypotrachelium, et ita sint
compactae subscudibus et securiculis ut compactura duorum digitorum
habeant laxationem. cum enim inter se se tangunt et non spiramentum et
perflatum venti recipiunt, concalefaciuntur et celeriter putrescunt.

supra trabes et supra parietes traiecturae mutulorum parte IIII
altitudinis columnae proiciantur, item in eorum frontibus antepagmenta
figantur, supraque tympanum fastigii structura seu de materia
conlocetur. fastigium, columen, cantherii, templa ita sunt conlocanda
ut stillicidium tecti absoluti tertiario respondeat.

Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae monopteroe sine cella
columnatae constituuntur, aliae peripteroe dicuntur. quae sine cella
fiunt, tribunal habent et ascensum ex sua diametro tertiae partis.
insuper stylobatas columnae constituuntur tam altae quanta ab extremis
parietibus est diametros stylobatarum, crassae altitudinis suae
cum capitulis et spiris decumae partis. epistylium altum columnae
crassitudinis dimidia parte. zophorus et reliqua quae insuper
inponuntur, ita uti in III volumine de symmetriis scripsi.

Sin autem peripteros ea aedis constituetur, duo gradus et stylobata ab
imo constituantur, deinde cellae paries conlocetur cum recessu eius a
stylobata circa partem latitudinis quintam, medioque valvarum locus
ad aditus relinquatur, eaque cella tantam habeat diametrum praeter
parietes et circumitionem quantam altitudinem columna supra stylobatam.
columnae circum cellam isdem ＜proportionibus＞ symmetriisque disponantur.

in medio tecti ratio ita habeatur uti quanta diametros totius operis
erit futura dimidia altitudo fiat tholi praeter florem, flos autem
tantam habeat magnitudinem quantam habuerit in columna capitulum,
praeter pyramidem. reliqua uti supra scripta sunt, isdem proportionibus
atque symmetriis facienda videntur.

Item generibus aliis constituuntur aedes ex isdem symmetriis ordinatae
et alio genere dispositiones habentes, uti est Castoris in circo
Flaminio, et inter duos lucos Veiovis, item argutius Nemori Dianae
columnis adiectis dextra ac sinistra ad umeros pronai. hoc autem
genere primo factae sunt Athenis in arce et in Attica Sunio Palladis
Minervae. earum non aliae sed eaedem sunt proportiones. cellae enim
longitudinibus duplices sunt ad latitudines uti reliquae, sed is omnia
quae solent esse in frontibus, ad latera sunt translata.

nonnulli etiam de tuscanicis generibus sumentes columnarum
dispositiones transferunt in corinthiorum et ionicorum operum
ordinationes, et quibus in locis in pronao procurrunt antae, in
isdem e regione cellae parietum columnas binas conlocantes efficiunt
tuscanicorum et graecorum operum communem ratiocinationem.

alii vero removentes parietes aedis et adplicantes ad intercolumnia,
pteromatos spatiis sublatis efficiunt amplum laxamentum cellae,
reliqua autem proportionibus et symmetriis isdem conservantes aliud
genus figurae nominisque videntur pseudoperipterum procreavisse. haec
autem genera propter usum sacrificiorum convertuntur. non enim omnibus
diis isdem rationibus aedes sunt faciundae, quod alius alia varietate
sacrorum religionum habet effectus.

Omnes aedium sacrarum ratiocinationes uti mihi traditae sunt exposui
ordinesque et symmetrias earum partitionibus distinxi, et quarum
dispares sunt figurae et quibus discriminibus inter se sunt disparatae
quoad potui significare scriptis exposui. nunc de aris deorum
inmortalium uti aptam constitutionem habeant ad sacrificiorum rationem
dicam.

arae spectent ad orientem et semper inferiores sint conlocatae
quam simulacra quae fuerint in aede, uti suspiciant divinitatem
qui supplicant et sacrificant. ＜eae＞ disparibus altitudinibus ad
sui cuiusque dei decorem componantur. altitudines autem earum sic
sunt explicandae uti Iovi omnibusque caelestibus quam excelsissimae
constituantur, Vestae Terrae Matrique humiles conlocentur. ita
idoneae his institutionibus explicabuntur in meditationibus ararum
deformationes. Explicatis aedium sacrarum compositionibus in hoc libro,
insequenti de communium operum reddemus distributionibus explicationes.

LIBER QUINTUS.

Qui amplioribus voluminibus, imperator, ingenii cogitationes
praeceptaque explicaverunt, maximas et egregias adiecerunt suis
scriptis auctoritates. quod etiam velim nostris quoque studiis res
pateretur, ut amplificationibus auctoritas et in his praeceptis
augeretur, sed id non est quemadmodum putatur expeditum. non enim de
architectura sic scribitur uti historia aut poemata. historiae per
se tenent lectores. habent enim novarum rerum varias expectationes.
poematorum vero metra et pedes ac verborum elegans dispositio et
sententiarum inter personas distinctas ad versum pronuntiatio
prolectando sensus legentium perducit sine offensa ad summam scriptorum
terminationem.

id autem in architecturae conscriptionibus non potest fieri, quod
vocabula ex artis propria necessitate concepta inconsueto sermone
obiciunt sensibus obscuritatem. cum ergo ea per se non sint aperta
nec pateant eorum in consuetudine nomina, tum etiam praeceptorum late
vagantes scripturae, si non contrahantur et paucis et perlucidis
sententiis explicentur, frequentia multitudineque sermonis inpediente
incertas legentium efficient cogitationes. itaque occultas nominationes
commensusque e membris operum pronuntians, ut memoriae tradantur,
breviter exponam. sic enim expeditius ea recipere poterunt mentes.

non minus cum animadvertissem distentam occupationibus civitatem
publicis et privatis negotiis, paucis iudicavi scribendum, uti angusto
spatio vacuitatis ea legentes breviter percipere possent. Etiamque
Pythagorae quique eius haeresim fuerant secuti placuit cybicis
rationibus praecepta in voluminibus scribere, constitueruntque cybum
CCXVI versus eosque non plus tres in una conscriptione oportere esse
putaverunt.

cybus autem est corpus ex lateribus aequali latitudine planitiarum
perquadratum. is cum est iactus, quam in partem incubuit dum est
intactus inmotam habet stabilitatem, uti sunt etiam tesserae quas in
alveolo ludentes iaciunt. hanc autem similitudinem ex eo sumpsisse
videntur quod is numerus versuum uti cybus in quemcumque sensum
insederit, inmotam efficiat ibi memoriae stabilitatem. graeci quoque
poetae comici interponentes e choro canticum diviserunt spatia
fabularum. ita partes cybica ratione facientes intercapedinibus levant
actorum pronuntiationes.

Cum ergo haec naturali modo sint a maioribus observata animoque
advertam inusitatas et obscuras multis res esse mihi scribendas, quo
facilius ad sensus legentium pervenire possint, brevibus voluminibus
iudicavi scribere. ita enim expedita erunt ad intellegendum. eorumque
ordinationes institui uti non sint quaerentibus separatim colligenda,
sed e corpore uno et in singulis voluminibus generum haberent
explicationes. itaque, Caesar, tertio et quarto volumine aedium
sacrarum rationes exposui, hoc libro publicorum locorum expediam
dispositiones. primumque forum uti oporteat constitui dicam, quod in eo
et publicarum et privatarum rerum rationes per magistratus gubernantur.

Graeci in quadrato amplissimis et duplicibus porticibus fora
constituunt crebrisque columnis et lapideis aut marmoreis epistyliis
adornant et supra ambulationes in contignationibus faciunt. Italiae
vero urbibus non eadem est ratione faciendum, ideo quod a maioribus
consuetudo tradita est gladiatoria munera in foro dari.

igitur circum spectacula spatiosiora intercolumnia distribuantur
circaque in porticibus argentariae tabernae maenianaque superioribus
coaxationibus conlocentur, quae et ad usum et ad vectigalia publica
recte erunt disposita. Magnitudines autem ad copiam hominum oportet
fieri, ne parvum spatium sit ad usum aut ne propter inopiam populi
vastum forum videatur. latitudo autem ita finiatur uti longitudo in
tres partes cum divisa fuerit, ex his duae partes ei dentur. ita
enim erit oblonga eius formatio et ad spectaculorum rationem utilis
dispositio.

columnae superiores quarta parte minores quam inferiores sunt
constituendae, propterea quod oneri ferendo quae sunt inferiora
firmiora debent esse quam superiora, non minus quod etiam nascentium
oportet imitari naturam, ut in arboribus teretibus, abiete cupresso
pinu, e quibus nulla non crassior est ab radicibus, deinde cum
crescendo procedit in altitudinem naturali contractura peraequatur
nascens ad cacumen. ergo si natura nascentium ita postulat, recte est
constitutum et altitudinibus et crassitudinibus superiora inferiorum
fieri contractiora.

Basilicarum loca adiuncta foris quam calidissimis partibus oportet
constitui, ut per hiemem sine molestia tempestatium se conferre in eas
negotiatores possint, earumque latitudines ne minus quam ex tertia, ne
plus ＜quam＞ ex dimidia longitudinis constituantur, nisi si loci natura
inpedierit et aliter coegerit symmetriam commutari. sin autem locus
erit amplior in longitudine, chalcidica in extremis constituantur, uti
sunt in Iulia ＜et＞ Aquiliana.

columnae basilicarum tam altae quam porticus latae fuerint faciendae
videntur, porticus, quam medium spatium futurum est, ex tertia
finiatur. columnae superiores minores quam inferiores, uti supra
scriptum est, constituantur. pluteum quod fuerit inter superiores et
inferiores columnas, item quarta parte minus quam superiores columnae
fuerint oportere fieri videtur, uti supra basilicae contignationem
ambulantes ab negotiatoribus ne conspiciantur. epistylia, zophoroe,
coronae ex symmetriis columnarum, uti in tertio libro diximus,
explicentur.

Non minus summam dignitatem et venustatem possunt habere comparationes
basilicarum quo genere Coloniae Iuliae Fanestri conlocavi curavique
faciendam, cuius proportiones et symmetriae sic sunt constitutae.
mediana testudo inter columnas est longa pedes CXX, lata pedes LX.
porticus eius circa testudinem inter parietes et columnas lata
pedes XX. columnae altitudinibus perpetuis cum capitulis pedum L,
crassitudinibus quinum, habentes post se parastaticas altas pedes
XX, latas pedes II S, crassas I S, quae sustinent trabes in quibus
invehuntur porticuum contignationes. supraque eas aliae parastaticae
pedum XVIII, latae binos, crassae pedem, quae excipiunt item trabes
sustinentes cantherium et porticuum, quae sunt summissa infra
testudinem, tecta.

reliqua spatia inter parastaticarum et columnarum trabes per
intercolumnia luminibus sunt relicta. columnae sunt in latitudine
testudinis cum angularibus dextra ac sinistra quaternae, in longitudine
quae est foro proxima cum isdem angularibus octo, ex altera parte cum
angularibus VI, ideo quod mediae duae in ea parte non sunt positae
ne inpediant aspectus pronai aedis Augusti, quae est in medio latere
parietis basilicae conlocata spectans medium forum et aedem Iovis, item
tribunalis, quod est in ea aede hemicyclii schematis minoris curvatura
formatum.

eius autem hemicyclii in fronte est intervallum pedum XLVI, introrsus
curvatura pedum XV, uti qui apud magistratus starent negotiantes in
basilica ne inpedirent. supra columnas ex tribus tignis bipedalibus
compactis trabes sunt circa conlocatae, eaeque ab tertiis columnis quae
sunt in interiore parte, revertuntur ad antas quae a pronao procurrunt
dextraque et sinistra hemicyclium tangunt.

supra trabes contra capitula ex fulmentis dispositae pilae sunt
conlocatae altae pedes III, latae quoqueversus quaternos. supra eas
ex duobus tignis bipedalibus trabes everganeae circa sunt conlocatae.
quibus insuper transtra cum capreolis columnarum contra corpora et
antas et parietes pronai conlocata sustinent unum culmen perpetuae
basilicae, alterum a medio supra pronaum aedis.

ita fastigiorum duplex T uti notae dispositio extrinsecus tecti
et interioris altae testudinis praestat speciem venustam. item
sublata epistyliorum ornamenta et pluteorum columnarumque superiorum
distributio operosam detrahit molestiam sumptusque inminuit ex magna
parte summam. ipsae vero columnae in altitudine perpetua sub trabes
testudinis perductae et magnificentiam inpensae et auctoritatem operi
adaugere videntur.

Aerarium, carcer, curia foro sunt coniungenda, sed ita uti magnitudo
symmetriae eorum foro respondeat. maxime quidem curia in primis est
facienda ad dignitatem municipii sive civitatis. et si quadrata erit,
quantum habuerit latitudinis dimidia addita constituatur altitudo,
sin autem oblonga fuerit, longitudo et latitudo componantur et summa
composita, eius dimidia pars sub lacunariis altitudini detur.

praeterea praecingendi sunt parietes medii coronis ex intestino opere
aut albario ad dimidiam partem altitudinis. quae si non erunt, vox
ibi disputantium elata in altitudinem intellectui non poterit esse
audientibus. cum autem coronis praecincti parietes erunt, vox ab imis,
morata priusquam in aere elata dissipabitur, auribus erit intellecta.

Cum forum constitutum fuerit, tum deorum inmortalium diebus festis
ludorum spectationibus eligendus est locus theatro quam saluberrimus,
uti in primo libro de salubritatibus in moenium conlocationibus
est scriptum. per ludos enim cum coniugibus et liberis persedentes
delectationibus detinentur et corpora propter voluptatem inmota
patentes habent venas, in quas insidunt aurarum flatus, qui si a
regionibus palustribus aut aliis regionibus vitiosis advenient,
nocentes spiritus corporibus infundent. itaque si curiosius eligetur
locus theatro, vitabuntur vitia.

etiamque providendum est ne impetus habeat a meridie. sol enim cum
implet eius rotunditatem, aer conclusus curvatura neque habens
potestatem vagandi versando confervescit et candens adurit excoquitque
et inminuit e corporibus umores. ideo maxime vitandae sunt his rebus
vitiosae regiones et eligendae salubres.

fundamentorum autem, si in montibus fuerint, facilior erit ratio,
sed si necessitas coegerit in plano aut palustri loco ea constitui,
solidationes substructionesque ita erunt faciendae, quemadmodum de
fundationibus aedium sacrarum in tertio libro est scriptum. insuper
fundamenta lapideis et marmoreis copiis gradationes ab substructione
fieri debent.

praecinctiones ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendae
videntur, neque altiores quam quanta praecinctionis itineris sit
latitudo. si enim excelsiores fuerint, repellent et eicient e
superiore parte vocem nec patientur in sedibus summis, quae sunt supra
praecinctiones, verborum casus certa significatione ad aures pervenire.
et ad summam ita est gubernandum uti linea cum ad imum gradum et ad
summum extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulosque tangat.

ita vox non inpedietur. aditus complures et spatiosos oportet
disponere, nec coniunctos superiores inferioribus sed ex omnibus locis
perpetuos et directos sine inversuris faciendos, uti cum populus
dimittatur de spectaculis, ne comprimatur, sed habeat ex omnibus locis
exitus separatos sine inpeditione. Etiam diligenter est animadvertendum
ne sit locus surdus, sed ut in eo vox quam clarissime vagari possit.
hoc vero fieri ita poterit, si locus electus fuerit ubi non inpediatur
resonantia.

vox autem est spiritus fluens aeris, tactu sensibilis auditu. ea
movetur circulorum rotundationibus infinitis, uti si in stantem aquam
lapide inmisso nascantur innumerabiles undarum circuli crescentes,
a centro quam latissime possint evagantes, nisi angustia loci
interpellaverit aut aliqua offensio quae non patitur designationes
earum undarum ad exitus pervenire. itaque cum interpellentur
offensionibus, primae redundantes insequentium disturbant designationes.

eadem ratione vox uti ad circinum efficit motiones, sed in aqua
circuli planitie in latitudine moventur, vox et in latitudine
progreditur et in altitudinem gradatim scandit. igitur ut in aqua
undarum designationibus, item in voce cum offensio nulla primam undam
interpellaverit, non disturbat secundam nec insequentes, sed omnes sine
resonantia perveniunt ad imorum et ad summorum aures. ergo veteres
architecti naturae vestigia persecuti indagationibus vocis scandentis
theatrorum perfecerunt gradationes, et quaesierunt per canonicam
mathematicorum et musicam rationem ut quaecumque vox esset in scaena,
clarior et suavior ad spectatorum perveniret aures.

uti enim organa aeneis lamminis aut corneis ηχειοιϲ ad chordarum
sonituum claritatem perficiuntur, sic theatrorum per harmonicen ad
augendam vocem ratiocinationes ab antiquis sunt constitutae.

Harmonice autem est musica litteratura obscura et difficilis, maxime
quidem quibus graecae litterae non sunt notae. quam si volumus
explicare, necesse est etiam graecis verbis uti, quod nonnulla eorum
latinas non habent appellationes. itaque ut potuero quam apertissime
ex Aristoxeni scripturis interpretabor et eius diagramma subscribam
finitionesque sonituum designabo, uti qui diligentius attenderit
facilius percipere possit.

vox enim mutationibus cum flectitur alias fit acuta alias gravis,
duobusque modis movetur, e quibus unus effectus habet continuatos
alter distantes. continuata vox neque in finitionibus consistit neque
in loco ullo, efficitque terminationes non apparentes, intervalla
autem media apparentia, uti sermone cum dicamus sol lux flos vox. nunc
enim nec unde incipit nec ubi desinit intellegitur, sed quod ex acuta
facta est gravis et ex gravi acuta, apparet auribus. per distantiam
autem e contrario. namque cum flectitur inmutatione vox statuit se
in alicuius sonitus finitione, deinde in alterius, et id ultro citro
crebre faciendo constans apparet sensibus, uti in cantionibus cum
flectentes vocem varietatem facimus modulationis. itaque intervallis ea
cum versatur, et unde initium fecit et ubi desiit apparet in sonorum
patentibus finitionibus, mediana autem latentia intervallis obscurantur.

Genera vero sunt modulationum tria, primum quod Graeci nominant
αρμονιαν, secundum χρωμα, tertium διατονον. est autem harmoniae
modulatio ab arte concepta, et ea re cantio eius maxime gravem et
egregiam habet auctoritatem. chroma subtili sollertia ac crebritate
modulorum suaviorem habet delectationem. diatoni vero quod naturalis
est, facilior est intervallorum distantia. in his tribus generibus
dissimiles sunt tetrachordorum dispositiones, quod harmonia
tetrachordum et tonos et diheses habet binas. dihesis autem est toni
pars quarta, ita in hemitonio duae diheses sunt conlocatae. chromati
duo hemitonia in ordine sunt composita, tertium trihemitonium est
intervallum. diatono toni duo sunt continuati, tertium hemitonium
finit tetrachordi magnitudinem. ita in tribus generibus tetrachorda
ex duobus tonis et hemitonio sunt peraequata, sed ipsa cum separatim
uniuscuiusque generis finibus considerantur, dissimilem habent
intervallorum designationem.

igitur intervalla tonorum et hemitoniorum tetrachordo in voce divisit
natura finiitque terminationes eorum mensuris intervallorum quantitate,
modisque certis distantibus constituit qualitates, quibus etiam
artifices qui organa fabricant ex natura constitutis utendo comparant
ad concentus convenientes eorum perfectiones.

Sonitus, qui graece φθογγοι dicuntur, in unoquoque genere sunt X et
VIII, e quibus VIII sunt in tribus generibus perpetui et stantes,
reliqui X cum non uniter modulantur sunt vagantes. stantes autem sunt
qui inter mobiles interpositi, continent tetrachordi coniunctionem et
e generum discriminibus suis finibus sunt permanentes, appellantur
autem sic, proslambanomenos, hypate hypaton, hypate meson, mese, nete
synhemmenon, paramese, nete diezeugmenon, nete hyperbolaeon. mobiles
autem sunt qui in tetrachordo inter inmotos dispositi in generibus
ex locis loca mutant, vocabula autem habent haec, parhypate hypaton,
lichanos hypaton, parhypate meson, lichanos meson, trite synhemmenon,
＜paranete synhemmenon,＞ trite diezeugmenon, paranete diezeugmenon,
trite hyperbolaeon, paranete hyperbolaeon.

ei autem qua moventur, recipiunt virtutes alias, intervalla enim et
distantias habent crescentes. itaque parhypate, quae in harmonia
distat ab hypate ＜dimidium＞ hemitonium, in chroma transmutata habet
hemitonium. quae lichanos in harmonia dicitur, ab hypate distat
hemitonium, in chroma translata progreditur duo hemitonia, in diatono
distat ab hypate tria hemitonia. ita X sonitus propter translationes in
generibus efficiunt triplicem modulationum varietatem.

tetrachorda autem sunt quinque, primum gravissimum, quod graece dicitur
υπατον, secundum medianum, quod appellatur μεϲον, tertium coniunctum,
quod ϲυνημμενον dicitur, quartum disiunctum, quod διεζευγμενον
nominatur, quintum, quod est acutissimum, graece υπερβολαιον dicitur.
concentus quos natura hominis modulari potest, graece quae ϲυμφωνιαι
dicuntur, sunt sex, diatessaron, diapente, diapason, ＜diapason＞ et
diatessaron, ＜diapason＞ et diapente, et disdiapason.

ideoque et a numero nomina ceperunt, quod cum vox constiterit in una
sonorum finitione ab eaque se flectens mutaverit et pervenerit in
quartam terminationem, appellatur diatessaron, in quintam diapente [in
sextam diapason, in octavam et dimidiam diapason et diatessaron, in
nonam et dimidiam diapason et diapente, in XII disdiapason].

non enim inter duo intervalla, cum chordarum sonitus aut vocis cantus
factus fuerit, nec inter tria aut VI aut VII possunt consonantiae
fieri, sed uti supra scriptum est, diatessaron et diapente et ex
ordine ad disdiapason convenientiae ex natura vocis congruentis habent
finitiones, et ei concentus procreantur ex coniunctione sonituum [qui
graece φθογγοι dicuntur].

Ita ex his indagationibus mathematicis rationibus fiant vasa aerea pro
ratione magnitudinis theatri eaque ita fabricentur ut cum tangantur,
sonitum facere possint inter se diatessaron diapente et ex ordine ad
disdiapason. postea inter sedes theatri constitutis cellis, ratione
musica ibi conlocentur ita uti nullum parietem tangant circaque habeant
locum vacuum et ab summo capite spatium, ponanturque inversa et habeant
in parte quae spectat ad scaenam suppositos cuneos ne minus altos
semipedem, contraque eas cellas relinquantur aperturae inferiorum
graduum cubilibus longae pedes duo, altae semipedem.

designationes autem eorum, quibus in locis constituantur, sic
explicentur. si non erit ampla magnitudine theatrum, media altitudinis
transversa regio designetur et in ea tredecim cellae duodecim
aequalibus intervallis distantes confornicentur, uti ea echea quae
supra scripta sunt ad neten hyperbolaeon sonantia in cellis quae
sunt in cornibus extremis, utraque parte prima conlocentur, secunda
ab extremis diatessaron ad neten diezeugmenon, tertia diatessaron ad
paramesen, quarta ad neten synhemmenon, quinta diatessaron ad mesen,
sexta diatessaron ad hypaten meson, in medio unum diatessaron ad
hypaten hypaton.

ita hac ratiocinatione vox a scaena uti ab centro profusa se
circumagens tactuque feriens singulorum vasorum cava excitaverit auctam
claritatem et concentu convenientem sibi consonantiam. sin autem
amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo dividatur in partes IIII,
uti tres efficiantur regiones cellarum transverse designatae, una
harmoniae, altera chromatos, tertia diatoni. et ab imo quae erit prima,
ea ex harmonia conlocetur ita uti in minore theatro supra scriptum est.

in mediana autem prima in extremis cornibus ad chromaticen hyperbolaeon
habentia sonitum ponantur, in secundis ab his diatessaron ad
chromaticen diezeugmenon, in tertiis ad chromaticen synhemmenon,
quartis diatessaron ad chromaticen meson, quintis diatessaron ad
chromaticen hypaton, sextis ad paramesen, quod ea et ad chromaticen
hyperbolaeon diapente et ad chromaticen synhemmenon diatessaron habet
consonantiae communitatem.

in medio nihil est conlocandum, ideo quod sonituum nulla alia qualitas
in chromatico genere symphoniae consonantiam potest habere. in summa
vero divisione et regione cellarum in cornibus primis ad diatonon
hyperbolaeon fabricata vasa sonitu ponantur, in secundis diatessaron
ad diatonon ＜diezeugmenon＞, tertiis ad diatonon synhemmenon, quartis
diatessaron ad diatonon meson, quintis diatessaron ad diatonon hypaton,
sextis diatessaron ad proslambanomenon, in medio ad mesen, quod ea et
ad proslambanomenon diapason et ad diatonon hypaton diapente habet
symphoniarum communitates.

haec autem si qui voluerit ad perfectum facile perducere, animadvertat
in extremo libro diagramma musica ratione designatum, quod Aristoxenus
magno vigore et industria generatim divisis modulationibus constitutum
reliquit. de quo si qui ratiocinationibus his attenderit, ab natura
vocis ad audientium delectationes facilius valuerit theatrorum efficere
perfectiones.

Dicet aliquis forte multa theatra quotannis Romae facta esse neque
ullam rationem harum rerum in his fuisse, sed errabit in eo, quod omnia
publica lignea theatra tabulationes habent complures, quas necesse
est sonare. hoc vero licet animadvertere etiam ab citharoedis, qui
superiore tono cum volunt canere, avertunt se ad scaenae valvas et ita
recipiunt ab earum auxilio consonantiam vocis. cum autem ex solidis
rebus theatra constituuntur, id est ex structura caementorum, lapide,
marmore, quae sonare non possunt, tunc echeis haec rationes sunt
explicandae.

sin autem quaeritur in quo theatro ea sint facta, Romae non possumus
ostendere sed in Italiae regionibus et in pluribus Graecorum
civitatibus, etiamque auctorem habemus Lucium Mummium, qui diruto
theatro Corinthiorum ea aenea Romam deportavit et de manubiis ad aedem
Lunae dedicavit. multi etiam sollertes architecti, qui in oppidis
non magnis theatra constituerunt, propter inopiam fictilibus doliis
ita sonantibus electis hac ratiocinatione compositis perfecerunt
utilissimos effectus.

Ipsius autem theatri conformatio sic est facienda uti quam magna
futura est perimetros imi, centro medio conlocato circumagatur linea
rotundationis, in eaque quattuor scribantur trigona paribus lateribus
et intervallis, quae extremam lineam circinationis tangant, quibus
etiam in duodecim signorum caelestium ＜descriptione＞ astrologi ex
musica convenientia astrorum ratiocinantur. ex his trigonis cuius
latus fuerit proximum scaenae, ea regione qua praecidit curvaturam
circinationis, ibi finiatur scaenae frons, et ab eo loco per centrum
parallelos linea ducatur, quae disiungat proscaenii pulpitum et
orchestrae regionem.

ita latius factum fuerit pulpitum quam Graecorum, quod omnes artifices
in scaena dant operam, in orchestra autem senatorum sunt sedibus loca
designata. et eius pulpiti altitudo sit ne plus pedum quinque, uti qui
in orchestra sederint, spectare possint omnium agentium gestus. cunei
spectaculorum in theatro ita dividantur uti anguli trigonorum, qui
currunt circum curvaturam circinationis, dirigant ascensus scalasque
inter cuneos ad primam praecinctionem, supra autem alternis itineribus
superiores cunei medii dirigantur.

i autem qui sunt in imo et dirigunt scalaria, erunt numero VII,
reliqui quinque scaenae designabunt compositionem, et unus medius
contra se valvas regias habere debet, et qui erunt dextra ac sinistra
hospitaliorum designabunt compositionem, extremi duo spectabunt itinera
versurarum. gradus spectaculorum ubi subsellia componantur ne minus
alti sint palmipedem, ＜ne plus pedem＞ et digitos sex, latitudines eorum
ne plus pedes duo semis, ne minus pedes duo constituantur.

tectum porticus quod futurum est in summa gradatione, cum scaenae
altitudine libratum prospiciatur, ideo quod vox crescens aequaliter ad
summas gradationes et tectum perveniet. namque si non erit aequale,
quo minus fuerit altum, vox praeripietur ad eam altitudinem ad quam
perveniet primo.

orchestra inter gradus imos quam diametron habuerit, eius sexta pars
sumatur, et in cornibus utrimque ad aditus eius mensurae perpendiculo
inferiores sedes praecidantur, et qua praecisio fuerit, ibi
constituantur itinerum supercilia. ita enim satis altitudinis habebunt
eorum confornicationes.

scaenae longitudo ad orchestrae diametron duplex fieri debet. podii
altitudo ab libramento pulpiti cum corona et lysi duodecuma orchestrae
diametri. supra podium columnae cum capitulis et spiris altae quarta
parte eiusdem diametri, epistylia et ornamenta earum columnarum
altitudinis quinta parte. pluteum insuper cum unda et corona inferioris
plutei dimidia parte. supra id pluteum columnae quarta parte minore
altitudine sint quam inferiores, epistylia et ornamenta earum
columnarum quinta parte. item si tertia episcenos futura erit, mediani
plutei summum sit dimidia parte, columnae summae medianarum minus altae
sint quarta parte, epistylia cum coronis earum columnarum item habeant
altitudinis quintam partem.

Nec tamen in omnibus theatris symmetriae ad omnes rationes et effectus
possunt respondere, sed oportet architectum animadvertere quibus
proportionibus necesse sit sequi symmetriam et quibus ad loci naturam
aut magnitudinem operis temperari. sunt enim res quas et in pusillo et
in magno theatro necesse est eadem magnitudine fieri propter usum, uti
gradus diazomata pluteos itinera ascensus pulpita tribunalia et si qua
alia intercurrunt ex quibus necessitas cogit discedere ab symmetria ne
inpediatur usus. non minus si qua exiguitas copiarum, id est marmoris,
materiae reliquarumque rerum quae parantur, in opere fuerit, paulum
demere aut adicere, dum id ne nimium inprobe fiat sed cum sensu, non
erit alienum. hoc autem erit si architectus erit usu peritus, praeterea
ingenio mobili sollertiaque non fuerit viduatus.

Ipsae autem scaenae suas habent rationes explicatas ita uti mediae
valvae ornatus habeant aulae regiae, dextra ac sinistra hospitalia,
secundum autem spatia ad ornatus comparata, quae loca Graeci περιακτουϲ
dicunt ab eo quod machinae sunt in his locis versatiles trigonoe
habentes singulae tres species ornationis, quae cum aut fabularum
mutationes sunt futurae seu deorum adventus cum tonitribus repentinis,
versentur mutentque speciem ornationis in fronte. secundum ea loca
versurae sunt procurrentes, quae efficiunt una a foro, altera a peregre
aditus in scaenam.

genera autem sunt scaenarum tria, unum quod dicitur tragicum, alterum
comicum, tertium satyricum. horum autem ornatus sunt inter se dissimili
disparique ratione, quod tragicae deformantur columnis et fastigiis
et signis reliquisque regalibus rebus, comicae autem aedificiorum
privatorum et maenianorum habent speciem prospectusque fenestris
dispositos imitatione, communium aedificiorum rationibus, satyricae
vero ornantur arboribus speluncis montibus reliquisque agrestibus rebus
in topiodis speciem deformatis.

In Graecorum theatris non omnia isdem rationibus sunt facienda,
quod primum in ima circinatione ut in latino trigonorum IIII,
in eo quadratorum trium anguli circinationis lineam tangunt, et
cuius quadrati latus est proximum scaenae praeciditque curvaturam
circinationis, ea regione designatur finitio proscaenii. et ab
ea regione ad extremam circinationem curvaturae parallelos linea
designatur, in qua constituitur frons scaenae, per centrumque
orchestrae a proscaenii regione parallelos linea describitur et qua
secat circinationis lineas dextra ac sinistra in cornibus hemicyclii
centra signantur, et circino conlocato in dextro ab intervallo sinistro
circumagitur circinatio ad proscaenii sinistram partem, item centro
conlocato in sinistro cornu ab intervallo dextro circumagitur ad
proscaenii dextram partem.

ita e tribus centris hac descriptione ampliorem habent orchestram
Graeci et scaenam recessiorem minoreque latitudine pulpitum, quod
λογειον appellant, ideo quod eo se tragici et comici actores in scaena
peragunt, reliqui autem artifices suas per orchestram praestant
actiones, itaque ex eo scaenici et thymelici graece separatim
nominantur. eius logei altitudo non minus debet esse pedum X, non plus
duodecim. gradationes scalarum inter cuneos et sedes contra quadratorum
angulos dirigantur ad primam praecinctionem, a praecinctione inter eas
iterum mediae dirigantur, et ad summam quotiens praecinguntur, altero
tanto semper amplificantur.

Cum haec omnia summa cura sollertiaque explicata sunt, tunc etiam
diligentius est animadvertendum uti sit electus locus, in quo leniter
adplicet se vox neque repulsa resiliens incertas auribus referat
significationes. sunt enim nonnulli loci naturaliter inpedientes vocis
motus, uti dissonantes qui graece dicuntur κατηχουντεϲ, circumsonantes
qui apud eos nominantur περιηχουντεϲ, item resonantes qui dicuntur
αντηχουντεϲ, consonantesque quos appellant ϲυνηχουταϲ. dissonantes sunt
in quibus vox prima cum est elata in altitudinem, offensa superioribus
solidis corporibus repulsaque residens in imo opprimit insequentis
vocis elationem, circumsonantes autem in quibus circumvagando coacta
exsolvens in medio, sine extremis casibus sonans ibi extinguatur
incerta verborum significatione, resonantes vero in quibus cum in
solido tactu percussa resiliat, imagines exprimendo novissimos casus
duplices faciat auditu.

item consonantes sunt in quibus ab imis auxiliata cum incremento
scandens egrediatur ad aures diserta verborum claritate. ita si
in locorum electione fuerit diligens animadversio, emendatus erit
prudentia ad utilitatem in theatris vocis effectus. formarum autem
descriptiones inter se discriminibus his erunt notatae uti quae ex
quadratis designentur, Graecorum habeant usus, latina e paribus
lateribus trigonorum. ita his praescriptionibus qui voluerit uti,
emendatas efficiet theatrorum perfectiones.

Post scaenam porticus sunt constituendae, uti cum imbres repentini
ludos interpellaverint, habeat populus quo se recipiat ex theatro
choragiaque laxamentum habeant ad comparandum. uti sunt porticus
Pompeianae itemque Athenis porticus Eumenicae Patrisque Liberi fanum,
et exeuntibus e theatro sinistra parte odeum, quod Themistocles
columnis lapideis dispositis, navium malis et antemnis e spoliis
Persicis pertexit, idem autem etiam incensum Mithridatico bello rex
Ariobarzanes restituit, Zmyrnae Stratoniceum, Trallibus porticus ex
utraque parte scaenae supra stadium, ceterisque civitatibus quae
diligentiores habuerunt architectos circa theatra sunt porticus et
ambulationes.

quae videntur ita oportere conlocari uti duplices sint habeantque
exteriores columnas doricas cum epistyliis et ornamentis ex ratione
modulationis perfectas. latitudines autem earum ita oportere fieri
videntur uti quanta altitudine columnae fuerint exteriores, tantam
latitudinem habeant ab inferiore parte columnarum extremarum ad medias
et a medianis ad parietes qui circumcludunt porticus ambulationes.
medianae autem columnae quinta parte altiores sint quam exteriores, sed
aut ionico aut corintho genere deformentur.

columnarum autem proportiones et symmetriae non erunt isdem rationibus
quibus in aedibus sacris scripsi. aliam enim in deorum templis
debent habere gravitatem, aliam in porticibus et ceteris operibus
subtilitatem. itaque si dorici generis erunt columnae, dimetiantur
earum altitudines cum capitulis in partes XV. ex eis partibus una
constituatur et fiat modulus, ad cuius moduli rationem omnis operis
erit explicatio. et in imo columnae crassitudo fiat duorum modulorum,
intercolumnium quinque et moduli dimidia parte, altitudo columnae
praeter capitulum XIIII modulorum, capituli altitudo moduli unius,
latitudo modulorum duorum et moduli sextae partis. ceteri operis
modulationes uti in aedibus sacris in libro IIII scriptum est ita
perficiantur.

sin autem ionicae columnae fient, scapus praeter spiram et capitulum in
octo et dimidiam partem dividatur et ex his una crassitudini columnae
detur, ＜spira＞ cum plintho dimidia crassitudine constituatur, capituli
ratio ita fiat uti in libro tertio est demonstratum. si corinthia erit,
scapus et spira uti in ionica, capitulum autem quemadmodum in quarto
libro est scriptum, ita habeant rationem. in stylobatisque adiectio
quae fit per scamillos inpares, ex descriptione quae supra scripta
est in libro tertio sumatur. epistylia coronae ceteraque omnia ad
columnarum rationem ex scriptis voluminum superiorum explicentur.

Media vero spatia quae erunt subdiu inter porticus, adornanda viridibus
videntur, quod hypaethroe ambulationes habent magnam salubritatem, et
primum oculorum quod ex viridibus subtilis et extenuatus aer propter
motionem corporis influens perlimat speciem et ita auferens ex oculis
umorem crassum, aciem tenuem et acutam speciem relinquit. praeterea
cum corpus motionibus in ambulatione calescat, umores ex membris aer
exsugendo inminuit plenitates extenuatque dissipando quod plus inest
quam corpus potest sustinere.

hoc autem ita esse ex eo licet animadvertere, quod sub tectis cum
sint aquarum fontes aut etiam sub terra palustris abundantia, ex his
nullus surgit umor nebulosus, sed in apertis hypaethrisque locis cum
sol oriens vapore tangat mundum, ex umidis et abundantibus excitat
umores et conglobatos in altitudinem tollit. ergo si ita videtur uti in
hypaethris locis ab aere umores ex corporibus exsugantur molestiores,
quemadmodum ex terra per nebulas videntur, non puto dubium esse quin
amplissimas et ornatissimas subdiu hypaethrusque conlocari oporteat in
civitatibus ambulationes.

eae autem uti sint semper siccae et non lutosae, sic erit faciendum.
fodiantur et exinaniantur quam altissime. dextra atque sinistra
structiles cloacae fiant inque earum parietibus qui ad ambulationem
spectaverint, tubuli instruantur inclinati fastigio in cloacas. his
perfectis compleantur ea loca carbonibus, deinde insuper sabulone eae
ambulationes sternantur et exaequentur. ita propter carbonum raritatem
naturalem et tubulorum in cloacas instructionem excipientur aquarum
abundantiae, et ita siccae et sine umore perfectae fuerint ambulationes.

