| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Boesman-Stories - Deel III. Die boesman self, sy sedes, gewoontes en bekwaamhede
Author: Von Wielligh, G. R. (Gideon Retief)
Language: Afrikaans
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Boesman-Stories - Deel III. Die boesman self, sy sedes, gewoontes en bekwaamhede" ***
BOESMAN-STORIES.
Deel III.
DIE BOESMAN SELF, SY SEDES,
GEWOONTES EN BEKWAAMHEDE.
DEUR
G. R. VON WIELLIGH.
Geillustreer deur H. ANTHON ASCHENBORN, Stellenbosch.
ALLE REGTE VOORBEHOU.
DE NATIONALE PERS. BEPERKT. Drukkers en Uitgewers.
Kaapstad, Stellenbosch, Bloemfontein en Pietermaritzburg.
1921.
INHOUD.
No. Bladsy.
'n Paar Woorde vooraf 1
51. Klipgereedskappe 3
52. Uit die Geskiedenis 9
53. Die Boesman self 15
54. Die Boesman-taal 23
55. Huislike Lewe en Gewoontes 29
56. Godsdienstige Begrippe 41
57. Bygeloof aangaande seker Diere 49
58. Nog meer oor Bygeloof 59
59. Die Boesman as Kunstenaar 65
60. Die Boesman as Jagter 71
61. Die Boesman as Krygsman 81
62. Die Boesman as Bediende 89
63. Voortekens en Voorgevoel 95
64. Nog meer uit die Geskiedenis 101
65. Pyl en Boog 109
66. Hoe Boesmans Vry en Trou 117
67. Is Boesmans werklik so dom? 125
68. 'n Boesman is waarlik dapper 133
69. Hoe Boesmans verf maak 141
70. Kinders van die Natuur 147
71. Fyn Diefstalle 155
72. As Nood die Boesmans druk 161
73. Wat 'n Boesman alles kan doen 167
74. Wat 'n Boesman nie kan doen nie 175
75. Wat alles in voordeel van Boesmans is 183
'N PAAR WOORDE VOORAF.
Hierdie slag het ons die eer om Deel III van "Boesman-Stories" in
die hande van die Publiek te lê. Deel I het ons 'n insig gegee hoe
flou die godsdienstige begrippe van die Boesman is; in Deel II is ons
vergas geword op Stories wat enigsins die diepte van sy denkvermoë
peil. Dus, tot sover het ons hom met ons verstand gevolg.
Maar nou in hierdie Deel III en ook in Deel IV stel ons hom in sy
eie natuur kaal en bloot voor die oë van die leser. Ons sal hom in
sy tuiste en in die veld, as versorger van sy gesin en kunstenaar,
as jagter en krygsman, stap vir stap op die hakke volg. Dus, ons wil
nou met sy persoonlikheid en geaardheid kennis maak.
Die eerste twee Dele is dus Stories deur Boesmans vertel; die volgende
twee is Verhale omtrent Boesmans meegedeel. In die eerste geval was
die outa as Storie-verteller aan die woord: in die laaste geval is die
skrywer die verteller. Dus kan dit moontlik van ons verwag word dat
ons 'n meer verhewe skryfstyl moet aanpas. Dog na ons beskeie mening
sal ons afbreuk aan die egtheid van die materiaal doen om dit met 'n
vergulde nerfie oor te blaas. Ons het nou eenmaal met 'n eenvoudige
skryftrant begin: vergun ons dan ook om dit also te eindig.
In die eerste twee Dele het ons volkome vertroue op ons eie
aantekeninge gestel, en het dus vermy om gebruik te maak van
mededelings in druk, geskrif of mondeling: dog in die laaste twee Dele
moes ons in seker Hoofstukke (Deel III, om die skakels saam te knoop)
gebruik maak van geskiedenis en boeke wat ons by die geleentheid
sal aanhaal. Verder is ons baie dank verskuldig aan mnr. Emanuel
de Roubaix, van Roggeland, Nieuwoudtville, mnr. A. W. van Zijl, van
Klein-Breipaal, Kenhardt, en ds. W. S. Rörich, van Kroonstad (vroeër
van Namakwaland), vir hulle welwillendheid om ons bydraes te stuur,
waardeur hierdie werk sy oorspronklike karakter handhaaf. Ons reik
hul die hand van dankerkenning uit en gee hul 'n warme handdruk as
'n blyk dat ons hulle onselfsugtige medewerking baie hoog op prys
stel. Ieder se bydrae sal ons waar dit ingevleg is, spesiaal aanhaal.
In Jakob Platjie het ons reeds baie feite oor Boesmans meegedeel;
om daardie gegewens hier uit te sluit, sal ons die volledigheid van
hierdie werk nie reg laat wedervaar nie; daarom vul ons die nodige
besonderhede ook hier in.
Hierdie Deel is miskien meer van 'n wetenskaplike aard, so eenvoudig
voorgestel as dit in ons vermoë geleë is; dog die volgende Deel IV
is avontuurlik en minder so. Daarin kry ons te doen met gevegte met
en deur Boesmans, dan sal ons regtig leer wat in 'n Boesman sit.
Die Skrywer.
Kafferstat, P. K. Hendrina,
Transvaal, Julie 1919.
NO. 51.
KLIPGEREEDSKAPPE.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal wil ons iets vertel hoe die oudste
volke hulle gereedskappe van klip gemaak het. Ons vertel dit hier,
omdat Boesmans vandag nog dieselfde ding doen.
In die verre oudheid, toe die mensdom taamlik wyd oor die aarde
versprei was, het hy in die begin nie die kuns verstaan om metale
uit erts te smelt en te bewerk nie. Om tog 'n soort gereedskap te
hê om wild mee af te slag, of om hulle mee dood te maak, of waarmee
die mens self hom moet verdedig--so het hy vereers vuursteen geneem
en dit reggekap om dit 'n soort gerieflike vorm te gee. Om dit mooi
te bewerk en glad te slyp, het hy die kuns nog nie verstaan nie. So
word daardie tydvak die Ou Steentydperk genoem.
Maar as 'n oplettende mens iets herhaaldelik doen en goed na sy werk
oplet, dan leer hy homself aldag om die werk beter te maak. So het
na verloop van tyd sommige van daardie oumense net knap geword om
'n beter klas gereedskap te maak. Hulle gee daaraan 'n beter vorm,
sit handvatsels daaraan en slyp dit glad en blink. Hierdie tydvak
word die Nuwe Steentydperk genoem.