Praeterea in his operibus thesauri sunt civitatibus in necessariis
rebus a maioribus constituti. in conclusionibus enim reliqui omnes
faciliores sunt apparatus quam lignorum. sal enim facile ante
inportatur, frumenta publice privatimque expeditius congeruntur et
si defit, holeribus carne seu leguminibus defenditur, aquae fossuris
puteorum et de caelo repentinis tempestatibus ex tegulis excipiuntur.
de lignatione quae maxime necessaria est ad cibum coquendum, difficilis
et molesta est apparatio, quod et tarde comportatur et plus consumitur.

in eiusmodi temporibus tunc eae ambulationes aperiuntur et mensurae
tributim singulis capitibus designantur. ita duas res egregias
hypaethroe ambulationes praestant, unam in pace salubritatis, alteram
in bello salutis. ergo his rationibus ambulationum explicationes non
solum post scaenam theatris sed etiam omnium deorum templis effectae
magnas civitatibus praestare poterunt utilitates. Quoniam haec nobis
satis videntur esse exposita, nunc insequentur balinearum dispositionum
demonstrationes.

primum eligendus locus est quam calidissimus, id est aversus ab
septentrione et aquilone. ipsa autem caldaria tepidariaque lumen
habeant ab occidente hiberno, sin autem natura loci inpedierit, utique
a meridie, quod maxime tempus lavandi a meridiano ad vesperum est
constitutum. et item est animadvertendum uti caldaria muliebria et
virilia coniuncta et in isdem regionibus sint conlocata. sic enim
efficietur ut in vasaria et hypocausis communis sit eorum utrisque.
aenea supra hypocausim tria sunt componenda, unum caldarium, alterum
tepidarium, tertium frigidarium, et ita conlocanda uti ex tepidario
in caldarium quantum aquae calidae exierit, influat de frigidario
in tepidarium ad eundem modum, testudinesque alveolorum ex communi
hypocausi calefaciantur.

suspensurae caldariorum ita sunt faciendae ut primum sesquipedalibus
tegulis solum sternatur inclinatum ad hypocausim, uti pila cum mittatur
non possit intro resistere sed rursus redeat ad praefurnium ipsa
per se. ita flamma facilius pervagabitur sub suspensione. supraque
laterculis bessalibus pilae struantur ita dispositae uti bipedales
tegulae possint supra esse conlocatae. altitudinem autem pilae habeant
pedes duo eaeque struantur argilla cum capillo subacta, supraque
conlocentur tegulae bipedales quae sustineant pavimentum.

concamarationes vero si ex structura factae fuerint, erunt utiliores,
sin autem contignationes fuerint, figulinum opus subiciatur, sed hoc
ita erit faciendum. regulae ferreae aut arcus fiant eaeque uncinis
ferreis ad contignationem suspendantur quam creberrimis, eaeque regulae
sive arcus ita disponantur uti tegulae sine marginibus sedere in duabus
invehique possint, et ita totae concamarationes in ferro nitentes
sint perfectae. earumque camararum superiora coagmenta ex argilla cum
capillo subacta liniantur, inferior autem pars, quae ad pavimentum
spectat, primum testa cum calce trullissetur, deinde opere albario
sive tectorio poliatur. eaeque camarae in caldariis si duplices factae
fuerint, meliorem habebunt usum. non enim a vapore umor corrumpere
poterit materiem contignationis, sed inter duas camaras vagabitur.

magnitudines autem balinearum videntur fieri pro copia hominum,
＜dummodo＞ sint ita dispositae. quanta longitudo fuerit, tertia dempta,
latitudo sit praeter scholam labri et alvei. labrum utique sub lumine
faciundum videtur, ne stantes circum suis umbris obscurent lucem.
scholas autem labrorum ita fieri oportet spatiosas uti cum priores
occupaverint loca, circum spectantes reliqui recte stare possint. alvei
autem latitudo inter parietem et pluteum ne minus sit pedes senos, ut
gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes.

laconicum sudationesque sunt coniungendae tepidario, eaeque quam latae
fuerint, tantam altitudinem habeant ad imam curvaturam hemisphaerii.
mediumque lumen in hemisphaerio relinquatur ex eoque clupeum aeneum
catenis pendeat, per cuius reductiones et demissiones perficietur
sudationis temperatura. ipsumque ad circinum fieri oportere videtur, ut
aequaliter a medio flammae vaporisque vis per curvaturae rotundationes
pervagetur.

Nunc mihi videtur, etiamsi non sint italicae consuetudinis palaestrarum
aedificationes, traditas tamen explicare et quemadmodum apud Graecos
constituantur monstrare. in palaestris peristyla quadrata sive
oblonga ita sunt facienda uti duorum stadiorum habeant ambulationis
circumitionem, quod Graeci vocant διαυλον, ex quibus tres porticus
simplices disponantur, quarta quae ad meridianas regiones est conversa,
duplex, uti cum tempestates ventosae sint, non possit aspergo in
interiorem partem pervenire.

constituantur autem in tribus porticibus exhedrae spatiosae, habentes
sedes in quibus philosophi rhetores reliquique qui studiis delectantur
sedentes disputare possint. in duplici autem porticu conlocentur
haec membra. ephebeum in medio, hoc autem est exhedra amplissima
cum sedibus, quae tertia parte longior sit quam lata. sub dextra
coryceum, deinde proxime conisterium, a conisterio in versura porticus
frigida lavatio, quam Graeci λουτρον vocitant. ad sinistram ephebei
elaeothesium, proxime autem elaeothesium ＜tepidarium＞, ab eoque iter
in propnigeum in versura porticus. proxima autem introrsus e regione
frigidarii conlocetur concamarata sudatio longitudine duplex quam
latitudo, quae habeat in versuris ex una parte laconicum ad eundem
modum quam supra scriptum est, compositum, ex adverso laconici calidam
lavationem. in palaestra peristyla, quemadmodum supra scriptum est, ita
debent esse distributa.

extra autem disponantur porticus tres, una ex peristylo exeuntibus,
duae dextra atque sinistra stadiatae, ex quibus una quae spectaverit ad
septentrionem, perficiatur duplex amplissima latitudine, altera simplex
ita facta uti in partibus quae fuerint circa parietes et quae erunt ad
columnas, margines habeat uti semitas non minus pedum denum mediumque
excavatum uti gradus sint in descensu a marginibus sesquipedem ad
planitiem, quae planities sit non minus pedes XII. ita qui vestiti
ambulaverint circum in marginibus, non inpedientur ab unctis se
exercentibus.

haec autem porticus ξυϲτοϲ apud Graecos vocitatur, quod athletae per
hiberna tempora in tectis stadiis exercentur. proxime autem xystum et
duplicem porticum designentur hypaethroe ambulationes, quas Graeci
παραδρομιδαϲ, nostri xysta appellant, in quas per hiemem ex xysto
sereno caelo athletae prodeuntes exercentur. faciunda autem xysta
sic videntur ut sint inter duas porticus silvae aut platanones et in
his perficiantur inter arbores ambulationes ibique ex opere signino
stationes. post xysta autem stadium ita figuratum ut possint hominum
copiae cum laxamento athletas certantes spectare. Quae in moenibus
necessaria videbantur esse ut apte disponantur, perscripsi.

de opportunitate autem portuum non est praetermittendum, sed quibus
rationibus tueantur naves in is ab tempestatibus explicandum. hi autem
naturaliter si sint bene positi habeantque acroteria sive promuntoria
procurrentia, ex quibus introrsus curvaturae sive versurae ex loci
natura fuerint conformatae, maximas utilitates videntur habere. circum
enim porticus sive navalia sunt facienda sive ex porticibus aditus ad
emporia, turresque ex utraque parte conlocandae, ex quibus catenae
traduci per machinas possint.

Sin autem non naturalem locum neque idoneum ad tuendas ab tempestatibus
naves habuerimus, ita videtur esse faciendum uti si nullum flumen in
his locis inpedierit sed erit ex una parte statio, tunc ex altera parte
structuris sive aggeribus expediantur progressus. et ita conformandae
portuum conclusiones. eae autem structurae quae in aqua sunt futurae,
videntur sic esse faciendae uti portetur pulvis a regionibus quae sunt
a Cumis continuatae ad promuntorium Minervae, isque misceatur uti in
mortario duo ad unum respondeant.

deinde tunc in eo loco qui definitus erit, arcae stipitibus robusteis
et catenis inclusae in aquam demittendae destinandaeque firmiter,
deinde intra ex trastillis inferior pars sub aqua exaequanda et
purganda, et caementis ex mortario, materia mixta quemadmodum supra
scriptum est, ibi congerendum, doneque compleatur structura spatium
quod fuerit inter arcas. hoc autem munus naturale habent ea loca quae
supra scripta sunt. Sin autem propter fluctus aut impetus aperti
pelagi destinae arcas non potuerint continere, tunc ab ipsa terra sive
crepidine pulvinus quam firmissime struatur, isque pulvinus exaequata
struatur planitia minus quam dimidiae partis, reliquum quod est proxime
litus, proclinatum latus habeat.

deinde ad ipsam aquam et latera pulvino circiter sesquipedales margines
struantur aequilibres ex planitia quae est supra scripta, tunc
proclinatio ea impleatur harena et exaequetur cum margine et planitia
pulvini. deinde insuper eam exaequationem pila quam magna constituta
fuerit ibi struatur, eaque cum erit extructa, relinquatur ne minus duos
menses ut siccescat. tunc autem succidatur margo quae sustinet harenam.
ita harena fluctibus subruta efficiet in mare pilae praecipitationem.
hac ratione quotienscumque opus fuerit, in aquam poterit esse
progressus.

In quibus autem locis pulvis non nascitur, his rationibus erit
faciendum uti arcae duplices ustilatis taleis et catenis conligatae
in eo loco qui finitus erit constituantur, et inter destinas creta in
aeronibus ex ulva palustri factis calcetur. cum ita bene calcatum et
quam densissime fuerit, tunc cocleis rotis tympanis conlocatis locus
qui ea saeptione finitus fuerit exinaniatur sicceturque, et ibi inter
saeptiones fundamenta fodiantur. si terrena erunt, usque ad solidum
crassiora quam qui murus supra futurus erit exinaniantur siccenturque,
et tunc structura ex caementis calce et harena compleantur.

sin autem mollis locus erit, palis ustilatis alneis aut oleagineis
configatur et carbonibus compleatur, quemadmodum in theatrorum et muri
fundationibus est scriptum. deinde tunc quadrato saxo murus ducatur
iuncturis quam longissimis, uti maxime medii lapides coagmentis
contineantur. tunc qui locus erit inter murum ruderatione sive
structura compleatur. ita erit uti possit turris insuper aedificari.

His perfectis navaliorum ea erit ratio ut constituantur spectantia
maxime ad septentrionem. nam meridianae regiones propter aestus cariem
tineam teredines reliquaque bestiarum nocentium genera procreant
alendoque conservant, eaque aedificia minime sunt materianda propter
incendia. de magnitudinibus autem finitio nulla debet esse, sed
faciunda ad maximum navium modum, uti etsi maiores naves subductae
fuerint, habeant cum laxamento ibi conlocationem. Quae necessaria ad
utilitatem in civitatibus publicorum locorum succurrere mihi potuerunt,
quemadmodum constituantur et perficiantur in hoc volumine scripsi,
privatorum autem aedificiorum utilitates et eorum symmetrias insequenti
volumine ratiocinabor.

LIBER SEXTUS.

Aristippus philosophus Socraticus naufragio cum eiectus ad Rhodiensium
litus animadvertisset geometrica schemata descripta, exclamavisse
ad comites ita dicitur ‘bene speremus, hominum enim vestigia video’
statimque in oppidum Rhodum contendit et recta gymnasium devenit,
ibique de philosophia disputans muneribus est donatus, ut non tantum se
ornaret sed etiam eis qui una fuerunt et vestitum et cetera quae opus
essent ad victum praestaret. cum autem eius comites in patriam reverti
voluissent interrogarentque eum quidnam vellet domum renuntiari, tunc
ita mandavit dicere, eiusmodi possessiones et viatica liberis oportere
parari quae etiam e naufragio una possent enatare.

namque ea vera praesidia sunt vitae quibus neque fortunae tempestas
iniqua neque publicarum rerum mutatio neque belli vastatio potest
nocere. non minus eam sententiam augendo Theophrastus, hortando doctos
potius esse quam pecuniae confidentes ita ponit, doctum ex omnibus
solum neque in alienis locis peregrinum neque amissis familiaribus
et necessariis inopem amicorum sed in omni civitate esse civem
difficilesque fortunae sine timore posse despicere casus, at qui non
doctrinarum sed felicitatis praesidiis putaret se esse vallatum,
labidis itineribus vadentem non stabili sed infirma conflictari vita.

Epicurus vero non dissimiliter ait pauca sapientibus fortunam tribuere,
quae autem maxima et necessaria sunt, animi mentisque cogitationibus
gubernari. haec ita etiam plures philosophi dixerunt. non minus poetae
qui antiquas comoedias graece scripserunt, easdem sententias versibus
in scaena pronuntiaverunt, ut Eucrates Chionides Aristophanes, maxime
etiam cum his Alexis, qui Athenienses ait oportere ideo laudari quod
omnium Graecorum leges cogunt parentes ＜ali＞ a liberis, Atheniensium
non omnes nisi eos qui liberos artibus erudissent. omnia enim munera
fortunae cum dantur ab ea faciliter adimuntur, disciplinae vero
coniunctae cum animis nullo tempore deficiunt, sed permanent stabiliter
ad summum exitum vitae.

itaque ego maximas infinitasque parentibus ago atque habeo gratias,
quod Atheniensium legem probantes me arte erudiendum curaverunt, et ea
quae non potest esse probata sine litteratura encyclioque doctrinarum
omnium disciplina. cum ergo et parentium cura et praeceptorum doctrinis
auctas haberem copias disciplinarum, philologis et philotechnis
rebus commentariorumque scripturis me delectans eas possessiones
animo paravi, e quibus haec est fructuum summa, nullas plus habendi
esse necessitates eamque esse proprietatem divitiarum maxime, nihil
desiderare. sed forte nonnulli haec levia iudicantes putant eos esse
sapientes qui pecunia sunt copiosi. itaque plerique ad id propositum
contendentes audacia adhibita cum divitiis etiam notitiam sunt
consecuti.

ego autem, Caesar, non ad pecuniam parandam ex arte dedi studium,
sed potius tenuitatem cum bona fama quam abundantiam cum infamia
sequendam probavi. ideo notities parum est adsecuta. sed tamen his
voluminibus editis, ut spero, etiam posteris ero notus. neque est
mirandum quid ita pluribus sim ignotus. ceteri architecti rogant et
ambiunt ut architectentur, mihi autem a praeceptoribus est traditum
rogatum non rogantem oportere suscipere curam, quod ingenuus color
movetur pudore petendo rem suspiciosam. nam beneficium dantes non
accipientes ambiuntur. quid enim putemus suspicari qui rogetur de
patrimonio sumptus faciendos committere gratiae petentis, nisi praedae
compendiique eius causa iudicet faciundum?

itaque maiores primum a genere probatis operam tradebant architectis,
deinde quaerebant si honeste essent educati, ingenuo pudori
non audaciae protervitatis committendum iudicantes. ipsi autem
artifices non erudiebant nisi suos liberos aut cognatos et eos viros
bonos instituebant, quibus tantarum rerum fides sine dubitatione
permitteretur. Cum autem animadverto ab indoctis et inperitis
tantae disciplinae magnitudinem iactari et ab is qui non modo ＜non＞
architecturae sed omnino ne fabricae quidem notitiam habent, non possum
non laudare patres familiarum eos qui litteraturae fiducia confirmati
per se aedificantes ita iudicant, si inperitis sit committendum, ipsos
potius digniores esse ad suam voluntatem quam ad alienam pecuniae
consumere summam.

itaque nemo artem ullam aliam conatur domi facere, uti sutrinam
fullonicam aut ex ceteris quae sunt faciliores, nisi architecturam,
ideo quod qui profitentur non arte vera sed falso nominantur
architecti. quas ob res corpus architecturae rationesque eius putavi
diligentissime conscribendas, opinans id munus omnibus gentibus
non ingratum futurum. igitur quoniam in quinto de opportunitate
communium operum perscripsi, in hoc volumine privatorum aedificiorum
ratiocinationes et commensus symmetriarum explicabo.

Haec autem ita erunt recte disposita, si primo animadversum fuerit
quibus regionibus aut quibus inclinationibus mundi constituantur.
namque aliter Aegypto, aliter Hispania, non eodem modo Ponto,
dissimiliter Romae, item ceteris terrarum et regionum proprietatibus
oportere videntur constitui genera aedificiorum, quod alia parte
solis cursu premitur tellus, alia longe ab eo distat, alia per medium
temperatur. igitur uti constitutio mundi ad terrae spatium inclinatione
signiferi circuli et solis cursu disparibus qualitatibus naturaliter
est conlocata, ad eundem modum etiam ad regionum rationes caelique
varietates videntur aedificiorum debere dirigi conlocationes.

sub septentrione aedificia testudinata et maxime conclusa et non
patentia sed conversa ad calidas partes oportere fieri videntur. contra
autem sub impetu solis meridianis regionibus, quod premuntur a calore,
patentiora conversaque ad septentrionem et aquilonem sunt faciunda.
ita quod ultra natura laedit, arte erit emendandum. item reliquis
regionibus ad eundem modum ＜debet＞ temperari, quemadmodum caelum est ad
inclinationem mundi conlocatum.

Haec autem ex natura rerum sunt animadvertenda et consideranda
atque etiam ex membris corporibusque gentium observanda. namque sol
quibus locis mediocriter profundit vapores, in his conservat corpora
temperata, quaeque proxime currendo deflagrat, eripit exurendo
temperaturam umoris. contra vero refrigeratis regionibus, quod absunt a
meridie longe, non exhauritur a caloribus umor, sed ex caelo roscidus
aer in corpora fundens umorem efficit ampliores corporaturas vocisque
sonitus graviores. ex eo quoque quae sub septentrionibus nutriuntur
gentes inmanibus corporibus, candidis coloribus, directo capillo et
rufo, oculis caesiis, sanguine multo ab umoris plenitate caelique
refrigerationibus sunt conformati.

qui autem sunt proximi ad axem meridianum subiectique solis cursui,
brevioribus corporibus, colore fusco, crispo capillo, oculis nigris,
cruribus squalidis, sanguine exiguo solis impetu perficiuntur. itaque
etiam propter sanguinis exiguitatem timidiores sunt ferro resistere,
sed ardores ac febres sufferunt sine timore, quod nutrita sunt eorum
membra cum fervore. itaque corpora quae nascuntur sub septentrione a
febri sunt timidiora et inbecilla, sanguinis autem abundantia ferro
resistunt sine timore.

Non minus sonus vocis in generibus gentium dispares et varias habet
qualitates. ideo quod terminatio orientis et occidentis circa terrae
librationem, qua dividitur pars superior et inferior mundi, habere
videtur libratam naturali modo circumitionem, quem etiam mathematici
οριζοντα dicunt. igitur cum id habemus certum animo sustinentes, ab
labro quod est in regione septentrionali, linea traiecta ad id quod
est supra meridianum axem ab eoque altera obliqua in altitudinem ad
summum cardinem qui est post stellas septentrionum, sine dubitatione
animadvertemus ex eo esse schema trigoni mundo, uti organi quam
ϲαμβυκην graeci dicunt.

itaque quod est spatium proximum imo cardini ab axis linea in
meridianis finibus, sub eo loco quae sunt nationes propter brevitatem
altitudinis ad mundum sonitum vocis faciunt tenuem et acutissimum,
uti in organo chorda quae est proxima angulo. secundum eam autem
reliquae ad mediam Graeciam remissiores efficiunt in nationibus sonorum
scansiones, item a medio in ordinem crescendo ad extremos septentriones
sub altitudines caeli nationum spiritus sonitibus gravioribus a
natura rerum exprimuntur. ita videtur mundi conceptio tota propter
inclinationem consonantissime per solis temperaturam ad harmoniam esse
composita.

igitur quae nationes sunt inter axis meridiani cardinem ac
septentrionalis medio positae, uti in diagrammate musico medianae vocis
habent sonitum in sermone, quaeque progredientibus ad septentrionem
sunt nationes, quod altiores habent distantias ad mundum, spiritus
vocis habentes umore repulsos ad hypatas et proslambanomenon, a
natura rerum sonitu graviore coguntur uti. eadem ratione e medio
progredientibus ad meridiem gentes paranetarum ＜netarum＞que acutissimam
sonitus vocis perficiunt tenuitatem.

hoc autem verum esse, ex umidis naturae locis graviora fieri et ex
fervidis acutiora, licet ita experiendo animadvertere. calices duo in
una fornace aeque cocti aequoque pondere ad crepitumque uno sonitu
sumantur. ex his unus in aquam demittatur, postea ex aqua eximatur,
tunc utrique tangantur. cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos
sonitus discrepabit aequoque pondere non poterunt esse. ita et hominum
corpora uno genere figurationis et una mundi coniunctione concepta alia
propter regionis ardorem acutum spiritum aeris exprimunt tactu, alia
propter umoris abundantiam gravissimas effundunt sonorum qualitates.

Item propter tenuitatem caeli meridianae nationes ex acuta fervore
mente expeditius celeriusque moventur ad consiliorum cogitationes.
septentrionales autem gentes infusae crassitudine caeli, propter
obstantiam aeris umore refrigeratae stupentes habent mentes. hoc autem
ita esse a serpentibus licet aspicere, quae per calorem cum exhaustam
habent umoris refrigerationem, tunc acerrime moventur, per brumalia
autem et hiberna tempora ab mutatione caeli refrigeratae, inmotae sunt
stupore. ita non est mirandum, si acutiores efficit calidus aer hominum
mentes, refrigeratus autem contra tardiores.

cum sint autem meridianae nationes animis acutissimis infinitaque
sollertia consiliorum, simul ad fortitudinem ingrediuntur ibi
succumbunt, quod habent exsuctas ab sole animorum virtutes. qui vero
refrigeratis nascuntur regionibus, ad armorum vehementiam paratiores
sunt magnis virtutibus sine timore, sed tarditate animi sine
considerantia inruentes sine sollertia suis consiliis refragantur. cum
ergo haec ita sint ab natura rerum in mundo conlocata et omnes nationes
inmoderatis mixtionibus disparatae, veros inter spatium totius orbis
terrarum regionesque medio mundi populus Romanus possidet fines.

namque temperatissimae ad utramque partem et corporum membris
animorumque vigoribus pro fortitudine sunt in Italia gentes.
quemadmodum enim Iovis stella inter Martis ferventissimam et Saturni
frigidissimam media currens temperatur, eadem ratione Italia inter
septentrionalem meridianamque ab utraque parte mixtionibus temperatas
et invictas habet laudes. itaque consiliis refringit barbarorum
virtutes, forti manu meridianorum cogitationes. ita divina mens
civitatem populi Romani egregia temperataque regione conlocavit, uti
orbis terrarum imperii potiretur.

quodsi ita est uti dissimiles regiones ab inclinationibus caeli
variis generibus sint comparatae, ut etiam naturae gentium disparibus
animis et corporum figuris qualitatibusque nascerentur, non dubitemus
aedificiorum quoque rationes ad nationum gentiumque proprietates apte
distribuere, cum habeamus ab ipsa rerum natura sollertem et expeditam
monstrationem. Quoad potui summa ratione proprietates locorum ab
natura rerum dispositas animadvertere exposui et quemadmodum ad solis
cursum et inclinationes caeli oporteat ad gentium figuras constituere
aedificiorum qualitates dixi. itaque nunc singulorum generum in
aedificiis commensus symmetriarum et universos et separatos breviter
explicabo.

Nulla architecto maior cura esse debet nisi uti proportionibus ratae
partis habeant aedificia rationum exactiones. cum ergo constituta
symmetriarum ratio fuerit et commensus ratiocinationibus explicati,
tum etiam acuminis est proprium providere ad naturam loci aut usum aut
speciem ＜et detractionibus aut＞ adiectionibus temperaturas efficere,
cum de symmetria sit detractum aut adiectum, uti id videatur recte esse
formatum in aspectuque nihil desideretur.

alia enim ad manum species esse videtur, alia in excelso, non eadem in
concluso, dissimilis in aperto, in quibus magni iudicii est opera quid
tandem sit faciundum. non enim veros videtur habere visus effectus,
sed fallitur saepius iudicio ab eo mens. quemadmodum etiam in scaenis
pictis videntur columnarum proiecturae, mutulorum ecphorae, signorum
figurae prominentes, cum sit tabula sine dubio ad regulam plana.
similiter in navibus remi cum sint sub aqua directi, tamen oculis
infracti videntur, et quatenus eorum partes tangunt summam planitiem
liquoris, apparent uti sunt directi, cum vero sub aqua sunt demissi,
per naturae perlucidam raritatem remittunt enatantes ab suis corporibus
fluentes imagines ad summam aquae planitiem atque eae ibi commotae
efficere videntur infractum remorum oculis aspectum.

hoc autem sive simulacrorum inpulsu seu radiorum ex oculis effusionibus
uti physicis placet videmus, utraque ratione videtur ita esse uti falsa
iudicia oculorum habeat aspectus.

cum ergo quae sunt vera falsa videantur et nonnulla aliter quam sunt
oculis probentur, non puto oportere esse dubium quin ad locorum
naturas aut necessitates detractiones aut adiectiones fieri debeant
ita uti nihil in his operibus desideretur. haec autem etiam ingeniorum
acuminibus non solum doctrinis efficiuntur.

igitur statuenda est primum ratio symmetriarum, a qua sumatur sine
dubitatione commutatio. deinde explicetur operis futuri locorum imum
spatium longitudinis ＜et latitudinis＞, cuius cum semel constituta
fuerit magnitudo, sequatur eam proportionis ad decorem apparatio, uti
non sit considerantibus aspectus eurythmiae dubius. de qua quibus
rationibus efficiatur est mihi pronuntiandum, primumque de cavis aedium
uti fieri debent dicam.

Cava aedium quinque generibus sunt distincta, quorum ita figurae
nominantur, tuscanicum, corinthium, tetrastylon, displuviatum,
testudinatum. tuscanica sunt in quibus trabes in atrii latitudine
traiectae habent interpensiva et collicias ab angulis parietum ad
angulos tignorum intercurrentes, item asseribus stillicidiorum in
medium compluvium deiectus. in corinthiis isdem rationibus trabes
et compluvia conlocantur, sed a parietibus trabes recedentes in
circumitione circa columnas componuntur. tetrastyla sunt quae subiectis
sub trabibus angularibus columnis et utilitatem trabibus et firmitatem
praestant, quod neque ipsae magnum impetum coguntur habere neque ab
interpensivis onerantur.

displuviata autem sunt in quibus deliquiae arcam sustinentes
stillicidia reiciunt. haec hibernaculis maxime praestant utilitates,
quod compluvia eorum erecta non obstant luminibus tricliniorum. sed
ea habent in refectionibus molestiam magnam, quod circa parietes
stillicidia defluentia continent fistulae, quae non celeriter recipiunt
ex canalibus aquam defluentem, itaque redundantes restagnant et
intestinum et parietes in eis generibus aedificiorum corrumpunt.
testudinata vero ibi fiunt, ubi non sunt impetus magni et in
contignationibus supra spatiosae redduntur habitationes.

Atriorum vero latitudines ac longitudines tribus generibus formantur.
et primum genus distribuitur uti longitudo cum in quinque partes divisa
fuerit, tres partes latitudini dentur, alterum cum in tres partes
dividatur, duae partes latitudini tribuantur, tertium uti latitudo in
quadrato paribus lateribus describatur inque eo quadrato diagonios
linea ducatur, et quantum spatium habuerit ea linea diagonios, tanta
longitudo atrio detur.

altitudo eorum quanta latitudo fuerit quarta dempta sub trabes
extollatur, reliquo lacunariorum et arcae supra trabes ratio habeatur.
Alis dextra ac sinistra latitudo, cum sit atrii longitudo ab XXX
pedibus ad pedes XL, ex tertia parte eius constituatur. ab XL ad pedes
L longitudo dividatur in partes tres ＜semis＞, ex his una pars alis
detur. cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad sexaginta,
quarta pars longitudinis alis tribuatur. a pedibus LX ad LXXX longitudo
dividatur in partes quattuor et dimidiam, ex his una pars fiat alarum
latitudo. a pedibus octoginta ad pedes centum in quinque partes
divisa longitudo iustam constituerit latitudinem alarum. trabes earum
liminares ita altae ponantur ut altitudines latitudinibus sint aequales.

Tabulino, si latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia eius
spatio, reliquum tribuatur. si erit ab pedibus XXX ad XL, ex atrii
latitudine tabulino dimidium tribuatur. cum autem ab XL ad LX, latitudo
dividatur in partes quinque, ex his duae tabulino constituantur. non
enim atria minora ab maioribus easdem possunt habere symmetriarum
rationes. si enim maiorum symmetriis utemur in minoribus, neque
tabulina neque alae utilitatem poterunt habere, sin autem minorum in
maioribus utemur, vasta et inmania in his ea erunt membra. itaque
generatim magnitudinum rationes exquisitas et utilitati et aspectui
conscribendas putavi.

altitudo tabulini ad trabem adiecta latitudinis octava constituatur.
lacunaria eius tertia latitudinis ad altitudinem adiecta extollantur.
fauces minoribus atriis e tabulini latitudine dempta tertia, maioribus
dimidia constituantur. imagines item alte cum suis ornamentis ad
latitudinem alarum sint constitutae. Latitudines forum ad altitudinem
si doricae erunt uti doricae, si ionicae erunt uti ionicae
perficiantur, quemadmodum de thyromatis in quarto libro rationes
symmetriarum sunt expositae. compluvii lumen latum latitudinis atrii ne
minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur, longitudo uti atrii pro
rata parte fiat.

Peristyla autem in transverso tertia parte longiora sint quam
introrsus, columnae tam altae quam porticus latae fuerint. peristylorum
intercolumnia ne minus trium, ne plus quattuor columnarum crassitudine
inter se distent. sin autem dorico more in peristylo columnae erant
faciundae, uti in quarto libro de doricis scripsi ita moduli sumantur
et ad eos modulos triglyphorumque rationes disponantur.

Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo fieri debebit.
altitudines omnium conclavium, quae oblonga fuerint, sic habere
debent rationem uti longitudinis et latitudinis mensura componatur
et ex ea summa dimidium sumatur et quantum fuerit tantum altitudini
detur. sin antem exhedrae aut oeci quadrati fuerint, latitudinis
dimidia addita altitudines educantur. pinacothecae uti exhedrae amplis
magnitudinibus sunt constituendae. oeci corinthii tetrastylique quique
aegyptii vocantur latitudinis et longitudinis uti supra tricliniorum
symmetriae scriptae sunt, ita habeant rationem, sed propter columnarum
interpositiones spatiosiores constituantur.

inter corinthios autem et aegyptios hoc erit discrimen. corinthii
simplices habeant columnas aut in podio positas aut in imo, supraque
habeant epistylia et coronas aut ex intestino opere aut albario,
praeterea supra coronas curva lacunaria ad circinum delumbata.
in aegyptiis autem supra columnas epistylia et ab epistyliis ad
parietes qui sunt circa inponenda est contignatio, supra coaxationem
pavimentum, subdiu ut sit circumitus. deinde supra epistylium ad
perpendiculum inferiorum columnarum inponendae sunt minores quarta
parte columnae. supra earum epistylia et ornamenta lacunariis ornantur
et inter columnas superiores fenestrae conlocantur. ita basilicarum ea
similitudo, non corinthiorum tricliniorum, videtur esse.

fiunt autem etiam non italicae consuetudinis oeci, quos Graeci
cyzicenos appellant. hi conlocantur spectantes ad septentrionem et
maxime viridia prospicientes, valvasque habent in medio. ipsi autem
sunt ita longi et lati uti duo triclinia cum circumitionibus inter
se spectantia possint esse conlocata, habentque dextra ac sinistra
lumina fenestrarum valvata, uti de lectis per spatia fenestrarum
viridia prospiciantur. altitudines eorum dimidia latitudinis addita
constituuntur.

In his aedificiorum generibus omnes sunt faciendae earum symmetriarum
rationes quae sine inpeditione loci fieri poterunt, luminaque parietum
altitudinibus si non obscurabuntur, faciliter erunt explicata, sin
autem inpedientur ab angustiis aut aliis necessitatibus, tunc erit ut
ingenio et acumine de symmetriis detractiones aut adiectiones fiant,
uti non dissimiles veris symmetriis perficiantur venustates.

Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera aedificiorum ad usum et
caeli regiones apte debeant spectare. hiberna triclinia et balnearia ad
occidentem hibernum spectent, ideo quod vespertino lumine opus est uti,
praeterea quod etiam sol occidens adversus habens splendorem, calorem
remittens efficit vespertino tempore regionem tepidiorem. cubicula et
bybliothecae ad orientem spectare debent, usus enim matutinum postulat
lumen, item in bybliothecis libri non putrescent. nam quaecumque ad
meridiem et occidentem spectant, ab tineis et umore libri vitiantur,
quod venti umidi advenientes procreant eas et alunt infundentesque
umidos spiritus pallore volumina corrumpunt.

triclinia verna et autumnalia ad orientem. ei enim praetentis luminibus
adversus solis impetus progrediens ad occidentem efficit ea temperata
ad id tempus quo his solitum est uti. aestiva ad septentrionem, quod
ea regio non ut reliquae per solstitium propter calorem efficitur
aestuosa, eo quod est aversa a solis cursu semper refrigerata et
salubritatem et voluptatem in usu praestat. non minus pinacothecae et
plumariorum textrina pictorumque officinae, uti colores eorum in opere
propter constantiam luminis inmutata permaneant qualitate.

Cum ad regiones caeli ita ea fuerint disposita, tunc etiam
animadvertendum est quibus rationibus privatis aedificiis propria loca
patribus familiarum et quemadmodum communia cum extraneis aedificari
debeant. namque ex his quae propria sunt, in ea non est potestas
omnibus intro eundi nisi invitatis, quemadmodum sunt cubicula triclinia
balineae ceteraque quae easdem habent usus rationes. communia autem
sunt in quibus etiam invocati suo iure de populo possunt venire, id est
vestibula cava aedium peristyla quaeque eundem habere possunt usum.
igitur is qui communi sunt fortuna, non necessaria magnifica vestibula
nec tabulina neque atria, quod magis aliis officia praestant ambiundo
quam ab aliis ambiuntur.

qui autem fructibus rusticis serviunt, in eorum vestibulis stabula
tabernae, in aedibus cryptae horrea apothecae ceteraque quae ad fructus
servandos magis quam ad elegantiae decorem possunt esse, ita sunt
facienda. item feneratoribus et publicanis commodiora et speciosiora
et ab insidiis tuta, forensibus autem et disertis elegantiora et
spatiosiora ad conventus excipiundos, nobilibus vero qui honores
magistratusque gerundo praestare debent officia civibus, faciunda
sunt vestibula regalia alta, atria et peristyla amplissima, silvae
ambulationesque laxiores ad decorem maiestatis perfectae, praeterea
bybliothecae pinacothecae basilicae non dissimili modo quam publicorum
operum magnificentia comparatae, quod in domibus eorum saepius et
publica consilia et privata iudicia arbitriaque conficiuntur.

ergo si his rationibus ad singulorum generum personas, uti in libro
primo de decore est scriptum, ita disposita erunt aedificia, non erit
quod reprehendatur. habebunt enim ad omnes res commodas et emendatas
explicationes. earum autem rerum non solum erunt in urbe aedificiorum
rationes, sed etiam ruri, praeterquam quod in urbe atria proxima ianuis
solent esse, ruri autem pseudourbanis statim peristyla, deinde tunc
atria habentia circum porticus pavimentatas spectantes ad palaestras
et ambulationes. Quoad potui urbanas rationes aedificiorum summatim
perscribere, proposui, nunc rusticorum expeditiones ut sint ad usum
commoda quibusque rationibus conlocare oporteat ea dicam.

Primum de salubritatibus, uti in primo volumine de moenibus conlocandis
scriptum est, regiones aspiciantur et ita villae conlocentur.
magnitudines earum ad modum agri copiasque fructuum comparentur.
cohortes magnitudinesque earum ad pecorum numerum atque quot iuga
boum opus fuerit ibi versari, ita finiantur. in cohorte culina quam
calidissimo loco designetur, coniuncta autem habeat bubilia, quorum
praesepia ad focum et orientis caeli regionem spectent, ideo quod boves
lumen et ignem spectando horridi non fiunt. item agricolae regionum
inperiti non putant oportere aliam regionem caeli boves spectare nisi
ortum solis.

bubilium autem debent esse latitudines nec minores pedum denum nec
maiores quindenum, longitudo uti singula iuga ne minus pedes occupent
septenos. balnearia item coniuncta sint culinae, ita enim lavationi
rusticae ministratio non erit longe. torcular item proximum sit
culinae, ita enim ad olearios fructus commoda erit ministratio,
habeatque coniunctam vinariam cellam haben̶tem ab septentrione lumina
fenestrarum. cum enim alia parte habuerit qua sol calefacere possit,
vinum quod erit in ea cella confusum ab calore efficietur inbecillum.

olearia autem ita est conlocanda ut habeat a meridie calidisque
regionibus lumen. non enim debet oleum congelari sed tepore caloris
extenuari. magnitudines autem earum ad fructuum rationem et numerum
doliorum sunt faciundae, quae cum sint cullearia, per medium occupare
debent pedes quaternos. ipsum autem torcular si non cocleis torquetur
sed vectibus et prelo premitur, ne minus longum pedes XL constituatur,
ita enim erit vectiario spatium expeditum. latitudo eius ne minus pedum
senum denum, nam sic erit ad plenum opus facientibus libera versatio et
expedita. sin autem duobus prelis loco opus fuerit, quattuor et viginti
pedes latitudini dentur.

ovalia et caprilia ita sunt magna facienda uti singula pecora areae
ne minus pedes quaternos et semipedem, ne plus senos possint habere.
granaria sublimata et ad septentrionem aut aquilonem spectantia
disponantur, ita enim frumenta non poterunt cito concalescere, sed ab
flatu refrigerata diu servantur. namque ceterae regiones procreant
curculionem et reliquas bestiolas quae frumentis solent nocere.
equilibus quae maxime in villa loca calidissima fuerint constituantur,
dum ne ad focum spectent. cum enim iumenta proxime ignem stabulantur,
horrida fiunt.

item non sunt inutilia praesepia quae conlocantur extra culinam
in aperto contra orientem. cum enim in hieme anni sereno caelo in
ea traducuntur matutino boves, ad solem pabulum capientes fiunt
nitidiores. horrea fenilia farraria pistrina extra villam facienda
videntur, ut ab ignis periculo sint villae tutiores. si quid delicatius
in villis faciundum fuerit, ex symmetriis quae in urbanis supra
scriptae sunt constituta ita struantur uti sine inpeditione rusticae
utilitatis aedificentur.

omniaque aedificia ut luminosa sint oportet curari, sed quae sunt
ad villas, faciliora videntur esse ideo quod paries nullius vicini
potest obstare, in urbe autem aut communium parietum altitudines
aut angustiae loci inpediundo faciunt obscuritates. itaque de ea
re sic erit experiundum. ex qua parte lumen oporteat sumere linea
tendatur ab altitudine parietis qui videtur obstare ad eum locum quo
oporteat inmittere, et si ab ea linea in altitudinem cum prospiciatur
poterit spatium puri caeli amplum videri, in eo loco lumen erit sine
inpeditione.

sin autem officient trabes seu limina aut contignationes, de
superioribus partibus aperiatur et ita inmittatur. et ad summam ita est
gubernandum ut ex quibuscumque partibus caelum prospici poterit, per
eas fenestrarum loca relinquantur, sic enim lucida erunt aedificia. cum
autem in tricliniis ceterisque conclavibus maximus est usus luminum,
tum etiam in itineribus clivis scalis, quod in is saepius alii aliis
obviam venientes ferentes sarcinas solent incurrere. Quoad potui
distributiones operum nostratium, ut sint aedificatoribus non obscurae,
explicui. nunc etiam quemadmodum Graecorum consuetudinibus aedificia
distribuantur, uti non sint ignota, summatim exponam.