Dit alles het gebeur voor die mensdom kon lees of skrywe. Maar daardie
ou gereedskappe van klip is onverganklik en is vandag nog te vinde,
en wel in gruis, ou vullishope of werkplekke wat in ons teenswoordige
tyd ontdek is. In die museums in Europa is daar baie van sulke ou
gereedskappe te sien, soos kliphamers, klipmesse, asgaaipunte van klip,
ja, selfs sae van klip. Die soort vuursteen wat hulle gebruik het,
is dieselfde as wat ons oupa's en grootjies vir hulle tonteldose en
vuurslae en vir hul ou haan-en-pan-roers gebruik het. Want hierdie
soort steen is gelukkig wyd oor die aardbodem versprei.
Later ontdek die oumense die kuns om koper en tin uit erts te
smelt. Maar koper en tin is nie so danig hard nie en word met gebruik
gou stomp. Toe vind hul weer uit as hul die twee saamsmelt, dat hul
dan 'n harder metaal, brons, verkry. A, dit was 'n geluk! Hulle giet
toe meteens die stuk gereedskap in kleivorms na die patroon wat hulle
verlang, die punte en kante van daardie gereedskappe word weer warm
gemaak en met hamers skerp geslaan en verder geslyp. Dit was toe al
'n groot vordering in die rigting van beskawing. Hierdie tydvak word
die Bronstydperk genoem.
Dog, met die gedurig smelt van brons leer die oumense die kuns
om yster uit erts te smelt. Hulle leer nie alleen hoe om yster te
bewerk nie, maar ook om dit hard tot staal te maak. Hierdie tydvak
word die Ystertydperk genoem; en ons teenswoordige geslag leef nog
in die Ystertydperk, wat ontsaglik tot die beskawing van die mensdom
bygedra het. Wat beteken 'n wêreld vir ons vandag sonder yster?
Maar moenie glo dat die beskawing oor die hele wêreld op gelyke voet
voortgegaan het nie! Die Egiptenare het reeds 4400 jaar voor Kristus
'n Farao, Mena, gehad wat huise en tempels van groot gekapte en
bewerkte klippe gebou het, terwyl ou steengereedskappe in Egipte
versprei lê. Babilon het daarna sy toppunt bereik, toe Persië, toe
Griekeland, toe Rome. En met die geboorte van Kristus het genoemde
nasies hoog teen die leer van beskawing opgeklim. Maar Julius Caesar,
toe hy met Engeland in 52 v.K. oorlog maak, vind dat die Britte nes
Kaffers en Boesmans nog kaal loop. Dit was dieselfde geval met die
Duitsers en ander westelike Europese nasies. Die Roomse en Griekse
kerke het daardie barbare in hande geneem om hulle te beskawe.
Die Kafferstamme verstaan om yster ru te bewerk--dit blyk uit die
maak van hulle eie asgaaie, terwyl die Boesman tot vandag toe nog
daarvan niks af weet nie. Hy is dus in die trap van ontwikkeling en
beskawing geen steek verder as die mensdom in die voorgeskiedenis-tyd
nie, toe hul ruwe gereedskappe van vuursteen vervaardig het.
NO. 52.
UIT DIE GESKIEDENIS.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal kom seker feite voor wat ons
ontleen het aan die Inleiding deur dr. G. McGall Theal vir
dr. W. H. I. Bleek se boek "Bushmen Folklore."
Daar is seker eienaardighede verbonde aan die gereedskappe en tekeninge
van elke nasie. Bestudeerde mense kan vertel van watter nasie sulke
kunsstukke afkomstig is. Gereedskappe en tekeninge wat net soos dié
van Boesmans lyk, word min of meer oor die hele Afrika aangetref--ja,
selfs tot die suidelike dele van Europa. In die suide van Frankryk
is spelonke waar sulke gereedskappe en tekeninge gevind is, wat
baie ooreenkoms het met dié van Boesmans. In elk geval skyn dit daar
gemaak te wees deur 'n ander nasie as wat die Franse van afstam. Daar
is voldoende aanwysing egter dat Boesmans amper oor die hele Afrika
agter wild rondgeswerf het.
Die ou Egiptenare het die gewoonte gehad om al hulle groot
gebeurtenisse in hulle tempels af te skilder of dié op hulle monumente
uit te kap. Hulle is daarvoor bekend dat hul die portret van iemand
se gesig baie duidelik kon afbeeld. Dog die Boesmans verstaan weer
beter as die Egiptenare om 'n ding ver of na op 'n tekening te laat
lyk. Omtrent 3,000 jaar voor die geboorte van Kristus was daar 'n
kind, Pepi II, die Farao van Egipte. Sy moeder het 'n handelstog
na die midde van Afrika uitgerus om kosbaarhede vandaar te gaan
inhandel. Kerkuf was die voorman daarvan. Toe hy terugkom, bring hy
'n dwergie mee wat so goed kon dans, om die jong seun Farao daarmee
te vermaak. Die Faraootjie was so in sy skik met die present dat hy
die brief van bedanking aan Kerkuf op sy eie graf laat uitbeitel het;
en dis vandag nog te sien. Elkeen wat na die dwerg se afbeelding kyk,
moet verklaar dat dit 'n ware Boesman is.
Baie lank voor Salomo regeer het, het die Egiptenare al handel met
die binnelande van Afrika gedrywe. In 1552 v.K. het die vrou Hatasu
(Hatshepsu) oor Egipte regeer. Sy het toe 'n groot handelsgeselskap na
die Land van Punt (Skeba?) uitgerus. Na drie jaar kom hulle terug. Die
Koningin van daardie Land het met kamele oor land na Hatasu gekom. Sy
het baie presente met haar gebring. So bly was Hatasu daaroor dat
sy die hele optog in die tempel wat sy op Deir-el-Bahri gebou het,
teen die muur laat afskilder het. Die Koningin van Punt, natuurlik,
is ook in die optog, waarvan die skildering vandag nog teen die muur
te sien is. Al wie na die tekening kyk, moet verklaar dat dit 'n
ware Boesmanmeid voorstel. Kyk maar na die kroes hare, die plat neus,
die klein handjies en voetjies, die klere en die fatsoen van die lyf.