Atriis Graeci quia non utuntur, neque aedificant, sed ab ianua
introeuntibus itinera faciunt latitudinibus non spatiosis, et ex una
parte equilia, ex altera ostiariis cellas, statimque ianuae interiores
finiuntur. hic autem locus inter duas ianuas graece θυρωρειον
appellatur. deinde est introitus in peristylon. id peristylon in tribus
partibus habet porticus inque ea parte quae spectat ad meridiem duas
antas inter se spatio amplo distantes in quibus trabes invehuntur,
et quantum inter antas distat, ex eo tertia adempta spatium datur
introrsus. hic locus apud nonnullos prostas, apud alios pastas
nominatur.

in his locis introrsus constituuntur oeci magni, in quibus matres
familiarum cum lanificis habent sessionem. in prostadis autem dextra
ac sinistra cubicula sunt conlocata, quorum unum thalamos, alterum
amphithalamos dicitur. circum autem in porticibus triclinia cotidiana,
cubicula, etiam cellae familiaricae constituuntur. haec pars aedificii
gynaeconitis appellatur.

coniunguntur autem his domus ampliores habentes lautiora peristyla,
in quibus pares sunt quattuor porticus altitudinibus, aut una quae
ad meridiem spectat excelsioribus columnis constituitur. id autem
peristylon quod unam altiorem habet porticum, rhodiacum dicitur. habent
autem eae domus vestibula egregia et ianuas proprias cum dignitate
porticusque peristylorum albariis et tectoriis et ex intestino opere
lacunariis ornatas, et in porticibus quae ad septentrionem spectant
triclinia cyzicena et pinacothecas, ad orientem autem bybliothecas,
exhedras ad occidentem, ad meridiem vero spectantes oecos quadratos
tam ampla magnitudine uti faciliter in eis quattuor tricliniis stratis
ministrationum ludorumque operis locus possit esse spatiosus.

in his oecis fiunt virilia convivia. non enim fuerat institutum
matres familiarum eorum moribus accumbere. haec autem peristyla domus
andronitides dicuntur, quod in is viri sine interpellationibus mulierum
versantur. praeterea dextra ac sinistra domunculae constituuntur
habentes proprias ianuas triclinia et cubicula commoda, uti hospites
advenientes non in peristyla sed in ea hospitalia recipiantur. nam
cum fuerunt Graeci delicatiores et fortuna opulentiores, hospitibus
advenientibus instruebant triclinia cubicula cum penu cellas primoque
die ad cenam invitabant, postero mittebant pullos ova holera poma
reliquasque res agrestes. ideo pictores ea quae mittebantur hospitibus
picturis imitantes xenia appellaverunt. ita patres familiarum in
hospitio non videbantur esse peregre, habentes secretam in his
hospitalibus liberalitatem.

inter duo autem peristyla ad hospitalia itinera sunt quae mesauloe
dicuntur, quod inter duas aulas media sunt interposita, nostri autem
eas andronas appellant. Sed hoc valde est mirandum, nec enim graece
nec latine potest id convenire. Graeci enim ανδρωναϲ appellant oecos,
ubi convivia virilia solent esse, quod eo mulieres non accedunt. item
aliae res sunt similes, uti xystus prothyrum telamones et nonnulla
alia eius modi. ξυϲτοϲ enim est graeca appellatione porticus ampla
latitudine, in qua athletae per hiberna tempora exercentur. nostri
autem hypaethrus ambulationes xysta appellant, quas Graeci παραδρομιδαϲ
dicunt. item προθυρα graece dicuntur quae sunt ante ianuas vestibula,
nos autem appellamus prothyra quae graece dicuntur διαθυρα. item
si qua virili figura signa mutulos aut coronas sustinent, nostri
telamones appellant, cuius rationes quid ita aut quare dicantur ex
historiis non inveniuntur, Graeci vero eos ατλανταϲ vocitant. Atlas
enim formatur historia sustinens mundum, ideo quod is primum cursum
solis et lunae siderumque omnium versationum rationes vigore animi
sollertiaque curavit hominibus tradendas, eaque re a pictoribus et
statuariis deformatur pro eo beneficio sustinens mundum, filiaeque eius
Atlantides, quas nos vergilias, Graeci autem πλειαδαϲ nominant, cum
sideribus in mundo sunt dedicatae. nec tamen ego ut mutetur consuetudo
nominationum aut sermonis, ideo haec proposui, sed uti non sint ignota
philologis exponenda iudicavi. Quibus consuetudinibus aedificia italico
more et Graecorum institutis conformantur exposui, et de symmetriis
singulorum generum proportiones perscripsi. ergo quoniam de venustate
decoreque ante est conscriptum, nunc exponemus de firmitate quemadmodum
ea sine vitiis permanentia ad vetustatem conlocentur.

Aedificia quae plano pede instituuntur, si fundamenta eorum facta
fuerint ita ut in prioribus libris de muro et theatris a nobis est
expositum, ad vetustatem ea erunt sine dubitatione firma. sin autem
hypogea concamarationesque instituentur, fundationes eorum fieri
debent crassiores quam quae in superioribus aedificiis structurae sunt
futurae, eorumque parietes pilae columnae ad perpendiculum inferiorum
medio conlocentur, uti solido respondeant. nam si in pendentibus
onera fuerint parietum aut columnarum, non poterunt habere perpetuam
firmitatem.

praeterea inter limina secundum pilas et antas postes si supponentur,
erant non vitiosae. limina enim et trabes structuris cum sint oneratae,
medio spatio pandantes frangunt sublisas structuras. cum autem subiecti
fuerint et subcuneati postes, non patiuntur insidere trabes neque eas
laedere.

item administrandum est uti levent onus parietum fornicationes cuneorum
divisionibus et ad centrum respondentes earum conclusurae. cum enim
extra trabes aut liminum capita arcus cuneis erunt conclusae, primum
non pandabit materies levata onere, deinde si quod vetustate vitium
ceperit, sine molitione fulturarum faciliter mutabitur.

itemque quae pilatim aguntur aedificia, cum cuneorum divisionibus
coagmentis ad centrum respondentibus fornices concluduntur, extremae
pilae in his latiores spatio sunt faciundae, uti vires eae habentes
resistere possint, cum cunei ab oneribus parietum pressi per coagmenta
ad centrum se prementes extrudent incumbas. itaque si angulares pilae
erunt spatiosis magnitudinibus, continendo cuneos firmitatem operibus
praestabunt.

Cum in his rebus animadversum fuerit uti ea diligentia in is
adhibeatur, non minus etiam observandum est uti omnes structurae
perpendiculo respondeant neque habeant in ulla parte proclinationes.
maxima autem esse debet cura substructionum, quod in his infinita vitia
solet facere terrae congestio. ea enim non potest esse semper uno
pondere quo solet esse per aestatem, sed hibernis temporibus recipiendo
ex imbribus aquae multitudinem crescens et pondere et amplitudine
disrumpit et extrudit structurarum saeptiones.

itaque ut huic vitio medeatur, sic erit faciundum ut primum pro
amplitudine congestionis crassitudo structurae constituatur, deinde in
frontibus anterides, sive erismae sunt, una struantur, eaeque inter
se distent tanto spatio quanta altitudo substructionis est futura,
crassitudine eadem qua substructio. procurrant autem ab imo pro quam
crassitudo constituta fuerit substructionis, deinde contrahantur
gradatim ita uti summam habeant prominentiam quanta operis est
crassitudo.

praeterea introrsus contra terrenum coniuncta muro serratim struantur,
uti singuli dentes ab muro tantum distent quanta altitudo futura erit
substructionis, crassitudines autem habeant dentium structurae uti
muri. item in extremis angulis cum recessum fuerit ab interiore angulo
spatio altitudinis substructionis, in utramque partem signetur et
ab his signis diagonios structura conlocetur, et ab ea media altera
coniuncta cum angulo muri. ita dentes et diagonioe structurae non
patientur tota vi premere murum, sed dissipabunt retinendo impetum
congestionis.

Quemadmodum sine vitiis opera constitui oporteat et uti caveatur
incipientibus exposui. namque de tegulis aut tignis aut asseribus
mutandis non est eadem cura quemadmodum de his, quod ea quamvis sint
vitiosa, faciliter mutantur. itaque quae nec solida quidem putantur
esse, quibus rationibus haec potuerint esse firma et quemadmodum
instituantur exposui.

quibus autem copiarum generibus oporteat uti, non est architecti
potestas, ideo quod non in omnibus locis omnia genera copiarum
nascuntur, ut in primo volumine est expositum. praeterea in domini
est potestate utrum latericio an caementicio an saxo quadrato velit
aedificare. itaque omnium operum probationes tripertito considerantur,
id est fabrili subtilitate et magnificentia et dispositione. cum
magnificenter opus perfectum aspicietur, a domini potestate inpensae
laudabuntur, cum subtiliter, officinatoris probabitur exactio, cum vero
venuste proportionibus et symmetriis habuerit auctoritatem, tunc fuerit
gloria architecti.

haec autem recte constituuntur, cum is et a fabris et ab idiotis
patiatur accipere se consilia. namque omnes homines, non solum
architecti, quod est bonum possunt probare, sed inter idiotas et eos
hoc est discrimen quod idiota nisi factum viderit, non potest scire
quid sit futurum, architectus autem simul animo constituerit, antequam
inceperit et venustate et usu et decore quale sit futurum habet
definitum. Quas res privatis aedificiis utiles putavi et quemadmodum
sint faciundae quam apertissime potui perscripsi. de expolitionibus
autem eorum uti sint elegantes et sine vitiis ad vetustatem
＜permanentes＞, insequenti volumine exponam.

LIBER SEPTIMUS.

Maiores cum sapienter tum etiam utiliter instituerunt, per
commentariorum relationes cogitata tradere posteris, ut ea non
interirent sed singulis aetatibus crescentia voluminibus edita gradatim
pervenirent vetustatibus ad summam doctrinarum subtilitatem. itaque non
mediocres sed infinitae sunt is agendae gratiae, quod non invidiose
silentes praetermiserunt, sed omnium generum sensus conscriptionibus
memoriae tradendos curaverunt.

namque si non ita fecissent, non potuissemus scire quae res in Troia
fuissent gestae, nec quid Thales Democritus Anaxagoras Xenophanes
reliquique physici sensissent de rerum natura quasque Socrates Platon
Aristoteles Zenon Epicurus aliique philosophi hominibus agendae
vitae terminationes finissent seu Croesus Alexander Darius ceterique
reges quas res aut quibus rationibus gessissent fuissent notae, nisi
maiores praeceptorum comparationibus omnium memoriae ad posteritatem
commentariis extulissent.

itaque quemadmodum his gratiae sunt agendae, contra qui eorum scripta
furantes pro suis praedicant sunt vituperandi, quique non propriis
cogitationibus scriptorum nituntur, sed invidis moribus aliena
violantes gloriantur, non modo sunt reprehendendi, sed etiam quia impio
more vixerunt, poena condemnandi. nec tamen haec res non vindicatae
curiosius ab antiquis esse memorantur. quorum exitus iudiciorum qui
fuerint, non est alienum quemadmodum sint nobis traditi explicare.

reges Attalici magnis philologiae dulcedinibus inducti cum egregiam
bybliothecam Pergami ad communem delectationem instituissent, tunc item
Ptolomaeus infinito zelo cupiditatisque incitatus studio non minoribus
industriis ad eundem modum contenderat Alexandriae comparare. cum
autem summa diligentia perfecisset, non putavit id satis esse nisi
propagationibus inseminando curaret augendam. itaque Musis et Apollini
ludos dedicavit et quemadmodum athletarum sic communium scriptorum
victoribus praemia et honores constituit.

his ita institutis cum ludi adessent, iudices litterati qui eos
probarent erant legendi. rex cum iam sex civitatis lectos habuisset
nec tam cito septumum idoneum inveniret, retulit ad eos qui supra
bybliothecam fuerunt et quaesiit si quem novissent ad id expeditum.
tunc ei dixerunt esse quendam Aristophanen, qui summo studio summaque
diligentia cotidie omnes libros ex ordine perlegeret. itaque conventu
ludorum cum secretae sedes iudicibus essent distributae, cum ceteris
Aristophanes citatus quemadmodum fuerat locus ei designatus sedit.

primo poetarum ordine ad certationem inducto cum recitarentur scripta,
populus cunctus significando monebat iudices quod probarent. itaque cum
ab singulis sententiae sunt rogatae, sex una dixerunt et quem maxime
animadverterunt multitudini placuisse, ei primum praemium, insequenti
secundum tribuerunt. Aristophanes vero cum ab eo sententia rogaretur,
eum primum renuntiari iussit qui minime populo placuisset.

cum autem rex et universi vehementer indignarentur, surrexit et rogando
impetravit ut paterentur se dicere. itaque silentio facto docuit unum
ex his eum esse poetam, ceteros aliena recitavisse, oportere autem
iudicantes non furta sed scripta probare. admirante populo et rege
dubitante, fretus memoria e certis armariis infinita volumina eduxit
et ea cum recitatis conferendo coegit ipsos furatos de se confiteri.
itaque rex iussit cum his agi furti condemnatosque cum ignominia
dimisit, Aristophanen vero amplissimis muneribus ornavit et supra
bybliothecam constituit.

insequentibus annis a Macedonia Zoilus, qui adoptavit cognomen ut
Homeromastix vocitaretur, Alexandriam venit suaque scripta contra
Iliadem et Odyssean comparata regi recitavit. Ptolomaeus vero cum
animadvertisset poetarum parentem philologiaeque omnis ducem absentem
vexari et cuius ab cunctis gentibus scripta suspicerentur ab eo
vituperari, indignans nullum ei dedit responsum. Zoilus autem cum
diutius in regno fuisset, inopia pressus summisit ad regem postulans ut
aliquid sibi tribueretur.

rex vero respondisse dicitur Homerum, qui ante annos mille decessisset,
aevo perpetuo multa milia hominum pascere, item debere qui meliore
ingenio se profiteretur non modo unum sed etiam plures alere posse.
et ad summam mors eius ut parricidii damnati varie memoratur. alii
enim scripserunt a Philadelpho esse in crucem fixum, nonnulli Chii ei
lapides esse coniectos, alii Zmyrnae vivum in pyram coniectum. quorum
utrum ei acciderit, merenti digna constitit poena. non enim aliter
videtur promereri qui citat eos quorum responsum, quid senserint
scribentes, non potest coram indicari.

ego vero, Caesar, neque alienis indicibus mutatis interposito nomine
meo id profero corpus neque ullius cogitata vituperans institui ex
eo me adprobare, sed omnibus scriptoribus infinitas ago gratias quod
egregiis ingeniorum sollertiis ex aevo conlatis abundantes alius alio
genere copias praeparaverunt, unde nos uti fontibus haurientes aquam et
ad propria proposita traducentes facundiores et expeditiores habemus
ad scribendum facultates talibusque confidentes auctoribus audemus
institutiones novas comparare.

Igitur tales ingressus eorum quia ad propositi mei rationes
animadverti praeparatos, inde sumendo progredi coepi. namque primum
Agatharchus Athenis Aeschylo docente tragoediam scaenam fecit et de ea
commentarium reliquit. ex eo moniti Democritus et Anaxagoras de eadem
re scripserunt, quemadmodum oporteat ad aciem oculorum radiorumque
extentionem certo loco centro constituto lineas ratione naturali
respondere, uti de incerta re certae imagines aedificiorum in scaenarum
picturis redderent speciem et quae in directis planisque frontibus sint
figurata, alia abscedentia alia prominentia esse videantur.

postea Silenus de symmetriis doricorum edidit volumen, de aede
Iunonis quae est Sami dorica Theodorus, de ionica Ephesi quae est
Dianae Chersiphron et Metagenes, de fano Minervae quod est Priene
ionicum Pytheos, item de aede Minervae dorica quae est Athenis in
arce Ictinos et Carpion, Theodorus Phocaeus de tholo qui est Delphis,
Philo de aedium sacrarum symmetriis et de armamentario quod fecerat
Piraeei portu, Hermogenes de aede Dianae ionica quae est Magnesiae
pseudodipteros et Liberi Patris Teo monopteros, item Arcesius de
symmetriis corinthiis et ionico Trallibus Aesculapio quod etiam ipse
sua manu dicitur fecisse, de Mausoleo Satyrus et Pytheos, quibus vero
felicitas maximum summumque contulit munus.

quorum enim artes aevo perpetuo nobilissimas laudes et sempiterno
florentes habere iudicantur, excogitatis egregias operas praestiterunt.
namque singulis frontibus singuli artifices sumpserunt certatim partes
ad ornandum et probandum Leochares Bryaxis Scopas Praxiteles, nonnulli
etiam putant Timotheum, quorum artis eminens excellentia coegit ad
septem spectaculorum eius operis pervenire famam.

praeterea minus nobiles multi praecepta symmetriarum conscripserunt,
uti Nexaris Theocydes Demophilos Pollis Leonidas Silanion Melampus
Sarnacus Euphranor. non minus de machinationibus, uti Diades Archytas
Archimedes Ctesibios Nymphodorus Philo Byzantius Diphilos Democles
Charias Polyidos Pyrros Agesistratos. quorum ex commentariis quae
utilia esse his rebus animadverti, collecta in unum coegi corpus, et
ideo maxime quod animadverti in ea re ab Graecis volumina plura edita,
ab nostris oppido quam pauca. Fuficius nimirum de his rebus primus
instituit edere volumen, item Terentius Varro de novem disciplinis unum
de architectura, P. Septimius duo.

amplius vero in id genus scripturae adhuc nemo incubuisse videtur, cum
fuissent et antiqui cives magni architecti, qui potuissent non minus
eleganter scripta comparare. namque Athenis Antistates et Callaeschros
et Antimachides et Pormos architecti Pisistrato aedem Iovi Olympio
facienti fundamenta constituerunt, post mortem autem eius propter
interpellationem rei publicae incepta reliquerunt. itaque circiter
annis ＜quadringentis＞ post Antiochus rex cum in id opus inpensam
esset pollicitus, cellae magnitudinem et columnarum circa dipteron
conlocationem epistyliorumque et ceterorum ornamentorum ad symmetriam
distributionem magna sollertia scientiaque summa civis Romanus
Cossutius nobiliter est architectatus. id autem opus non modo vulgo sed
etiam in paucis a magnificentia nominatur.

nam quattuor locis sunt aedium sacrarum marmoreis operibus ornatae
dispositiones, e quibus proprie de is nominationes clarissima fama
nominantur. quarum excellentiae prudentesque cogitationum apparatus
suspectus habent in deorum caerimonio. primumque aedis Ephesi Dianae
ionico genere ab Chersiphrone Gnosio et filio eius Metagene est
instituta, quam postea Demetrius ipsius Dianae servus et Paeonius
Ephesius dicuntur perfecisse. Mileti Apollini item ionicis symmetriis
idem Paeonius Daphnisque Milesius instituerunt. Eleusine Cereris
et Proserpinae cellam inmani magnitudine Ictinos dorico more sine
exterioribus columnis ad laxamentum usus sacrificiorum pertexit.

eam autem postea cum Demetrius Phalereus Athenis rerum potiretur,
Philo ante templum in fronte columnis constitutis prostylon fecit.
ita aucto vestibulo laxamentum initiantibus operique summam adiecit
auctoritatem. in asty vero Olympio amplo modulorum comparatu corinthiis
symmetriis et proportionibus, uti supra scriptum est, architectandum
Cossutius suscepisse memoratur, cuius commentarium nullum est inventum.
nec tamen a Cossutio solum de his rebus scripta sunt desideranda sed
etiam a G. Mucio, qui magna scientia confisus aedis Honoris et Virtutis
Marianae cellae columnarumque et epistyliorum symmetrias legitimis
artis institutis perfecit. id vero si marmoreum fuisset, ut haberet
quemadmodum ab arte subtilitatem sic ab magnificentia et inpensis
auctoritatem, in primis et summis operibus nominaretur.

Cum ergo et antiqui nostri inveniantur non minus quam Graeci fuisse
magni architecti et nostra memoria satis multi, et ex his pauci
praecepta edidissent, non putavi silendum sed disposite singulis
voluminibus de singulis exponere. itaque quoniam sexto volumine
privatorum aedificiorum rationes perscripsi, in hoc qui septimum tenet
numerum de expolitionibus quibus rationibus et venustatem et firmitatem
habere possint exponam.

Primumque incipiam de ruderatione, quae principia tenet expolitionum,
uti curiosius summaque providentia solidationis ratio habeatur. et si
plano pede erit eruderandum, quaeratur solum si sit perpetuo solidum,
et ita exaequetur, et inducatur cum statumine rudus. sin autem omnis
aut ex parte congesticius locus fuerit, festucationibus cum magna cura
solidetur. in contignationibus vero diligenter est animadvertendum
ne qui paries qui non exeat ad summum, sit extructus sub pavimentum,
sed potius relaxatus supra se pendentem habeat coaxationem. cum enim
solidus exit, contignationibus arescentibus aut pandatione sidentibus,
permanens structurae soliditate dextra ac sinistra secundum se facit in
pavimentis necessario rimas.

item danda est opera ne commisceantur axes aesculini quercu, quod
quercei simul umorem perceperunt se torquentes rimas faciunt in
pavimentis. sin autem aesculus non erit et necessitas coegerit, propter
inopiam querceis sic videtur esse faciundum ut secentur tenuiores. quo
minus enim valuerint, eo facilius clavis fixi continebuntur deinde in
singulis tignis extremis partibus axes bini clavis figantur, uti nulla
ex parte possint se torquendo angulos excitare. namque de cerro aut
fago seu farno nullus ad vetustatem potest permanere. coaxationibus
factis si erit, filex, si non, palea substernatur, uti materies ab
calcis vitiis defendatur.

tunc insuper statuminetur ne minore saxo quam quod possit manum
implere. statuminationibus inductis rudus si novum erit, ad tres partes
una calcis misceatur, si redivivum fuerit, quinque ad duo mixtionis
habeant responsum. deinde rudus inducatur et vectibus ligneis,
decuriis inductis, crebriter pistatione solidetur, et id ne minus
pistum absolutum crassitudine sit dodrantis. insuper ex testa nucleus
inducatur mixtionem habens ad tres partes unam calcis, ne minore
crassitudine pavimenti digitorum senum. supra nucleum ad regulam et
libellam exacta pavimenta struantur sive sectilia seu tesseris.

cum ea structa fuerint et fastigia sua structione habuerint, ita
fricentur uti si sectilia sint, nulli gradus in scutulis aut trigonis
aut quadratis seu favis extent, sed coagmentorum compositio planam
habeat inter se directionem. si tesseris structura erit, ut eae omnes
angulos habeant aequales. cum enim anguli non fuerint omnes aequaliter
plani, non erit exacta ut oportet fricatura. item testacea spicata
tiburtina sunt diligenter exigenda, ut ne habeant lacunas nec extantes
tumulos, sed ＜sint＞ extenta et ad regulam perfricata. super, fricatura
levigationibus et polituris cum fuerit perfecta, incernatur marmor, et
supra loricae ex calce et harena inducantur.

Subdiu vero maxime idonea faciunda sunt pavimenta, quod contignationes
umore crescentes aut siccitate decrescentes seu pandationibus sidentes
movendo se faciunt vitia pavimentis, praeterea gelicidia et pruinae
non patiuntur integra permanere. itaque si necessitas coegerit,
ut minime vitiosa fiant sic erit faciundum. cum coaxatum fuerit,
super altera coaxatio transversa sternatur clavisque fixa duplicem
praebeat contignationi loricationem. deinde ruderi novo tertia pars
testae tunsae admisceatur calcisque duae partes ad quinque mortarii
mixtionibus praestent responsum.

statuminatione facta, rudus inducatur, idque pistum absolutum ne
minus pede sit crassum. tunc autem nucleo inducto, uti supra scriptum
est, pavimentum e tessera grandi circiter binum digitum caesa
struatur fastigium habens in pedes denos digitos binos, quod si bene
temperabitur et recte fricatum fuerit, ab omnibus vitiis erit tutum.
uti autem inter coagmenta materies ab gelicidiis ne laboret, fracibus
quotannis ante hiemem saturetur. ita non patietur in se recipere
gelicidii pruinam.

sin autem curiosius videbitur fieri oportere, tegulae bipedales inter
se coagmentatae supra rudus substrata materia conlocentur habentes
singulis coagmentorum frontibus excisos canaliculos digitales. quibus
iunctis impleantur calce ex oleo subacta confricenturque inter se
coagmenta compressa. ita calx quae erit haerens in canalibus durescendo
contexteque solidescendo non patietur aquam neque aliam rem per
coagmenta transire. cum ergo fuerit hoc ita perstratum, supra nucleus
inducatur et virgis caedendo subigatur. supra autem sive ex tessera
grandi sive ex spica testacea struatur fastigiis quibus est supra
scriptum, et cum sic erunt facta, non cito vitiabuntur.

Cum a pavimentorum cura discessum fuerit, tunc de albariis operibus est
explicandum. id autem erit recte, si glaebae calcis optimae ante multo
tempore quam opus fuerit macerabuntur, uti si qua glaeba parum fuerit
in fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defervere coacta uno
tenore concoquatur. namque cum non penitus macerata sed recens sumitur,
cum fuerit inducta habens latentes crudos calculos pustulas emittit.
qui calculi in opere uno tenore cum permacerantur, dissolvunt et
dissipant tectorii politiones.

cum autem habita erit ratio macerationis et ita curiosius operi
praeparatum erit, sumatur ascia et quemadmodum materia dolatur, sic
calx in lacu macerata ascietur. si ad eam offenderint calculi, non
erit temperata. cumque siccum et purum ferrum educetur, indicabit eam
evanidam et siticulosam. cum vero pinguis fuerit et recte macerata,
circa id ferramentum uti glutinum haerens omni ratione probabit se esse
temperatam. tunc autem machinis comparatis camararum dispositiones in
conclavibus expediantur, nisi lacunariis ea fuerint ornata.

Cum ergo camararum postulabitur ratio, sic erit faciundum. asseres
directi disponantur inter se ne plus spatium habentes pedes binos,
et hi maxime cupressei, quod abiegnei ab carie et ab vetustate
celeriter vitiantur, hique asseres cum ad formam circinationis fuerint
distributi, catenis dispositis ad contignationes, sive tecta erunt,
crebriter clavis ferreis fixi religentur, eaeque catenae ex ea materia
comparentur cui nec caries nec vetustas nec umor possit nocere, id
est e buxo iunipiro olea robore cupresso ceterisque similibus praeter
quercum, cum ea se torquendo rimas faciat quibus inest operibus.

asseribus dispositis tum tomice e sparto hispanico harundines graecae
tunsae ad eos uti forma postulat religentur. item supra camaram
materies ex calce et harena mixta subinde inducatur, ut si quae stillae
ex contignationibus aut tectis ceciderint sustineantur. sin autem
harundinis graecae copia non erit, de paludibus tenues colligantur
et mataxa aut tomice ad iustam longitudinem una crassitudine
alligationibus temperentur, dum ne plus inter duos nodos alligationes
binos pedes distent, et eae ad asseres, uti supra scriptum est, tomice
religentur cultellique lignei in eas configantur.

cetera omnia uti supra scriptum est expediantur. camaris dispositis
et intextis, imum caelum earum trullissetur, deinde harena dirigatur,
postea autem creto marmore poliatur. Cum camarae politae fuerint, sub
eas coronae sunt subiciendae, quas maxime tenues et subtiles oportere
fieri videbitur. cum enim grandes sunt, pondere deducuntur nec possunt
se sustinere. in hisque minime gypsum debet admisceri, sed ex creto
marmore uno tenore perduci, uti ne praecipiendo non patiatur uno
tenore opus inarescere. etiamque cavendae sunt in camaris priscorum
dispositiones, quod earum planitiae coronarum ＜figurae＞ gravi pondere
inpendentes sunt periculosae.

coronae autem sunt ＜aliae purae＞ aliae caelatae. conclavibus autem
ubi ignis aut plura lumina sunt ponenda, purae fieri debent, ut eae
facilius extergeantur. in aestivis et exhedris, ubi minime fumus est
nec fuligo potest nocere, ibi caelatae sunt faciendae, semper enim
album opus propter superbiam candoris non modo ex propriis sed etiam
alienis aedificiis concipit fumum.

Coronis explicatis parietes quam asperrime trullissentur, postea autem
supra, trullissatione subarescente, deformentur directiones harenati,
uti longitudines ad regulam et ad lineam, altitudines ad perpendiculum,
anguli ad normam respondentes exigantur. namque sic emendata
tectoriorum in picturis erit species. subarescente, iterum et tertio
inducatur. ita cum fundatior erit ex harenato directura, eo firmior
erit ad vetustatem soliditas tectorii.

cum ab harena praeter trullissationem non minus tribus coriis fuerit
deformatum, tunc e marmore graneo directiones sunt subigendae, dum ita
materies temperetur uti cum subigatur non haereat ad rutrum, sed purum
ferrum e mortario liberetur. graneo inducto et inarescente, alterum
corium mediocre dirigatur. id cum subactum fuerit et bene fricatum,
subtilius inducatur. ita cum tribus coriis harenae et item marmoris
solidati parietes fuerint, neque rimas neque aliud vitium in se
recipere poterunt.

sed et liaculorum subactionibus fundata soliditate marmorisque
candore firmo levigata, coloribus cum politionibus inductis nitidos
expriment splendores. colores autem, udo tectorio cum diligenter sunt
inducti, ideo non remittunt sed sunt perpetuo permanentes, quod calx
in fornacibus excocto liquore facta raritatibus evanida, ieiunitate
coacta corripit in se quae res forte contigerunt, mixtionibusque ex
aliis potestatibus conlatis seminibus seu principiis una solidescendo,
in quibuscumque membris est formata cum fit arida redigitur uti sui
generis proprias videatur habere qualitates.

itaque tectoria quae recte sunt facta neque vetustatibus fiunt horrida,
neque cum extergentur remittunt colores, nisi si parum diligenter
et in arido fuerint inducti. cum ergo ita in parietibus tectoria
facta fuerint uti supra scriptum est, et firmitatem et splendorem et
ad vetustatem permanentem virtutem poterunt habere. cum vero unum
corium harenae et unum minuti marmoris erit inductum, tenuitas eius
minus valendo faciliter rumpitur nec splendorem politionibus propter
inbecillitatem crassitudinis proprium obtinebit.

quemadmodum enim speculum argenteum tenui lamella ductum incertas
et sine viribus habet remissiones splendoris, quod autem e solida
temperatura fuerit factum, recipiens in se firmis viribus politionem
fulgentes in aspectu certasque considerantibus imagines reddit, sic
tectoria quae ex tenui sunt ducta materia non modo sunt rimosa,
sed etiam celeriter evanescunt, quae autem fundata harenationis et
marmoris soliditate sunt crassitudine spissa, cum sunt politionibus
crebris subacta, non modo sunt nitentia, sed etiam imagines expressas
aspicientibus ex eo opere remittunt.

Graecorum vero tectores non solum his rationibus utendo faciunt opera
firma, sed etiam mortario conlocato, calce et harena ibi confusa,
decuria hominum inducta, ligneis vectibus pisunt materiam, et ita ad
certamen subacta tunc utuntur. itaque veteribus parietibus nonnulli
crustas excidentes pro abacis utuntur, ipsaque tectoria abacorum et
speculorum divisionibus circa se prominentes habent expressiones.

Sin autem in craticiis tectoria erunt facienda, quibus necesse est in
arrectariis et transversariis rimas fieri, ideo quod luto cum linuntur
necessario recipiunt umorem, cum autem arescunt extenuati in tectoriis
faciunt rimas, id ut non fiat haec erit ratio. cum paries totus luto
inquinatus fuerit, tunc in eo opere cannae clavis muscariis perpetuae
figantur, deinde iterum luto inducto si priores transversariis
harundinibus fixae sunt, secundae erectis figantur et ita, uti supra
scriptum est, harenatum et marmor et omne tectorium inducatur. ita
cannarum duplex in parietibus harundinibus transversis fixa perpetuitas
nec segmina nec rimam ullam fieri patietur.

Quibus rationibus siccis locis tectoria oporteat fieri dixi, nunc
quemadmodum umidis locis politiones expediantur ut permanere possint
sine vitiis, exponam. et primum conclavibus quae plano pede fuerint,
in imo pavimento alte circiter pedibus tribus pro harenato testa
trullissetur et dirigatur, uti eae partes tectoriorum ab umore ne
vitientur. sin autem aliqui paries perpetuos habuerit umores, paululum
ab eo recedatur et struatur alter tenuis distans ab eo quantum res
patietur, et inter duos parietes canalis ducatur inferior quam
libramentum conclavis fuerit, habens nares ad locum patentem. item cum
in altitudinem perstructus fuerit, relinquantur spiramenta. si enim non
per nares umor et in imo et in summo habuerit exitus, non minus in nova
structura se dissipabit. his perfectis paries testa trullissetur et
dirigatur et tunc tectorio poliatur.

sin autem locus non patietur structuram fieri, canales fiant et nares
exeant ad locum patentem. deinde tegulae bipedales ex una parte supra
marginem canalis inponantur, ex altera parte bessalibus ＜laterculis＞
pilae substruantur, in quibus duarum tegularum anguli sedere possint,
et ita a pariete eae distent ut ne plus pateant palmum. deinde insuper
erectae mammatae tegulae ab imo ad summum ad parietem figantur, quarum
interiores partes curiosius picentur ut ab se respuant liquorem. item
in imo et in summo supra camaram habeant spiramenta.

tum autem calce ex aqua liquida dealbentur, uti trullissationem
testaceam non respuant. namque propter ieiunitatem quae est a
fornacibus excocta non possunt recipere nec sustinere, nisi
calx subiecta utrasque res inter se conglutinet et cogat coire.
trullissatione inducta pro harenato testa dirigatur, et cetera omnia
uti supra scripta sunt in tectoriorum rationibus perficiantur.

Ipsi autem politionibus eorum ornatus proprias debent habere decoris
rationes, uti et ex locis aptas et generum discriminibus non alienas
habeant dignitates. tricliniis hibernis non est utilis compositione nec
megalographia nec camararum coronario opere subtilis ornatus, quod ea
et ab ignis fumo et ab luminum crebris fuliginibus corrumpuntur. in his
vero supra podia abaci ex atramento sunt subigendi et poliendi, cuneis
silaceis seu miniaceis interpositis. Explicata camara pura et polita,
etiam pavimentorum non erit displicens, si qui animadvertere voluerit,
Graecorum ad hibernaculorum usum minime sumptuosus et utilis apparatus.

foditur enim infra libramentum triclinii altitudine circiter pedum
binum, et solo festucato inducitur aut rudus aut testaceum pavimentum
ita fastigatum ut in canali habeat nares. deinde congestis et spisse
calcatis carbonibus inducitur e sabulone et calce et favilla mixta
materies crassitudine semipedali. ad regulam et libellam summo
libramento cote despumato redditur species nigri pavimenti. ita
conviviis eorum et quod poculis et pytismatis effunditur simul cadit
siccescitque, quique versantur ibi ministrantes etsi nudis pedibus
fuerint, non recipiunt frigus ab eius modi genere pavimenti.

Ceteris conclavibus id est vernis autumnalibus aestivis, etiam
atriis et peristylis constitutae sunt ab antiquis ex certis rebus
certae rationes picturarum. namque pictura imago fit eius quod est
seu potest esse, uti hominis aedificii navis reliquarumque rerum, e
quibus, finitis certisque corporibus, figurata similitudine sumuntur
exempla. ex eo antiqui qui initia expolitionibus instituerunt imitati
sunt primum crustarum marmorearum varietates et conlocationes, deinde
coronarum et silaceorum cuneorum inter se varias distributiones.

postea ingressi sunt ut etiam aedificiorum figuras, columnarum et
fastigiorum eminentes proiecturas imitarentur, patentibus autem locis
uti exhedris propter amplitudines parietum scaenarum frontes tragico
more aut comico seu satyrico designarent, ambulationes vero propter
spatia longitudinis varietatibus topiorum ornarent ab certis locorum
proprietatibus imagines exprimentes. pinguntur enim portus promuntoria
litora flumina fontes euripi fana luci montes pecora pastores,
nonnullis locis item signantur megalographiae habentes deorum simulacra
seu fabularum dispositas explicationes, non minus troianas pugnas
seu Ulixis errationes per topia, ceteraque quae sunt eorum similibus
rationibus ab rerum natura procreata.

sed haec quae ex veris rebus exempla sumebantur, nunc iniquis moribus
inprobantur. nam pinguntur tectoriis monstra potius quam ex rebus
finitis imagines certae. pro columnis enim statuuntur calami, pro
fastigiis appagineculi striati cum crispis foliis et volutis, item
candelabra aedicularum sustinentia figuras, supra fastigia earum
surgentes ex radicibus cum volutis ＜cauliculi＞ teneri plures habentes
in se sine ratione sedentia sigilla, non minus cauliculi dimidiata
habentes sigilla alia humanis alia bestiarum capitibus.

haec autem nec sunt nec fieri possunt nec fuerunt. ergo ita novi mores
coegerunt uti inertiae mali iudices convincerent artium virtutes.
quemadmodum enim potest calamus vero sustinere tectum aut candelabrum
ornamenta fastigii seu cauliculus tam tenuis et mollis sustinere sedens
sigillum aut de radicibus et cauliculis ex parte flores dimidiataque
sigilla procreari? at haec falsa videntes homines non reprehendunt
sed delectantur, neque animadvertunt si quid eorum fieri potest nec
ne. iudiciis autem infirmis obscuratae mentes non valent probare quod
potest esse cum auctoritate et ratione decoris. neque enim picturae
probari debent quae non sunt similes veritati, nec si factae sunt
elegantes ab arte, ideo de is statim debet recta iudicari, nisi
argumentationis certas rationes habuerint sine offensionibus explicatas.

etenim etiam Trallibus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu finxisset
scaenam in minusculo theatro, quod εκκληϲιαϲτηριον apud eos vocitatur,
in eaque fecisset columnas signa Centauros sustinentes epistylia,
tholorum rotunda tecta, fastigiorum prominentes versuras, coronasque
capitibus leoninis ornatas quae omnino stillicidiorum e tectis habent
rationem, praeterea supra eam nihilominus episcaenium, in quo tholi
pronai semifastigia omnisque tecti varius picturis fuerat ornatus,
itaque cum aspectus eius scaenae propter asperitatem eblandiretur
omnium visus et iam id opus probare fuissent parati, tum Licymnius
mathematicus prodiit et ait Alabandeas satis acutos ad omnes res
civiles haberi, sed propter non magnum vitium indecentiae insipientes
eos esse iudicatos, quod in gymnasio eorum quae sunt statuae omnes sunt
causas agentes, foro discos tenentes aut currentes seu pila ludentes.

ita indecens inter locorum proprietates status signorum publice
civitati vitium existimationis adiecit. videamus item nunc ne Apaturii
scaena efficiat et nos Alabandeas aut Abderitas. qui enim vestrum
domos supra tegularum tecta potest habere aut columnas seu fastigiorum
explicationes? haec enim supra contignationes ponuntur, non supra
tegularum tecta. si ergo quae non possunt in veritate rationem habere
facti in picturis probaverimus, accedemus et nos his civitatibus quae
propter haec vitia insipientes sunt iudicatae.

itaque Apaturius contra respondere non est ausus, sed sustulit scaenam
et ad rationem veritatis commutatam postea correctam adprobavit. utinam
dii inmortales fecissent uti Licymnius revivisceret et corrigeret hanc
amentiam tectoriorumque errantia instituta. sed quare vincat veritatem
ratio falsa, non erit alienum exponere. quod enim antiqui insumentes
laborem et industriam probare contendebant artibus, id nunc coloribus
et eorum eleganti specie consecuntur, et quam subtilitas artificis
adiciebat operibus auctoritatem, nunc dominicus sumptus efficit ne
desideretur.

quis enim antiquorum non uti medicamento minio parce videtur usus
esse? at nunc passim plerumque toti parietes inducuntur. accedit huc
chrysocolla, ostrum, armenium. haec vero cum inducuntur etsi non ab
arte sunt posita, fulgentes oculorum reddunt visus, et ideo quod
pretiosa sunt, legibus excipiuntur, ut ab domino non a redemptore
repraesententur.

Quae commonefacere potui ut ab errore discedatur in opere tectorio
satis exposui, nunc de apparationibus ut succurrere potuerit dicam,
et primum quoniam de calce initio est dictum, nunc de marmore ponam.
Marmor non eodem genere omnibus regionibus procreatur, sed quibusdam
locis glaebae ut salis micas perlucidas habentes nascuntur, quae
contusae et molitae praestant operibus utilitatem. quibus autem locis
eae copiae non sunt, caementa marmorea, sive assulae dicuntur, quae
marmorarii ex operibus deiciunt, contunduntur et moluntur, ＜et cum＞
est subcretum in operibus utuntur. aliis locis, ut inter Magnesiae et
Ephesi fines, sunt loca unde foditur parata quam nec molere nec cernere
opus est, sed sic est subtilis quemadmodum si qua est manu contusa et
subcreta.

Colores vero alii sunt qui per se certis locis procreantur et inde
fodiuntur, nonnulli ex aliis rebus tractationibus aut mixtionum
temperaturis compositi perficiuntur, uti praestent eandem in operibus
utilitatem.

primum autem exponemus quae per se nascentia fodiuntur, uti sil,
quae graece ωχρα dicitur. haec vero multis locis ut etiam in Italia
invenitur, sed quae fuerat optima attica ideo nunc non habetur quod
Athenis argentifodinae cum habuerunt familias, tunc specus sub terra
fodiebantur ad argentum inveniendum. cum ibi vena forte inveniretur,
nihilominus uti argentum persequebantur, itaque antiqui egregia copia
silis ad politionem operum sunt usi.

item rubricae copiose multis locis eximuntur, sed optimae paucis, uti
Ponto Sinope, et Aegypto, in Hispania Balearibus, non minus etiam
Lemno, cuius insulae vectigalia Atheniensibus senatus populusque
Romanus concessit fruenda.

paraetonium vero ex ipsis locis unde foditur habet nomen. eadem ratione
melinum, quod eius metallum insula cycladum Melo dicitur esse.

creta viridis item pluribus locis nascitur, sed optima Zmyrnae. hanc
autem Graeci θεοδοτειον vocant, quod Theodotus nomine fuerat cuius in
fundo id genus cretae primum est inventum.

auripigmentum, quod αρϲενικον graece dicitur, foditur Ponto. sandaraca
item pluribus locis, sed optima Ponto proxime flumen Hypanim habet
metallum.