Die Hottentotte en Kafferstamme dring toe in later jare suidwaarts,
hulle kom in aanraking met die verspreide Boesmanras. Die Boesmans
begin toe die vee te steel en op roekelose wyse te slag, wat tot
gevolg gelei het dat albei Kaffers en Hottentotte die Boesmans voor
die voet begin uit te roei. Die jongmeide is tot vroue geneem geword,
wat weer 'n ander gevolg gehad het, naamlik die Boesman-taal oefen toe
invloed uit op albei sprake--dié van die Hottentotte en die Kaffers.
Toe die blanke bevolking aan die Kaap 'n volkplanting kom aanlê,
het die Kaffers reeds aan die ooskus van Suid-Afrika deurgedring tot
Visrivier toe, en die Hottentotte van Damaraland tot die suidelike punt
van Afrika. Die Boesmans bewoon toentertyd die Kalaharie, Transvaal,
Vrystaat en die binnelande van die ou Kolonie.
Maar algar brei hulle grense meer en meer binneland-toe uit, sodat
die grond waarop die Boesman hom bevind, kleiner en kleiner word, tot
hy vandag geen duim grond meer besit wat hy as sy onbetwiste eiendom
kan noem nie. Die waters wat sy vaders en voorvaders by gedrink het,
is van hom afgeneem geword, die wild waarvan hy gelewe het, is op
'n roekelose wyse vernietig geword, sodat hy dit toe swaar kry om
'n stukkie wild in hande te kry, want sy boog en pyle skiet nie te
ver nie.
Hy begin weerwraak te neem en begin onder die blanke hulle vee te
vang en te slag. Kommando's is teen hom uitgerus geword; en daar hy
'n man is wat veg tot sy laaste pyl weggeskiet is, is dit nie algar se
werk om die Boesman gevange te neem nie. So is hy ook deur Engelsman
en Boer by sulke geleenthede doodgeskiet geword.
Maar die uitroeiing van die Boesmans het nie op so 'n voet voortgegaan
sonder dat vir hulle herhaalde kanse gegee is nie. Die grensboere wou
die Boesmans vir diensbodes huur en het hul vee gegee om 'n boerdery
mee te begin, hulle het die Boesmans saadgraan gegee om te saai. Dog
albei vee en graan is opgeëet geword in plaas van daarmee te boer, en
toe was hul weer so naak en arm as Job op die ashoop. Sendelinge het
probeer om hul na die sendingstasies te lok; maar sodra hul nie meer
volop kos sonder daarvoor te werk, kry nie, verlaat hul die stasies
en gaan weer die woestyn in. Die Vrystaatse Regering het twee stukke
grond vir Boesman-lokasies beskikbaar gestel, dog hul maak die fout om
Korannas daartussen te plaas, met die gevolg dat dit op 'n mislukking
uitgeloop het. Onderwyl hou die Boesman nie op om vee te steel nie,
en vermoor selfs die veewagters op wrede manier.
As wilde mens het hy geen rus of duur om te lank op een plek te woon
nie--die vrye natuur is sy lewe. Hy gee dan nie om aan watter gevare
deur ongediertes, honger of dors hy hom blootstel nie.
Op die Hoëveld van Transvaal het ons vir dertig jaar gelede nog
Boesman-kraaltjies aangetref, dog hulle het sedert weggetrek; en baie
van die meide het met Kaffers getrou, sodat hul op hierdie manier
ook tot niet geraak het, deurdat hul nie meer hulle huislike lewe
bevorder het nie.
NO. 53.
DIE BOESMAN SELF.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal vertel ons van die persoon self
wat ons as Boesman ken.
Die Boesman noem hom in sy eie taal, Cham, of liewers gesê,
'Cham-ka-'kui (ka is se of sy, en 'kui man). Boesmanland noem hy
'Cham-ka-'au, en sy taal is 'Cham-ka-'kakken.
In gewone gesprekke praat ons van verskillende rasse van Boesmans,
naamlik van:--
Die Dwergies. Hulle is die kleinste mensras; een met die ander het
hul 'n lengte van 4 voet 6 duim; en bewoon die donker houtbosse van
Middel-Afrika, wes van die Albert-Nyansa-meer. Hulle is geel van kleur,
met groot, wakker oë, wat miskien te wyte is aan die skemering van die
digte woude. Dog in ander opsigte verskil hul min van die Boesmans van
Suid-Afrika: hulle praat 'n taal wat deur die gewone Boesman verstaan
word, hulle gebruik dieselfde wapens, hulle lewenswyse is dieselfde,
en hulle liggaamsbou en geaardheid kom perfek ooreen met dié van die
gewone Boesman. In 1884 het 'n reisende sendeling ons meegedeel dat
die Dwergies baie sku is om die houtbosse te verlaat. Eendag sien hy 'n
paar na 'n groot kremetartboom hardloop, alwaar hul in die boom opklim
en kort daarop hol hul weer terug na die houtbos toe. Hy het daarheen
gestap en het een van die kleintjies gevang. In die kremetartboom,
waar die takke van die stam wegdraai, het water in die holte gestaan;
en dit kan altyd as vaste teken van aanwesigheid van water beskou word
as 'n mens die Dwergies na 'n boom van hierdie soort sien hol. Wel,
hy het die kleintjie kos en water gegee; maar net verniet dat hy sy
mond daaraan wou sit. Die sendeling het allerhande soorte kos probeer;
maar altyd verniet dat die Dwergie wou eet of drink. Hy was naderhand
verplig om die Dwerg te los liewers as om hom van honger en dors te
laat sterwe.
Die Vaalpens-Boesmans, of Vaalpens-Kaffers. Hierdie nasie is 'n
baster-ras tussen Kaffers wat deur een of ander rede die woesteny
ingevlug het, en die gewone Boesmans. Op die oog gesien, is sy
liggaamsbou lank en swart nes dié van 'n Kaffer, dog in maniere,
geaardheid en taal is hy 'n ware Boesman; maar lank nie so skrander
en gesleep as 'n ware Boesman nie. Hy lei die lewe van 'n swerfling
en gebruik ook pyl en boog. Hy is voorwaar 'n treurige menssoort en
lyk soos 'n hond wat nie 'n baas het nie--ja, hy sal selfs 'n volle
jaar werk om 'n hond te verdien. Hulle word aangetref op die grense
van die Kalaharie tot in Masjonnaland. Hulle voeg hul graag by jagters.
Die gewone Boesmans. Hulle is eintlik die onderwerp van hierdie
boekdele; dis van hulle wat ons al die Stories vertel het, en wat
verder ons aandag in beslag sal neem. Hulle het 'n vuil, geel kleur
en het 'n gemiddelde lengte van 4 voet 9 duim--dus 3 duim langer as
die Dwergies van Middel-Afrika. Die Boesman se hare is wollerig en in
klossies op sy kop vasgedraai; sy gesig is plat met breë wangbene onder
die oë, terwyl hy 'n baardlose, spits ken het. Sy neus is plat en sy
oë is half toegeknyp, sodat hy deur 'n skrefie onder sy oorhangende
ooglid uitkyk--miskien is dit daaraan te wyte dat hy altyd sonder hoed
in die skerp, oop lug na wild jag. Baie Europese meisies sal seker sy
klein handjies en voetjies beny. Sy liggaam is maar tingerig, en tog
sal baie hom dit nie nadoen om 'n boogsnaar so ver na agter te trek
nie. In daardie liggaampie sit baie uithou-krag. Hy kan lang afstande
afdraf of hardloop sonder in te gee. Daar is glo geen ander soort
mense wat so lank honger en dors kan uithou nie. Sy voorkop is laag,
maar sy agterkop is sterk ontwikkel. Die nate van sy dik kopbeen is
so vas aan mekaar gegroei dat baie mense onder die indruk verkeer dat
'n Boesman nie nate in sy kopbeen het nie--wat egter nie die geval
is nie: hy het deeglik onsigbare nate.
Sy oë is klein en bruin en besit 'n siensvermoë wat menige mens laat
verstom. As hy sy hand bokant sy oë hou om dié teen die skerp sonlig
te beskerm, dan kan hy heuningbye onder die son verby sien trek. Hy
is baie oplettend wat die spore van wild en uitwerpsels van heuningbye
betref. Op hierdie aanduidings spoor hy hulle gou uit.
Die Boesman is by uitnemendheid 'n swerfling en 'n ontembare liefhebber
van vryheid. Hy swerf in die woesterny rond so lank hy daartoe nog
geleentheid vind. Hy word vandag nog aangetref van die noordgrense van
die Kaapprovinsie, dwars deur die Kalaharie tot aan die Ovamborivier,
aan die noorde van Damaraland.
In verstand is hy maar swak ontwikkel--lees en skrywe val swaar. Dit
skyn of hy maar net tot drie kan tel, want in sy taal het hy net
woorde vir een, twee, drie--verder noem hy dinge met die woord baie
(of soos hy sê: "nie min nie"). Soos meeste barbare, loop hulle
nakend: die mans slaan 'n smal vel onder sy bene deur en bind dit
agter en voor aan 'n gordband vas, terwyl die meide 'n soort kort
velrok dra nes die voorskoot van die Skotte, of hul dra 'n karos of
velle om hulle lyf. Hulle wonings is soms 'n slaapplek agter 'n bos,
dog hulle woon in hutte van gras en bossies of van matjiesgoedmatte
gemaak. Waar hul spelonke naby water en waar wild volop is, kan bereik,
daar woon hul graag in. En dis gewoonlik in sulke kliphuise waar hul
hulle tekeninge teen die rotswande maak. Die huismeubels is velle van
wild om op te slaap, die borsbeen van volstruise om as skottel te
dien en kleipotte om kos in te kook. Vir lepels om sop mee te eet,
gebruik hul 'n kwas nes dié wat skilders gebruik, of bedien hul met
ribbebene wat hol geslyp is. Water word aangedra en bewaar in leë
doppe van volstruiseiers of in die pens van 'n geskiete springbok
of ander wild. Verder maak hul knapsakke om Boesman-rys (jong miere)
aan te dra en daarin te laat tot dit op die vuur gaargemaak word.
Die vernaamste en vertroubaarste wapen is sy pyl en boog. Daar is
verskillende soorte pyle: daar is met gif agter die harpoen gepleister,
en daar is sonder gif; dan is daar weer wat harpoene het en wat net
skerp beenpunte het. Dog met jag gebruik hul ook kort knopkieries
om klein wild mee dood te gooi, en sommige het 'n asgaai op een
of ander wyse in hande gekry. Hulle verstaan ook om klippe met 'n
slinger te werp--soos David teen Goliath gebruik het. Waarom hy die
boog en pyle bo alles verkies, is dat met die hanteer daarvan kan
hy sy lyf wegsteek, en soiets as mis-skiet ken 'n Boesman glad nie;
terwyl weer met die gebruik van die knopkierie, asgaai of slinger,
moet hy sy liggaam vertoon, en dit doen hy nie graag as hy 'n mens
of wild aanval nie. Nee, sy naam is Oompie Raakskiet. In sterk wind
is hy minder gelukkig.
Sy voedsel bestaan byna uit enige ding--al wat hy nie eet nie, is wat
hy nie in hande kan kry nie. Onder sy lekkernye bevind hulle slange,
akkedisse, goggas, paddas, bloed, en hy sal vir dors selfs die vog uit
die ingewande van wild gebruik. Maar sy vernaamste voedsel is vleis,
veldvrugte, wortels, uintjies en heuning.
As jagter is hy vernuftig en fyn om planne te maak en dié op die
bekwaamste wyse uit te voer. Met jag sal ons sien dat ons in hierdie
opsig by hom ver kort skiet; en dan sal ons verstaan dat 'n Boesman
nie so onnosel is as hy lyk nie. Hy weet hoe om die verskeurende
diere te vermy, of aan te val om hulle te dood.
Hy verstaan net niks van enige vorm van Regering nie; daarom het hy
geen wette nie--elkeen moet maar sy eie reg op sy eie manier soek. Sy
wet is: "Kry ek jou, dan sterf jy, en kry jy my, dan krul ek." Van
'n opperhoof, of kaptein, weet hy niks af nie. Dit mag wel gebeur
dat die inwoners van 'n kraal die sterkste en dapperste man as leier
beskou of dat 'n dapper vader deur sy famielie hoog in tel gehou
word. Maar al hierdie ontsag hou dadelik op as die leier oud of swak
word, of as die klomp uit mekaar koers vat.
Omtrent hulle godsdiens sal ons in 'n ander verhaal vertel en sien hoe
flou dit is. Net soos alle barbare, is hul opgegroeide kinders tot
hulle dood toe. Maar as kinders van beskaafde ouers in 'n woesterny
alleen by hulleselwe opgroei en daar niks as lug, berge, bosse en
diere sien nie, sal hul dan baie anders van verstand wees?