Ingrediar nunc minii rationes explicare. id autem agris Ephesiorum
Cilbianis primum esse memoratur inventum, cuius et res et ratio satis
magnas habet admirationes. foditur enim glaeba quae dicitur, antequam
tractationibus ad minium perveniant, vena uti ferrum, magis subrufo
colore, habens circa se rubrum pulverem. cum id foditur, ex plagis
ferramentorum crebras emittit lacrimas argenti vivi, quae a fossoribus
statim colliguntur.

hae glaebae cum collectae sunt, in officina propter umoris plenitatem
coiciuntur in fornacem ut interarescant, et is qui ex his ab ignis
vapore fumus suscitatur cum resedit in solum furni, invenitur esse
argentum vivum. exemptis glaebis guttae eae quae residebunt propter
brevitates non possunt colligi, sed in vas aquae converruntur et ibi
inter se congruunt et una confunduntur. id autem cum sit quattuor
sextariorum, mensurae cum expenduntur, invenietur esse pondo centum.

cum in aliquo vase est confusum, si supra id lapidis centenarium
pondus inponatur, natat in summo neque eum liquorem potest onere suo
premere nec elidere nec dissipare. centenario sublato si ibi auri
scripulum inponatur, non natabit sed ad imum per se deprimetur. ita non
amplitudine ponderis sed genere singularum rerum gravitatem esse non
est negandum.

id autem multis rebus est ad usum expeditum. neque enim argentum neque
aes sine eo potest recte inaurari. cumque in veste intextum est aurum
eaque vestis contrita propter vetustatem usum non habeat honestum,
panni in fictilibus vasis inpositi supra ignem comburuntur. is cinis
coicitur in aquam, et additur eo argentum vivum. id autem omnes micas
auri corripit in se et cogit secum coire. aqua defusa cum id in pannum
infunditur et ibi manibus premitur, argentum per panni raritates
propter liquorem extra labitur, aurum compressione coactum intra purum
invenitur.

Revertar nunc ad minii temperaturam. ipsae enim glaebae cum sunt
aridae, contunduntur pilis ferreis, et lotionibus et cocturis crebris
relictis stercoribus efficiuntur ut adveniant colores. cum ergo emissae
sint ex minio per argenti vivi relictionem quas in se naturales
habuerat virtutes, efficitur tenera natura et viribus inbecillis.

itaque cum est in expolitionibus conclavium tectoriis inductum,
permanet sine vitiis suo colore. apertis vero id est peristylis aut
exhedris aut ceteris eiusdem modi locis, quo sol et luna possit
splendores et radios inmittere, cum ab his locus tangitur, vitiatur
et amissa virtute coloris denigratur. itaque cum et alii multi tum
etiam Faberius scriba cum in Aventino voluisset habere domum eleganter
expolitam, peristylis parietes omnes induxit minio, qui post dies
XXX facti sunt invenusto varioque colore. itaque pro minio locavit
inducendos alios colores.

at si qui subtilior fuerit et voluerit expolitionem miniaceam suum
colorem retinere, cum paries expolitus et aridus fuerit, ceram ponticam
igni liquefactam paulo oleo temperatam saeta inducat, deinde postea
carbonibus in ferreo vase compositis eam ceram a proximo cum pariete
calefaciundo sudare cogat, atque ut peraequetur deinde tunc candela
linteisque puris subigat, uti signa marmorea nuda curantur.

haec autem γανωϲιϲ graece dicitur. ita obstans cerae ponticae lorica
non patitur nec lunae splendorem nec solis radios lambendo eripere ex
his politionibus colorem. quae autem in Ephesiorum metallis fuerunt
officinae, nunc traiectae sunt ideo Romam quod id genus venae postea
est inventum Hispaniae regionibus, e quibus metallis glaebae portantur
et per publicanos Romae curantur. eae autem officinae sunt inter aedem
Florae et Quirini.

Vitiatur minium admixta calce. itaque si qui velit experiri id sine
vitio esse, sic erit faciendum. ferrea lamna sumatur, eo minium
inponatur, ad ignem conlocetur donec lamna candescat. cum e candore
color mutatus fuerit eritque ater, tollatur lamna ab igni et sic
refrigeratum si restituatur in pristinum colorem, sine vitio esse
probabitur, sin autem permanserit nigro colore, significabit se esse
vitiatum.

Quae succurrere potuerunt mihi de minio dixi. chrysocolla adportatur
a Macedonia, foditur autem ex is locis qui sunt proximi aerariis
metallis. armenium et indicum nominibus ipsis indicatur quibus in locis
procreantur.

Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis generibus tractationum temperaturis
commutata recipiunt colorum proprietates, et primum exponam de
atramento, cuius usus in operibus magnas habet necessitates, ut sint
notae quemadmodum praeparentur certis rationibus artificiorum ad id
temperaturae.

namque aedificatur lacus uti laconicum et expolitur marmore subtiliter
et levigatur. ante id fit fornacula habens in laconicum nares, et eius
praefurnium magna diligentia comprimitur ne flamma extra dissipetur.
in fornace resina conlocatur. hanc autem ignis potestas urendo cogit
emittere per nares intra laconicum fuliginem, quae circa parietem et
camarae curvaturam adhaerescit. inde collecta partim componitur ex
cummi subacta ad usum atramenti librarii, reliqua tectores glutinum
admiscentes in parietibus utuntur.

sin autem hae copiae non fuerint paratae, ita necessitatibus erit
administrandum, ne expectatione morae res retineatur. sarmenta aut
taedae schidiae comburantur, cum erunt carbones extinguantur, deinde in
mortario cum glutino terantur.

ita erit atramentum tectoribus non invenustum. non minus si faex vini
arefacta et cocta in fornace fuerit et ea contrita cum glutino in opere
inducetur, super quam atramenti suavitatis efficiet colorem, et quo
magis ex meliore vino parabitur, non modo atramenti sed etiam indici
colorem dabit imitari.

Caerulei temperationes Alexandriae primum sunt inventae, postea
item Vestorius Puteolis instituit faciundum. ratio autem eius e
quibus est inventa satis habet admirationis. harena enim cum nitri
flore conteritur adeo subtiliter ut efficiatur quemadmodum farina,
et aes cyprium limis crassis uti scobe facta mixtae conspargitur
ut conglomeretur. deinde pilae manibus versando efficiuntur et ita
conligantur ut inarescant. aridae componuntur in urceo fictili,
urcei in fornace. simul autem aes et ea harena ab ignis vehementia
confervescendo coaluerint, inter se dando et accipiendo sudores a
proprietatibus discedunt suisque rebus per ignis vehementiam confectis
caeruleo rediguntur colore.

usta vero, quae satis habet utilitatis in operibus tectoriis, sic
temperatur. glaeba silis boni coquitur ut sit in igni candens. ea autem
aceto extinguitur et efficitur purpureo colore.

De cerussa aerugineque quam nostri aerucam vocitant non est alienum
quemadmodum comparetur dicere. Rhodo enim doliis sarmenta conlocantes
aceto suffuso supra sarmenta conlocant plumbeas massas, deinde ea
operculis obturant ne spiramentum emittatur. post certum tempus
aperientes inveniunt e massis plumbeis cerussam. eadem ratione lamellas
aereas conlocantes efficiunt aeruginem quae aeruca appellatur.

cerussa vero cum in fornace coquitur, mutato colore ad ignem efficitur
sandaraca. id autem incendio facto ex casu didicerunt homines, et ea
multo meliorem usum praestat quam quae de metallis per se nata foditur.

Incipiam nunc de ostro dicere, quod et carissimam et excellentissimam
habet praeter hos colores aspectus suavitatem. id autem excipitur e
conchylio marino, e quo purpura efficitur, cuius non minores sunt quam
ceterarum ＜rerum＞ naturae considerantibus admirationes, quod habet non
in omnibus locis quibus nascitur unius generis colorem, sed solis cursu
naturaliter temperatur.

itaque quod legitur Ponto et Gallia, quod hae regiones sunt proximae
ad septentrionem, est atrum. progredientibus inter septentrionem et
occidentem invenitur lividum. quod autem legitur ad aequinoctialem
orientem et occidentem, invenitur violaceo colore. quod vero meridianis
regionibus excipitur, rubra procreatur potestate, et ideo hoc Rhodo
etiam insula creatur ceterisque eiusmodi regionibus quae proximae sunt
solis cursui.

ea conchylia cum sunt lecta, ferramentis circa scinduntur, e quibus
plagis purpurea sanies uti lacrima profluens excussa in mortariis
terendo comparatur, et quod ex concharum marinarum testis eximitur,
ideo ostrum est vocitatum. id autem propter salsuginem cito fit
siticulosum, nisi mel habeat circa fusum.

Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae radice et hysgino,
non minus et ex floribus alii colores. itaque tectores cum volunt
sil atticum imitari, violam aridam coicientes in vas cum aqua,
confervefaciunt ad ignem, deinde cum est temperatum coiciunt in
linteum, et inde manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex
violis coloratam, et eo cretam infundentes et eam terentes efficiunt
silis attici colorem.

eadem ratione vaccinium temperantes et lacte miscentes purpuram faciunt
elegantem. item qui non possunt chrysocolla propter caritatem uti,
herba quae luteum appellatur caeruleum inficiunt, et ＜ita＞ utuntur
viridissimo colore. haec autem infectiva appellatur. item propter
inopiam coloris indici cretam selinusiam aut anulariam vitro, quod
Graeci ιϲατιν appellant, inficientes, imitationem faciunt indici
coloris.

Quibus rationibus et rebus ad expolitionum firmitates ＜perveniatur＞
quibusque decoras oporteat fieri picturas, item quas habeant omnes
colores in se potestates, ut mihi succurrere potuit in hoc libro
perscripsi. itaque omnes aedificationum perfectiones quam habere
debeant opportunitatem ratiocinationis, septem voluminibus sunt
finitae, insequenti autem de aqua, si quibus locis non fuerit,
quemadmodum inveniatur et qua ratione ducatur quibusque rebus si erit
salubris et idonea probetur explicabo.

LIBER OCTAVUS.

De septem sapientibus Thales Milesius omnium rerum principium
aquam est professus, Heraclitus ignem, Magorum sacerdotes aquam et
ignem, Euripides auditor Anaxagorae, quem philosophum Athenienses
scaenicum appellaverunt, aera et terram eamque e caelestium imbrium
conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium animalium in mundo
procreavisse, et quae ex ea essent prognata cum dissolverentur temporum
necessitate coacta, in eandem redire, quaeque de aere nascerentur item
in caeli regiones reverti neque interitiones recipere et dissolutione
mutata in eam recidere in qua ante fuerant proprietatem. Pythagoras
vero, Empedocles, Epicharmos aliique physici et philosophi haec
principia esse quattuor proposuerunt, aerem ignem terram aquam,
eorumque inter se cohaerentiam naturali figuratione e generum
discriminibus efficere qualitates.

animadvertimus vero non solum nascentia ex his esse procreata sed etiam
res omnes non ali sine eorum potestate neque crescere nec tueri. namque
corpora sine spiritus redundantia non possunt habere vitam, nisi aer
influens cum incremento fecerit auctus et remissiones continenter.
caloris vero si non fuerit in corpore iusta comparatio, non erit
spiritus animalis neque erectio firma, cibique vires non poterunt
habere coctionis temperaturam. item si non terrestri cibo membra
corporis alantur, deficient et ita a terreni principii mixtione erunt
deserta.

animalia vero si fuerint sine umoris potestate, exsanguinata et
exsucata a principiorum liquore interarescent. igitur divina mens quae
proprie necessaria essent gentibus non constituit difficilia et cara,
uti sunt margaritae aurum argentum ceteraque quae neque corpus nec
natura desiderat, sed sine quibus mortalium vita non potest esse tuta,
ea fudit ad manum parata per omnem mundum. itaque ex his, si quid forte
defit in corpore spiritus, ad restituendum aer adsignatus id praestat.
apparatus autem ad auxilia caloris solis impetus et ignis inventus
tutiorem efficit vitam. item terrenus fructus escarum praestans
copiis supervacuis desiderationes alit et nutrit animales pascendo
continenter. aqua vero non solum potus sed infinitas usu praebendo
necessitates, gratas quod est gratuita praestat utilitates.

ex eo etiam qui sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, ostendunt omnes
res e liquoris potestate consistere. itaque cum hydria aqua ad templum
aedemque casta religione refertur, tunc in terra procumbentes manibus
ad caelum sublatis inventionis gratias agunt divinae benignitati. Cum
ergo et a physicis et philosophis et ab sacerdotibus iudicetur ex
potestate aquae omnes res constare, putavi quoniam in prioribus septem
voluminibus rationes aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de
inventionibus aquae quasque habeat in locorum proprietatibus virtutes
quibusque rationibus ducatur et quemadmodum ante probetur scribere.
est enim maxime necessaria et ad vitam et ad delectationes et ad usum
cotidianum.

Ea autem erit facilior, si erunt fontes aperti et fluentes. sin autem
non profluent, quaerenda sub terra sunt capita et colligenda. quae
sic erunt experienda uti procumbatur in dentes antequam sol exortus
fuerit, in locis quibus erit quaerendum, et in terra mento conlocato et
fulto prospiciantur eae regiones. sic enim non errabit excelsius quam
oporteat visus, cum erit inmotum mentum, sed libratam altitudinem in
regionibus certa finitione designabit. tunc in quibus locis videbuntur
umores concrispantes et in aera surgentes, ibi fodiatur. non enim in
sicco loco hoc potest signum fieri.

Item animadvertendum est quaerentibus aquam quo genere sint loca.
certa enim sunt in quibus nascitur. in creta tenuis et exilis et non
alta est copia. ea erit non optimo sapore. item sabulone soluto tenuis
sed inferioris loci invenietur. ea erit limosa et insuavis. terra
autem nigra sudores et stillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis
tempestatibus collectae in spissis et solidis locis subsidunt. haec
habent optimum saporem. glarea vero mediocres et non certae venae
reperiuntur. hae quoque sunt egregia suavitate. item sabulone masculo
harenaque carbunculo certiores et stabiliores sunt copiae, eaeque sunt
bono sapore. rubro saxo et copiosae et bonae, si non per intervenia
dilabantur et liquescant. sub radicibus autem montium et in saxis
silicibus uberiores et affluentiores, eaeque frigidiores sunt et
salubriores. campestribus autem fontibus salsae graves tepidae, non
suaves nisi quae ex montibus sub terra submanantes erumpunt in medios
campos ibique arboram umbris contectae praestant montanorum fontium
suavitatem.

signa autem quibus terrarum generibus supra scriptum est ea invenientur
nascentia, tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo,
hedera aliaque quae eiusmodi sunt, quae non possunt nasci per se sine
umore. solent autem eadem in lacunis nata esse quae sidentes praeter
reliquum agrum excipiunt ex imbribus et agris per hiemem propterque
capacitatem diutius conservant umorem. quibus non est credendum, sed
quibus regionibus et terris, non lacunis, ea signa nascuntur non sata
sed naturaliter per se procreata, ibi est quaerenda.

in quibus si eae significabuntur inventiones, sic erunt experiundae.
fodiatur quoquoversus locus latus ne minus pedes ＜tres, altus pedes＞
quinque, in eoque conlocetur circiter solis occasum scaphium aereum
aut plumbeum aut pelvis. ex his quod erit paratum, id intrinsecus oleo
unguatur ponaturque inversum, et summa fossura operiatur harundinibus
aut fronde, supra terra obruatur, tum postero die aperiatur, et si in
vase stillae sudoresque erunt, is locus habebit aquam.

item si vas ex creta factum non coctum in ea fossione eadem ratione
opertum positum fuerit, si is locus aquam habuerit, cum apertum
fuerit, vas umidum erit et iam dissolvetur ab umore. vellusque lanae
si conlocatum erit in ea fossura, insequenti autem die de eo aqua
expressa erit, significabit eum locum habere copiam. non minus si
lucerna concinnata oleique plena et accensa in eo loco operta fuerit
conlocata et postero die non erit exusta, sed habuerit reliquias olei
et enlychnii ipsaque umida invenietur, indicabit eum locum habere
aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit umores. item in eo loco ignis
factus si fuerit et percalefacta terra et adusta vaporem nebulosum ex
se suscitaverit, is locus habebit aquam.

cum haec ita erunt pertemptata et quae supra scripta sunt signa
inventa, tum deprimendus est puteus in eo loco et si erit caput
aquae inventum, plures circa sunt fodiendi et per specus in unum
locum omnes conducendi. Haec autem maxime in montibus et regionibus
septentrionalibus sunt quaerenda, eo quod in his et suaviora et
salubriora et copiosiora inveniuntur. aversi enim sunt solis cursui,
et in his locis primum crebrae sunt arbores et silvosae ipsique montes
suas habent umbras obstantes et radii solis non directi perveniunt ad
terram nec possunt umores exurere.

intervallaque montium maxime recipiunt imbres et propter silvarum
crebritatem nives ab umbris arborum et montium ibi diutius
conservantur, deinde liquatae per terrae venas percolantur et ita
perveniunt ad infimas montium radices, ex quibus profluentes fontium
erumpunt ructus. campestribus autem locis contrario non possunt habere
copias. nam quaecumque sunt non possunt habere salubritatem, quod solis
vehemens impetus propter nullam obstantiam umbrarum eripit exhauriendo
fervens ex planitie camporum umorem, et si quae sunt aquae apparentes,
ex his quod est levissimum tenuissimumque et subtili salubritate aer
avocans dissipat in impetum caeli quaeque gravissimae duraeque et
insuaves sunt partes, eae in fontibus compestribus relinquuntur.

itaque quae ex imbribus aqua colligitur salubriores habet virtutes,
quod eligitur ex omnibus fontibus levissimis subtilibusque
tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem percolata tempestatibus
liquescendo pervenit ad terram. etiamque non crebriter in campis
confluunt imbres sed in montibus aut ad ipsos montes, ideo quod umores
ex terra matutino solis ortu moti cum sunt egressi, in quamcumque
partem caeli sunt proclinati, trudunt aera, deinde cum sunt moti
propter vacuitatem loci post se recipiunt aeris ruentis undas.

aer autem qui ruit trudens quocumque umorem per vim spiritus impetus
et undas crescentes facit ventorum. a ventis autem quocumque feruntur
umores conglobati ex fontibus et fluminibus et paludibus et pelago
cum tepore solis colliguntur et exhauriuntur et ita tolluntur in
altitudinem nubes, deinde tum aeris unda nitentes, cum perventum ad
montes, ab eorum offensa et procellis propter plenitatem et gravitatem
liquescendo disparguntur et ita diffunduntur in terras.

Vaporem autem et nebulas et umores ex terra nasci haec videtur
efficere ratio, quod ea habet in se et calores fervidos et spiritus
inmanes refrigerationesque et aquarum magnam multitudinem. ex eo
cum refrigeratum nocte sol oriens impetu tangit orbem terrae et
ventorum flatus oriuntur per tenebras, ab umidis locis egrediuntur in
altitudinem nubes. aer autem quod a sole percalefactus conversationibus
tollit ex terra umores, licet ex balineis exemplum capere.

nullos enim camarae quae sunt caldariorum supra se possunt habere
fontes, sed caelum quod est ibi ex praefurniis ab ignis vapore
percalefactum corripit ex pavimentis aquam et aufert secum in camararum
curvaturas et sustinet, ideo quod semper vapor calidus in altitudinem
se trudit. et primo non remittit propter brevitatem, simul autem plus
umoris habet congestum, non potest sustinere propter gravitatem, sed
stillat supra lavantium capita. item eadem ratione caelestis aer cum
ab sole percipit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit umores et
congregat ad nubes. ita enim terra fervore tacta eicit umores, ut etiam
corpus hominis ex calore emittit sudores.

indices autem sunt eius rei venti, ex quibus qui a frigidissimis
partibus veniunt procreati septentrio et aquilo extenuatos siccitatibus
in aere flatus spirant, auster vero et reliqui qui a solis cursu
impetum faciunt, sunt umidissimi et semper adportant imbres, quod
percalefacti ab regionibus fervidis adveniunt et omnibus terris
lambentes eripiunt umores et ita eos profundunt ad septentrionales
regiones.

Haec autem sic fieri testimonio possunt esse capita fluminum, quae
orbe terrarum chorographiis picta itemque scripta plurima maximaque
inveniuntur egressa ab septentrione. primumque in India Ganges et Indus
ab Caucaso monte oriuntur, Syria Tigris et Euphrates, Asiae item Ponto
Borysthenes Hypanis Tanais, Colchis Phasis, Gallia Rhodanus, Celtica
Rhenus, citra Alpes Timavus et Padus, Italia Tiberis, Maurusia quam
nostri Mauretaniam appellant ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex
septentrionali regione progreditur per occidentem ad lacum Eptagonum
et mutato nomine dicitur Agger, deinde ex lacu Eptabolo sub montes
desertos subterfluens per meridiana loca manat et influit in paludem
quae appellatur circumcingit Meroen, quod est Aethiopum meridianorum
regnum, ab hisque paludibus se circumagens per flumina Astasobam et
Astoboam et alia plura pervenit per montes ad cataractam ab eoque se
praecipitans per septentrionem pervenit inter Elephantida et Syenen
Thebaicosque in Aegyptum campos et ibi Nilus appellatur.

ex Mauretania autem caput Nili profluere ex eo maxime cognoscitur quod
ex altera parte montis Atlantis ＜sunt＞ alia capita item profluentia ad
occidentem in Oceanum, ibique nascuntur ichneumones crocodili aliae
similes bestiarum pisciumque naturae praeter hippopotamos.

Ergo cum omnia flumina ＜amplis＞ magnitudinibus in orbis terrarum
descriptionibus a septentrione videantur profluere Afrique campi, qui
sunt in meridianis partibus subiecti solis cursui, latentes penitus
habeant umores nec fontes crebros amnesque raros, relinquitur uti multo
meliora inveniantur capita fontium quae ad septentrionem aut aquilonem
spectant, nisi si inciderint in sulphurosum locum aut aluminosum seu
bituminosum. tunc enim permutantur et aut calidae aquae aut frigidae
odore malo et sapore profundunt fontes.

neque enim calidae aquae est ulla proprietas, sed frigida aqua cum
incidit percurrens in ardentem locum effervescit et percalefacta
egreditur per venas extra terram. ideo diutius non potest permanere,
sed brevi spatio fit frigida. namque si naturaliter esset calida,
non refrigeraretur calor eius. sapor autem et odor et color eius non
restituitur, quod intinctus et commixtus est propter naturae raritatem.

Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus profluit aqua sapore
optimo, quae in potione ita est suavis uti nec fontalis ab Camenis
nec Marcia saliens desideretur. haec autem ab natura perficiuntur
his rationibus. cum in imo per alumen aut bitumen seu sulphur ignis
excitatur, ardore percandefacit terram quae est supra, a se autem
fervidum emittit in superiora loca vaporem, et ita si qui in is locis
quae sunt supra, fontes dulcis aquae nascuntur, offensi eo vapore
effervescunt inter venas et ita profluunt incorrupto sapore.

sunt etiam odore et sapore non bono frigidi fontes, qui ab inferioribus
locis penitus orti per loca ardentia transeunt et ab eo per longum
spatium terrae percurrentes refrigerati perveniunt supra terram
sapore odore coloreque corrupto, uti in Tiburtina via flumen Albula
et in Ardeatino fontes frigidi eodem odore qui sulphurati dicuntur et
reliquis locis similibus. hi autem cum sunt frigidi, ideo videntur
aspectu fervere quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt,
umore et igni inter se congruentibus, offensa vehementi fragore validos
recipiunt in se spiritus, et ita inflati vi venti coacti bullientes
crebre per fontes egrediuntur. ex his autem qui non sunt aperti sed ab
saxis continentur, per angustas venas vehementia spiritus extruduntur
ad summos grumorum tumulos.

itaque qui putant ea se altitudine qua sunt grumi capita fontium fossa
habere, cum aperiunt fossuras latius decipiuntur. namque uti aeneum vas
non in summis labris plenum sed aquae mensurae suae capacitatis habens
e tribus duas partes operculumque in eo conlocatum, cum ignis vehementi
fervore tangatur percalefieri cogit aquam, ea autem propter naturalem
raritatem in se recipiens fervoris validam inflationem non modo implet
vas sed spiritibus extollens operculum et crescens abundat, sublato
autem operculo emissis inflationibus in aere patenti rursus ad suum
locum residit, ad eundem modum ea capita fontium cum sunt angustiis
compressa, ruunt in summo spiritus aquae bullitus, simul autem sunt
latius aperti, exanimati per raritates liquidae potestatis residunt et
restituuntur in libramenti proprietatem.

Omnis autem aqua calida ideo quidem est medicamentosa quod in pravis
rebus percocta aliam virtutem recipit ad usum. namque sulphurosi fontes
nervorum labores reficiunt percalefaciendo exurendoque caloribus e
corporibus umores vitiosos. aluminosi autem, cum dissoluta membra
corporum paralysi aut tali qua vi morbi receperunt, fovendo per
patentes venas refrigerationem contraria caloris vi reficiunt, et hoc
continenter restituunt antiquam membrorum conversationem. bituminosi
autem interioris corporis vitia potionibus purgando solent mederi.

est autem aquae frigidae genus nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis,
aliisque locis similibus, quae potionibus depurgat per alvumque
transeundo etiam strumarum minuit tumores. ubi vero auram argentum
ferrum aes plumbum reliquaeque res earum similes fodiuntur, fontes
inveniuntur copiosi, sed hi maxime sunt vitiosi. habent enim, uti aquae
calidae sulphur alumen bitumen eademque per potiones cum in corpus
iniit et per venas permanando nervos attingit et artus, eos durat
inflando. igitur nervi inflatione turgentes e longitudine contrahuntur
et ita aut nervicos aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex
durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas habent
venarum raritates.

aquae autem species est, quae cum habeat non satis perluciditatis,
ex ipsa uti flos natat in summo, colore similis vitri purpurei. haec
maxime consideratur Athenis. ibi enim ex eiusmodi locis et fontibus in
asty et ad portum Piraeeum ductae sunt salientes, e quibus bibit nemo
propter eam causam sed lavationibus et reliquis rebus utuntur, bibunt
autem ex puteis et ita vitant earum vitia. Troezeni non potest id
vitari, quod omnino aliud genus aquae non reperitur nisi quod Cibdeli
habent, itaque in ea civitate aut omnes aut maxima parte sunt pedibus
vitiosi. Cilicia vero civitate Tarso flumen est nomine Cydnos, in quo
podagrici crura macerantes levantur dolore.

Sunt autem et alia multa genera quae habent suas proprietates, ut in
Sicilia flumen est Himeras, quod a fonte cum est progressum dividitur
in duas partes. quae pars profluit contra Etruriam, quod per terrae
dulcem sucum percurrit, est infinita dulcedine, quae altera pars
per eam terram currit unde sal foditur, salsum habet saporem. item
Paraetonio et quod est iter ad Ammonem et Casio ad Aegyptum lacus sunt
palustres, qui ita sunt salsi ut habeant insuper se salem congelatum.
sunt autem et aliis pluribus locis et fontes et flumina et lacus, qui
per salifodinas percurrentes necessario salsi perficiuntur.

alii autem per pingues terrae venas profluentes uncti oleo fontes
erumpunt, uti Solis, quod oppidum est Ciliciae, flumen nomine Liparis,
in quo natantes aut lavantes ab ipsa aqua unguntur. similiter Aethiopia
lacus est qui unctos homines efficit qui in eo nataverint, et India qui
sereno caelo emittit olei magnam multitudinem, item Carthagini fons
in quo natat insuper oleum, odore uti scobis citrea, quo oleo etiam
pecora solent ungui. Zacyntho et circa Dyrrachium et Apolloniam fontes
sunt qui picis magnam multitudinem cum aqua evomunt. Babylone lacus
amplissima magnitudine qui λιμνη αϲφαλτιτιϲ appellatur, habet supra
natans liquidum bitumen, quo bitumine et latere testaceo structum murum
Samiramis circumdedit Babyloni. item Iope in Syria Arabiaque Nomadum
lacus sunt inmani magnitudine qui emittunt bituminis maximas moles,
quas diripiunt qui habitant circa.

id autem non est mirandum. nam crebrae sunt ibi lapidicinae bituminis
duri. cum ergo per bituminosam terram vis erumpit aquae, secum
extrahit, et cum sit egressa extra terram secernitur et ita reicit
ab se bitumen. etiamque est in Cappadocia in itinere quod est inter
Mazaca et Tyana lacus amplus, in quem lacum pars sive harundinis sive
alii generis si demissa fuerit et postero die exempta, ea pars quae
fuerit exempta invenietur lapidea, quae autem pars extra aquam manserit
permanet in sua proprietate.

ad eundem modum Hierapoli Phrygiae effervet aquae calidae multitudo,
e qua circum hortos et vineas fossis ductis inmittitur, haec autem
efficitur post annum crusta lapidea. itaque quotannis dextra ac
sinistra margines ex terra faciundo inducunt eam et efficiunt his
crustis in agris saepta. hoc autem ita videtur naturaliter fieri, quod
in is locis et ea terra quibus nascitur, sucus subest coaguli naturae
similis, deinde cum commixta vis egreditur per fontes extra terram, a
solis et aeris calore cogitur congelari, ut etiam in areis salinarum
videtur.

item sunt ex amaro suco terrae fontes exeuntes vehementer amari, ut in
Ponto est flumen Hypanis. is a capite profluit circiter milia XL sapore
dulcissimo, deinde cum pervenit ad locum qui est ab ostio ad milia CLX,
admiscetur ei fonticulus oppido quam parvulus. is cum in eum influit,
tunc tantam magnitudinem fluminis facit amaram, ideo quod per id genus
terrae et venas unde sandaracam fodiunt ea aqua manando perficitur
amara.

Haec autem dissimilibus saporibus a terrae proprietate perficiuntur,
uti etiam in fructibus videtur. si enim radices arborum aut vitium
aut reliquorum seminum non ex terrae proprietatibus sucum capiendo
ederent fructus, uno genere essent in omnibus locis et regionibus
omnium sapores. sed animadvertimus insula Lesbo vinum protropum,
Maeonia catacecaumeniten, Lydia Tmoliten, Sicilia Mamertinum,
Campania Falernum, inter Terracinam et Fundos Caecubum reliquisque
locis pluribus innumerabili multitudine genera vini virtutesque
procreari. quae non aliter possunt fieri nisi cum terrenus umor suis
proprietatibus saporis in radicibus infusus enutrit materiam, per quam
egrediens ad cacumen profundat proprium loci et generis sui fructus
saporem.

quodsi terra generibus umorum non esset dissimilis et disparata, non
tantum in Syria et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus
essent odores neque arbores turiferae, neque piperis darent bacas nec
murrae glaebulas, nec Cyrenis in ferulis laser nasceretur, sed in omni
terra regionibus eodem genere omnia procrearentur. has autem varietates
regionibus et locis inclinatio mundi ＜efficit＞ et solis impetus ＜qui＞
propius aut longius cursum faciendo tales efficit terrae umorisque
qualitates. nec solum in his rebus sed etiam in pecoribus et armentis.
haec non ita dissimiliter efficerentur, nisi proprietates singularum
terrarum ＜umorum＞ generibus ad solis potestatem temperarentur.

sunt enim Boeotia flumina Cephisos et Melas, Lucania Crathis, Troia
Xanthus inque agris Clazomeniorum et Erythraeorum et Laodicensium
fontes. ad ea flumina, cum pecora suis temporibus anni parantur ad
conceptionem partus, per id tempus adiguntur cotidie potum, ex eoque
quamvis sint alba procreant aliis locis leucophaea aliis locis pulla
aliis coracino colore. ita proprietas liquoris cum iniit in corpus,
proseminat intinctam sui cuiusque generis qualitatem. igitur quod
in campis Troianis proxime flumen armenta rufa et pecora leucophaea
nascuntur, ideo id flumen Ilienses Xanthum appellavisse dicuntur.

Etiamque inveniuntur aquae genera mortifera, quae per maleficum
sucum terrae percurrentia recipiunt in se vim venenatam, uti fuisse
dicitur Terracinae fons qui vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant
inprudentes vita privabantur. quapropter antiqui eum obstruxisse
dicuntur. et Chrobsi Thracia lacus, ex quo non solum qui biberint
moriuntur sed etiam qui laverint. item in Thessalia fons est profluens,
ex quo fonte nec pecus ullum gustat nec bestiarum genus ullum propius
accedit, ad quem fontem proxime est arbor florens purpureo colore.

non minus in Macedonia quo loci sepultus est Euripides, dextra ac
sinistra monumenti advenientes duo rivi concurrunt in unum, e quibus ad
unum accumbentes viatores pransitare solent propter aquae bonitatem,
ad rivum autem qui est ex altera parte monumenti nemo accedit quod
mortiferam aquam dicitur habere. item est in Arcadia Nonacris nominata
terrae regio, quae habet in montibus ex saxo stillantes frigidissimos
umores. haec autem aqua Ϲτυγοϲ υδωρ nominatur, quam neque argenteum
neque aeneum nec ferreum vas potest sustinere, sed dissilit et
dissipatur. conservare autem eam et continere nihil aliud potest nisi
mulina ungula, qua etiam memoratur ab Antipatro in provinciam ubi erat
Alexander per Iollam filium perlata esse et ab eo ea aqua regem esse
necatum.

item Alpibus in Cottii regno est aqua ex qua qui gustant statim
concidunt. agro autem Falisco via Campana in campo Corneto est lucus in
quo fons oritur, ibique avium et lacertarum reliquarumque serpentium
ossa iacentia apparent. Item sunt nonnullae acidae venae fontium, uti
Lyncesto et in Italia Velino, Campania Teano aliisque locis pluribus,
quae hanc habent virtutem uti calculos in vesicis qui nascuntur in
corporibus hominum potionibus discutiant.

fieri autem hoc naturaliter ideo videtur quod acer et acidus sucus
subest in ea terra, per quam egredientes venae intinguntur acritudine,
et ita cum in corpus inierunt, dissipant quae ex aquarum subsidentia
in corporibus exconcrescentia offenderunt. quare autem discutiantur ex
acidis eae res, sic possumus animadvertere. ovum in aceto si diutius
positum fuerit, cortex eius mollescet et dissolvetur. item plumbum,
quod est lentissimum et gravissimum, si in vase conlocatum fuerit et in
eo acetum suffusum, id autem opertum et oblitum erit, efficietur uti
plumbum dissolvatur, et fiet cerussa.

eisdem rationibus aes, quod etiam solidiore est natura, similiter
curatum si fuerit, dissipabitur et fiet aerugo. item margarita. non
minus saxa silicea, quae neque ferrum neque ignis potest per se
dissolvere, cum ab igni sunt percalefacta, aceto sparso dissiliunt
et dissolvuntur. ergo cum has res ante oculos ita fieri videamus,
ratiocinemur isdem rationibus ex acidis propter acritudinem suci etiam
calculosos e natura rerum similiter posse curari.

Sunt autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum est unus
Paphlagoniae, ex quo eam aquam sine vino potantes fiunt temulenti.
Aequiculis autem in Italia et in Alpibus natione Medullorum est genus
aquae quam qui bibunt efficiuntur turgidis gutturibus.

Arcadia vero civitas est non ignota Clitor, in cuius agris est spelunca
profluens aqua e qua qui biberint fiunt abstemii. ad eum autem fontem
epigramma est in lapide inscriptum hac sententia versibus graecis, eam
non esse idoneam ad lavandum sed etiam inimicam vitibus, quod apud
eum fontem Melampus sacrificiis purgavisset rabiem Proeti filiarum
restituissetque earum virginum mentes in pristinam sanitatem. epigramma
autem est id quod est subscriptum ἀγρότα, ϲὺν ποίμναιϲ τὸ μεϲημβρινὸν
ἤν ϲε βαρύνῃ δίψοϲ ἀν’ ἐϲχατιὰϲ Κλείτοροϲ ἐρχόμενον, τῆϲ μὲν ἀπὸ κρήνηϲ
ἀρύϲαι πόμα καὶ παρὰ νύμφαιϲ ὑδριάϲιν ϲτῆϲον πᾶν τὸ ϲὸν αἰπόλιον· ἀλλὰ
ϲὺ μήτ’ ἐπὶ λουτρὰ βάλῃϲ χροί, μή ϲε καὶ αὔρη πη＜μή＞νῃ ＜τερπνῆϲ＞ ἐντὸϲ
ἐόντα μέθηϲ· φεῦγε δ’ ἐμὴν πηγὴν μιϲάμπελον, ἔνθα Μελάμπουϲ λυϲάμενοϲ
λύϲϲηϲ Προιτίδαϲ ἀργαλέηϲ, πάντα καθαρμὸν ἔκοψεν ἀπόκρυφον ＜εὖτ ἄρ’ ἀπ’
Ἄργουϲ οὔρεα τρηχείηϲ ἤλυθεν Ἀρκαδίηϲ＞.

item est in insula Cia fons e quo qui inprudentes biberint fiunt
insipientes, et ibi est epigramma insculptum ea sententia, iucundam eam
esse potionem fontis eius, sed qui biberit saxeos habiturum sensus.
sunt autem versus hi ἡδεῖα ψυχροῦ πόματοϲ λιβὰϲ ἣν ἀναβαίνει ＜πηγή,
ἀλλὰ νόῳ＞ πέτροϲ ὁ τῆϲδε πιών.

Susis autem in qua civitate est regnum Persarum, fonticulus est ex
quo qui biberint amittunt dentes. item in eo est scriptum epigramma
quo significant hanc sententiam, egregiam esse aquam ad lavandum, sed
ea si bibatur excutere e radicibus dentes. et huius epigrammatos sunt
versus graece ὕδατα κρανάεντα βλέπειϲ, ξένε, τῶν ἄπο χερϲὶν λουτρὰ μὲν
ἀνθρώποι＜ϲ ἀβλαβῆ ἔϲτιν ἔχειν·＞ ἢν δὲ βάλῃϲ κοίληϲ ποτὶ νηδύοϲ ἀγλαὸν
ὕδωρ ＜ἄκρα μόνον δολιχοῦ χείλεοϲ ἁψάμενοϲ,＞ αὐτῆμαρ πριϲτῆρεϲ ἐ＜πὶ
χθονὶ δαιτὸϲ ὀδόντεϲ＞ πίπτουϲιν, γενύων ὀρφανὰ θέντεϲ ἕδη.

Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates quae procreant qui ibi
nascuntur egregiis vocibus ad cantandum, uti Tarso Magnesiae aliis
eiusmodi regionibus. etiamque Zama est civitas Afrorum cuius moenia
rex Iuba duplici muro saepsit ibique regiam domum sibi constituit.
ab ea milia passuum XX est oppidum Ismuc, cuius agrorum regiones
incredibili finitae sunt terminatione. cum esset enim Africa parens
et nutrix ferarum bestiarum maxime serpentium, in eius agris oppidi
nulla nascitur et si quando adlata ibi ponatur statim moritur, neque id
solum, sed etiam terra ex his locis si alio translata fuerit, et ibi.
id genus terrae etiam Balearibus dicitur esse. sed aliam mirabiliorem
virtutem ea habet terra, quam ego sic accepi.

Gaius Iulius Masinissae filius, cuius erant totius oppidi agrorum
possessiones, cum patre Caesari militavit. is hospitio meo est usus.
ita cotidiano convictu necesse fuerat de philologia disputare. interim
cum esset inter nos de aquae potestate et eius virtutibus sermo,
exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes ut qui ibi procrearentur
voces ad cantandum egregias haberent, ideoque semper transmarinos
catulastros emere formosos et puellas maturas eosque coniungere, ut qui
nascerentur ex his non solum voce egregia sed etiam forma essent non
invenusta.

Cum haec tanta varietas sit disparibus rebus natura distributa,
quod humanum corpus est ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa
genera sunt umorum, uti sanguinis lactis sudoris urinae lacrimarum,
ergo si in parva particula terreni tanta discrepantia invenitur
saporum, non est mirandum si etiam in magnitudine terrae innumerabiles
sucorum reperientur varietates, per quarum venas aquae vis percurrens
tincta pervenit ad fontium egressus, et ita ex eo dispares variique
perficiuntur in propriis generibus fontes propter locorum discrepantiam
et regionum qualitates terrarumque dissimiles proprietates.

ex his autem rebus sunt nonnulla quae ego per me perspexi, cetera in
libris graecis scripta inveni, quorum scriptorum hi sunt auctores
Theophrastus Timaeus Posidonius Hegesias Herodotus Aristides
Metrodorus, qui magna vigilantia et infinito studio locorum
proprietates, aquarum virtutes, ab inclinatione caelique regionum
qualitates ita esse distributas scriptis dedicaverunt. quorum secutus
ingressus in hoc libro perscripsi quae satis esse putavi de aquae
varietatibus, quo facilius ex his praescriptionibus eligant homines
aquae fontes, e quibus ad usum salientes possint ad civitates
municipiaque perducere.

nulla enim ex omnibus rebus tantas habere videtur ad usum necessitates
quantas aqua, ideo quod omnium animalium natura si frumenti fructu
privata fuerit arbustive aut carne aut piscatu aut etiam qualibet ex
his, reliquis rebus escarum utendo poterit tueri vitam, sine aqua vero
nec corpus animalium nec ulla cibi virtus potest nasci nec tueri nec
parari. quare magna diligentia industriaque quaerendi sunt et eligendi
fontes ad humanae vitae salubritatem.

Expertiones autem et probationes eorum sic sunt providendae. si erunt
profluentes et aperti, antequam duci incipiantur, aspiciantur animoque
advertantur qua membratura sint qui circa eos fontes habitant homines,
et si erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus non
vitiosis, non lippis oculis, erunt probatissimi. item si fons novus
fossus fuerit et in vas corinthium sive alterius generis quod erit ex
aere bono ea aqua sparsa maculam non fecerit, optima est. itemque in
aeneo si ea aqua defervefacta et postea requieta et defusa fuerit neque
in eius aenei fundo harena aut limus invenietur, ea aqua erit item
probata.

item si legumina in vas cum ea aqua coniecta ad ignem posita celeriter
percocta fuerint, indicabunt aquam esse bonam et salubrem. non minus
etiam ipsa aqua quae erit in fonte si fuerit limpida et perlucida,
quoque pervenerit aut profluxerit muscus non nascetur neque iuncus,
neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus fuerit sed puram
habuerit speciem, innuitur his signis esse tenuis et in summa
salubritate.

Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque ut fieri oporteat
explicabo. cuius ratio est prima perlibratio. libratur autem dioptris
aut libris aquariis aut chorobate, sed diligentius efficitur per
chorobaten, quod dioptrae libraeque fallunt. chorobates autem est
regula longa circiter pedum viginti. ea habet ancones in capitibus
extremis aequali modo perfectos inque regulae capitibus ad normam
coagmentatos, et inter regulam et ancones a cardinibus compacta
transversaria, quae habent lineas ad perpendiculum recte descriptas
pendentiaque ex regula perpendicula in singulis partibus singula,
quae, cum regula est conlocata eaque tangent aeque ac pariter lineas
descriptionis, indicant libratam conlocationem.

sin autem ventus interpellaverit et motionibus lineae non potuerint
certam significationem facere, tunc habeat in superiore parte canalem
longum pedes V latum digitum altum sesquidigitum eoque aqua infundatur,
et si aequaliter aqua canalis summa labra tanget, scietur esse
libratum. item eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, scietur quantum
habuerit fastigii.

fortasse qui Archimedis libros legit dicet non posse fieri veram
ex aqua librationem, quod ei placet aquam non esse libratam sed
sphaeroides habere schema et ibi habere centrum quo loci habet orbis
terrarum. hoc autem, sive plana est aqua seu sphaeroides, necesse est,
ad extrema capita dextra ac sinistra cum librata regula erit pariter
sustinere regulam aquam, sin autem proclinata erit ex una parte, qua
erit altior non habere regulae canalem in summis labris aquam. necesse
est enim quocumque aqua sit infusa in medio inflationem curvaturamque
habere, sed capita dextra ac sinistra inter se librata esse. exemplar
autem chorobatae erit in extremo volumine descriptum. et si erit
fastigium magnum, facilior erit decursus aquae. sin autem intervalla
erunt lacunosa, substructionibus erit succurrendum.

Ductus autem aquae fiunt generibus tribus, rivis per canales
structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis fictilibus. quorum
hae sunt rationes. si canalibus, ut structura fiat quam solidissima
solumque rivi libramenta habeat fastigata ne minus in centenos pedes
sicilico, eaeque structurae confornicentur ut minime sol aquam tangat.
cumque venerit ad moenia, efficiatur castellum et castello coniunctum
ad recipiendam aquam triplex inmissarium, conlocenturque in castello
tres fistulae aequaliter divisae intra receptacula coniuncta, uti cum
abundaverit ab extremis, in medium receptaculum redundet.

item e medio ponentur fistulae in omnes lacus et salientes, ex altero
in balineas ut vectigal quotannis populo praestent, exque tertio in
domos privatas ne desit in publico. non enim poterunt avertere, cum
habuerint a capitibus proprias ductiones. haec autem quare divisa
constituerim, eae sunt causae et uti qui privatim ducent in domos
vectigalibus tueantur per publicanos aquarum ductus.

sin autem medii montes erunt inter moenia et caput fontis, sic erit
faciendum uti specus fodiantur sub terra librenturque ad fastigium quod
supra scriptum est, et si tofus erit aut saxum, in suo sibi canalis
excidatur, sin autem terrenum aut harenosum erit solum, parietes cum
camara in specu struantur et ita perducatur, puteique ita sint facti
uti inter binos sint actus.

Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum castellum ad caput
struatur, deinde ad copiam aquae lumen fistularum constituatur, eaeque
fistulae e castello conlocentur ad castellum quod erit in moenibus.
fistulae ne minus longae pedum denum fundantur. quae si centenariae
erunt, pondus habeant in singulas pondo MCC, si octogenariae
pondo DCCCCLX, si quinquagenariae pondo DC, quadragenariae pondo
CCCCLXXX, tricenariae pondo CCCLX, vicenariae pondo CCXL, quinum
denum pondo CLXXX, denum pondo CXX, octonum pondo C, quinariae pondo
LX. e latitudine autem lamnarum, quot digitos habuerint, antequam
in rotundationem flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt
fistulae. namque quae lamna fuerit digitorum quinquaginta, cum fistula
perficietur ex ea lamna, vocabitur quinquagenaria similiterque reliquae.

ea autem ductio quae per fistulas plumbeas est futura hanc habebit
expeditionem. quodsi caput habeat libramenta ad moenia, montesque medii
non fuerint altiores ut possint interpellare sed intervalla, necesse
est substruere ad libramenta quemadmodum in rivis et canalibus. sin
autem non longa erit circumitio, circumductionibus, sin autem valles
erunt perpetuae, in declinato loco cursus dirigentur. cum venerit ad
imum, non alte substruitur, ut sit libramentum quam longissimum. hoc
autem erit venter quod Graeci appellant κοιλιαν. deinde cum venerit
adversus clivum, ex longo spatio ventris leniter tumescit ut exprimatur
in altitudinem summi clivi.

quodsi non venter in vallibus factus fuerit nec substructum ad libram
factum sed geniculus erit, erumpet et dissolvet fistularum commissuras.
etiam in ventre colliviaria sunt facienda, per quae vis spiritus
relaxetur. ita per fistulas plumbeas aquam qui ducent, his rationibus
bellissime poterunt efficere, quod et decursus et circumductiones
et ventres et expressus hac ratione possunt fieri, cum habebunt a
capitibus ad moenia fastigii libramenta.

item inter actus ducenos non est inutile castella conlocari, ut si
quando vitium aliqui locus fecerit, non totum omneque opus contundatur
et in quibus locis sit factum facilius inveniatur, sed ea castella
neque in decursu neque in ventris planitia neque in expressionibus
neque omnino in vallibus sed in perpetua aequalitate.

Sin autem minore sumptu voluerimus, sic est faciendum. tubuli crasso
corio ne minus duorum digitorum fiant, sed ita hi tubuli ex una
parte sint lingulati, ut alius in alium inire convenireque possint.
coagmenta autem eorum calce viva ex oleo subacta sunt inlinienda,
et in declinationibus libramenti ventris lapis est ex saxo rubro in
ipso geniculo conlocandus isque perterebratus, uti ex decursu tubulus
novissimus in lapide coagmentetur et primus etiam librati ventris, ad
eundem modum adversus clivum et novissimus librati ventris in cavo saxi
rubri haereat et primus expressionis ad eundem modum coagmentetur.

ita librata planitia tubulorum ad decursus et expressiones non
extolletur. namque vehemens spiritus in aquae ductione solet nasci,
ita ut etiam saxa perrumpat, nisi primum leniter et parce a capite
aqua inmittatur et in geniculis aut versuris alligationibus aut
pondere saburra contineatur. reliqua omnia uti fistulis plumbeis
ita sunt conlocanda. item cum primo aqua a capite inmittitur, ante
favilla inmittetur, uti coagmenta si qua sunt non satis oblita favilla
oblinantur.

habent autem tubulorum ductiones ea commoda. primum in opere quod si
quod vitium factum fuerit, quilibet id potest reficere. etiamque multo
salubrior est ex tubulis aqua quam per fistulas, quod plumbum videtur
esse ideo vitiosum quod ex eo cerussa nascitur, haec autem dicitur esse
nocens corporibus humanis. itaque quod ex eo procreatur ＜si＞ id est
vitiosum, non est dubium quin ipsum quoque non sit salubre.

exemplar autem ab artificibus plumbariis possumus accipere, quod
palloribus occupatos habent corporis colores. namque cum fundendo
plumbum flatur, vapor ex eo insidens corporis artus et in diem exurens
eripit ex membris eorum sanguinis virtutes. itaque minime fistulis
plumbeis aqua duci videtur, si volumus eam habere salubrem. saporemque
meliorem ex tubulis esse cotidianus potest indicare victus, quod omnes
structas cum habeant vasorum argenteorum mensas, tamen propter saporis
integritatem fictilibus utuntur.

Sin autem fontes ＜non sunt＞ unde ductiones aquarum faciamus, necesse
est puteos fodere. in puteorum autem fossionibus non est contemnenda
ratio, sed acuminibus sollertiaque magna naturales rerum rationes
considerandae, quod habet multa variaque terra in se genera. est enim
uti reliquae res ex quattuor principiis composita. et primum est ipsa
terrena habetque ex umore aquae fontes, item calores unde etiam sulphur
alumen bitumen nascitur, aerisque spiritus inmanes, qui cum graves per
intervenia fistulosa terrae perveniunt ad fossionem puteorum et ibi
homines offendunt fodientes vi naturali vaporis obturant eorum naribus
spiritus animales, uti qui non celerius inde effugiunt ibi interemantur.

hoc autem quibus rationibus caveatur sic erit faciendum. lucerna
accensa demittatur, quae si permanserit ardens sine periculo
descendetur. sin autem eripietur lumen a vi vaporis, tunc secundum
puteum dextra ac sinistra defodiantur aestuaria. ita quemadmodum per
nares spiritus ex aestuariis dissipabuntur. cum haec sic explicata
fuerint et ad aquam erit perventum, tunc saepiatur astructura ne
obturetur vena.

sin autem loca dura erunt aut nimium venae penitus fuerint, tunc
signinis operibus ex tectis aut superioribus locis excipiendae sunt
copiae. in signinis autem operibus haec sunt facienda. uti harena
primum purissima asperrimaque paretur, caementum de silice frangatur ne
gravius quam librarium, calce quam vehementissima mortario mixta ita ut
quinque partes harenae ad duas respondeant. eorum fossa ad libramentum
altitudinis quod est futurum calcetur vectibus ligneis ferratis.

parietibus calcatis in medio quod erit terrenum exinaniatur ad
libramentum infimum parietum. hoc exaequato solum calcetur ad
crassitudinem quae constituta fuerit. ea autem si duplicia aut
triplicia facta fuerint uti percolationibus transmutari possit, multo
salubriorem et suaviorem aquae usum efficient. limus enim cum habuerit
quo subsidat, limpidior fiet et sine odoribus conservabit saporem,
si non, salem addi necesse erit et extenuari. Quae potui de aquae
virtute et varietate quasque habeat utilitates quibusque rationibus
ducatur et probetur in hoc volumine posui, de gnomonicis vero rebus et
horologiorum rationibus insequenti perscribam.

LIBER NONUS.

Nobilibus athletis qui Olympia Pythia Isthmia Nemea vicissent,
Graecorum maiores ita magnos honores constituerunt uti non modo in
conventu stantes cum palma et corona ferant laudes, sed etiam cum
revertantur in suas civitates cum victoria triumphantes quadrigis
in moenia et in patrias invehantur e reque publica perpetua vita
constitutis vectigalibus fruantur. cum ergo id animadvertam, admiror
quid ita non scriptoribus eidem honores etiamque maiores sint tributi,
qui infinitas utilitates aevo perpetuo omnibus gentibus praestant.
id enim magis erat institui dignum, quod athletae sua corpora
exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum suos sensus
sed etiam omnium, ＜cum＞ libris ad discendum et animos exacuendos
praeparant praecepta.

quid enim Milo Crotoniates quod fuit invictus prodest hominibus aut
ceteri qui eo genere fuerunt victores, nisi quod dum vixerunt ipsi
inter suos cives habuerunt nobilitatem. Pythagorae vero praecepta
Democriti Platonis Aristotelis ceterorumque sapientium cotidiana
perpetuis industriis culta non solum suis civibus sed etiam omnibus
gentibus recentes et floridos edunt fructus. e quibus qui a teneris
aetatibus doctrinarum abundantia satiantur, optimos habentes sapientiae
sensus instituunt civitatibus humanitatis mores aequa iura leges,
quibus absentibus nulla potest esse civitas incolumis.

cum ergo tanta munera ab scriptorum prudentia privatim publiceque
fuerint hominibus praeparata, non solum arbitror palmas et coronas
his tribui oportere sed etiam decerni triumphos et inter deorum sedes
eos dedicandos iudicari. Eorum autem cogitata utiliter hominibus ad
vitam explicandum e pluribus singula paucorum uti exempla ponam,
quae recognoscentes necessario his tribui honores oportere homines
confitebuntur.

et primum Platonis e multis ratiocinationibus utilissimis unam
quemadmodum ab eo explicata sit ponam. locus aut ager paribus lateribus
si erit quadratus eumque oportuerit duplicari, quod opus fuerit genere
numeri quod multiplicationibus non invenitur, ex descriptionibus
linearum emendatis reperitur. est autem eius rei haec demonstratio.
quadratus locus qui erit longus et latus pedes denos efficit areae
pedes C. si ergo opus fuerit eum duplicare et pedum CC item e paribus
lateribus facere, quaerendum erit quam magnum latus eius quadrati fiat
ut ex eo CC pedes duplicationibus areae respondeant. id autem numero
nemo potest invenire. namque si XIIII constituentur, erunt multiplicati
pedes CXCVI, si XV, pedes CCXXV.

ergo quoniam id non explicatur numero, in eo quadrato longo et lato
pedes X quod fuerit, linea ab angulo ad angulum diagonios perducatur,
uti dividantur duo trigona aequa magnitudine, singula areae pedum
quinquagenum, ad eiusque lineae diagonalis longitudinem locus quadratus
paribus lateribus describatur. ita quam magna duo trigona in minore
quadrato quinquagenum pedum linea diagonio fuerint designata, eadem
magnitudine et eodem pedum numero quattuor in maiore erunt effecta.
hac ratione duplicatio grammicis rationibus ab Platone, uti schema
subscriptum erit in ima pagina, explicata est.

Item Pythagoras normam sine artificis fabricationibus inventam
ostendit, et quod magno labore fabri normam facientes vix ad verum
perducere possunt, id rationibus et methodis emendatum ex eius
praeceptis explicatur. namque si sumantur regulae tres e quibus
una sit pedes III altera pedes IIII tertia pedes V, eaeque regulae
inter se compositae tangant alia aliam suis cacuminibus extremis
schema habentes trigoni, deformabunt normam emendatam. ad eas autem
regularum singularum longitudines si singula quadrata paribus lateribus
describantur, quod erit trium latus, areae habebit pedes VIIII, quod
IIII, XVI, quod V erit, XXV.

ita quantum areae pedum numerum duo quadrata ex tribus pedibus
longitudinis laterum et quattuor efficiunt, aeque tantum numerum
reddidit unum ex quinque descriptum. id Pythagoras cum invenisset,
non dubitans a Musis se in ea inventione monitum, maximas gratias
agens hostias dicitur his immolavisse. ea autem ratio quemadmodum in
multis rebus et mensuris est utilis, etiam in aedificiis scalarum
aedificationibus uti temperatas habeant graduum librationes est
expedita.

si enim altitudo contignationis ab summa coaxatione ad imum libramentum
divisa fuerit in partes tres, erit earam quinque in scalis scaporum
iusta longitudine inclinatio, ＜uti＞ quam magnae fuerint inter
contignationem et imum libramentum altitudinis partes tres, quattuor a
perpendiculo recedant et ibi conlocentur inferiores calces scaporum.
ita si erunt, temperatae et graduum et ipsarum scalarum erunt
conlocationes. item eius rei erit subscripta forma.

Archimedis vero cum multa miranda inventa et varia fuerint, ex omnibus
etiam infinita sollertia id quod exponam videtur esse expressum.
nimirum Hiero Syracusis auctus regia potestate, rebus bene gestis cum
auream coronam votivam diis inmortalibus in quodam fano constituisset
ponendam, manupretio locavit faciendam et aurum ad sacoma adpendit
redemptori. is ad tempus opus manu factum subtiliter regi adprobavit et
ad sacoma pondus coronae visus est praestitisse.

posteaquam indicium est factum dempto auro tantundem argenti in id
coronarium opus admixtum esse, indignatus Hiero se contemptum esse
neque inveniens qua ratione id furtum deprehenderet, rogavit Archimeden
uti insumeret sibi de eo cogitationem. tunc is cum haberet eius rei
curam, casu venit in balineum ibique cum in solium descenderet,
animadvertit quantum corporis sui in eo insideret tantum aquae extra
solium effluere. idque cum eius rei rationem explicationis ostendisset,
non est moratus sed exsiluit gaudio motus de solio et nudus vadens
domum versus significabat clara voce invenisse quod quaereret. nam
currens identidem graece clamabat ευρηκα ευρηκα.

tum vero ex eo inventionis ingressu duas fecisse dicitur massas aequo
pondere quo etiam fuerat corona, unam ex auro et alteram ex argento.
cum ita fecisset, vas amplum ad summa labra implevit aqua, in quo
demisit argenteam massam. cuius quanta magnitudo in vase depressa est,
tantum aquae effluxit. ita exempta massa quanto minus factum fuerat
refudit sextario mensus, ut eodem modo quo prius fuerat ad labra
aequaretur. ita ex eo invenit quantum pondus argenti ad certam aquae
mensuram responderet.

cum id expertus esset, tum auream massam similiter pleno vase demisit
et ea exempta eadem ratione mensura addita invenit deesse aquae non
tantum sed minus, quanto minus magno corpore eodem pondere auri massa
esset quam argenti. postea vero repleto vase in eadem aqua ipsa corona
demissa invenit plus aquae defluxisse in coronam quam in auream eodem
pondere massam, et ita ex eo quod defuerit plus aquae in corona quam in
massa, ratiocinatus deprehendit argenti in auro mixtionem et manifestum
furtum redemptoris.

Transferatur mens ad Archytae Tarentini et Eratosthenis Cyrenaei
cogitata. hi enim multa et grata a mathematicis rebus hominibus
invenerunt, itaque cum in ceteris inventionibus fuerint grati, in
eius rei cogitationibus maxime sunt suspecti. alius enim alia ratione
explicaverunt quod Delo imperaverat responsis Apollo, uti arae eius
quantum haberent pedum quadratorum id duplicaretur et ita fore ut i qui
essent in ea insula tunc religione liberarentur.

itaque Archytas hemicylindrorum descriptionibus, Eratosthenes
organica mesolabi ratione idem explicaverunt. cum haec sint tam
magnis doctrinarum iucunditatibus animadversa et cogamur naturaliter
inventionibus singularum rerum considerantes effectus moveri, multas
res attendens admiror etiam Democriti de rerum natura volumina et eius
commentarium quod inscribitur χειροκμητων, in quo etiam utebatur anulo
ut signaret cera molli quae esset expertus.

Ergo eorum virorum cogitata non solum ad mores corrigendos sed etiam
ad omnium utilitatem perpetuo sunt praeparata. athletarum autem
nobilitates brevi spatio cum suis corporibus senescunt. itaque neque
cum maxime sunt florentes neque posteritati hi, quemadmodum sapientium
cogitata homimum vitae, prodesse possunt.

cum vero neque moribus neque institutis scriptorum praestantibus
tribuantur honores, ipsae per se mentes aeris altiora prospicientes
memoriarum gradibus ad caelum elatae, aevi inmortalitate non modo
sententias sed etiam figuras eorum posteris cogunt esse notas. itaque
qui litterarum iucunditatibus intinctas habent mentes non possunt non
in suis pectoribus dedicatum habere sicuti deorum sic Ennii poetae
simulacrum. Accii autem carminibus qui studiose delectantur non
modo verborum virtutes sed etiam figuram eius videntur secum habere
praesentem.

item plures post nostram memoriam nascentes cum Lucretio videbuntur
velut coram de rerum natura disputare, de arte vero rhetorica cum
Cicerone, multi posterorum cum Varrone conferent sermonem de lingua
latina, non minus etiam plures philologi cum Graecorum sapientibus
multa deliberantes secretos cum his videbuntur habere sermones, et ad
summam sapientium scriptorum sententiae corporibus absentibus vetustate
florentes cum insunt inter consilia et disputationes, maiores habent
quam praesentium sunt auctoritates omnes.

itaque, Caesar, his auctoribus fretus sensibus eorum adhibitis et
consiliis ea volumina conscripsi, et prioribus septem de aedificiis,
octavo de aquis, in hoc de gnomonicis rationibus quemadmodum de radiis
solis in mundo sunt per umbras gnomonis inventae quibusque rationibus
dilatentur aut contrahantur explicabo.

Ea autem sunt divina mente comparata habentque admirationem magnam
considerantibus, quod umbra gnomonis aequinoctialis alia magnitudine
est Athenis alia Alexandriae aliae Romae non eadem Placentiae
ceterisque orbis terrarum locis. itaque longe aliter distant
descriptiones horologiorum locorum mutationibus. umbrarum enim
aequinoctialium magnitudinibus designantur analemmatorum formae, e
quibus perficiuntur ad rationem locorum et umbrae gnomonum horarum
descriptiones. αναλημμα est ratio conquisita solis cursu et umbrae
crescentis ad brumam observatione inventa, e qua per rationes
architectonicas circinique descriptiones est inventus effectus in mundo.

mundus autem est omnium naturae rerum conceptio summa caelumque
sideribus et stellarum cursibus conformatum. id volvitur continenter
circum terram atque mare per axis cardines extremos. namque in his
locis naturalis potestas ita architectata est conlocavitque cardines
tamquam centra, unum a terra et mari in summo mundo ac post ipsas
stellas septentrionum, alterum trans contra sub terra in meridianis
partibus, ibique circum eos cardines orbiculos circum centra uti in
torno perfecit, qui graece πολοι nominantur, per quos pervolitat
sempiterno caelum. ita media terra cum mari centri loco naturaliter est
conlocata.

his natura dispositis ita uti septentrionali parte a terra excelsius
habeat altitudinem centrum, in meridiana autem parte in inferioribus
locis subiectum a terra obscuretur, tunc etiam per medium transversa
et inclinata in meridiem circuli lata zona XII signis est conformata,
quorum species stellis dispositis XII partibus peraequatis exprimit
depictam ab natura figurationem. itaque lucentia cum mundo reliquisque
sideribus ornatu circum terram mareque pervolantia cursus perficiunt ad
caeli rotunditatem.

omnia autem visitata et invisitata temporum necessitate sunt
constituta. ex quis sex signa numero supra terram cum caelo
pervagantur, cetera sub terram subeuntia ab eius umbra obscurantur. sex
autem ex his semper supra terram nituntur. quanta pars enim novissimi
signi depressione coacta versatione subiens sub terram occultatur,
tantundem eius contrarii conversationis necessitate supergressum
rotatione circumacta trans locis patentibus ex obscuris egreditur
ad lucem. namque vis una et necessitas utrimque simul orientem et
occidentem perficit.

ea autem signa cum sint numero XII partesque duodecumas singula
possideant mundi versenturque ab oriente ad occidentem continenter,
tunc per ea signa contrario cursu luna stella Mercurii Veneris ipse
sol itemque Martis et Iovis et Saturni ut per graduum ascensionem
percurrentes alius alia circumitionis magnitudine ab occidente ad
orientem in mundo pervagantur. luna die octavo et vicensimo et amplius
circiter hora caeli circumitionem percurrens ex quo signo coeperit ire
ad id signum revertendo perficit lunarem mensem.

sol autem signi spatium quod est duodecuma pars mundi mense vertente
vadens transit. ita XII mensibus XII signorum intervalla pervagando
cum redit ad id signum unde coeperit, perficit spatium vertentis anni.
ex eo quem circulum luna terdecies in XII mensibus percurrit, eum sol
eisdem mensibus semel permetitur. Mercurii autem et Veneris stellae
circa solis radios utique centrum eum itineribus coronantes regressus
retrorsus et retardationes faciunt, et ita stationibus propter eam
circinationem morantur in spatiis signorum.

id autem ita esse maxime cognoscitur ex Veneris stella, quod ea cum
solem sequatur, post occasum eius apparens in caelo clarissimeque
lucens vesperugo vocitatur, aliis autem temporibus eum antecurrens
et oriens ante lucem lucifer appellatur. ex eoque nonnumquam plures
dies in uno signo commorantur, alias celerius ingrediuntur in alterum
signum. itaque quod non aeque peragunt numerum dierum in singulis
signis, quantum sunt moratae prius transiliendo celerioribus itineribus
perficiunt iustum cursum. ita efficitur uti quod demorentur in
nonnullis signis, nihilo minus cum eripiant se ab necessitate morae,
celeriter consequantur iustam circumitionem.

iter autem in mundo Mercurii stella ita pervolitat uti trecentesimo
et sexagensimo die per signorum spatia currens perveniat ad id signum
ex quo priore circumlatione coepit facere cursum, et ita peraequatur
eius iter ut circiter tricenos dies in singulis signis habeat numeri
rationem.

Veneris autem cum est liberata ab inpeditione radiorum solis, XXX
diebus percurrit signi spatium. quo minus quadragenos dies in singulis
signis patitur, cum stationem fecerit restituit eam summam numeri in
uno signo morata. ergo totam circinationem in caelo quadringentesimo
et octogensimo et quinto die permensa iterum init signum ex quo signo
prius iter facere coepit.

Martis vero circiter sexcentesimo octogensimo tertio siderum spatia
pervagando pervenit eo ex quo initium faciendo cursum fecerat ante, et
in quibus signis celerius percurrit, cum stationem fecit explet dierum
numeri rationem. Iovis autem placidioribus gradibus scandens contra
mundi versationem, circiter CCCLX diebus singula signa permetitur, et
consistit post annum XI et dies CCCXIII et redit in id signum in quo
ante XII anno fuerat. Saturni vero, mensibus undetriginta et amplius
paucis diebus pervadens per signi spatium, anno nono et vicensimo
et circiter diebus CLX in quo ante tricensimo fuerat anno in id
restituitur, ex eoque quo minus ab extremo distat mundo, tanto maiorem
circinationem rotae percurrendo tardior videtur esse.

ei autem qui supra solis iter circinationes peragunt, maxime cum in
trigono fuerint quod is inierit, tum non progrediuntur sed regressus
facientes morantur, doneque cum idem sol de eo trigono in aliud signum
transitionem fecerit. id autem nonnullis sic fieri placet quod aiunt
solem, cum longius absit abstantia quadam, non lucidis itineribus
errantia per eam sidera obscuritatis morationibus inpedire. nobis vero
id non videtur. solis enim splendor perspicibilis et patens sine ullis
obscurationibus est per omnem mundum, ut etiam nobis appareant cum
faciant eae stellae regressus et morationes.

ergo si tantis intervallis nostra species potest id animadvertere, quid
ita divinitatibus splendoribusque astrorum iudicamus obscuritates obici
posse? ergo potius ea ratio nobis constabit quod fervor quemadmodum
omnes res evocat et ad se ducit, ut etiam fructus e terra surgentes in
altitudinem per calorem videmus, non minus aquae vapores a fontibus ad
nubes per ortus excitari, eadem ratione solis impetus vehemens radiis
trigoni forma porrectis insequentes stellas ad se perducit et ante
currentes veluti refrenando retinendoque non patitur progredi sed ad se
＜cogit＞ regredi ＜dum＞ in alterius trigoni signum exeat.

Fortasse desiderabitur quid ita sol quinto a se signo potius quam
secundo aut tertio quae sunt propiora facit in his fervoribus
retentiones? ergo quemadmodum id fieri videatur exponam. eius radii in
mundo uti trigoni paribus lateribus forma lineationibus extenduntur. id
autem nec plus nec minus est ad quintum ab eo signum. igitur si radii
per omnem mundum fusi circinationibus vagarentur neque extentionibus
porrecti ad trigoni formam linearentur, propiora flagrarent. id autem
etiam Euripides Graecorum poeta animadvertisse videtur. ait enim quae
longius a sole essent haec vehementius ardere, propiora vero eum
temperata habere. itaque scribit in fabula Phaethonte sic καιει τα
πορρω, ταγγυθεν δ’ ευκρατ’ εχει.

si ergo res et ratio et testimonium poetae veteris id ostendit, non
puto aliter oportere iudicari nisi quemadmodum de ea re supra scriptum
habemus. Iovis autem inter Martis et Saturni circinationem currens
maiorem quam Mars, minorem quam Saturnus pervolat cursum. item reliquae
stellae quo maiore absunt spatio ab extremo caelo proxumamque habent
terrae circinationem, celerius ＜pervagari＞ videntur, quod quaecumque
earum minorem circinationem peragens saepius subiens praeterit
superiorem.

quemadmodum si in rota qua figuli utuntur inpositae fuerint septem
formicae canalesque totidem in rota facti sint circum centrum imo
adcrescentes ad extremum, in quibus hae cogantur circinationem
facere, verseturque rota in alteram partem, necesse erit eas contra
rotae versationem nihilominus adversus itinera perficere et quae
proximum centrum habuerit celerius pervagari quaeque extremum orbem
rotae peragat, etiamsi aeque celeriter ambulet, propter magnitudinem
circinationis multo tardius perficere cursum. similiter astra nitentia
contra mundi cursum suis itineribus perficiunt circumitum, sed caeli
versatione redundationibus referuntur cotidiana temporis circumlatione.

Esse autem alias stellas temperatas alias ferventes etiamque frigidas
haec esse causa videtur quod omnis ignis in superiora loca habet
scandentem flammam. ergo sol aethera qui est supra se radiis exurens
efficit candentem, in quibus locis habet cursum Martis stella, itaque
fervens ab ardore solis efficitur. Saturni autem quod est proxima
extremo mundo et tangit congelatas caeli regiones, vehementer est
frigida. ex eo Iovis cum inter utriusque circumitiones habeat cursum,
a refrigeratione caloreque earum medio convenientes temperatissimosque
habere videtur effectus. De zona XII signorum et septem astrorum
contrario opere ac cursu, quibus rationibus et numeris transeant
e signis in signa et circumitum eorum uti a praeceptoribus accepi
exposui. nunc de crescenti lumine lunae deminutioneque uti traditum est
nobis a maioribus dicam.

Berosus qui ab Chaldaeorum civitate sive natione progressus in Asia
etiam disciplinam Chaldaicam patefecit, ita est professus pilam esse
ex dimidia parte candentem, reliqua habere caeruleo colore. cum
autem cursum itineris sui peragens subierit sub orbem solis, tunc
eam radiis et impetu caloris corripi convertique candentem propter
eius proprietatem luminis ad lumen. cum autem evocata ab solis orbi
superiora spectet, tunc inferiorem partem eius quod candens non sit
propter aeris similitudinem obscuram videri. cum ad perpendiculum ea
sit ad eius radios, totum lumen ad superiorem speciem retineri et tunc
eam vocari primam.

cum praeteriens vadat ad orientis caeli partes, relaxari ab impetu
solis extremamque eius partem candentiae oppido quam tenui linea ad
terram mittere splendorem et ita ex eo eam secundam vocari. cotidiana
autem versationis remissione tertiam quartam in dies numerari.
septimo die ＜cum＞ sol sit ad occidentem, luna autem inter orientem et
occidentem medias caeli teneat regiones, quod dimidiam partem caeli
spatio distet a sole, item dimidiam candentiae conversam habere ad
terram. inter solem vero et lunam cum distet totum mundi spatium et
lunae orienti sol trans contra sit ad occidentem, eam quo longius
absit a radiis remissam, XIIII die plena rota totius orbis mittere
splendorem, reliquosque dies decrescentia cotidiana ad perfectionem
lunaris mensis versationibus et cursu a sole revocationibus subire sub
rotam radiosque eius, et ita menstruas dierum efficere rationes.

Uti autem Aristarchus Samius mathematicus vigore magno rationes
varietatis disciplinis de eadem re reliquit, exponam. non enim latet
lunam ＜non＞ suum propriumque habere lumen sed esse uti speculum
et ab solis impetu recipere splendorem. namque luna de septem
astris circulum proximum terrae in cursibus minimum pervagatur. ita
quotmensibus sub rotam solis radiosque uno die antequam praeterit
latens obscuratur, et cum est cum sole nova vocatur. postero autem die,
quo numeratur secunda, praeteriens ab sole visitationem facit tenuem
extremae rotundationis. cum triduum recessit ab sole, crescit et plus
inluminatur. cotidie vero discedens cum pervenit ad diem septimum,
distans a sole occidente circiter dimidias caeli regiones, dimidia
lucet, et eius quae ad solem pars spectat ea est inluminata.

quarto autem decumo die cum in diametro spatio totius mundi absit
ab sole, perficitur plena et oritur cum sol sit ad occidentem, ideo
quod totum spatium mundi distans consistit contra et impetu solis
totius orbis in se recipit splendorem. septumo decumo die cum sol
oriatur, ea pressa est ad occidentem. vicensimo et altero die cum sol
est exortus, luna tenet circiter caeli medias regiones et ita quod
spectat ad solem id habet lucidum reliquis obscura. item cotidie cursum
faciendo circiter octavo et vicensimo die subit sub radios solis, et
ita menstruas perficit rationes. Nunc ut in singulis mensibus sol signa
pervadens auget et minuit dierum et horarum spatia dicam.

namque cum arietis signum iniit et partem octavam pervagatur, perficit
aequinoctium vernum. cum progreditur ad caudam tauri sidusque
vergiliarum e quibus eminet dimidia pars prior tauri, in maius spatium
mundi quam dimidium procurrit procedens ad septentrionalem partem. e
tauro cum ingreditur in geminos exorientibus vergiliis magis crescit
supra terram et auget spatia dierum. deinde e geminis cum iniit ad
cancrum, quo longissimum tenet caeli spatium, cum pervenit in partem
octavam, perficit solstitiale tempus, et peragens pervenit ad caput et
pectus leonis, quod eae partes cancro sunt attributae.

e pectore autem leonis et finibus cancri sol exitu percurrens reliquas
partes leonis inminuit diei magnitudinem et circinationis reditque in
geminorum aequalem cursum. tunc vero a leone transiens in virginem
progrediensque ad sinum vestis eius contrahit circinationem et aequat
ad eam quam taurus habet cursus rationem. e virgine autem progrediens
per sinum, qui sinus librae partes habet primas, in librae parte VIII
perficit aequinoctium autumnale. qui cursus aequat eam circinationem
quae fuerat in arietis signo.

scorpionem autem cum sol ingressus fuerit occidentibus vergiliis,
minuit progrediens ad meridianas partes longitudines dierum. e
scorpione cum percurrendo init in sagittarium ad femina eius,
contractiorem diurnum pervolat cursum. cum autem incipit a feminibus
sagittarii, quae pars est attributa capricorno, ad partem octavam,
brevissimum caeli percurrit spatium. ex eo a brevitate diurna bruma ac
dies brumales appellantur. e capricorno autem transiens in aquarium
adauget ex aequa sagittarii longitudine diei spatium. ab aquario cum
ingressus est in pisces favonio flante, scorpionis comparat aequalem
cursum. ita sol ea signa circum pervagando certis temporibus auget aut
minuit dierum et horarum spatia. Nunc de ceteris sideribus quae sunt
dextra ac sinistra zonam signorum meridiana septentrionalique parte
mundi stellis disposita figurataque dicam.

namque septentrio, quem Graeci nominant αρκτον sive ελικην, habet
post se conlocatum custodem. ab eo non longe conformata est virgo,
cuius supra umerum dextrum lucidissima stella nititur, quam nostri
provindemiatorem, Graeci προτρυγητην vocant. candens autem magis spica
eius est. conlocata item alia contra est stella media genuum custodis
arcti, qui arcturus dicitur ibi dedicatus.

e regione capitis septentrionis transversus ad pedes geminorum auriga
stat in summo cornu tauri, itaque in summo cornu laevo ＜tauri＞ et
aurigae pedis ＜dextri＞ una tenet partem stella. et adplicantur aurigae
manui haedi, capra laevo umero. tauri quidem et arietis insuper
Perseus ＜habens a＞ dexterioribus subter currentis basi vergilias, a
sinisterioribus caput arietis, et manu dextra innitens Cassiepiae
simulacro, laeva supra arietem tenens gorgoneum ab summo caput
subiciensque Andromedae pedibus.

item pisces supra Andromedam et equi venter saetaeque quae sunt supra
spinam equi, cuius ventris lucidissima stella finit ventrem equi et
caput Andromedae. manus Andromedae dextra supra Cassiepiae simulacrum
est constituta, laeva ＜supra＞ aquilonalem piscem. item aquarii supra
equi caput est. equi ungulae attingunt aquarii genua. Cassiepia media
est dedicata. capricorni supra in altitudinem aquila et delphinus.
secundum eos est sagitta. ab ea autem volucris, cuius pinna dextra
Cephei manum attingit et sceptrum, laeva supra Cassiepiae innititur.
sub avis cauda pedes equi sunt subiecti.

inde sagittarii scorpionis librae insuper serpens summo rostro coronam
tangit. ab eo mediam ophiuchos in manibus tenet serpentem, laevo pede
calcans mediam frontem scorpionis. a parte ophiuchi capitis non longe
positum est caput eius qui dicitur nisus in genibus. eorum autem
faciliores sunt capitum vertices ad cognoscendum, quod non obscuris
stellis sunt conformati.

pes ingeniculati ad eius fulcitur capitis tempus serpentis, cui arctoe
sunt qui septentriones dicuntur inplicati. parvus prae equo flectitur
delphinus. contra volucris rostrum est proposita lyra. inter umeros
custodis et geniculati corona est ordinata. in septentrionali vero
circulo duae positae sunt arctoe scapularum ossis inter se compositae
et pectoribus aversae, e quibus minor κυνοϲουρα maior ελικη a Graecis
appellatur, earumque capita inter se dispicientia sunt constituta.
caudae capitibus earum adversae contra dispositae figurantur.
utrarumque enim superando eminent in summo.

per caudas earum esse dicitur item serpens exporrecta et qua stella
quae dicitur polus elucet, circum caput maioris septentrionis. namque
qua est proxuma [draconem,] circum caput eius involvitur, una vero
circum cynosurae caput iniecta est flexu porrectaque proxime eius
pedes. hac autem intorta replicataque se attollens reflectitur a
capite minoris ad maiorem circa rostrum et capitis tempus dextrum.
item supra caudam minoris pedes sunt Cephei ibique ad summum cacumen
facientes stellae sunt trigonum paribus lateribus [insuper arietis
signum]. septentrionis autem minoris et Cephei simulacri complures sunt
stellae confusae. Quae sunt ad dextram orientis inter zonam signorum et
septentrionum sidera in caelo disposita dixi. nunc explicabo quae ad
sinistram orientis meridianisque partibus ab natura sunt distributa.