Sommige persone wil beweer dat 'n Boesman nie 'n mens is nie; ons sal
net 'n paar vrae aan hulle stel: Het 'n Boesman 'n taal en kan hy
'n ander taal leer? Kan 'n Boesman vuur maak en die vuur aan lewe
hou? Kan 'n Boesman gereedskappe maak en dié gebruik? Hou Boesmans
honde aan en bly die honde vir hulle getrou?
So kan ons nog meer vrae stel, maar sal nog net een vraag doen:
"Watter dier nog kan dit alles doen?" En dan voeg Jakob Platjie daarby:
"Hoekom spook 'n Boesman as hy dood is?"
Die enigste huisdier wat 'n Boesman aanhou, is 'n hond.
NO. 54.
DIE BOESMAN-TAAL.
OPMERKINGS:--Ons sal maar hieroor 'n kort Verhaal skrywe;
want jeugdige lesers kan dit maar oorslaan, terwyl gevorderde
lesers tog iets van ons daaromtrent wil hoor. Ons is vir sommige
informasie dank verskuldig aan "Bushmen Folklore" deur dr. Bleek
en mej. Lucy Lloyd, wat die taal geleer en bestudeer het. Verder
deel ons mee wat ons van oorlamse Boesmans daaromtrent verneem het.
As ons 'n klompie Boesmans hoor gesels, dan laat dit ons amper dink
aan 'n geselskap paddas wat langs 'n watervoor sit koert en tong
klap. Die eerste vraag wat by ons dan oprys, is: "Is dit nou werklik
'n taal in die regte sin van die woord?"
By noukeurige studie sal ons uitvind dat dit wel deeglik 'n taal is,
waarvan die selfstandige naamwoorde vyf naamvalle besit, en dat die
werkwoorde volledig vervoeg word. Ons sal verder bemerk dat daar 'n
enkelvoud, tweevoud en 'n meervoud van selfstandige naamwoorde is. 'n
Ryk woordeskat is ons nog nie in hande geval nie: armoede openbaar hom
op baie plekke. Verder is die woorde vir die merendeel eenlettergrepig
en behoort met die grootste noukeurigheid uitgespreek te word deur die
behoorlike tongklap, of klik, te gebruik, om die korrekte klemtoon
op die woord te plaas en om noulettend die uitspraak op die regte
plek van die mond te gee, anders kry dit glad 'n ander betekenis.
Daar is nie minder as vyf verskillende tongklappe, of klikke, nie. Ons
gee hul hier so goed en kwalik as ons kan:--
1. Die gesmak-klik. Dit is die sagste van algar en word gemaak deur
die twee lippe op mekaar te plaas en met 'n gesuig skielik te
verwyder--nes met 'n soen.
2. Die sagte tandklik. Dit word gemaak deur die punt van die tong
teen die boonste voortande saggies vas te druk en met 'n suig
skielik weg te trek--nes ons maak as ons oor iets spyt of
jammer het.
3. Die sylingse klik word gemaak deur die tong een kant toe teen
die kieste te druk en dit met 'n suig skielik weg te ruk--net
soos ons maak om perde te laat trek.
4. Die keelklik word gemaak deur die tong bo teen die gehemelte op
te krul, met 'n trek skielik na agter--amper nes ons vir 'n
klein kindjie bang maak.
5. Die harde klik word gemaak deur die punt van die tong teen die
voortandvleis vas te druk en dan skielik weg te ruk--nes ons
vir 'n hen met kuikens roep.
Dan kom nog klanke wat vir ons vreemd is, soos:--
(a) Die keelklank, wat amper soos die Hollandse ch klink.
(b) Die sterk knorklank word laag in die keel gemaak en gaan nes
'n padda wat kwaak.
(c) Die swak knorklank word vorentoe in die keel gemaak--amper nes
ons saggies keel skoon maak.
(d) Die neusklank word deur die neus gemaak--nes in baie Franse
woorde.
(e) Musikale klank, wat 'n luidende toon aan die woord gee--nes ing
in Engelse woorde.
(f) Klemtoonklank, wat die regte klemtoon gee.
So is daar nog sommige waarop ons nou nie die aandag sal vestig nie.
Hieruit is dit duidelik dat ons 26 letters van die a, b, c nie
genoeg is om al die klanke in die Boesman-taal in geskrif weer te gee
nie--dus volg dit dat meer letters en tekens vereis word om hierdie
taal behoorlik te skrywe.
Persone wat die taal nie wetenskaplik ondersoek het nie, verklaar
somar uit die staanspoor dat dit onmoontlik is om die Boesman-taal
in geskrif te bring.
Hier gee ons 'n voorbeeld hoe Boesmans 'n selfstandige naamwoord
verbuig (volgens dr. Bleek):--
Enkelv.: Meerv.:
N. 'Kuiten (man). N. ''Eiten (manne).
G. 'Kuita (man se). G. ''Eita (manne se).
Vok. 'Kuwe (o man). Vok. ''Auwe (o manne).
Ak. 'Kui (man). Ak. ''Ei (manne).
Alt. 'Kuko (ander man). Alt. ''Ekuiten (ander manne).
Daar is baie van ons Afrikaners wat die Boesmantaal pront ken, omdat
hul dit van die lippe van Boesmans geleer het; maar ongelukkig het hul
nie die opleiding op skool gehad om die taal wetenskaplik te kan skrywe
nie--so besit hul 'n waarde waarvan hul tot nut van die wetenskap nie
gebruik kan maak nie. So min blanke ken die Boesman-taal pront--want
dit moet van kinderjare af geleer word: 'n volwasse raak die taal nooit
grondig baas nie. Daar bestaan tans nog geleentheid--wie weet hoe lank
dit nog kan duur?--vir wetenskaplike genootskappe om blank kinders
wat die taal van die Boesman ken, 'n goeie akademiese opleiding te gee
om daardie taal grondig te ondersoek en met taalgeleerdes te bestudeer.
Maar nou kom die vraag: Praat die Boesmans nou nog die ou oorspronklike
taal? Ons verwag soiets nie; maar tog, die teenswoordige Grieks en
Italiaans is voorwaar die kind van ou Grieks en van Latyn. Dan moet
ons daarby in herinnering hou dat die Boesmans in gedurige aanraking
met vreemde stamme gekom het, en dat 'n Boesman in verbasende goeie
aanleg besit om 'n vreemde taal gou aan te leer; maar wat weer aan die
ander kant vir sy oorspronklikheid pleit, is dat hy baie behoudend is
in sy maniere, en dis daarom dat ons onder al sy verdrukking vandag
nog opregte Boesmans vind.
NO. 55.
HUISLIKE LEWE EN GEWOONTES.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal slaan ons ag op die gedrag van die
Boesman as vader of moeder, as kind en as persoon in sy samelewing.
Die Boesman is in geheel nie onverskillig omtrent sy huisgesin
nie. Sou dit anders gewees het en as hy sy famielie verwaarloos het,
hoe kan hy nog as wilde mens in die onbarmhartige woesterny sy bestaan
handhaaf? Die vader is die jagter en verdediger, die moeder die
versorgster van veldkos, Boesman-rys en van haar kinders. So gevoel
die kinders hul veilig onder die beskerming van hulle ouers--al groei
hulle op omsingel deur en onder verskeurende ongediertes.
Een dag leef hul in oordaad, dae daarna vergaan hul onder die gevreet
van ondraaglike honger en dors. Hulle ken net 'n dag van vandag en
bekommer hul glad nie oor die dag van môre deur voedsel en deksel
daarvoor opsy te sit nie. Hulle reken: Besit ek vandag iets, dan sal
ek dit môre ook wel weer hê; en kry ek dit nie, dan moet ek sonder
murmureer daaroor doodtevrede wees--en hy is ook tevrede!
Skiet die vader 'n stuk grootwild, en hy en sy gesin kan dit nie
meteens vervoer nie, dan bly die gesin daar en gaan aan braai, hul eet
tot hulle middellyf op 'n ongelooflike wyse uitswel; dan begin hul te
dans, of gaan slaap, om die braaiery oor 'n ruk weer te hervat en eet
dan weer tot die kos hul in die keel sit. So hou hul aan tot alles op
is. Raak hulle water intussen op, dan drink hul van die maagsoppe van
die wild waarvan hulle braai. Die vleis moet al baie sleg geword het
eer 'n Boesman dit as ongeskik vir voedsel verklaar. Hul bly daar,
slaap daar en vertrek eers na daar niks meer te aas is nie. Intussen
maak die wolf in die nag ook daar sy verskyning. Kry die vader 'n
kans vir 'n skot, dan waag hy dit. Is dit 'n raak skot, dan is daar
meer kos vir die volgende dag.
Maar so rojaal gaan dit nie aldag nie. Dit gebeur dae agtereen dat
hy niks te skiet kry nie. Namate die honger hom laat gevoel, na dié
mate gord hy sy lende nouer en nouer met sy hongerband, of gordband,
aan. Sy oë sink dan nog dieper in sy kop, hy lyk vaal en uitgeput. Nou
eet hy net wat voorkom, om sy kragte weer te herstel. Ons kan begryp
hoe die jong kindertjies om kos huil as daar nie is nie.
Net so is dit met water gesteld. Op jag gebeur dit dat hul baie lank
geen water kry nie. En kom hul dan by water, dan is dit 'n kleinigheid
vir 'n volwasse Boesman om die helfte van 'n groot emmer water uit te
drink, en 'n klein kindjie sal 'n paar bottel water soos niks uitdrink
nie. Hulle wag 'n rukkie en drink weer 'n goeie hoeveelheid water.
As 'n man wild na huis bring, dan word die afgekoude bene 'n entjie
van die deur van sy hut op 'n hopie gegooi. So het elke man in die
kraaltjie sy eie beenhopie. Die afgeëte bene, so lank geëet word,
word in die hol bak van die borsbeen van 'n volstruis geplaas. Is
daardie beenskottel vol bene, dan word dit na die beenhopie gedra en
daar neergegooi. Dit word by ieder geleentheid gedoen.
Maar het net een man van daardie kraaltjie 'n groot stuk wild geskiet
en hy deel daarvan aan sy ander kraalmaats uit, dan kry die skut die
nekstuk, en hulle gee die boonste dik murgbene aan die kinders van die
man wat die wild geskiet het, en die ander afgekoude bene gooi hul ook
op die beenhopie van die man wat die wildstuk geskiet het. Op hierdie
manier kan elke man die bene van die wild wat hy geskiet het, wys.
Die boonste bladbeen van 'n springbok word nie op die beenhopie gegooi
nie, uit vrees dat die honde dit mag opkou; daarom word dit tussen
die latte van die hut weggesteek--en wel in die hut van die man wat
die bok geskiet het.
As 'n Boesman 'n ongeluk kry en nie verder kan loop nie, dan gooi hy
stof in die lug om te laat sien waar hy is en dat hy nog leef. Oor
'n ruk hervat hy die opgooi van stof weer; en so hou hy aan tot hul
hom gewaar, of tot hy nie meer kan nie. Word een vermis, dan is die
uitkyk na stof die eerste ding.
As Boesmans enige tyd op 'n plek gewoon het en trek dan weg om wild
of water skaars geword het, of om een of ander rede, dan trek hul
bossies uit, plant dié met wortels na bo en pak dit met grond vas, en
wel in 'n lyn wat aantoon in watter rigting hulle getrek het. By die
ou kraaltjie trek hul diep grippies met hulle voete om die aandag te
vestig in watter koers die bossies geplant is. Die eerste omgekeerde
bossie word naby die ou plek geplant, die twede 'n bietjie verder,
die derde nog verder, en so voort; by ieder van sulke bossies word
'n streep getrek. Dit is om hulle vrinde wat na hulle kom soek, in
geleentheid te stel om hulle nuwe verblyfplek uit te vind en sodoende
ook by hulle aan te sluit.
Omtrent hulle drinkwater is hul baie geheimsinnig. Hulle grawe 'n diep
gat waar water is; dan steek hul 'n uitgeholde riet in die gat regop
in, vul die gat met klippe op en bo-oor word grond gegooi, sodat net
die bopunt van die riet kort bokant die grond uitsteek. Deur hierdie
riet word die water opgesuig en gedrink. Wil hul water meeneem, dan
suig hul water met hul mond op en ledig dit in 'n leë volstruiseierdop
of in 'n leë springbokpens. Dus, as iemand water van 'n Boesman kry
om te drink, moet hy nie altyd vra: "Hoe het jy die water geskep?" nie.