Primum sub capricorno subiectus piscis austrinus caudam prospiciens
ceti. ab eo ad sagittarium locus est inanis. turibulum sub scorpionis
aculeo. centauri priores partes proximae sunt librae et scorpioni.
tenet in manibus simulacrum id quod bestiam astrorum periti
nominaverunt. virginem et leonem et cancrum anguis porrigens agmen
stellarum intortus succingit, regione cancri erigens rostrum, ad
leonem medioque corpore sustinens cratera ad manumque virginis caudam
subiciens, in qua inest corvus. quae sunt autem supra scapulas peraeque
sunt lucentia.

ad anguis inferius ventris sub caudam subiectus est centaurus.
iuxta cratera et leonem navis est quae nominatur Argo, cuius prora
obscuratur, sed malus et quae sunt circa gubernacula eminentia
videntur, ipsaque naviculae puppis per summam caudam cani iungitur.
geminos autem minusculus canis sequitur contra anguis caput. maior item
sequitur minorem. Orion vero transversus est subiectus, pressus ungula
tauri, manu laeva tenens clavam, alteram ad geminos tollens.

apud eius vero basim canis parvo intervallo insequens leporem. arieti
et piscibus cetus est subiectus, a cuius crista ordinate utrisque
piscibus disposita est tenuis fusio stellarum, quae graece vocitantur
αρπεδοναι. magnoque intervallo introrsus pressus nodus haerentium
attingit summam ceti cristam. per speciem stellarum flumen profluit,
initium fontis capiens a laevo pede Orionis. quae vero ab aquario fundi
memoratur aqua, profluit inter piscis austrini caput et caudam ceti.

Quae figurata conformataque sunt siderum in mundo simulacra, natura
divinaque mente designata, ut Democrito physico placuit, exposui, sed
tantum ea quorum ortus et occasus possumus animadvertere et oculis
contueri. namque uti septentriones circum axis cardinem versantes non
occidunt neque sub terram subeunt, sic circa meridianum cardinem, qui
est propter inclinationem mundi subiectus terrae, sidera versabunda
latentiaque non habent egressus orientes supra terram. itaque eorum
figurationes propter obstantiam terrae non sunt notae. huius autem rei
index est stella Canopi, quae his regionibus est ignota, renuntiant
autem negotiatores, qui ad extremas Aegypti regiones proximasque
ultimis finibus terrae terminationes fuerunt.

De mundi circa terram pervolitantia duodecimque signorum ex
septentrionali meridianaque parte siderum dispositione ut sit perspecta
docui. namque ex ea mundi versatione et contrario solis per signa
cursu gnomonumque aequinoctialibus umbris analemmatorum inveniuntur
descriptiones.

ceterum ex astrologia quos effectus habeant signa XII, stellae V, sol,
luna ad humanae vitae rationem, Chaldaeoram ratiocinationibus est
concedendum, quod propria est eorum genethlialogiae ratio uti possint
antefacta et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare. eorum
autem inventiones reliquerunt inque sollertia acuminibusque fuerunt
magnis qui ab ipsa natione Chaldaeorum profluxerunt, primusque Berosus
in insula et civitate Coo consedit ibique aperuit disciplinam, post ei
studens Antipater iterumque Athenodorus, qui etiam non e nascentia sed
ex conceptione genethlialogiae rationes explicatas reliquit.

de naturalibus autem rebus Thales Milesius, Anaxagoras Clazomenius,
Pythagoras Samius, Xenophanes Colophonius, Democritus Abderites
rationes, quibus eae res natura rerum gubernarentur, quemadmodumcumque
effectus habeant excogitatas reliquerunt. quorum inventa secuti sideram
＜ortus＞ et occasus tempestatiumque significatus Eudoxus Euctemon
Callippus Meto Philippus Hipparchus Aratus ceterique ex astrologia
parapegmatorum disciplinis invenerunt et eas posteris explicatas
reliquerunt. quorum scientiae sunt hominibus suspiciendae, quod tanta
cura fuerunt ut etiam videantur divina mente tempestatium significatus
post futuros ante pronuntiare. quas ob res haec eorum curis studiisque
sunt concedenda.

Nobis autem ab his separandae sunt rationes et explicandae menstruae
dierum brevitatis itemque dilatationis. namque sol aequinoctiali
tempore ariete libraque versando, quas e gnomone partes habet novem,
eas umbrae facit VIII in declinatione caeli quae est Romae. itemque
Athenis quam magnae sunt gnomonis partes quattuor, umbrae sunt tres,
ad VII Rhodo V, ad XI Tarenti IX, ad quinque ＜Alexandriae＞ tres,
ceterisque omnibus locis aliae alio modo umbrae gnomonum aequinoctiales
a natura rerum inveniuntur disparatae.

itaque in quibuscumque locis horologia erunt describenda, eo loci
sumenda est aequinoctialis umbra, et si erunt quemadmodum Romae
gnomonis partes novem, umbrae octonae, describatur ＜linea＞ in planitia
et e media προϲ ορθαϲ erigatur ut sit ad normam quae dicitur gnomon,
et a linea quae erit planities in linea gnomonis circino novem
spatia dimetiantur, et quo loco nonae partis signum fuerit centrum
constituatur ubi erit littera A, et diducto circino ab eo centro ad
lineam planitiae ubi erit littera B, circinatio circuli describatur,
quae dicitur meridiana.

deinde ex novem partibus, quae sunt a planitia ad gnomonis centrum,
VIII sumantur et signentur in linea quae est in planitia ubi erit
littera C. haec autem erit gnomonis aequinoctialis umbra. et ab eo
signo et littera C per centrum ubi est littera A linea perducatur, ubi
erit solis aequinoctialis radius. tunc a centro diducto circino ad
lineam planitiae aequilatatio signetur ubi erit littera E sinisteriore
parte et I dexteriore in extremis lineae circinationis, et per centrum
perducenda ＜linea＞, ut aequa duo hemicyclia sint divisa. haec autem
linea a mathematicis dicitur horizon.

deinde circinationis totius sumenda pars est XV, et circini centrum
conlocandum in linea circinationis quo loci secat eam lineam
aequinoctialis radius ubi erit littera F, et signandum dextra ac
sinistra ubi sunt litterae GH. deinde ab his lineae usque ad lineam
planitiae perducendae sunt, ubi erunt litterae TR. ita erit solis
radius unus hibernus alter aestivus contra autem E littera I erit quo
secat circinationem linea quae est traiecta per centrum ubi est littera
A, et contra G et H litterae erunt L et K, et contra C et F et A erit
littera N.

tunc perducendae sunt diametroe ab G ad L et ab H ad K. quae erit
superior, partis erit aestivae, inferior hibernae. eaeque diametroe
sunt aeque mediae dividendae ubi erunt litterae M et O, ibique centra
signanda, et per ea signa et centrum A linea ad extrema lineae
circinationis est perducenda ubi erunt litterae P Q. haec erit linea
προϲ ορθαϲ radio aequinoctiali, vocabitur autem haec linea mathematicis
rationibus axon. et ab eisdem centris diducto circino ad extremas
diametros describantur hemicyclia, quorum unum erit aestivum alterum
hibernum.

deinde in quibus locis secant lineae paralleloe lineam eam quae dicitur
horizon, in dexteriore parte erit littera S, in sinisteriore V, et ab
extremo hemicyclio ubi est littera G, ducatur linea parallelos axoni ad
sinistrum hemicyclium ubi est littera H. haec autem parallelos linea
vocitatur logotomus. et tum circini centrum conlocandum est eo loci
quo secat eam lineam aequinoctialis radius, ubi erit littera D, et
diducendum ad eum locum quo secat circinationem aestivus radius ubi est
littera H. e centro aequinoctiali intervallo aestivo circinatio circuli
menstrui agatur, qui menaeus dicitur.

ita habebitur analemmatos deformatio. cum hoc ita sit descriptum
et explicatum, sive per hibernas lineas sive per aestivas sive per
aequinoctiales aut etiam per menstruas in subiectionibus rationes
horarum erunt ex analemmatos describendae, subiciunturque in eo multae
varietates et genera horologiorum et describuntur rationibus his
artificiosis. omnium autem figurarum descriptionumque earum effectus
unus, uti dies aequinoctialis brumalisque itemque solstitialis in
duodecim partes aequaliter sit divisus. quas ob res non pigritia
deterritus praetermisi sed ne multa scribendo offendam, a quibusque
inventa sunt genera descriptionesque horologiorium exponam. neque
enim nunc nova genera invenire possum nec aliena pro meis praedicanda
videntur. itaque quae nobis tradita sunt et a quibus sint inventa dicam.

Hemicyclium excavatum ex quadrato ad enclimaque succisum Berosus
Chaldaeus dicitur invenisse. scaphen sive hemisphaerium Aristarchus
Samius, idem etiam discum in planitia. arachnen Eudoxus astrologus,
nonnulli dicunt Apollonium. plinthium sive lacunar, quod etiam in
circo Flaminio est positum, Scopinas Syracusius, προϲ τα ιϲτορουμενα
Parmenion, προϲ παν κλιμα Theodosius et Andreas, Patrocles pelecinum,
Dionysodorus conum, Apollonius pharetram, aliaque genera et qui supra
scripti sunt et alii plures inventa reliquerunt, uti conarachnen,
conicum plinthium, antiboreum. item ex his generibus viatoria pensilia
uti fierent plures scripta reliquerunt. ex quorum libris si qui velit
subiectiones invenire poterit, dummodo sciat analemmatos descriptiones.

Item sunt ex aqua conquisitae ab eisdem scriptoribus horologiorum
rationes, primumque a Ctesibio Alexandrino, qui et vim spiritus
naturalis pneumaticasque res invenit. sed uti fuerint ea exquisita,
dignum est studiosis agnoscere. Ctesibius enim fuerat Alexandriae
natus patre tonsore. is ingenio et industria magna praeter reliquos
excellens dictus est artificiosis rebus se delectare. namque cum
voluisset in taberna sui patris speculum ita pendere ut cum duceretur
sursumque reduceretur, linea latens pondus reduceret, ita conlocavit
machinationem.

canalem ligneum sub tigno fixit ibique trocleas conlocavit. per canalem
lineam in angulum deduxit ibique tubulos struxit. in eos pilam plumbeam
per lineam demittendam curavit. ita pondus cum decurrendo in angustias
tubulorum premeret caeli crebritatem, vehementi decursu per fauces
frequentiam caeli compressione solidatam extrudens in aerem patentem
offensione tactus sonitus expresserat claritatem.

ergo Ctesibius cum animadvertisset ex tactu caeli et expressionibus
spiritus ＜sonitus＞ vocesque nasci, his principiis usus hydraulicas
machinas primus instituit. item aquarum expressiones automatopoeetasque
machinas multaque deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua
comparationes explicuit. primumque constituit cavum ex auro perfectum
aut ex gemma terebrata. ea enim nec teruntur percursu aquae nec sordes
recipiunt ut obturentur.

namque aequaliter per id cavum influens aqua sublevat scaphium
inversum, quod ab artificibus phellos sive tympanum dicitur. in quo
conlocata est regula versatili tympano denticulis aequalibus perfecta.
qui denticuli alius alium inpellentes versationes modicas faciunt et
motiones. item aliae regulae aliaque tympana ad eundem modum dentata
una motione coacta versando faciunt effectus varietatesque motionum, in
quibus moventur sigilla, vertuntur metae, calculi aut ova proiciuntur,
bucinae canunt, reliquaque parerga.

in his etiam aut in columna aut parastatica horae describuntur,
quas sigillum egrediens ab imo virgula significat in diem totum.
quarum brevitates aut crescentias cuneorum adiectus aut exemptus in
singulis diebus et mensibus perficere cogit. praeclusiones aquarum
ad temperandum ita sunt constitutae. metae fiunt duae, una solida
una cava, ex torno ita perfectae ut alia in aliam inire convenireque
possit, et eadem regula laxatio earum aut coartatio efficiat aut
vehementem aut lenem in ea vasa aquae influentem cursum. ita his
rationibus et machinatione ex aqua componuntur horologiorum ad hibernum
usum conlocationes.

sin autem adiectionibus et detractionibus correptiones dierum aut
crescentiae ex cuneis non probabuntur fieri, quod cunei saepissime
vitia faciunt, sic erit explicandum. in columella horae ex analemmatos
transverse describantur, menstruaeque lineae columella signentur.
eaque columna versatilis perficiatur, uti ad sigillum virgulamque, qua
virgula egrediens sigillum ostendit horas, columna versando continenter
sui cuiusque mensis brevitates et crescentias faciat horarum.

Fiunt etiam alio genere horologia hiberna, quae anaphorica dicuntur
perficiunturque rationibus his. horae disponuntur ex virgulis aeneis ex
analemmatos descriptione ab centro dispositae in fronte. in ea circuli
sunt circumdati menstrua spatia finientes. post has virgulas tympanum,
in quo descriptus et depictus est mundus signiferque circulus,
descriptioque ex XII caelestium signorum fit figura, cuius ex centro
deformatur unum maius alterum minus. posteriori autem parti tympano
medio axis versatilis est inclusus inque eo axe aenea mollis catena est
involuta, ex qua pendet ex una parte phellos qui ab aqua sublevatur,
altera aequo pondere phelli sacoma saburrale.

ita quantum ab aqua phellos sublevatur, tantum saburrae pondus infra
deducens versat axem, axis autem tympanum. cuius tympani versatio alias
efficit uti maior pars circuli signiferi alias minor in versationibus
suis temporibus designet horarum proprietates. namque in singulis
signis sui cuiusque mensis dierum numeri cava sunt perfecta, cuius
bulla, quae solis imaginem horologiis tenere videtur, significat
horarum spatia. ea translata ex terebratione in terebrationem mensis
vertentis perficit cursum.

itaque quemadmodum sol per siderum spatia vadens dilatat contrahitque
dies et horas, sic bulla in horologiis ingrediens per puncta contra
centri tympani versationem, cotidie cum transfertur aliis temporibus
per latiora aliis per angustiora spatia, menstruis finitionibus
imagines efficit horarum et dierum. De administratione autem aquae
quemadmodum se temperet ad rationem, sic erit faciendum.

post frontem horologii intra conlocetur castellum in idque per fistulam
saliat aqua et in imo habeat cavum. ad id autem adfixum sit ex aere
tympanum habens foramen, per quod ex castello in id aqua influat. in eo
autem minus tympanum includatur cardinibus ex torno masculo et femina
inter se coartatis, ita uti minus tympanum quemadmodum epitonium in
maiore circumagendo arte leniterque versetur.

maioris autem tympani labrum aequis intervallis CCCLXV puncta habeat
signata, minor vero orbiculus in extrema circinatione fixam habeat
lingulam, cuius cacumen dirigat ad punctorum regiones, inque eo
orbiculo temperatum sit foramen, quia in tympanum aqua influit per
id et servat administrationem. cum autem in maioris tympani labro
fuerint signorum caelestium deformationes, id autem sit inmotum, in
summo habeat deformatum cancri signum, ad perpendiculum eius in imo
capricorni, ad dextram spectantis librae, ad sinistram arietis signum,
ceteraque inter eorum spatia designata sint, uti in caelo videntur.

igitur cum sol fuerit in capricorno, orbiculi lingula in maioris
tympani parte capricorni cotidie singula puncta tangens, ad
perpendiculum habens aquae currentis vehemens pondus, celeriter per
orbiculi foramen id extrudit ad vas, quod excipiens eam, cum brevi
spatio impletur, corripit et contrahit dierum spatia et horarum. cum
autem cotidiana versatione minoris tympani lingula ingreditur in
aquarii puncta, discedet foramen a perpendiculo et aqua e vehementi
cursu cogetur tardius emittere salientem. ita quo minus celeri cursu
vas excipit aquam, dilatat horarum spatia.

aquarii vero pisciumque punctis uti gradibus scandens orbiculi foramen
in ariete tangendo octavam partem aqua temperate salienti praestat
aequinoctiales horas. ab ariete per tauri et geminorum spatia ad summa
cancri puncta partis octavae foramen se tympani versationibus peragens
et in altitudinem eo rediens viribus extenuatur, et ita tardius fluendo
dilatat morando spatia et efficit horas in cancri signo solstitiales. a
cancro cum proclinat et peragit per leonem et virginem ad librae partis
octavae puncta revertendo et gradatim corripiendo spatia contrahit
horas, et ita perveniens ad puncta librae aequinoctiales rursus reddit
horas.

per scorpionis vero spatia et sagittarii proclivius deprimens se
foramen rediensque circumactione ad capricorni partem VIII, restituitur
celeritate salientis ad brumales horarum brevitates. Quae sunt
in horologiorum descriptionibus rationes et apparatus ut sint ad
usum expeditiores quam aptissime potui perscripsi. restat nunc de
machinationibus et de earum principiis ratiocinari. itaque de his,
ut corpus emendatum architecturae perficiatur, insequenti volumine
incipiam scribere.

LIBER DECIMUS.

Nobili Graecorum et ampla civitate Ephesi lex vetusta dicitur a
maioribus dura conditione sed iure esse non iniquo constituta. nam
architectus cum publicum opus curandum recipit, pollicetur quanto
sumptu id sit futurum. tradita aestimatione magistratui bona eius
obligantur, donec opus sit perfectum. absoluto autem, cum ad dictum
inpensa respondit, decretis et honoribus ornatur. item si non amplius
quam quarta ad aestimationem est adicienda, de publico praestatur,
neque ulla poena tenetur. cum vero amplius quam quarta in opere
consumitur, ex eius bonis ad perficiendum pecunia exigitur.

utinam dii inmortales fecissent ut ea lex etiam P. R. non modo publicis
sed etiam privatis aedificiis esset constituta. namque non sine poena
grassarentur inperiti, sed qui summa doctrinarum subtilitate essent
prudentes, sine dubitatione profiterentur architecturam, neque patres
familiarum inducerentur ad infinitas sumptuum profusiones ut et e
bonis eicerentur, ipsique architecti poenae timore coacti diligentius
modum inpensarum ratiocinantes explicarent, uti patres familiarum
ad id quod praeparavissent, seu paulo amplius adicientes, aedificia
expedirent. nam qui quadringenta ad opus possunt parare, si adicient
centum, habendo spem perfectionis delectationibus tenentur, qui autem
adiectione dimidia aut ampliore sumptu onerantur, amissa spe et inpensa
abiecta, fractis rebus et animis desistere coguntur.

nec solum id vitium in aedificiis sed etiam in muneribus quae a
magistratibus foro gladiatorum scaenisque ludorum dantur, quibus
nec mora neque expectatio conceditur sed necessitas finito tempore
perficere cogit, id est sedes spectaculorum velorumque inductiones
et ea omnia quae scaenicis moribus per machinationem ad spectationes
populo comparantur. in his vero opus est prudentia diligens et ingenii
doctissimi cogitatum, quod nihil eorum perficitur sine machinatione
studiorumque vario ac sollerti vigore.

igitur quoniam haec ita sunt tradita et constituta, non videtur
esse alienum uti caute summaque diligentia, antequam instituantur
opera, eorum expediantur rationes. ergo quoniam neque lex neque
morum institutio id potest cogere et quotannis et praetores et
aediles ludorum causa machinationes praeparare debent, visum mihi
est, imperator, non esse alienum, quoniam de aedificiis in prioribus
voluminibus exposui, in hoc quod finitionem summam corporis habet
constitutam, quae sint principia machinarum ordinata praeceptis
explicare.

Machina est continens e materia coniunctio maximas ad onerum motus
habens virtutes. ea movetur ex arte circulorum rotundationibus, quam
Graeci κυκλικην κινηϲιν appellant. est autem unum genus scansorium quod
graece ακροβατικον dicitur, alteram spirabile quod apud eos πνευματικον
appellatur, tertium tractorium, id autem Graeci βαρουλκον vocitant.
scansorium autem ＜est cum＞ machinae ita fuerunt conlocatae ut ad
altitudinem tignis statutis et transversariis conligatis sine periculo
scandatur ad apparatus spectationem. at spirabile, cum spiritus est
expressionibus inpulsus ut plagae vocesque οργανικωϲ exprimantur.

tractorium vero cum onera machinis pertrahuntur ut ad altitudinem
sublata conlocentur. scansoria ratio non arte sed audacia gloriatur.
ea catenationibus et transversariis et plexis conligationibus et
erismatorum fulturis continetur. quae autem spiritus potestate adsumit
ingressus, elegantes artis subtilitatibus consequetur effectus.
tractoria autem maiores et magnificentia plenas habet ad utilitatem
opportunitates et in agendo cum prudentia summas virtutes.

ex his sunt quae μηχανικωϲ alia οργανικωϲ moventur. inter machinas
et organa id videtur esse discrimen quod machinae pluribus operis ac
vi maiore coguntur effectus habere, uti ballistae torculariorumque
prela. organa autem unius operae prudenti tactu perficiunt quod est
propositum, uti scorpionis seu anisocyclorum versationes. ergo et
organa et machinarum ratio ad usum sunt necessaria, sine quibus nulla
res potest esse non inpedita.

omnis autem est machinatio rerum natura procreata ac praeceptrice et
magistra mundi versatione instituta. namque animadvertamus primum et
aspiciamus continentem solis lunae quinque etiam stellarum naturam,
＜quae ni＞ machinata versarentur, non habuissemus interdum lucem nec
fructuum maturitates. cum ergo maiores haec ita esse animadvertissent,
e rerum natura sumpserunt exempla et ea imitantes inducti rebus divinis
commodas vitae perfecerunt explicationes. itaque comparaverunt, ut
essent expeditiora, alia machinis et earum versationibus, nonnulla
organis, et ita quae animadverterunt ad usum utilia esse studiis artium
institutis, gradatim augenda doctrinis curaverunt.

attendamus enim primum inventum de necessitate, ut vestitus,
quemadmodum telarum organicis administrationibus conexus staminis ad
subtemen non modo corpora tegendo tueatur sed etiam ornatus adiciat
honestatem. cibi vero non habuissemus abundantiam, nisi iuga et aratra
bubus iumentisque omnibus essent inventa. sucularumque et prelorum et
vectium si non fuisset torculariis praeparatio, neque olei nitorem
neque vitium fructum habere potuissemus ad iucunditatem, portationesque
eorum non essent nisi plostrorum seu serracorum per terram, navicularum
per aquam inventae essent machinationes.

trutinarum vero librarumque ponderibus examinatio reperta vindicat
ab iniquitate iustis moribus vitam. non minusque sunt innumerabili
modo rationes machinationum, de quibus non necesse videtur disputare,
quoniam sunt ad manum cotidianae, ut sunt molae folles fabrorum raedae
cisia torni ceteraque quae communes ad usum consuetudinibus habent
opportunitates. Itaque incipiemus de is quae raro veniunt ad manus ut
nota sint explicare.

primumque instituemus de is quae aedibus sacris ad operumque publicorum
perfectionem necessitate comparantur, quae fiunt ita. tigna duo ad
onerum magnitudinem ratione expediuntur. a capite ea fibula coniuncta
et in imo divaricata eriguntur, funibus in capitibus conlocatis et
circa dispositis erecta retinentur. alligatur in summo troclea, quem
etiam nonnulli rechamum dicunt. in trocleam induntur orbiculi ＜II＞
per axiculos versationes habentes. per orbiculum ＜summum＞ traicitur
ductarius funis, deinde demittitur et traducitur circa orbiculum
trocleae inferioris. refertur autem ad orbiculum imum trocleae
superioris et ita descendit ad inferiorem et in foramine eius
religatur. altera pars funis refertur inter imas machinae partes.

in quadris autem tignorum posterioribus, quo loci sunt divaricata,
figuntur chelonia, in quae coiciuntur sucularum capita ut faciliter
axes versentur. eae suculae proxime capita habent foramina bina ita
temperata ut vectes in ea convenire possint. ad rechamum autem imum
ferrei forfices religantur, quorum dentes in saxa forata accommodantur.
cum autem funis habet caput ad suculam religatum et vectes ducentes eam
versant, funis se involvendo circum suculam extenditur et ita sublevat
onera ad altitudinem et operum conlocationes.

haec autem ratio machinationis quod per tres orbiculos circumvolvitur,
trispastos appellatur. cum vero in ima troclea duo orbiculi, in
superiore tres versantur, id pentaspaston dicitur. sin autem
maioribus oneribus erunt machinae comparandae, amplioribus tignorum
longitudinibus et crassitudinibus erit utendum et eadem ratione in
summo fibulationibus, in imo sucularum versationibus expediendum.
his explicatis antarii funes ante laxi conlocentur, retinacula super
scapulas machinae longe disponantur, et si non erit ubi religentur,
pali resupinati defodiantur et circum festucatione solidentur, quo
funes alligentur.

troclea in summo capite machinae rudenti contineatur, et ex eo funis
perducatur ad palum et quae est in palo troclea inligata. circa eius
orbiculum funis indatur et referatur ad eam trocleam quae erit ad
caput machinae religata. circum autem orbiculum ab summo traiectus
funis descendat et redeat ad suculam quae est in ima machina ibique
religetur. vectibus autem coacta sucula versabitur et eriget per se
machinam sine periculo. ita circa dispositis funibus et retinaculis
in palis haerentibus ampliore modo machina conlocabitur. trocleae et
ductarii funes uti supra scriptum est expediuntur.

Sin autem colossicotera amplitudinibus et ponderibus onera in operibus
fuerint, non erit suculae committendum, sed quemadmodum sucula
cheloniis retinetur, ita axis includatur habens in medio tympanum
amplum, quod nonnulli rotam appellant, Graeci autem αμφιεϲιν alii
περιθηκιον vocant.

in his autem machinis trocleae non eodem sed alio modo comparantur.
habent enim et in imo et in summo duplices ordines orbiculorum.
ita funis ductarius traicitur in inferioris trocleae foramen uti
aequalia duo capita sint funis cum erit extensus, ibique secundum
inferiorem trocleam resticula circumdata et contexta utraeque partes
funis continentur, ut neque ＜in dextram neque＞ in sinistram partem
possint prodire. deinde capita funis referuntur in summa troclea ab
exteriore parte et deiciuntur circa orbiculos imos et redeunt ad
imum coiciunturque infimae trocleae ad orbiculos ex interiore parte
et referuntur dextra ac sinistra et ad caput circa orbiculos summos
redeunt.

traiecti autem ab exteriore parte feruntur dextra ac sinistra tympanum
in axe ibique ut haereant conligantur. tum autem circa tympanum
involutus alter funis refertur ad ergatam, et is circumactus tympanum
et axem se involvendo pariter extendunt, et ita leniter levant onera
sine periculo. quodsi maius tympanum conlocatum aut in medio aut in una
parte extrema fuerit sine ergata, calcantes homines expeditiores habere
poterunt operis effectus.

Est autem aliud genus machinae satis artificiosum et ad usum
celeritatis expeditum, sed in eo dare operam non possunt nisi periti.
est enim tignum quod erigitur et distinetur retinaculis quadrifariam.
sub retinaculis chelonia duo figuntur, troclea funibus supra chelonia
religatur, sub troclea regula longa circiter pedes duos, lata digitos
sex, crassa quattuor supponitur. trocleae ternos ordines orbiculorum
in latitudine habentes conlocantur. ita tres ductarii funes in ＜summa＞
machina religantur. deinde referuntur ad imam trocleam et traiciuntur
ex interiore parte per eius orbiculos summos. deinde referuntur ad
superiorem trocleam et traiciuntur ab exteriore parte in interiorem per
orbiculos imos.

cum descenderint ad imum, ex interiore parte et per secundos orbiculos
traducuntur in extremum et referuntur in summum ad orbiculos secundos,
traiecti redeunt ad imum, ex imo referuntur ad caput, traiecti per
summos redeunt ad machinam imam. in radice autem machinae conlocatur
tertia troclea. eam autem Graeci επαγοντα, nostri artemonem appellant.
ea troclea religatur ad machinae radicem habens orbiculos tres, per
quos traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum. ita tres ordines
hominum ducentes sine ergata celeriter onus ad summum perducunt.

hoc genus machinae polyspaston appellatur, quod multis orbiculorum
circumitionibus et facilitatem summam praestat et celeritatem. una
autem statutio tigni hanc habet utilitatem quod ante quantum velit et
dextra ac sinistra ab latere proclinando onus deponere potest. Harum
machinationum omnium quae supra sunt scriptae rationes non modo ad has
res sed etiam ad onerandas et exonerandas naves sunt paratae, aliae
erectae, aliae planae in charchesiis versatilibus conlocatae. non minus
sine tignorum erectionibus in plano etiam eadem ratione et temperatis
funibus et trocleis subductiones navium efficiuntur.

Non est autem alienum etiam Chersiphronos ingeniosam rationem exponere.
is enim scapos columnarum e lapidicinis cum deportare vellet Ephesi
ad Dianae fanum, propter magnitudinem onerum et viarum campestrem
mollitudinem non confisus carris ne rotae devorarentur sic est conatus.
de materia trientales scapos duos, duobus transversariis interpositis,
quanta longitudo scapi fuerat complectit et compegit et ferreos
cnodacas uti subscudes in capitibus scaporum inplumbavit et armillas
in materia ad cnodacas circumdandos infixit, item bucculis stagneis
capita religavit. cnodaces autem in armillis inclusi liberam habuerant
versationem. trientes itaque cum boves ducerent subiuncti, scapum
versando cnodacibus et armillis sine fine volvebant.

cum autem scapos omnes ita vexerant et instabant epistyliorum vecturae,
filius Chersiphronos Metagenes transtulit ＜idem＞ e scaporum vectura
etiam in epistyliorum deductione. fecit enim rotas circiter pedum
duodenum et epistyliorum capita in medias rotas inclusit. eadem ratione
cnodacas et armillas in capitibus infixit. ita cum trientes a bubus
ducerentur, in armillis inclusi cnodaces versabant rotas, epistylia
vero inclusa uti axes in rotis eadem ratione qua scapi sine mora ad
opus pervenerunt. exemplar autem erit eius quemadmodum in palaestris
cylindri exaequant ambulationes. neque hoc potuisset fieri nisi primum
propinquitas esset. non enim plus sunt ab lapidicinis ad fanum milia
passuum octo, nec ullus est clivus sed perpetuus campus.

Nostra vero memoria cum colossici Apollinis in fano basis esset a
vestutate diffracta, metuentes ne caderet ea statua et frangeretur,
locaverunt ex eisdem lapidicinis basim excidendam. conduxit quidam
Paeonius. haec autem basis erat longa pedes duodecim, lata pedes
VIII, alta pedes sex. quam Paeonius gloria fretus non uti Metagenes
adportavit, sed eadem ratione alio genere constituit machinam facere.

rotas enim circiter pedum XV fecit et in his rotis capita lapidis
inclusit, deinde circa lapidem fusos sextantales ab rota ad rotam ad
circinum compegit ita uti fusus a fuso non distaret pedem nisi unum.
deinde circa fusos funem involvit et bubus iunctis funem ducebat. ita
cum explicaretur volvebat rotas, sed non poterat ad lineam via recta
ducere sed exibat in unam partem. ita necesse erat rursus retroducere.
sic Paeonius ducendo et reducendo pecuniam contrivit, ut ad solvendum
non esset.

Pusillum extra progrediar et de his lapidicinis quemadmodum sint
inventae exponam. Pixodarus fuerat pastor. is in his locis versabatur.
cum autem cives Ephesiorum cogitarent fanum Dianae ex marmore facere
decernerentque a Paro Proconneso Heraclea Thaso uti marmor repeteretur,
propulsis ovibus Pixodarus in eodem loco pecus pascebat, ibique duo
arietes inter se concurrentes alius alium praeterierunt et impetu
facto unus cornibus percussit saxum, ex quo crusta candidissimo colore
fuerat deiecta. ita Pixodarus dicitur oves in montibus reliquisse et
crustam cursim Ephesum, cum maxime de ea re ageretur, detulisse. ita
statim honores decreverunt ei et nomen mutaverunt ut pro Pixodaro
Euangelus nominaretur. hodieque quotmensibus magistratus in eum locum
proficiscitur et ei sacrificium facit, et si non fecerit poena tenetur.

De tractoriis rationibus quae necessaria putavi breviter exposui.
quarum motus et virtutis duae res diversae et inter se dissimiles
congruentes uti principia pariunt eos perfectus, una porrecti, quam
Graeci ευθειαν vocitant, altera rotunditatis, quam Graeci κυκλωτην
appellant, sed vere neque sine rotunditate motus porrecti nec sine
porrecto rotationis versationes onerum possunt facere levationes.

id autem ut intellegatur exponam. inducuntur uti centra axiculi
in orbiculos et in trocleis conlocantur, per quos orbiculos funis
circumactus directis ductionibus et in sucula conlocatus vectium
versationibus onerum facit egressus in altum. cuius suculae cardines
uti centra porrecti in cheloniis, foraminibusque eius vectes conclusi
capitibus ad circinum circumactis torni ratione versando faciunt onerum
elationes. quemadmodum etiam ferreus vectis cum est admotus ad onus,
quod manuum multitudo non potest movere, supposita uti centro porrecta
pressione, quod Graeci υπομοχλιον appellant, et lingua sub onus
subdita, caput eius unius hominis viribus pressum id onus extollit.

ideo autem quod brevior pars prior vectis ab ea pressione quod est
centrum subit sub onus, quod longius ab eo centro distans caput eius
deducitur, per id faciundo motus circinationis cogit pressionibus
examinari paucis manibus oneris maximi pondus. item si sub onus vectis
ferrei lingula subiecta fuerit neque eius caput pressione in imum sed
adversus in altitudinem extolletur, lingula fulta in areae solo habebit
eam pro onere, oneris autem ipsius angulum pro pressione. ita non tam
faciliter quam per oppressionem sed adversus nihilominus id pondus
oneris erit excitatum. igitur si plus lingula vectis supra hypomochlion
posita sub onus subierit et caput eius propius centrum pressiones
habuerit, non poterit onus elevare, nisi quemadmodum supra scriptum est
examinatio vectis longitudinis per capitis deductiones fuerit facta.

Id autem ex trutinis, quae staterae dicuntur, licet considerare.
cum enim ansa propius caput unde lancula pendet, ibi ut centrum est
conlocata et aequipondium in alteram partem scapi, per puncta vagando
quo longius aut etiam ad extremum perducitur, paulo et inpari pondere
amplissimam pensionem parem perficit per scapi librationem examinatio.
ita longius ab centro recedens inbecillior aequipondii brevitas
maiorem vim ponderis momento deducens sine vehementia molliter ab imo
sursum versum egredi cogit, quemadmodum etiam navis onerariae maximae
gubernator ansam gubernaculi tenens, qui οιαξ a Graecis appellatur, una
manu momento per centrum pressionibus ratione artis agitans, versat eam
amplissimis et inmanibus mercis et penus ponderibus oneratam.

eiusque vela cum sunt per altitudinem mediam mali pendentia, non potest
habere navis celerem cursum, cum autem in summo cacumine antemnae
subductae sunt, tunc vehementiore progreditur impetu, quod non proxime
calcem mali, quod est loco centri, sed in summo longius ab eo progressa
recipiunt in se vela ventum.

itaque uti vectis sub onere subiectus si per medium premitur,
durior est neque incumbit, cum autem caput eius summum deducitur,
faciliter onus extollit, similiter vela cum sunt per medium temperata,
minorem habent virtutem, quae autem in capite mali summo conlocantur
discedentia longius a centro, non acriore sed eodem flatu, pressione
cacuminis vehementius cogunt progredi navem. etiam remi circa scalmos
strophis religati cum manibus inpelluntur et reducuntur, extremis
progredientibus a centro palmis maris undis spumati inpulsu vehementi
protrudunt porrectam navem, secante prora liquoris raritatem.

onerum vero maxima pondera cum feruntur a phalangariis hexaphoris et
tetraphoris, examinantur per ipsa media centra phalangarum, uti diviso
oneris solido pondere certa quadam divisionis ratione aequas partes
collis singuli ferant operarii. mediae enim partes phalangarum quibus
lora tetraphororum invehuntur clavis sunt finitae, ne labantur in unam
partem. cum enim extra finem centri promoventur, premunt eum locum ad
quem propius accesserunt, quemadmodum in statera pondus, cum examine
progreditur ad fines ponderationum.

eadem ratione iumenta, cum iuga eorum subiugiis loris per medium
temperantur, aequaliter trahunt onera. cum autem inpares sunt eorum
virtutes et unum plus valendo premit alterum, loro traiecto fit una
pars iugi longior, quae inbecilliori auxiliatur iumento. ita in
phalangis et iugis cum in medio lora non sunt conlocata sed in una
parte, qua progreditur lorum ab medio unam breviorum alteram efficit
partem longiorem. ea ratione si per id centrum, quo loci perductum est
lorum, utraque capita circumagentur, longior pars ampliorem brevior
minorem aget circinationem.

quemadmodum vero minores rotae duriores et difficiliores habent motus,
sic phalangae et iuga in quibus partibus habent minora a centro ad
capita intervalla, premunt duriter colla, qua autem longiora habent ab
eodem centro spatia, levant oneribus et trahentes et ferentes. cum haec
ita ad centrum porrectionibus et circinationibus recipiant motus, tunc
vero etiam plostra raedae tympana molae cocleae scorpiones ballistae
prela ceteraeque machinae isdem rationibus per porrectum centrum et
rotationem circini versando faciunt ad propositum effectus.

Nunc de organis quae ad hauriendam aquam inventa sunt quemadmodum
variis generibus comparentur exponam, et primum dicam de tympano. id
autem non alte tollit aquam sed exhaurit expeditissime multitudinem
magnam. ad tornum aut circinum fabricatur ＜axis,＞ capitibus lamna
ferratis, habens in medio circa se tympanum ex tabulis inter se
coagmentatis. conlocatur in stipitibus habentibus in se sub capita
axis ferreas lamnas. in eius tympani cavo interponuntur octo tabulae
transversae tangentes axem et extremam tympani circumitionem, quae
dividunt aequalia in tympano spatia.

circa frontem eius figuntur tabulae, relictis semipedalibus aperturis
ad aquam intra concipiendam. item secundum axem columbaria fiunt
excavata in singulis spatiis ex una parte. id autem cum est navali
ratione picatum, hominibus calcantibus versatur et hauriendo per
aperturas quae sunt in frontibus tympani reddit per columbaria secundum
axem supposito labro ligneo habente una secum coniunctum canalem. ita
hortis ad inrigandum vel ad salinas ad temperandum praebetur aquae
multitudo.

cum autem altius extollendum erit, eadem ratio commutabitur sic. rota
fiet circum axem ea magnitudine ut ad altitudinem quae opus fuerit
convenire possit. circum extremum latus rotae figentur modioli quadrati
pice et cera solidati. ita cum rota a calcantibus versabitur, modioli
pleni ad summum elati rursus ad imum revertentes infundent in castellum
ipsi per se quod extulerint.

sin autem magis altis locis erit praebendum, in eiusdem rotae
axe involuta duplex ferrea catena demissaque ad imum libramentum
conlocabitur, habens situlos pendentes aereos congiales. ita versatio
rotae catenam in axem involvendo efferet situlos in summum, qui ＜cum＞
super axem pervehuntur, cogentur inverti et infundere in castellum
aquae quod extulerint.

Fiunt etiam in fluminibus rotae eisdem rationibus quibus supra scriptum
est. circa earum frontes adfiguntur pinnae, quae cum percutiuntur ab
impetu fluminis, cogunt progredientes versari rotam, et ita modiolis
haurientes et in summum referentes sine operarum calcatura ipsius
fluminis inpulsu versatae praestant quod opus est ad usum.

Eadem ratione etiam versantur hydraletae, in quibus eadem sunt omnia
praeterquam quod in uno capite axis tympanum dentatum est inclusum. id
autem ad perpendiculum conlocatum in cultrum versatur cum rota pariter.
secundum id tympanum maius ＜minus＞ item dentatum planum est conlocatum,
quo continetur ita dentes tympani eius quod est in axe inclusum
inpellendo dentes tympani plani cogunt fieri molarum circinationem.
in qua machina inpendens infundibulum subministrat molis frumentum et
eadem versatione subigitur farina.