Om die drinkplek nog meer geheim te hou, trap hul nie 'n voetpad
daarheen nie; maar die een met die kleinste voet loop voor, en dié
met die grootste spoor loop agter. Algar trap in dieselfde spore,
sodat 'n mens nooit seker kan wees hoeveel Boesmans daar geloop het
nie. Ook word op hierdie manier nie 'n voetpad veroorsaak nie. Die
volgende dag neem hul weer 'n ander koers.
As iemand hom vra om vir hom water te gaan haal--vir 'n stukkie tabak
of vuurhoutjies is hy altyd gewillig--, dan stap hy nie direk in die
rigting van die water nie, maar slaan soms net die teenoorgestelde
rigting in, loop dan tot hy uit die gesig is en loop dan met 'n ompad
na die water toe. Met sy terugkoms doen hy net dieselfde, om nie
te laat uitvind waar hy die water gekry het nie. Om vir hom te vra
om die waterfontein of watergat te gaan wys, is net so goed as om
'n gierigaard te vra waar hy sy geld bêre. Dit doen hy om jagters
uit sy jagveld weg te hou.
Sommige reisigers en jagters het putte in die dor streke gegrawe;
maar sodra hul daar wegtrek, stop die Boesmans daardie drinkplekke
met klippe weer toe en maak die holte weer effen met die oppervlakte
van die grond--so gelyk asof daar nooit 'n put gewees het nie.
Boesmans noem die regterarm die manlike en die linkerarm die
vroulike. So word in sommige gevalle die eerste lid van die regterhand
se pinkie van 'n jongetjie afgesny en die linkerhand se pinkie van
'n meidjie. Dog met die deurboor van die ore geld hierdie reël nie
juis altyd nie; want gaatjies word in albei ore gesteek. Dan gebeur
dit ook dat 'n mooi meidjie--'n lelike na hulle beskouing nie--'n
gat deur haar neus kry; want dit sou haar met 'n ringetjie daardeur
nog mooier laat lyk.
Boesmans hou baie van musiek en dans. Die ramkie, gorra en 'n heel
eenvoudige soort viool word vir musiek-maak gebruik. Die meide slag
die vel van springbokore af en neem die binneste sagte, wit, beenagtige
gedeelte. Dit vul hul met sand en laat dit so droog word. Daarop neem
hul die gedroogde oor, gooi daarin harde saadjies, naai dit toe en
snoer die hele spul in. As dit geskud word, maak dit 'n geraas nes 'n
droë blaas met klippies daarin. Die snoere word onder om die enkels
van die mans vasgebind, sodat dit 'n geritsel kan maak as hulle hul
voete teen die grond stamp.
Ook maak die meide 'n tamboer van 'n pot en afgehaarde
springbokvel. Hulle bombardeer onder handgeklap daarop om die tyd en
dansmaat aan te gee--vernaamlik as heuning oorvloedig is, of wanneer
'n uitstekend goeie jag gemaak is.
Om die vuur is drie kringe:--In die binneste brand die vuur, en daar
word gebraai en geëet; in die twede kring word gedans en musiek gemaak;
en die derde kring is die buitewêreld. Die feestelikheid word nooit
die hele nag onderbreek nie: eet en dans, musiek-maak en sing hou nie
op nie. Maar as die son hulle vang, dan voel hul poot-uit. Maar moenie
praat hoe vuil en met stof hulle bedek is nie. By hierdie tyd het hul
al die water droog gedrink en hulle woel die kinders uit om water te
gaan haal. As die kinders terug is, en die ouers genoeg gedrink het,
gooi hul hulle plat en slaap die hele dag deur. As daar nog iets
oorgebly het om verder fees op te vier, dan word dieselfde ding van
die vorige nag herhaal. Uit dit alles kan ons sien hoe gemaklik en
plesierig die Boesman die wereld opneem: daar is geen bekommernis
oor die dag van môre en die toekoms nie.
Hoeveel 'n Boesman kan opeet, is ons bang om te vertel; want ons is
seker die lesers sal ons nie glo nie. Ons sal maar sy geliefkoosde
uitdrukking vir baie gebruik: nie min nie. Op die plaas Lemoenkop,
langs Sakrivier, Calviniase distrik, het ons gesien dat 'n Boesman
met sy huisgesin opgeëet het van voor sononder tot 'n ruk na sonop
'n springbok en 'n skaap wat hy as veewagter van sy baas, mnr. David
Straus, ontvang het. Daardie ou Boesman se kraaltjie was maar 'n kort
entjie van ons wa af, sodat nuuskierigheid ons af en toe daarheen
gedrywe het. Ons kon toe ons eie oë haas nie glo nie.
Hulle maak net goeie velbreiers uit, en sommige kan net mooi velkarosse
maak; vir gare gebruik hul die senings van diere.
Hulle het ook die gewoonte om hulle lyf soms met vet en rooi klei--as
hul dit kan bekom--te smeer. In die spoelings van waterlope word
'n blink, metaalagtige sand aangetref; dit, met vet vermeng, smeer
hul op hulle hare om dit in die son te laat glinster.
NO. 56.
GODSDIENSTIGE BEGRIPPE.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal deel ons mee hoeveel die Boesmans
van godsdiens verstaan, en ons sal bemerk dat hul bedroef-weinig
daarvan af weet.
Van 'n Opperwese, van 'n plek van Geluk of Straf het die Boesman
totaal geen begrip nie. Sy uitgaande gedagte skyn te wees dat in die
begin 'n ougeslag van Boesmans bestaan het--ander mense neem hy in
hierdie opsig nie in aanmerking nie. Algar het maar hulle bestaan aan
daardie ougeslag te danke. Hy ken die ougeslag as 'Chwe-'na-ssho-'ke,
wat hul in enige dier, boom of mens kon verander.
In die begin was daar 'n skemering oor die hele aarde. Die son, maan
en sterre het maar later eers ontstaan. In Deel I het ons gelees dat
die son een van die ougeslag was, met 'n blink aangesig, dat die ander
manne hom vermoor het, en dat die kinders, op las van hulle moeders,
die kop van die son-man in die lug gegooi het, alwaar dit vandag nog
is. Toe kom daar lig en warmte. Soggens kom die kop aan die oostekant
op en soek na sy lyf, wat in 'n krap verander het, tot die aand toe,
en gaan in die weste slaap, om weer die volgende môre--dag na dag--te
ontwaak. Die son-man was in sy dae 'n groot jagter, towenaar en man
van gesag en krag, vir wie die ougeslag altyd groot ontsag gehad het.