Est autem etiam cocleae ratio quae magnam vim haurit aquae sed non tam
alte tollit quam rota. eius autem ratio sic expeditur. tignum sumitur,
cuius tigni quanta ratiocinatur pedum longitudo, tanta digitorum
expeditur crassitudo. id ad circinum rotundatur. in capitibus circino
dividentur circumitiones eorum tetrantibus et octantibus in partes
octo, eaeque lineae ita conlocentur ut plano posito tigno utriusque
capitis ad libellam lineae inter se respondeant et quam magna pars
sit octava circinationis tigni, tam magna spatia decidantur in
longitudinem. item tigno plano conlocato lineae ab capite ad alterum
caput perducantur ad libellam convenientes. sic et in rotundatione
et in longitudine aequalia spatia fient. ita quo loci describuntur
lineae quae sunt in longitudine, sectantes facient decussationes et in
decussationibus finita puncta.

his ita emendate descriptis sumitur salignea tenuis aut de vitice secta
regula, quae uncta liquida pice figitur in primo decussis puncto.
deinde traicitur oblique ad insequentes longitudinis et circumitionis
decusses, item ex ordine progrediens singula puncta praetereundo et
circum involvendo conlocatur in singulis decussationibus, et ita
pervenit et figitur ad eam lineam recedens a primo in octavum punctum,
in qua prima pars est eius fixa. eo modo quantum progreditur oblique
spatii et per octo puncta, tantundem et longitudine procedit ad octavum
punctum. eadem ratione per omne spatium longitudinis et rotunditatis
singulis decussationibus oblique fixae regulae per octo crassitudinis
divisiones involutos faciunt canales et iustam cocleae naturalemque
imitationem.

ita per id vestigium aliae super alias figuntur unctae pice liquida,
et exaggerantur ad id uti longitudinis octava pars fiat summa
crassitudo. supra eas circumdantur et figuntur tabulae quae pertegant
eam involutionem. tunc eae tabulae pice saturantur et lamminis ferreis
conligantur, ut ab aquae vi ne dissolvantur. capita tigni ferrea.
dextra autem ac sinistra cocleam tigna conlocantur in capitibus utraque
parte habentia transversaria confixa. in his foramina ferrea sunt
inclusa inque ea inducuntur styli, et ita cocleae hominibus calcantibus
faciunt versationes.

erectio autem eius ad inclinationem sic erit conlocanda uti quemadmodum
Pythagoricum trigonum orthogonium describitur, sic id habeat responsum,
id est uti dividatur longitudo in partes V, earum trium extollatur
caput cocleae, ita erit ab perpendiculo ad imas nares spatium earum
partium IIII. qua ratione autem oporteat id esse, in extremo libro eius
forma descripta est in ipso tempore. Quae de materia fiunt organa ad
hauriendam aquam quibus rationibus perficiantur quibusque rebus motus
recipientia praestent versationibus infinitas utilitates, ut essent
notiora quam apertissime potui perscripsi.

insequitur nunc de Ctesibica machina, quae in altitudinem aquam
educit monstrare. ea fit ex aere, cuius in radicibus modioli fiunt
gemelli paulum distantes, habentes fistulas furcillae figura similiter
cohaerentes, in medium catinum concurrentes. in quo catino fiunt asses
in superioribus naribus fistularum coagmentatione subtili conlocati,
qui praeobturantes foramina narium non patiuntur ＜redire＞ quod spiritu
in catinum est expressum.

supra catinum paenula ut infundibulum inversum est attemperata et per
fibulam cum catino cuneo traiecto continetur, ne vis inflationis aquae
eam cogat elevari. insuper fistula, quae tuba dicitur, coagmentata in
altitudine fit erecta. modioli autem habent infra nares inferiores
fistularum asses interpositos supra foramina eorum quae sunt in fundis.

ita de supernis in modiolis emboli masculi torno politi et oleo subacti
conclusique regulis et vectibus commoliuntur qui erit aer ibi cum aqua,
et assibus obturantibus foramina cogentes trudunt inflando pressionibus
per fistularum nares aquam in catinum, e quo recipiens paenula spiritus
exprimit per fistulam in altitudinem, et ita ex inferiore loco castello
conlocato ad saliendum aqua subministratur.

Nec tamen haec sola ratio Ctesibii fertur exquisita, sed etiam plures
et variis generibus ab eo liquoris pressionibus coacto spiritu efferre
ab natura mutuatos effectus ostenduntur, uti merularum aquae motu voces
atque angobatae bibentiaque et eadem moventia sigilla, ceteraque quae
delectationibus oculorum et aurium usu sensus eblandiantur.

e quibus quae maxime utilia et necessaria iudicavi selegi, et in priore
volumine de horologiis, in hoc de expressionibus aquae dicendum putavi.
reliqua quae non sunt ad necessitatem sed ad deliciarum voluptatem qui
cupidiores erunt eius subtilitatis ex ipsius Ctesibii commentariis
poterunt invenire.

De hydraulis autem quas habeant ratiocinationes quam brevissime
proximeque attingere potero et scriptura consequi, non praetermittam.
de materia compacta basi, arca in ea ex aere fabricata conlocatur.
supra basim eriguntur regulae dextra ac sinistra scalari forma
compactae, quibus includuntur aerei modioli, fundis ambulatilibus ex
torno subtiliter subactis habentibus fixos in medio ferreos ancones
et verticulis cum vectibus coniunctos, pellibusque lanatis involutis.
item in summa planitia foramina circiter digitorum ternum. quibus
foraminibus proxime in verticulis conlocati aerei delphini pendentia
habent catenis cymbala ex ore infra foramina modiolorum calata.

intra arcam, quo loci aqua sustinetur, inest pnigeus uti infundibulum
inversum, quem subter taxilli alti circiter digitorum ternum suppositi,
librant spatium ima inter labra pnigeos et arcae fundum. supra autem
cerviculam eius coagmentata arcula sustinet caput machinae, qui
graece κανων μουϲικοϲ appellatur. in cuius longitudine canales, si
tetrachordos est, fiunt quattuor, si hexachordos, sex, si octachordos,
octo.

singulis autem canalibus singula epitonia sunt inclusa, manubriis
ferreis conlocatis. quae manubria cum torquentur, ex arca patefaciunt
nares in canales. ex canalibus autem canon habet ordinata in transverso
foramina respondentia naribus quae sunt in tabula summa, quae tabula
graece πιναξ dicitur. inter tabulam et canona regulae sunt interpositae
ad eundem modum foratae et oleo subactae ut faciliter inpellantur et
rursus introrsus reducantur, quae obturant ea foramina plinthidesque
appellantur. quarum itus et reditus alias obturat alias aperit
terebrationes.

haec regulae habent ferrea choragia fixa et iuncta cum pinnis,
quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum continenter. supra
tabulae foramina, qua ex canalibus habent egressum spiritus, sunt
anuli adglutinati, quibus lingulae omnium includuntur organorum. e
modiolis autem fistulae sunt continentes coniunctae pnigeos cervicibus
pertinentesque ad nares quae sunt in arcula. in quibus asses sunt ex
torno subacti et ibi conlocati, qui cum recepit arcula animam, spiritum
non patientur obturantes foramina rursus redire.

ita cum vectes extolluntur, ancones deducunt fundos modiolorum ad imum
delphinique qui sunt in verticulis inclusi, calantes in eos cymbala,
aere implent spatia modiolorum, atque ancones extollentes fundos
intra modiolos vehementi pulsus crebritate et obturantes foramina
cymbalis superiora, aera qui est ibi inclusus pressionibus coactum in
fistulas cogunt, per quas in pnigea concurrit et per eius cervices in
arculam. motione vero vectium vehementiore spiritus frequens compressus
epitoniorum aperturis influit et replet anima canales.

itaque cum pinnae manibus tactae propellunt et reducunt continenter
regulas alternis obturando foramina alternis aperiundo, e musicis
artibus multiplicibus modulorum varietatibus sonantes excitant
voces. Quantum potui niti ut obscura res per scripturam dilucide
pronuntiaretur contendi, sed haec non est facilis ratio neque omnibus
expedita ad intellegendum praeter eos qui in his generibus habent
exercitationem. quodsi qui parum intellexerit ex scriptis, cum ipsam
rem cognoscet profecto inveniet curiose et subtiliter omnia ordinata.

Transfertur nunc cogitatio scripturae ad rationem non inutilem sed
summa sollertia a maioribus traditam, qua in via raeda sedentes vel
mari navigantes scire possimus quot milia numero itineris fecerimus.
hoc autem erit sic. rotae quae erunt in raeda sint latae per mediam
diametron pedum quaternum et sextantis, ut cum finitum locum habeat in
se rota ab eoque incipiat progrediens in solo viae facere versationem,
perveniendo ad eam finitionem a qua coeperit versari certum modum
spatii habeat peractum pedum XII S.

his ita praeparatis tunc in rotae modiolo ad partem interiorem tympanum
stabiliter includatur habens extra frontem suae rotundationis extantem
denticulum unum. insuper autem ad capsum raedae loculamentum firmiter
figatur habens tympanum versatile in cultro conlocatum et in axiculo
conclusum, in cuius tympani fronte denticuli perficiantur aequaliter
divisi numero quadringenti convenientes denticulo tympani inferioris.
praeterea superiori tympano ad latus figatur alter denticulus prominens
extra dentes.

super autem ＜tympanum＞ planum eadem ratione dentatum inclusum in altero
loculamento conlocetur, convenientibus dentibus denticulo qui in
secundi tympani latere fuerit fixus, in eoque tympano foramina fiant
quantum diurni itineris miliariorum numero raeda possit exire. minus
plusve rem nihil inpedit. et in his foraminibus omnibus calculi rotundi
conlocentur, inque eius tympani theca, sive id loculamentum est, fiat
foramen unum habens canaliculum, qua calculi qui in eo tympano inpositi
fuerint, cum ad eum locum venerint, in raedae capsum et vas aeneum quod
erit suppositum singuli cadere possint.

ita cum rota progrediens secum agat tympanum imum et denticulum eius
singulis versationibus tympani superioris denticulos inpulsu cogat
praeterire, efficiet ut cum CCCC imum versatum fuerit, superius
tympanum semel circumagatur et denticulus qui est ad latus eius fixus
unum denticulum tympani plani producat. cum ergo CCCC versationibus imi
tympani semel superius versabitur, progressus efficiet spatia pedum
milia quinque id est passus mille. ex eo quot calculi deciderint,
sonando singula milia exisse monebunt. numerus vero calculorum ex imo
collectus summa diurni ＜itineris＞ miliariorum numerum indicabit.

Navigationis vero similiter paucis rebus commutatis eaedem rationes
efficiuntur. namque traicitur per latera parietum axis habens extra
navem prominentia capita, in quae includuntur rotae diametro pedum
quaternum et sextantis habentes circa frontes adfixas pinnas aquam
tangentes. item medius axis in media navi ＜habet＞ tympanum cum uno
denticulo extanti extra suam rotunditatem. ad eum locum conlocatur
loculamentum habens inclusum in se tympanum, peraequatis dentibus CCCC
convenientibus denticulo tympani quod est in axe inclusum, praeterea ad
latus adfixum extantem extra rotunditatem alterum dentem unum.

insuper in altero loculamento cum eo confixo inclusum tympanum planum
ad eundem modum dentatum, convenientibus dentibus denticulo qui est ad
latus fixus tympano quod est in cultro conlocatum, ita ut eos dentes
qui sunt plani tympani singulis versationibus singulos dens inpellendo
in orbem planum tympanum verset. in plano autem tympano foramina
fiant, in quibus foraminibus conlocabuntur calculi rotundi. in theca
eius tympani, sive loculamentum est, unum foramen excavetur habens
canaliculum, qua calculus liberatus ab obstantia cum ceciderit in vas
aereum sonitu significet.

ita navis cum habuerit impetum aut remorum aut ventorum flatu,
pinnae quae erunt in rotis tangentes aquam adversam vehementi
retrorsus inpulsu coactae versabunt rotas, eae autem involvendo se
agent axem, axis vero tympanum, cuius dens circumactus singulis
versationibus singulos secundi tympani dentes inpellendo modicas
efficit circumitiones. ita cum CCCC ab pinnis rotae fuerint versatae,
semel tympanum circumactum inpellet dente qui est ad latus fixus,
plani tympani dentem. igitur circumitio tympani plani quotienscumque
ad foramen perducet calculos, emittet per canaliculum. ita et sonitu
et numero indicabit miliaria spatia navigationis. Quae pacatis et sine
metu temporibus ad utilitatem et delectationem paranda quemadmodum
debeant fieri peregi.

nunc vero quae ad praesidia periculi et necessitatem salutis sunt
inventa, id est scorpionum et ballistarum rationes quibus symmetriis
comparari possint exponam. Omnes proportiones eorum organorum
ratiocinantur e proposita sagittae longitudine quam id organum mittere
debet, eiusque nonae partis fit foraminum in capitulis magnitudo, per
quae tenduntur nervi torti qui bracchia continent.

ipsa tum debet eorum foraminum capituli deformari altitudo et latitudo.
tabulae quae sunt in summo et in imo capituli, peritretoe quae
vocantur, fiant crassitudine unius foraminis, latitudine unius et eius
dodrantis, in extremis foraminis unius et eius S. parastaticae dextra
ac sinistra praeter cardines altae foraminum IIII, crassae foraminis
quinum cardines foraminis dimidii. a parastatica ad foramen spatium
foraminis S9, a foramine ad medianam parastaticam item foraminis S9.
latitudo parastados mediae unius foraminis et eius ΤΚ, crassitudo
foraminis unius.

intervallum, ubi sagitta conlocatur in media parastade, foraminis
partis quartae. anguli quattuor, qui sunt circa, in lateribus et
frontibus lamnis ferreis aut stylis aereis et clavis configantur.
canaliculi, qui graece ϲυριγξ dicitur, longitudo foraminum XVIIII.
regularum, quas nonnulli bucculas appellant, quae dextra ac sinistra
canalem figuntur, foraminum XVIIII ＜longitudo,＞ altitudo foraminis
unius et crassitudo. et adfiguntur regulae duae, in quas inditur
sucula, habentes longitudinem foraminum trium, latitudinem dimidii
foraminis. crassitudo bucculae quae adfigitur, et vocitatur scamillum
seu quemadmodum nonnulli loculamentum, securiculatis cardinibus fixa,
foraminis I, altitudo foraminis S‾. suculae longitudo foraminum ,
crassitudo suculae foraminis VIIII.

epitoxitidos longitudo foraminis S‾, crassitudo ÷. item chelonii.
cheles, sive manucula dicitur, longitudo foraminum trium, latitudo
et crassitudo S÷ canalis fundi longitudo foraminum XVI, crassitudo
foraminis , altitudo S÷. columellae basis in solo foraminum VIII,
latitudo in plinthide, in qua statuitur columella, foraminis S.̅.̅,
crassitudo FZ, columellae longitudo ad cardinem foraminum XII, latitudo
foraminis S÷, crassitudo CC9. eius capreoli tres, quorum longitudo
foraminum VIIII, latitudo dimidii foraminis, crassitudo Z. cardinis
longitudo foraminis, columellae capitis longitudo ISK.

antefixi latitudo foraminis ΑS9, crassitudo I. posterior minor columna,
quae graece dicitur αντιβαϲιϲ, foraminum VIII, latitudo foraminis SI,
crassitudo FZ. subiectio foraminum XII, latitudinis et crassitudinis
eiusdem cuius minor columna illa. supra minorem columnam chelonium,
sive pulvinus dicitur, foraminum IIS altitudinis IIS latitudinis
SI‾. cherolabae scutularum foraminum II S I, crassitudo foraminis
SII, latitudo IS. transversariis cum cardinibus longitudo foraminum
, latitudo IS et crassitudo bracchii longitudo IS foraminum VII,
crassitudo ab radice foraminis FZ, in summo foraminis CCZ, curvatura
foraminis VIII.

haec his proportionibus aut adiectionibus aut detractionibus
comparantur. nam si capitula altiora quam erit latitudo facta fuerint,
quae anatona dicuntur, de bracchiis demetur, ut quo mollior est
tonus propter altitudinem capituli, bracchii brevitas faciat plagam
vehementiorem. si minus altum capitulum fuerit, quod catatonum dicitur,
propter vehementiam bracchia paulo longiora constituentur, uti facile
ducantur. namque quemadmodum vectis cum est longitudine pedum V, quod
onus IIII hominibus extollit, id cum est X duobus elevat, eodem modo
bracchia quo longiora sunt mollius, quo breviora durius ducuntur.
Catapultarum rationes e quibus membris et proportionibus componantur
dixi.

ballistarum autem rationes variae sunt et differentes unius effectus
causa comparatae. aliae enim vectibus et suculis, nonnullae
polyspastis, aliae ergatis, quaedam etiam tympanorum torquentur
rationibus. sed tamen nulla ballista perficitur nisi ad propositam
magnitudinem ponderis saxi, quod in organum mittere debet. igitur de
ratione earum non est omnibus expeditum nisi qui geometricis rationibus
numeros et multiplicationes habent notas.

nam quae fiunt in capitibus foramina, per quorum spatia contenduntur
capillo maxime muliebri vel nervo ＜torti＞ funes, magnitudine ponderis
lapidis quem debet ea ballista mittere et ratione gravitatis
proportione sumuntur, quemadmodum catapultis de longitudinibus
sagittarum. itaque ut etiam qui geometriam non noverunt habeant
expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus detineantur, quae
ipse faciundo certa cognovi quaeque ex parte accepi a praeceptoribus
finita exponam, et quibus rebus Graecorum pensiones ad modulos habeant
rationem, ad eam ut etiam nostris ponderibus respondeant tradam
explicata.

nam quae ballista II pondo saxum mittere debet, foramen erit in eius
capitulo digitorum V, si pondo IIII digitorum sex et digitorum VII,
decem pondo digitorum VIII, viginti pondo digitorum X, XL pondo
digitorum XII S K, LX pondo digitorum XIII et digiti octavae partis,
LXXX pondo digitorum XV, CXX pondo I S et sesquidigiti, C et LX pedis
II, C et LXXX pedis et digitorum V, CC pondo pedis et digitorum VI, CC
et X pedis I S et digitorum VI, CCCLX pedis I S.

cum ergo foraminis magnitudo fuerit instituta, describatur scutula,
quae graece περιτρητοϲ appellatur, cuius longitudo foraminum , latitudo
II et sextae partis. dividatur medium lineae descriptae, et cum
divisum erit contrahantur extremae partes eius formae, ut obliquam
deformationem habeat longitudinis sexta parte, latitudinis ubi est
versura quarta parte. in qua parte autem sunt curvaturae in quibus
procurrent cacumina angulorum, et foramina convertantur, et contractura
latitudinis redeat introrsus sexta parte, foramen autem oblongius sit
tanto quantam epizygis habet crassitudinem. cum deformatum fuerit,
circum delinatur extremum, ut habeat curvaturam molliter circumactam.

crassitudo eius foraminis SI constituatur. modioli foraminum II,
latitudo IS9, crassitudo praeterquam quod in foramine inditur foraminis
SⱵ, ad extremum autem latitudo foraminis IΓ. parastatarum longitudo
foraminis VSF, curvatura foraminis partis dimidiae, crassitudo
foraminis CC et partis LX. adicitur autem ad mediam latitudinem quantum
est prope foramen factum in descriptione, latitudine et crassitudine
foraminis V, altitudo parte IIII.

regulae quae est in mensa longitudo foraminum VIII, latitudo et
crassitudo dimidii foraminis. cardines II Z, crassitudo foraminis
I99. curvatura regulae ⱵↅK. exterioris regulae latitudo et crassitudo
tantundem, longitudo quam dederit ipsa versura deformationis et
parastaticae latitudo ad suam curvaturam K. superiores autem regulae
aequales erunt inferioribus K.

mensae transversarii foraminis CCC K. climacidos scaporum longitudo
foraminum XIII, crassitudo I K, intervalli medii latitudo foraminis
et partis quartae, crassitudo partis VIII K. climacidos superior pars
quae est proxima bracchiis atque coniuncta est mensae, tota longitudine
dividatur in partes V. ex his dentur duae partes ei membro quod Graeci
χελωνιον vocant, latitudo Ⱶ, crassitudo 9, longitudo foraminum III et S
K, extantia cheles foraminis S, plentigomatos foraminis Z et sicilici.
quod autem est ad axona quod appellatur frons transversarii foraminum
trium.

interiorum regularum latitudo foraminis Γ, crassitudo ξK. chelonii
replum, quod est operimentum, securicula includitur K scapis
climacidos, latitudo ≈C, crassitudo foraminis XII K. crassitudo
quadrati quod est ad climacida foraminis FC, in extremis K, rotundi
autem axis diametros aequaliter erit cheles, ad claviculas autem minus
parte sexta decuma K.

anteridon longitudo foraminum , latitudo in imo foraminis Γ, in summo
crassitudo ⱵK. basis, quae appellatur εϲχαρα, longitudo foraminum,
antibasis foraminum IIII, utriusque crassitudo et latitudo foraminis.
compingitur autem dimidia altitudinis K columna, latitudo et crassitudo
IS. altitudo autem non habet foraminis proportionem, sed erit quod opus
erit ad usum. bracchii longitudo foraminum VI, crassitudo in radice
foraminis, in extremis F. De ballistis et catapultis symmetrias quas
maxime expeditas putavi exposui. quemadmodum autem contentionibus eae
temperentur e nervo capilloque tortis rudentibus, quantum comprehendere
scriptis potero non praetermittam.

sumuntur tigna amplissima longitudine, supra figuntur chelonia, in
quibus includuntur suculae. per media autem spatia tignorum insecantur
et exciduntur formae, in quibus excisionibus includuntur capitula
catapultarum, cuneisque distinentur ne in contentionibus moveantur. tum
vero modioli aerei in ea capitula includuntur et in eos cuneoli ferrei,
quas επιζυγιδαϲ Graeci vocant, conlocantur.

deinde ansae rudentium induntur per foramina capitulorum et in alteram
partem traiciuntur, deinde in suculas coiciuntur et involvuntur, uti
vectibus per eas extenti rudentes, cum manibus sunt tacti, aequalem
in utraque sonitus habeant responsum. tunc autem cuneis ad foramina
concluduntur, ut non possint se remittere. ita traiecti in alteram
partem eadem ratione vectibus per suculas extenduntur, donec aequaliter
sonent. ita cuneorum conclusionibus ad sonitum musicis auditionibus
catapultae temperantur. De his rebus quae potui dixi. restat mihi de
oppugnatoriis rebus quemadmodum machinationibus et duces victores et
civitates defensae esse possint.

primum ad oppugnationes aries sic inventus memoratur esse.
Carthaginienses ad Gades oppugnandas castra posuerunt. cum autem
castellum ante cepissent, id demoliri sunt conati. posteaquam non
habuerunt ad demolitionem ferramenta, sumpserunt tignum idque manibus
sustinentes capiteque eius summum murum continenter pulsantes
summos lapidum ordines deiciebant, et ita gradatim ex ordine totam
communitionem dissipaverunt.

postea quidam faber Tyrius, nomine Pephrasmenos ac ratione, ea
inventione inductus malo statuto ex eo alterum transversum uti trutinam
suspendit et ita reducendo et inpellendo vementibus plagis deiecit
Gaditanorum murum. Geras autem Chalcedonius de materia primum basim
subiectis rotis fecit supraque compegit arrectariis et iugis varas et
in his suspendit arietem coriisque bubulis texit, uti tutiores essent
qui in ea machinatione ad pulsandum murum essent conlocati. ideo autem
quod tardos conatus habuerat, testudinem arietariam appellare coepit.

his tunc primis gradibus positis ad id genus machinationis, postea
cum Philippus Amyntae filius Byzantios oppugnaret, Polyidos Thettalos
pluribus generibus et facilioribus explicavit. a quo receperunt
doctrinam Diades et Charias qui cum Alexandro militaverunt. Itaque
Diades scriptis suis ostendit se invenisse turres ambulatorias, quas
etiam dissolutas in exercitu circumferre solebat, praeterea terebram
et ascendentem machinam qua ad murum plano pede transitus esse posset,
etiam corvum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant.

non minus utebatur ariete subrotato, cuius rationes scriptas reliquit.
turrim autem minimam ait oportere fieri ne minus altam cubitorum LX,
latitudinem XVII, contracturam autem summam imae partis quintam,
arrectaria in turris imo dodrantalia, in summo semipedalia. fieri autem
ait oportere eam turrim tabulatorum decem, singulis partibus in ea
fenestratis.

maiorem vero turrim altam cubitorum CXX, latam cubitorum XXIII S,
contracturam item quinta parte, arrectaria pedalia in imo, in summo
sedigitalia. hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum XX, cum
haberent singula tabulata circumitionem cubitorum ternum, tegebat autem
coriis crudis, ut ab omni plaga essent tutae.

testudinis arietariae comparatio eadem ratione perficiebatur. habuerat
autem intervallum cubitorum XXX, altitudinem praeter fastigium XIII,
fastigii autem altitudo ab strato ad summum cubita XVI. exibat autem
in altum et supra medium tectum fastigium non minus cubita duo, et
supra extollebatur turricula trium tabulatorum, in qua tabulato summo
statuebantur scorpiones et catapultae, inferioribus congerebatur
aquae magna multitudo ad extinguendum si qua vis ignis inmitteretur.
constituebatur autem in ea arietaria machina, quae graece dicitur
κριοδοχη, in qua conlocabatur torus perfectus in torno, in quo insuper
constitutus aries rudentium ductionibus et reductionibus efficiebat
magnos operis effectus. tegebatur autem is coriis crudis quemadmodum
turris.

de terebra has explicuit scriptis rationes. ipsam machinam uti
testudinem in medio habentem conlocatum in orthostatis canalem,
quemadmodum in catapultis aut ballistis fieri solet, longitudine
cubitorum L, altitudine cubiti, in quo constituebatur transversa
sucula. in capite autem dextra ac sinistra trocleae duae, per quas
movebatur quod inerat in eo canali capite ferrato tignum. sub eo
autem in ipso canali inclusi tubi crebri celeriores et vehementiores
efficiebant eius motus. supra autem id tignum quod inibi erat arcus
erigebantur ad canalem crebriter, uti sustinerent corium crudum quo ea
machina erat involuta.

de corace nihil putavit scribendum, quod animadverteret eam machinam
nullam habere virtutem. de ascensu, quae επιβαθρα graece dicitur, et de
marinis machinationibus qua per navium aditus ＜accessus＞ haberi posse
scripsit, tantum pollicitum esse vehementer animadverti neque rationes
earum eum explicavisse. Quae sunt ab Diade de machinis scripta quibus
sint comparationibus exposui. nunc quemadmodum a praeceptoribus accepi
et utilia mihi videntur exponam.

Testudo, quae ad congestionem fossarum paratur et qua etiam accessus ad
murum potest haberi, sic erit facienda. basis compingatur, quae graece
εϲχαρα dicitur, quadrata habens quoqueversus latera singula pedum
XXI et transversaria IIII. haec autem contineantur ab alteris duobus
crassis FZ latis S÷, distent autem transversaria inter se circiter
pedes III et S supponanturque in singulis intervallis eorum arbusculae,
quae graece αμαξοποδεϲ dicuntur, in quibus versantur rotaram axes
conclusi lamnis ferreis. eaeque arbusculae ita sint temperatae ut
habeant cardines et foramina, quo vectes traiecti versationes earum
expediant, uti ante et post et ad dextrum seu sinistrum latus, sive
oblique ad angulos opus fuerit, ad id per arbusculas versatas progredi
possit.

conlocentur autem insuper basim tigna duo in utramque partem proiecta
pedes senos, quorum circa proiecturas figantur altera proiecta duo
tigna ante frontes pedes XII, crassa et lata uti in basi sunt scripta.
insuper hanc compactionem erigantur postes compactiles praeter cardines
pedum VIIII, crassitudine quoquoversus palmipedales, intervalla
habentes inter se sesquipedis. ei concludantur superne intercardinatis
trabibus. supra trabes conlocentur capreoli cardinibus alius in alium
conclusi, in altitudine excitati pedes XII. supra capreolos conlocetur
quadratum tignum, quo capreoli coniungantur.

ipsi autem laterariis circa fixis contineantur teganturque tabulis
maxime prininis, si non, ex cetera materia quae maxime habere potest
virtutem, praeter pinum aut alnum. haec enim sunt fragilia et faciliter
recipiunt ignem. circum tabulata conlocentur crates ex tenuibus virgis
creberrime textae maximeque recentibus. percrudis coriis duplicibus
consutis fartis alga aut paleis in aceto maceratis circa tegatur
machina tota. ita ab his reicientur plagae ballistarum et impetus
incendiorum.

Est autem et aliud genus testudinis, quod reliqua omnia habet
quemadmodum quae supra scripta sunt, praeter capreolos, sed habet circa
pluteum et pinnas ex tabulis superne subgrundas proclinatas, supraque
tabulis et coriis firmiter fixis continetur. insuper vero argilla cum
capillo subacta ad eam crassitudinem inducatur ut ignis omnino non
possit ei machinae nocere. possunt autem si opus fuerit eae machinae
ex VIII rotis esse, si ad loci naturam ita opus fuerit temperare. quae
autem testudines ad fodiendum comparantur, ορυκτιδεϲ graece dicuntur,
cetera omnia habent uti supra scriptum est, frontes vero earum fiunt
quemadmodum anguli trigonorum, uti a muro tela cum in eas mittantur,
non planis frontibus excipiant plagas sed ab lateribus labentes, sine
periculoque fodientes qui intus sunt tueantur.

Non mihi etiam videtur esse alienum de testudine quam Hegetor
Byzantius fecit quibus rationibus sit facta exponere. fuerat enim eius
baseos longitudo pedum LXIII, latitudo XLII. arrectaria quae supra
compactionem erant quattuor conlocata ex binis tignis fuerant compacta,
in altitudinibus singula pedum XXXVI, crassitudine palmipedali,
latitudine sesquipedali. basis eius habuerat rotas VIII quibus
agebatur. fuerat autem earum altitudo pedum VI S÷, crassitudo pedum
III. ita fabricatae triplici e materia alternis se contra subscudibus
inter se coagmentata lamnisque ferreis ex frigido ductis alligata, eae
in arbusculis, sive amaxopodes dicuntur, habuerant versationes.

item supra transtrorum planitiem quae supra basim fuerat postes erant
erecti pedum XVIII, latitudine S÷, crassitudine FZ, distantes inter
se IS÷, supra eos trabes circumclusae continebant totam compactionem
latae pedem I, crassae S÷, supra eam capreoli extollebantur altitudine
pedum XII, supra capreolos tignum conlocatum coniungebat capreolorum
compactiones. item fixa habuerant lateraria in transverso, quibus
insuper contabulatio circumdata contegebat inferiora.

habuerat autem mediam contabulationem supra trabeculas, ubi scorpiones
et catapultae conlocabantur. erigebantur et arrectaria duo compacta
pedum XXXXV, crassitudine sesquipedali, latitudine S÷, coniuncta
capitibus transversario cardinato tigno et altero mediano inter duos
scapos cardinato et lamnis ferreis religato. quo insuper conlocata erat
alternis materies inter scapos et transversaria traiecta cheloniis
et anconibus firmiter inclusa. in ea materia fuerant ex torno facti
axiculi duo, e quibus funes alligati retinebant arietem.

supra caput eorum qui continebant arietem, conlocatum erat pluteum
turriculae similitudine ornatum, uti sine periculo duo milites
tuto stantes prospicere possent et renuntiare quas res adversarii
conarentur. aries autem omnis habuerat longitudinem pedum CLXXX,
latitudine in imo palmipedali, crassitudine pedali, contractu a capite
in latitudine pedis, crassitudine S⨪.

is autem aries habuerat de ferro duro rostrum ita uti naves longae
solent habere, et ex ipso rostro lamminae ferreae IIII circiter
pedum XV fixae fuerant in materia. a capite autem ad imam calcem
tigni contenti fuerant funes III crassitudine digitorum VIII, ita
religati quemadmodum navi a puppi ad proram continenter, eique funes
praecinctura transversa erant ligati habente inter se palmipedalia
spatia. insuper coriis crudis totus aries erat involutus. ex quibus
autem funibus pendebat, eorum capita fuerant ex ferro factae
quadruplices catenae, et ipsae coriis crudis erant involutae.

item habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compactam et confixam,
in qua ＜rete＞ rudentibus maioribus extentis, per quorum asperitates non
labentibus pedibus faciliter ad murum perveniebatur. atque ea machina
sex modis movebatur, progressu, ＜regressu,＞ item latere dextra et
sinistra, porrectione non minus in altitudinem extollebatur et in imum
inclinatione demittebatur. erigebatur autem machina in altitudinem ad
disiciendum murum circiter pedes C, item a latere dextra ac sinistra
procurrendo praestringebat non minus pedes C. gubernabant eam homines C
habentem pondus talentum quattuor milium, quod fit CCCCLX̅X̅X̅ pondo.

De scorpionibus et catapultis et ballistis etiamque testudinibus et
turribus quae maxime mihi videbantur idonea et a quibus essent inventa
et quemadmodum fieri deberent explicui. scalarum autem et carchesiorum
et eorum quorum rationes sunt inbecilliores non necesse habui scribere.
haec etiam milites per se solent facere. neque ea ipsa omnibus
locis neque eisdem rationibus possunt utilia esse, quod differentes
sunt munitiones munitionibus nationumque fortitudines. namque alia
ratione ad audaces et temerarios alia ad diligentes aliter ad timidos
machinationes debent comparari.

itaque his praescriptionibus si qui attendere voluerit et varietatem
earum eligendo in unam comparationem conferre, non indigebit auxiliis,
sed quascumque res ex rationibus aut locis opus fuerit sine dubitatione
poterit explicare. de repugnatoriis vero non est scriptis explicandum.
non enim ad nostra scripta hostes comparant res oppugnatorias, sed
machinationes eorum ex tempore sollerti consiliorum celeritate sine
machinis saepius evertuntur. quod etiam Rhodiensibus memoratur usu
venisse.

Diognetus enim fuerat Rhodius architectus, et ei de publico quotannis
certa merces pro artis dignitate tribuebatur ad honorem. eo tempore
quidam architectus ab Arado nomine Callias Rhodum cum venisset,
acroasin fecit exemplarque protulit muri et supra id machinam in
carchesio versatili constituit, qua helepolim ad moenia accedentem
corripuit et transtulit intra murum. hoc exemplar Rhodii cum vidissent,
admirati ademerunt Diogneto quod fuerat quotannis ei constitutum et eum
honorem ad Calliam transtulerunt.

interea rex Demetrius, qui propter animi pertinaciem Poliorcetes est
apellatus, contra Rhodum bellum comparando Epimachum Atheniensem
nobilem architectum secum adduxit. is autem comparavit helepolim
sumptibus inmanibus industria laboreque summo, cuius altitudo fuerat
pedum CXXXV, latitudo pedum LX. eam ciliciis et coriis crudis
confirmavit, ut posset pati plagam lapidis ballista inmissi pondo
CCCLX, ipsa autem machina fuerat milia pondo CCCLX. cum autem Callias
rogaretur ab Rhodiis ut contra eam helepolim machinam pararet et ut
illam uti pollicitus erat transferret intra murum, negavit posse.

non enim omnia eisdem rationibus agi possunt, sed sunt alia quae
exemplaribus non magnis similiter magna facta habent effectus, alia
autem exemplaria non possunt habere sed per se constituuntur, nonnulla
vero sunt quae in exemplaribus videntur veri similia, cum autem
crescere coeperunt dilabuntur. ut etiam possumus hic animo advertere.
terebratur terebra foramen semidigitale digitale sesquidigitale. si
eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet explicationem,
semipedale aut maius nec cogitandum quidem videtur omnino. sic item in
nonnullis exemplaribus videtur.

quemadmodum in minimis fieri videntur, ＜non＞ aeque eodem modo in
maioribus. ideo eodem modo Rhodii eadem ratione decepti iniuriam
cum contumelia Diogneto fecerunt. itaque posteaquam viderunt hostem
pertinaciter infestum, periculum servitutis machinatione ad capiendam
urbem comparata, vastitatem civitatis expectandam, procubuerunt
Diogneto rogantes ut auxiliaretur patriae. is primo negavit se facturum.

posteaquam ingenuae virgines et ephebi cum sacerdotibus venerunt ad
deprecandum, tunc est pollicitus, his legibus uti si eam machinam
cepisset sua esset. is ita constitutis qua machina accessura erat
ea regione murum pertudit et iussit omnes publice et privatim quod
quisque habuisset aquae stercoris luti per eam fenestram per canales
progredientes effundere ante murum. cum ibi magna vis aquae luti
stercoris nocte profusa fuisset, postero die helepolis accedens
antequam adpropinquaret ad murum, in umido voragine facta consedit
nec progredi nec regredi postea potuit. itaque Demetrius cum vidisset
sapientia Diogneti se deceptum esse, cum classe sua discessit.

tunc Rhodii Diogneti sollertia liberati bello publice gratias egerunt
honoribusque omnibus eum et ornamentis exornaverunt. Diognetus eam
helepolim reduxit in urbem et in publico conlocavit et inscripsit
‘Diognetus e manubiis id populo dedit munus’. ita in repugnatoriis
rebus non tantum machinae sed etiam maxime consilia sunt comparanda.

Non minus Chio cum supra naves sambucarum machinas hostes
comparavissent, noctu Chii terram harenam lapides progesserunt in mare
ante murum. ita illi postero die cum accedere voluissent, naves supra
aggerationem quae fuerat sub aqua sederunt nec ad murum accedere nec
retrorsus se recipere potuerunt, sed ibi malleolis confixae incendio
sunt conflagratae. Apollonia quoque cum circumsederetur et specus
hostes fodiendo cogitarent sine suspicione intra moenia penetrare, id
autem a speculatoribus esset Apolloniatibus renuntiatum, perturbati
nuntio propter timorem consiliis indigentes animis deficiebant, quod
neque tempus neque certum locum scire poterant quo emersum facturi
fuissent hostes.

tum vero Trypho Alexandrinus ibi fuerat architectus. is intra murum
plures specus designavit et fodiendo terram progrediebatur extra murum
dumtaxat extra sagittae missionem et in omnibus vasa aenea suspendit.
ex his in una fossura quae contra hostium specus fuerat vasa pendentia
ad plagas ferramentorum sonare coeperunt. ita ex eo intellectum est
qua regione adversarii specus agentes intra penetrare cogitabant. sic
lineatione cognita temperavit aenea aquae ferventis et picis de superno
contra capita hostium et stercoris humani et harenae coctae candentis.
dein noctu pertudit crebra foramina et per ea repente perrundendo qui
in eo opere fuerunt hostes omnes necavit.

item Massilia cum oppugnaretur et numero supra XXX specus tum agerent,
Massilitani suspicati totam quae fuerat ante murum fossam altiore
fossura depresserunt. ita specus omnes exitus in fossam habuerunt.
quibus autem locis fossa non potuerat fieri, intra murum barathrum
amplissima longitudine et amplitudine uti piscinam fecerunt contra eum
locum qua specus agebantur, eamque e puteis et e portu impleverunt.
itaque cum specus esset repente naribus apertis, vehemens aquae vis
inmissa supplantavit fulturas, quique intra fuerunt et ab aquae
multitudine et ab ruina specus omnes sunt oppressi.

etiam cum agger ad murum contra eos compararetur et arboribus excisis
eoque conlocatis locus operibus exaggeraretur, ballistis vectes ferreos
candentes in id mittendo totam munitionem coegerunt conflagrare.
testudo autem arietaria cum ad murum pulsandum accessisset, permiserunt
laqueum et eo ariete constricto, per tympanum ergata circumagentes
suspenso capite eius non sunt passi tangi murum, denique totam
machinam malleolis candentibus et ballistarum plagis dissipaverunt.
ita ea victoria civitates non machinis sed contra machinarum rationem
architectorum sollertia sunt liberatae. Quas potui de machinis expedire
rationes et pacis bellique temporibus utilissimas putavi, in hoc
volumine perfeci. in prioribus vero novem de singulis generibus et
partibus comparavi, uti totum corpus omnia architecturae membra in
decem voluminibus haberet explicata.

M. CETI FAVENTINI

LIBER ARTIS ARCHITECTONICAE

De artis architectonicae peritia multa oratione Vitruvius
Polio aliique auctores scientissime scripsere. verum ne
longa eorum disertaque facundia humilioribus ingeniis
alienum faceret studium, pauca ex his mediocri licet sermone
privatis usibus ordinare fuit consilium. quae partes
itaque caeli et regiones ventorum salubres aedificiis videantur
et qua subtilitate nocivi flatus avertantur aditusque
ianuarum et lumina fenestris utiliter tribuantur, quibusve
mensuris aedificiorum membra disponantur, quibus signis
tenuis abundansque aqua inveniatur, alia etiam quae
aedificandi gratia scire oportet brevi succinctaque narratione
cognosces.

Primo ergo quae principia ad architecturam pertinere
debeant studiose attendere convenit. omnia enim pulchro
decore ac venusta utilitate fieri poterunt, si ante huius
artis peritus ordo discatur. nam architecturae partes
sunt octo, quae sunt ordinatio, dispositio, venustas, mensura,
distributio, aedificatio, conlocatio, machinatio. ex
his Graeci quinque vocabulis studium architecturae esse
docuerunt, nam ordinationem ταξιν, dispositionem διαθεϲιν,
venustatem et decorem ευρυθμιαν, moduloram mensuras
ϲυμμετριαν, distributionem οικονομιαν appellaverunt.
ordinatio est ergo membrorum dispositio, et constat ex
quantitate, quam Graeci ποϲοτητα vocant. quantitas est
modus singulorum membrorum universo respondens operi.
dispositio est apta rebus conclavium institutio, et operis
futuri forma tribus figuris divisa, quae a Graecis ιδεα
appellatur. haec sunt ergo tres figurae, ichnographia,
orthographia, scenographia. ichnographia est areae vel
soli et fundamentorum descriptio. orthographia est laterum
et altitudinis extructio. scenographia est frontis et totius
operis per picturam ostensio.

Ferunt quidam philosophorum Eratosthenen mathematicis
rationibus et geometricis methodis aequinoctiali
tempore per gnomonicas umbras orbis terrae spatia esse
metitum et sic certos ventorum didicisse flatus. tenere ergo
orientem aequinoctialem ＜subsolanum, meridiem austrum,
occidentem aequinoctialem＞ favonium, ＜septentriones＞ septentrionem.
inter ceteros tamen Andronicus Cyrrestes cum
octo ventis orbem terrae regi adseverasset, exempli causa
Athenis turrim marmoream octagonam instituit, in qua
imagines ventorum scalptas contra suos quosque flatus
ordinavit, supraque ipsam turrim metam marmoream posuit
et Tritonem aeneum conlocavit et ita est modulatus ut
cum ventus aliquis adspirasset quodam momento in gyro
ageretur et supra caput eius resisteret et dextera manu
virgam tenens ipsum esse flantem monstraret. itaque esse
inter subsolanum et austrum ad orientem hibernum eurum,
inter austrum et favonium ad occidentem hibernum africum,
inter favonium et septentrionem caurum, quem quidam
corum vocant, inter septentrionem et subsolanum
aquilonem. hoc modo et nomina et partes et numeros
ventorum scire coeptum est. sed plerique duodecim ventos
esse adseverant, ut est in urbe Roma Triton aeneus cum
totidem thoracibus ventorum factus ad exempli Andronici
Cyrrestae similitudinem, supra caput venti virgam tenens
eundem esse flantem ostendit. observabis ergo ne ianuas
aut fenestras contra nocivos flatus facias. nocivi enim
sunt flatus ubi aut nimis incumbunt aut acerrima frigora
faciunt, ut et homines et animalia laedant. frigorosis
ergo regionibus a meridie aut ab occasu hiberno ianuas
et fenestras facies, aestuosis vero a borea et septentrione
fieri ordinabis.

Quoniam usibus omnium maxime necessariae aquae
videntur, primo quae genera terrae tenues aut abundantes
venas emittant, quibus etiam signis altius depressae
inveniantur, quomodo ex fontibus vel puteis ducantur, quae
nocivos aut salubres habeant liquores, studiose scire
oportet. aquae ergo fontanae aut sponte profluunt aut
saepe de puteis abundant. quodsi tales copiae non erunt,
signis infra scriptis quaerenda sunt sub terra capita aquarum
et proxima fontibus altiora puteis colligenda. ante
solis itaque ortum in locis quibus aqua quaeritur aequaliter
in terra procumbatur et mento deposito per eam prospiciatur.
mox videbis in quibuscumque locis aqua latebit
umores in aera supra terram crispantes et in modum
tenuis nebulae rorem spargentes, quod in siccis et aridis
locis fieri non potest. quaerentibus ergo aquam diligenter
erit considerandum quales terrae sint. certa enim genera
sunt in quibus aut abundans aut tenuis aqua nascatur.
in creta tenuis et exilis nec optimi saporis invenitur, in
sabulone soluto tenuis, limosa et insuavis, altioribus locis
mersa. in terra nigra stillarum umores exiles magis ex
hibernis liquoribus collecti saporis optimi spissis et solidis
locis subsidentes. glareae vero mediocres et incertas venas
habent sed egregia suavitate. in sabulone masculo et
harena carbunculo certiores et salubriores et abundantiores
sunt copiae aquarum. in rubro saxo et copiosae et bonae
inveniuntur, sed providendum erit ne inter rimas saxorum
quoniam suspensae sunt decurrant. sub radicibus montium
et in saxis silicibus uberiores et salubriores et frigidiores
aquae inveniuntur. campestribus autem fontibus salsae
et graves et tepidae et non suaves erunt, sed si sapor
bonus invenitur, scito eas de montibus sub terra venire
in medios campos, ibique umbris arborum contectae praestabunt
montanorum fontium suavitatem.

Signa autem investigandae aquae alia huiusmodi invenientur,
tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo,
hedera, alia quoque quae sine umore nasci non possunt.
quoniam autem in lacunis similia nascuntur, facile his
credendum non est. itaque sic inventiones aquae probabis.
fodiatur ergo ubi haec signa fuerint inventa, ne minus in
latitudinem pedes III, in altitudinem pedes V, et circa solis
occasum vas plumbeum aut aeneum mundum intrinsecus
perunctum oleo in imam fossuram inversum conlocetur,
supraque fossuram frondibus vel harundinibus missis terra
inducatur. item alia die aperiatur, et si sudores aut
stillae in vaso invenientur, is locus sine dubitatione aquam
habebit. item si vas ex creta siccum non coctum eadem
ratione positum et opertum fuerit, si is locus aquam
habebit, alia die vas umore solutum invenietur. vellus
lanae similiter in eo loco positum si tantum umoris collegerit
ut alia die exprimi possit, magnam copiam aquae
locum habere significat. lucerna plena oleo incensa si in
eodem loco similiter adoperta in alia die lucens fuerit
inventa, indicabit eum locum aquam habere, propterea
quod omnis calor ad se trahit umorem. item in eodem
loco si focum feceris et vaporata terra umidum nebulosumque
fumum suscitaverit, ostendit locum aquam habere.
cum haec ita fuerint reperta certis signis, in altitudinem
putei defodiendi erunt quousque caput aquae inveniatur
aut si plura fuerint in unum colligantur. maxime tamen
sub radicibus montium in regione septentrionali signa
aquae sunt quaerenda. in his enim locis suaves et salubres
et abundantiores inveniuntur, quoniam naturae beneficio
a solis cursu separantur et arborum aut montium
umbris velatae frigida gratia aestate, hiberno tepida suavitate
profluent.

In puteorum autem fossionibus diligenter est cavendum
ne fodientibus periculum fiat, quoniam ex terra sulphur
alumen et bitumen nascitur, quae res cum in se convenerint
pestiferos spiritus emittunt. et primo occupatis
naribus tetro odore reprimunt animas corporibus, et si
non inde cito fugerint celerius moriuntur. hoc autem
malum ubicumque fuerit hac ratione vitabis. lucerna
accensa in eo loco demittatur. quae si ardens remanserit
sine periculo descendes. quod si ereptum ei lumen fuerit,
cavendum erit ne in eo loco descendatur. sed si alio
loco aqua non invenietur, dextra ac sinistra usque ad
libramentum aquae putei fodiantur et per structuram foramina
quasi nares intus in puteum demittantur, qua nocivus
spiritus evaporet. sed cum aqua inventa fuerit,
signinis operibus parietes struantur ita ne venarum capita
excludantur. in signinis autem operibus haec servare
debebis. primo ut harena aspera paretur et caementum
de silice vel lapide toficio calcisque proxime extinctae
duae partes ad quinque harenae mortario misceantur.
puteum ergo fodere debebis latum pedes octo, ut a binis
pedibus structura in circuitu surgat et quattuor cavo relinquat.
structuram vero cum facere coeperis, vectibus
ligneis densabis sic ut nitorem frontis non laedas. sic
enim solidata structura adversus umorem fortior erit.
quodsi limosa aqua fuerit, salem ei miscebis et insuavitatem
saporis mutabit. sed licet auctores ad quinque
partes harenae duas partes calcis mitti docuerint, isdem
mensuris et redivivas inpensas fieri monstraverint, melius
tamen inventum est ut ad duas harenae una calcis misceatur,
quo pinguior inpensa fortius caementa ligaret. similiter
et in testaceis operibus facies. puteum autem cum
fodere coeperis, si terra solida non fuerit aut harena
lubrica aut sabulo fluidus aut exsudans umor fossionem
resolvet, tabulas axium directas fodiendo submittes et eas
vectibus ligneis transversis distinebis, ne labens terra ruina
ponderis periculum fodientibus faciat.

Quoniam ergo ante omnia aquae usus necessarius habetur,
his experimentis utilitas eius probanda erit. itaque
si naturaliter fontes profluent, considerandum erit prius
quales homines et quam salubri corpore circa eos fontes
habitent. itaque si corporibus valentibus, cruribus non
vitiosis, coloribus nitidis, non lippientibus oculis, purgatos
salubresque fontes probabis. quodsi novi fontes aut putei
fossi fuerint, aquam eximes, in vas aeneum nitidum
sparges, et si maculam non fecerit optima et probabilis
erit. missa etiam in vaso aeneo nitido si decocta fuerit
et limum vel harenam in fundo non reliquerit, legumen
in ea si cito coquatur, bona erit. non minus si perlucidi
fontes fuerint et sine musco aut quibusdam
inquinamentis. his signis munitam salubrem perpetuamque
aquam futuram significabunt.

Ductus autem aquae quattuor generibus fiunt, aut
forma structili aut fistulis plumbeis aut tubis vel canalibus
ligneis aut tubis fictilibus. si per formam aqua ducetur,
structura eius diligenter solidari debet, ne per rimas pereat.
canaliculus formae iuxta magnitudinem aquae dirigatur.
si planus locus fuerit, infra caput aquae structura conlocetur
et, si longior planitia fuerit, pede semis inter
centenos vel LX pedes structura submittatur, ut animata
aqua non pigro impetu decurrat. nam si intervalla montium
fuerint, ad libramentum capitis aquae specus sub
terra erit structura aut roboreis canalibus aquae ductus
componatur. quodsi concavae vallium demissiones inpedient,
structura solida vel arcuatili ad libramentum
aquae occurratur, aut fistulis plumbeis aut canalibus librate
cursus dirigatur. verum si altior locus fuerit unde aqua
ducitur, aliquanto inferius planitia inflexa libretur, ut
veniens aqua fracto impetu lenius decurrat. aut si longius
de monte ducitur, saepius flexuosas planities facies. minori
etiam sumptu et utilius tubis fictilibus inducitur. cum a
figulo ergo fient, ne minus duorum digitorum grossitudine
corium habeant. sed ipsi tubuli ex una parte angustiores
fiant, ut alter in alterum per ordinem ad palmum ingrediatur.
iuncturae autem eorum calce viva oleo subacta
inliniantur. et antequam a capite aqua demittatur,
favilla per eos cum parvo liquore laxetur, ut si qua
vitia tubuli habuerint excludantur. salubrior etiam multo
tubulorum materia invenitur. ex plumbo enim cerussa
nascitur, quae corporibus humanis nociva est. exemplum
autem huius plumbariorum deformitas probat, qui tractando
plumbum exsucati sanguine foedo pallore mutantur. nam
cum fere omnes structas vasorum argenteorum vel aeneorum
habeant mensas, tamen propter saporis integritatem
fictilibus vasculis utuntur. non alienum videtur etiam
conceptacula locis oportunis facere, ut si aquae exhaustae
solis ardoribus fuerint aut venas sitiens terra consumpserit,
nihilominus de receptaculis aqua ministretur. canalium
vero et tubulorum ligneorum facilis et usitata aquae inductio
videtur.

Fistulae ergo plumbeae pro magnitudine aquae hanc
soliditatem et mensuram accipere debebunt. si centenariae
fundentur demum pedum, M et CC libras fusurae accipiant.
octogenariae denum pedum, DCCCCLX libras accipiant.
quinquagenariae denum pedum, DC liƀ. accipiant.
quadragenariae denum pedum, CCCCLXXX libras. tricenariae
X pedum, CCCLX libras. vicenariae X pedum, CCXL libras.
octonariae C libras.

Harenae fossiciae genera sunt tria, nigra, rubra, carbunculus.
ex his quae manu comprehensa stridorem fecerit,
optima et purgata erit. quae autem terrosa fuerit, ＜non
habebit asperitatem＞. etiamque in vestimentum candidum
si miseris et effusa si nihil sordis reliquerit, idonea erit.
si vero non fuerit unde harenae fodiantur, tunc de fluminibus
aut de glareis excernenda erit aut de litore marino.
sed marina harena in structuris hoc vitium habet, tarde
siccat. unde onerari se continenter non patitur. nisi
intermissionibus requieverit opus, pondere gravata structura
rumpetur. cameris etiam salsum umorem remittendo
tectorium opus saepe resolvit. fossiciae vero celeriter
siccescunt et tectoria non laedunt et concamarationes utiliter
obligant. sed fossiciae recentes statim in structuras
mitti debent. fortius enim comprehendunt caementa. nam
si sub sole diutius fuerint aut imbribus pruinisque solutae,
et terrosae et evanidae fiunt. fossiciae itaque cum recentes
sunt, tectorio operi propter pinguedinem non conveniunt.
fluviaticae autem propter macritatem signino operi incongruentes
sunt, sed liaculorum subactionibus in tectorio
opere recipiunt solididatem. in caementicias autem structuras
pura harena mittatur.

Calx itaque de albo saxo vel tiburtino aut columbino
fluviatili coquatur aut rubro aut sfungia. quae enim erit
ex spisso et duro saxo, utiliter structuris conveniet. quae
autem ex fistuloso aut exiliore lapide fuerit, conveniet
operi tectorio. in commixtione ad duas partes harenae
una calcis mittatur. in fluviatili autem harena si tertiam
partem testae cretae addideris, miram soliditatem operis
praestabit.

Faciendi autem lateres sunt ex terra alba vel creta
vel rubrica aut sabulone masculo. haec genera terrae
propter levitatem fortiora sunt operi. cetera genera quoniam
aut gravia sunt aut paleas non continent aut umore
sparsa cito solvuntur, propterea fabricis inutilia videntur.
ducendi autem sunt lateres verno tempore, ut ex lento
siccescant. qui enim solstitiali tempore parantur, vitiosi
fiunt, quoniam calor solis torridus corium in summo cito
desiccat, et quasi integri videntur, postea umor interaneus
dum siccatur contrahit frontes et scissuris dividit et inutiles
operi lateres facit. maxime tamen tectorio operi
inutiles erunt, si ante biennium inducatur. non enim
possunt ante penitus siccari. fiunt autem laterum genera
tria. unum quod graece Lydium appellatur, longum sesquipede
latum pede, quo nostri utuntur. sunt et alia duo
laterum genera, unum πενταδωρον et alterum τετραδωρον.
δωρον autem Graeci palmum appellant. itaque artifices
quinque palmorum publica opera extruere consuerunt et
IIII privatorum. fieri debebunt et semilateria remissas
quae laterum iuncturas interposita reparent. ita enim
fiet ut cum alter alterius protegit coniunctionem, firma
structurae soliditas surgat.

Latericii parietes tribus inductionibus prius solidentur,
ut opus tectorium sine vitio accipiant. nam si recentes
structurae et inductiones fuerint et non ante siccaverint,
cum arescere coeperint, scissuris venustatem operis corrumpent.
in urbe autem propter multitudinem hominum
parietes caementicii altius struuntur, ne latius soli magnitudinem
occupent. merito ergo latericiam habere non
potuit, ne pondere cito corrupta fabrica laberetur. latericiis
ergo parietibus vitia quae solent accidere ne fiant, hoc
modo erit providendum. in summitate parietum structura
testacea cum prominentibus coronis altitudine sesquipedali
extruatur, ut si corruptae tegulae aut imbrices erunt,
parietes tamen solidi permaneant.

Materies arborum quae ad utilitatem fabricae parabitur,
autumni tempore antequam favonii flare incipiant
utiliter caeditur. prius tamen usque ad medullam securibus
circumcisae stantes intermittantur, ut inutilis umor
decurrat et venarum raritas exsiccata solidetur. sed
genera arborum has inter se vires et differentias habent.
abies ergo habens aeris plurimum et ignis, minimum terreni
et umoris, merito non est ponderosa et naturali rigore
non cito flectitur a pondere. laricis vero materia in omni
fabrica maximas habet utilitates, primo quod ex ea
adfixae tabulae subgrundis ignis violentiam prohibent, neque
enim flammam recipiunt neque carbonem faciunt.
larix vero a castello Laricino est dicta. quercus terrenis
satietatibus abundans parum habens umoris, cum in terrenis
operibus obruitur perpetuam servat utilitatem. aesculus
apta aedificiis materies, sed in umore posita ＜vitiatur＞.
fagus quod aequalem habet mixtionem umoris et ignis, in
umore cito marcescit, siccis locis utilis est. populus alba
et nigra, salix et tilia ignis et aeris habent satietatem, in
fabrica utiles, in scalpturis gratae inveniuntur. alnus,
quae proxima aquae nascitur, tenera et mollis materia
extra aquam fabricae inutilis est, sed hoc mirum in se
habet quod in umore palationibus spisse defixa structuram
supra se factam sine vitio servat. ulmus et fraxinus in
omni opere cito flectuntur, sed cum aruerint rigidae sunt,
lentoris causa catenis utiles. carpinus in omni opere
tractabilis et utilis invenitur. cupressus et pinus admirandas
habent virtutes, quod non cito pondere curvantur,
durant enim integrae semper. cedrus si umore non corrumpetur,
eandem habet virtutem. sed quomodo de pinu
resina decurrit, sic et ex ea oleum quod cedria dicitur.
si libri aut clusa eo inungantur, numquam tineis aut carie
solventur. multis itaque templis propter aeternitatem ex
ea lacunaria sunt facta. nam folia eius cupresso similia
sunt. nascitur maxime in Creta et in Africa et in Syriae
regionibus. quaecumque ergo ex parte meridiana caeduntur
utiliores erunt, ex parte autem septentrionali proceriores
sunt arbores sed cito vitiantur.

Primo ita cortes et culinae calidis locis designentur.
bubilia in parte meridiana ita ut ad ortum aut ad focum
boves spectent. nitidiorem enim cultum recipiunt, si ad
lumen attendant. latitudo XV pedum disponatur et in
singulis paribus VIII pedes relinquantur. equilia calidis
locis ordinentur, et obscuriora fiant ut securi equi pabulentur.
ovilia et caprilia pro magnitudine agri disponantur.
cella vinaria contra frigidissimas caeli plagas conlocetur.
lumen fenestris a septentrione tribuatur, ut undique frigidus
aer vina incolumia servet. vapore enim omnia corrumpuntur.
torcular huius in septentrione ponatur. cella
autem olearis in meridie constituenda est. fenestrae ab
eadem parte tribuantur, ne frigore oleum cum sordibus
stringatur et suavitas saporis pereat. torcular huius in
meridie statuatur. magnitudo pro abundantia rei fiat.
granaria ad septentrionem vel aquilonem spectent, ut
aere gelidiori fruges tutius serventur. vaporatae enim
regiones curculiones et alia genera bestiolarum nutriunt
quae fruges corrumpunt. horrea fenilia pistrina extra
villam sunt constituenda, ut ab ignis periculo villae sint
tutiores. si quid vero melius et nitidius facere volueris,
exempla de urbanis fabricis sumes.

Urbani itaque operis gratiam luminosam esse oportet,
praesertim cum nulli vicini parietes inpediant. disponendum
erit tamen ante, ut certa genera aedificiorum caeli regiones
apte possint spectare. hiberna ergo triclinia hibernum
occidentem spectare debent, quoniam vespertino lumine
opus est. nam sol occidens non solum inluminat sed
propter vim caloris tepidas facit regiones. cubicula et
bibliothecae ad orientem spectare debent. usus enim matutinum
postulat lumen. nam quaecumque loca africum
spectant umore vitiantur, quoniam venti umidi spirantes
madidos flatus omnia pallore corrumpunt. triclinia verna
et autumnalia ad orientem spectare debent, ut gratiora
sint quando his uti solitum est. aestiva triclinia ad septentrionem
spectare debent, quod ea regio praeter ceteras
frigidior est et solstitiali tempore iocundam sanitatis
voluptatem corporibus praestat.

Tricliniorum et conclavium quanta latitudo et longitudo
fuerit in uno computata mensura, ex ea medietas
altitudini tribuatur. si autem exedrae aut oeci quadrati
fuerint, media pars mensurae in altitudinem struatur.
pinacothecae et plumariorum officinae in parte septentrionali
sunt constituendae, ut colores et purpurae sine
vitio reserventur. de vaporatis enim regionibus corruptelae
nascuntur.

Balneis locus eligendus est contra occasum hibernum
aut partem meridianam, ut sole decedente vaporetur usque
ad vesperum quod tempus ad lavandum tributum est.
suspensurae calidarum cellarum ita sunt faciendae ut primum
area sesquipedalibus tegulis consternatur, inclinata
ad fornacem ut pila missa intro resistere non possit sed
redeat ad praefurnium. flamma enim sursum adsurgens
calidiores efficit cellas. supraque laterculis bessalibus et
rotundis pilae instruantur ex capillo argilla subacta, in
privato pedibus binis semis, in publico ternis. tegulae
bipedales super constituantur quae pavimentum dirigant.
plumbeum vas quod patenam aeream habet, supra fornacem
conlocetur, alterum simile frigidarium secus, ut
quantum caldae ex eo in solio admittatur tantum frigidae
infundatur. magnitudines autem balnearum pro hominum
copia aut voluntatis gratia fieri debebunt, dummodo cellae
sic disponantur ut quanta longitudo fuerit tertia dempta
latitudo disponatur. melius enim ignis per angustiora latitudinis
cellarum operabitur. lumen fenestris ab hibernis aut
meridianis partibus tribuatur. aestivis balneis hypocausteria
pro loci magnitudine cum piscinis in septentrione vel aquilone
constituantur, et ab eadem parte maxime lumen fenestris
admittatur, ut salubriorem et corporibus iocundiorem
gratiam praestet. in villa rustica balneum culinae coniungatur,
ut facilius a rusticis ministerium exhiberi possit.

Camerae structiles fortiores erunt. figulinae autem ad
contignationem suspendantur ita ut catenis ancoratis fixae
tegulae velut palliola quae cameram circinent sustineant.
eadem ratione et planas cameras facies. utilius autem
disponetur, si regulae vel arcus ferrei fiant, ut uncis ferreis
ad contignationem suspendantur ita ut tegularum iuncturae
super regulas vel arcus recumbant. superiores ergo iuncturae
ex capillo argilla subacta linantur. inferior autem
pars iuncturae quae ad pavimentum spectabit primo calce
cum testa temperata trullizetur, deinde albario sive tectorio
opere inducatur. maior tamen et diligentiae et utilitatis
ratio videtur, si duplices balnearum camerae fiant, inferior
caementicia et superior suspensa. inter duas enim cameras
umor retentus numquam vitiabit contignationes. sudationes
etiam praestabuntur meliores.

Considerandum erit ut solum firmum sit et aequale,
tunc rudus inducatur et vectibus ligneis contusum calcetur.
supra inpensa testacea crassior inducatur et iterum vectibus
contusa solidetur. tertio nucleus id est inpensa mollior
inducatur, et politionibus insistas. ne rimas inutiles operi
relinquat.

In contignationibus diligenter respiciendum est ut
aequalitas soli dirigatur. item danda est opera ne axes
quercei cum aesculinis commisceantur. nam quercus cum
accepto umore siccescere coeperit arcuatur et rimas inutiles
operi efficiet, aesculus diligenter composita ad perpetuitatem
durabit. verum si inopia loci aesculus defuerit, in tenuissimos
axes quercus secetur, et primum in directo iactatis
axibus, sequentibus in transverso stratis, bini clavis crebro
ad contignationem confixis utiliter operi subicientur. de
cerro aut fago seu farno coaxationes haut ad vetustatem
poterunt permanere. iactatis in ordinem et compositis
axibus filix aut paleae aequaliter supersternantur, ut
calcis umor ad axes pervenire non possit. tunc insuper
statuminetur saxo ne minori quam qui possit manum
implere. statuminibus ＜inductis＞ ruderi seu novo sive
redivivo ad duas partes una calcis misceatur. rudus [est
maiores lapides contusi cum calce mixti] inpensa crassiori
induci debebit ne minus crassitudine digitorum VI.
exacto pavimento ad regulam et libellam supra inpensa
testacea mollior inducatur, et siccet. tum aut marmor
sectile aut tesserae aut scutula aut trigona aut favi
superinponantur, et usque eo fricetur ut iuncturae vel anguli
inter se conveniant, tunc erit perfecta fricatura. quodsi
facultas non erit unde superfigantur, ne aut lacunae aut
tumuli sint, ad regulam fricatura extendatur et supra
marmor tunsum incernatur aut harena cum calce inducta
poliatur. sub divo maxime vitanda sunt finita pavimenta,
quoniam frigore et umore saepe corrumpuntur. sed si
necessitas aut voluntas facere hortatur, hanc operis subtilitatem
servabis. missis in ordinem tabulis et alias in
transversum, sicut supra monstratum est, ad tignationem
configes et paleam aut filicem super aequaliter sternes et
loricabis de saxo qui manum possit implere. super rudus
pedaneum induces et vectibus ligneis frequenter densabis,
et antequam rudus siccescat, tegulas quadratas bipedales,
quae per omnia latera canaliculos habent digitales, calce
viva ex oleo temperata frontibus tegularum qua canaliculi
erunt implebis et sic iunctas supra rudus compones,
ut margines tegularum cum calce comprehendi possint.
quae res cum siccaverit quasi unum corpus facit et
nullum umorem ad inferiora admittet. postea nucleum
sex digitorum induces, et frequenter fricabis ne setas
faciat, et tesseram duorum aut trium digitorum latam
supra inprimes aut tabulas quammagnascumque marmoreas,
ut nullo modo fabrica vitiari possit. si quis autem diligentius
facere volet, omnibus annis ante hiemem iuncturas
axium faecibus perungui faciat. testacea spicata tiburtina
pari modo fricaturis et politionibus exerceantur.

In albario opere calcem sic probare debebis. in fossa
calcem, quae multo ante tempore fuerit macerata, de ascia
quasi lignum dolabis, et aciem si nusquam inpegerit atque
adhaerens asciae viscosa videbitur, optima erit operi albario.
recenter extincta et calculosa si fuerit, dum siccescere
coeperit calculi crepant et inutiles rimae operi efficientur.
unde proxime extinctam in opus albarium mittere non
oportet.

Camerae ergo canniciae sic erunt disponendae. asseres
abiegnei ad lineam aut regulam aequaliter dirigantur, ne
plus habeant grossitudinis quam digitos tres. hos inter
se sesquipedali mensura divisos ordinabis et catenis ad
contignationem suspendes ita ut binae perticae graciliores
inter eos sint missae. his faciant tomices ligaturas, catenae
autem parentur aut de iunipero aut oliva aut buxo aut
cupresso. camerae ex harundine graeca vel palustri vel
grossiori rasa et contusa sic contexantur ut fasciculi
aequalis admodum grossitudinis et longitudinis ante ligentur,
qui possint aequalem nitorem ostendere, aut si quam
cultiorem gratiam emutare volueris, fasciculi mollioris
cannae facilius flexi ducantur. postea primo manu inducatur
inpensa pumicea, et trullizetur ut canna subigatur,
deinde harena et calce dirigatur. tertio marmor tunsum
super calce inducatur et poliatur. sic et nitore gratiam
et virtutem solidam facies. si quid autem urbanius cameris
addere volueris, fasciculos de canna facies et laquearis
operis delicate aut arcuatilis camerae exemplis uteris.

Parietes uno corio tenui et alio grossiori si fuerint
inducti et politi, macritate inpensae cito corrumpentur.
exemplum huius ex speculis sumere debemus, quorum
tenues lamminae falsas et deformes exprimunt imagines,
solidae autem lamminae veras et suae pulchritudinis formas
designant. prima ergo inductione trullizata, cum arescere
coeperit, iterum ac tertio loricationes dirigantur. cum
tribus coriis opus fuerit deformatum, tunc ex marmore
granio trullizationes sunt subigendae. sed ipsa species sic
paretur ut ante inductiones tamdiu subigatur ut rutrum
ex ea mundum levetur. inarescente inductione alterum
corium subtilius inducatur, ut marmoris candore et politionibus
fundata soliditas nitidum culturae faciat decorem.
omnia ergo quae diligenti studio componuntur, neque
vetustatibus obsolescunt neque cum purgari coeperint gratiam
coloris amittunt. umidi enim parietes cum picturis
ornantur desudescent, et operi obligatus color elui non potest.

Operi coronario subtilior inpensa necessaria est, ut
amplius fricata mollius nitore gratiam faciat. observandum
tamen erit ne gypsum inpensae adiungatur. siticulosa
enim materia dum cito arescit, vicina coronarium opus
politionibus parietum et camerarum cum superinducitur
ruina corrumpit.

Parietes vero umidis locis sic erunt solidandi. si perpetuus
umor manabit, tribus pedibus ab imo, testaceo
paries vestiatur et vestitura calcetur et poliatur, ne umorem
admittere possit. quodsi maior umor perpetuus
manabit, canaliculum brevem extrues aliquantum a pavimento
altius, qua collectus umor sine vitio parietis exeat.
si autem affluens umor abundabit, tegulas bipedales ex
ea parte qua umor inriguus erumpet diligenter picabis, ne
vis umoris ad parietem transeat. ex altera parte, qua
structurae iungentur, tegula calce liquida linietur, ut facilius
operi adhaerere possit.

Triclinia hiberna non convenit grandibus picturis ornari,
quoniam hibernis temporibus frequenti lumine cereorum
aut lucernarum fumante obsolescunt. propterea et
camerae eorum planae fiunt, ut detersa fuligine statim
inluminatus splendor appareat.

Etiam pavimentorum utilis dispositio inventa videtur.
itaque excavatis in altum duobus pedibus, festucato solo
inducatur aut rudus aut testaceum pavimentum, deinde
congestis et calcatis spisse carbonibus inducatur ex sabulone
et favilla et calce mixta inpensa crassitudine unciarum
VI. ad regulam exaequata planities reddit speciem
nigri pavimenti. hieme ergo non recipit frigus et ministros
licet nudis pedibus vapore delectabit. sic enim erit
pavimentum ut etiam bibentium pocula si fusa fuerint
momento siccescant.

Colores vero alii certis locis procreantur, alii ex commixtionibus
componuntur. rubricae itaque multis locis
generantur, sed optimae in Ponto et in Hispania nascuntur.
paraetonium ex ipso loco unde foditur habet nomen. eadem
ratione et melinum, quod eius metallum per insulas cycladas
Melo dicitur. creta viridis pluribus locis nascitur,
sed optima creta Smyrnae tantum procreatur, quae graece
θεοδοτειον dicitur a Theodoto quodam in cuius solo primum
est inventa. auripigmentum, quod αρϲενικον graece
appellatur, in Ponto nascitur. sandaraca plurimis locis
generatur, sed optima in Ponto et iuxta flumen Hypanim.
minii autem natura primum a Graecis Ephesiorum solo
reperta memoratur, deinceps in Hispania. cuius natura
has admirationes habet. glebae itaque cum ex metallis
primum exciduntur, argenti vivi guttas exprimunt, quas
artifices ad plures usus colligunt. neque enim argentum
neque aes sine his inaurari potest. nam confusae in unum
ita ut quattuor sextariorum mensuram habeant, centum
librarum pondus efficient. supra cuius liquorem centenarium
saxi pondus si posueris, sustinebit, scripulum auri
super si posueris, in liquore descendet. unde intelleges
non ponderis sed naturae esse discretionem. itaque si
aurifex pannis textilibus adustum rudi vaso fictili solidi
auri pulverem prius lavaverit, postea mixtum argento vivo
vel in panno vel in linteolo comprimes ut liquor argenti
expressus emanet et auram solidum intrinsecus remaneat.
verum probatio minii sic erit observanda. in lammina
ferrea mittatur et super ignem ponatur tamdiu donec
lammina rubescat. tunc retractum refrigescat. si colorem
non mutaverit, optimum erit, si mutaverit, vitiatum erit.
colores autem omnes calcis mixtione corrumpi manifestum
est. chrysocolla a Macedonia venit, foditur autem ex
metallis aerariis. armenium et indicum ab ipsis ostenditur
quibus in locis nascitur. atramenti vero compositio sic
erit observanda, quae non solum ad usum picturae necessaria
videtur sed etiam ad cotidianas scripturas. lacusculus
curva camera struatur. huic fornacula sic componitur
ut nares in lacusculo habeat qua fumus possit
intrare. taedae in eadem fornace incendantur, super taedas
ardentes resina mittatur, ut omnem fumum et fuliginem
per nares in lacusculum exprimat. postea fuliginem diligenter
conteres et aquam ad modum mittes et atramentum
facies nitidum. pictores autem glutinum miscent, ut nitidius
esse videatur. sed ad celeritatem operis etiam taedarum
carbones cum glutino attriti parietibus praestabunt
atramenti suavitatem, nec minus sarmenta exusta et contrita
atramenti colorem imitabuntur. sed et sarmenta
uvae nigrioris si in optimo vino mersa aruerint et postea
exusta fuerint, addito glutino imitata indici suavitatem
monstrabunt. usta vero, quae plurimum necessaria in
operibus picturae videtur, sic temperatur. glebae silis
boni in igne coquuntur, tunc acerrimo aceto perfuso extinguuntur,
et reddunt purpureum colorem. caerulei temperationes
Alexandriae primo sunt inventae, nunc autem
Puteolis ex harenae pulvere et nitri flore temperatur. sed
cyprium adustum ＜addes＞. cerussa et quam nostri aerucam
vocant sic erit conficienda. sarmenta vitis amineae
infuso aceto in dolio coiciantur, super tabulae plumbeae
deponantur et dolium eludatur, et pluribus mensibus transactis
aperiatur. sed cerussa in fornace coquatur, quae
mutato colore meliorem efficiet sandaracam. ostrum autem
quod pro colore purpurae temperatur plurimis locis nascitur,
sed optimum insula Cypro et ceteris quae proxime
sub solis cursu habentur. conchylia itaque cum circumcisa
ferro fuerint lacrimas purpurei coloris emittunt, quibus
collectis purpureus color temperatur. ideo autem ostrum
est appellatum quod ex testis umor elicitur. qui cito ex
salsugine inarescit, nisi temperatus umor melle circumfusus
habeatur. fiunt etiam purpurei colores infecta creta
rubiae radice. similiter ex floribus alii colores inficiuntur.
itaque pictores cum voluerint sil atticum imitari, violam
aridam in vaso cum aqua ad ignem adponunt ut ferveat,
et decoctam in linteolo exprimunt et in mortario cum
creta conterunt et faciunt silis attici colorem. eadem
ratione vaccinium cum lacte temperantes purpuram faciunt
elegantem. qui non possunt chrysocolla propter caritatem
uti, herbae quae lutear appellatur sucum caeruleo inficiunt
et utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva appellantur.
propter inopiam coloris simili modo cretam selinusiam
sive anulariam vitro miscentes, quod Graeci ιϲατιν
vocant, imitationibus efficiunt indici colorem.

Quoniam ad omnes usus normae ratio subtiliter inventa
videtur, sine qua nihil utiliter fieri potest, hoc modo
erit disponenda. sumantur itaque tres regulae, ita ut duae
sint pedum binum et tertia habeat pedes duos uncias X.
eae regulae aequali crassitudine compositae extremis cacuminibus
iungantur schema facientes trigoni. sic fiet perite
norma composita.

Multa variaque genera sunt horologiorum, sed pelecini
et hemicyclii magis aperta et sequenda ratio videtur. pelecinum
enim horologium dicitur quod ex duabus tabulis
marmoreis vel lapideis superiore parte latioribus inferiore
angustioribus componitur, sed haec tabulae aequali mensura
fiunt et quinis lineis directis notantur, ut angulum
faciant qui sextam horam signabit. semis ergo ante primam
et semis post undecimam supplebunt XII numeros
horarum. sed iunctis aequaliter ante et extensis tabulis,
in angulo summo iuncturae circinum figes et angulo proximum
circulum facies, a quo primum lineae horarum partitae
aequaliter notantur. item alium maiorem circulum
ab eodem puncto angulari facies, qui prope oram tabularum
attingat, ad quem aestivis temporibus gnomonis umbra
pervenit. subtilitas ergo disparis mensurae de spatio
horarum expectanda non est, quando aliud maius et aliud
minus horologium poni solitum videatur, et non amplius
paene ab omnibus nisi quota sit solum inquiri festinetur.
gnomon itaque in angulo summo iuncturae paululum inclinis
ponitur, qui umbra sua horas designet. constitues
autem horologii partem qua decimam horam notabit contra
orientem aequinoctialem, sicut de exemplis multifariam
cognoscitur. horologium autem quod hemicyclion appellatur
simili modo de lapide vel de marmore uno, quattuor
partibus sursum latioribus infra angustioribus componatur,
ita ut ab ante et a tergo latiores partes habeat, sed frons
aliquantum promineat atque umbram faciat maiorem. sub
hac fronte rotunditas ad circinum notatur, quae cavata
introrsus hemicyclium faciat schema. in hac cavatura
tres circuli fiant, unus prope summitatem horologii, alius
per mediam cavaturam, tertius prope oram signetur.
a minore ergo circulo usque ad maiorem circulum horalem
una et X lineae directae aequali partitione ducantur, quae
horas demonstrent. per medium vero hemicyclium supra
minorem circulum planitia aequalis subtiliori crassitudine
fiat, ut aperta rotunditate digitali facilius solis radius
infusus per numeros linearum horas demonstret. hiemis
ergo tempore per minorem circulum horarum numeros
servabit, aequinoctiali tempore medium circulum sequetur,
aestivo tempore per maioris circuli spatia gradietur. sed
ne error in construendo horologio cuiquam videatur, libero
loco alto vel plano sic ponatur ut angulus huius qui
occiduas horas notabit contra aequinoctialem vernum spectet,
unde sol nono kal. apriles oriatur. fit etiam in
uno horologio duplex elegantiae subtilitas. nam dextra
ac sinistra extrinsecus in lateribus eius quinae lineae
directae notantur, et ternae partes circulorum aequali
intervallo sic fiunt ut una proxima sit angulis posterioribus,
ubi stili ponentur qui umbra sua horas designent,
altera mediam planitiem detineat, tertia prope oram contingat.
has enim partes circulorum hieme vere et aestate
sic ut interius gnomonis umbra sequitur. in angulis
ergo posterioribus stilos modice obliquos figes, qui umbra
sua horas designent. oriens enim sol in primo
latere sex horas notabit, occidens alias sex in sinistro
latere percurret. legitur etiam horas sic comparari debere,
primam sextam septimam et duodecimam uno spatio mensuraque
disponendas, secundam quintam octavam et undecimam
pari aequalitate ordinandas, tertiam quartam
nonam et decimam simili ratione edendas. est et alia
de modo et mensuris horarum comparatio, quam prolixitatis
causa praetereundam aestimavi, quoniam haec
diligentia ad paucos prudentes pertinet. nam omnes
fere, sicut supra memoratum est, quota sit solum requirunt.

Quantum ergo ad privatum usum spectat, necessaria
huic libello ordinavimus. civitatum sane et ceterarum
rerum institutiones praestanti sapientiae memorandas reliquimus.

*** End of this LibraryBlog Digital Book "De Architectura - Libri Decem" ***

Home