Ook het ons verneem dat die maan die skoen van die Hotnotsgot is wat
deur die Dwarrelwind ('n soort voël) die lug ingewaai het. Die son
wou die maan daar nie hê nie--so skiet hy stukke van die maan af,
tot die maan die fatsoen van 'n opgekrulde skoensool het. Die maan
het water, wat die nagdou veroorsaak. Die holte van die gehoringde
maan is die ontvangplek van die pasgesterwe mense. Namate die maan
weer aangroei tot Vol Maan, word die lyke weer lewendig deur die
krag van die maanwater; en soos die maan vol is en dan nie meer
plek het vir die lewendig-geworde persone nie, dan daal daardie
lewendig-geworde persone op die aarde neer en word lewendig keer
op keer as hul sterwe--net soos die maan maand na maand lewendig
word. Dus was die Dood in die begin maar 'n tydelike slaap.
Dog die Dood--om nie weer lewendig te word nie--is deur die Haas in die
wêreld gekom. Die Haas was eers een van die ougeslag; hy sit oor die
dood van sy moeder te huil. Toe die Maan vertel dat die Haas se moeder
weer lewendig sou word, wou die Haas nie glo nie; toe gee die Maan hom
'n vuisslag op die lip, waardeur sy lip in twee bars, en verder sê
die Maan: "Van nou af sal niemand weer lewendig word nie--net soos
ek--, maar algar sal baie lank doodbly." So het die Dood deur die
Haas in die wêreld gekom. Hieruit het die bygeloof ontstaan dat daar
'n stukkie seningvleis in die bout van die Haas gebly het wat nog
altyd mensvleis gebly het; en daar Boesmans nie mensvreters is nie,
eet hul daardie stukkie vleis nie.
Verder het ons gehoor van die Jongmeid van die ougeslag wat gloeiende
as en kole in die lug opgegooi het, hoe die Wind dié hoog na bo
opgewaai het waar daardie gloeiende as en brandende vuurkole die
Melkweg (of Hemelstraat) en Sterre geword het en vandag nog daar
is. Die Môrester is die hart van die Daeraad en die Aandster is die
hart van die Aandskemering. Verder is die ander groot sterre lewendige
wesens; ook die klein sterretjies lewe. Een groot ster het in 'n lied,
of gesang, al die sterre name gegee. Die Boesmans het opgelet dat
die sterre wat saans in die somer skyn, nie in die winteraande skyn
nie; daarom is hul bly as die somersterre weer hulle verskyning maak;
dan word gedans, gesing en stompe brandende vuur na die sterre gehou,
sodat die sterre kan sien dat die Boesmans bly is as hul weer terugkom,
naamlik dat hul nes die maan weer lewendig geword het. Ons het ook
gelees hoe die Boesmans die sterre aanspreek of vereer met woorde van
prys deur hulle as gelukkig en volop van kos en water te beskou. Die
hou van vuur na die sterre is om hulle warm te maak, sodat hul ook
met hul die somerwarmte kan meebring.
Daar die Boesmans van die beginsel uitgaan dat die ougeslag hulle in
ander dinge kan verander, so is daar bepaald geen ewige dood nie. Alles
leef en slaap maar vir 'n gesette tyd; hulle sal algar weer opstaan
en weer lewe. Hieruit ontstaan die geloof in geeste en spoke, wat òf
goed òf kwaad kan doen.
Bepaalde afgode ken die Boesman nie--daarvoor is sy begrip van
'n godheid te deinsig. Dog hy voel die ingeskape hulpeloosheid van
die mens: is hy swak, dan soek hy hoër krag, al is dit in towery;
is hy sterk, dan voel hy om sy mag te behou, dat een sport hoër hom
die hoogste op die leer of nog sterker as hy reeds is, sal maak. Hy
voel hom magteloos teen 'n donderstorm of verskeurende ongedierte wat
plotseling op hom aanval. Dus, hy soek na bo-natuurlike hulp. Die
Boesman soek wel, maar stel geen bepaalde godheid in plaas van die
gesogte iets nie. Nietemin, hy gevoel hom afhanklik van iets.
As 'n vername man onder hulle sterf, word oor die graf van daardie een
'n groot hoop klippe gepak, en daardie steenhoop word vereer terwille
van die gees wat daarin woon.
'n Ou Boesman het ons vertel as hul iemand begrawe, dan word eers die
"wegleggingsgebed" uitgespreek eer die lykstoet die graf verlaat;
maar wat daardie "wegleggingsgebed" eintlik is, kon hy my nie te veel
van vertel nie.
Die Boesman, as swerfling, het geen leidsliede of selfs geen
priesters om eredienste waar te neem nie; publieke vergaderings en
goed bygewoonde byeenkomste ken hy glad nie; hoe in die wêreld kan
hul 'n grondige en verenigde opienie oor 'n seker leer of instelling
hê? Iedereen se opienie verskil van sy naaste nes sy duimafdruk. Hulle
het geen inboorlingskole soos die Kaffers nie, hulle het geen kerke
van hulle eie nie--dus ook geen vaste godsdiens-stelsel nie. Maar tog,
daar bestaan 'n seker nasionale begrip oor godsdiens, wat in geheel
nie ontwikkel is nie. In hierdie opsig is hul amper 'n siertjie vir
die Kaffers voor, wat glad nie eens 'n woord vir God in hulle taal het
nie--in Kaffer-Bybels word die Hottentot-woord Tixo vir God gebruik.
As ons van die Boesman se geloof praat, is dit amper beter om van sy
bygeloof te spreek--hieraan is hy skatryk, soos ons verderaan kennis
sal maak.
Daarom slaan hy so sterk geloof aan towery, wat hy beskou as die krag
van 'n groot gees wat afstam uit die ougeslag, wat so alles kon doen.
Wie sal ons beter kan vertel as sendelinge watter moeite hulle het om
'n suiwer godsdiensbegrip aan die Boesman voor te stel? Dit, natuurlik,
het ook iets te doen met die onverstaanbaarheid van die nasie. Al wat
buite die jagveld geleë is, lê vir hom in 'n donker, mistige weer,
en dit val hom swaar om dit meteens te vat.
Maar op die jagveld kan ons algar lesse by 'n Boesman gaan neem. Daar
is hy vis in die water en stuurman aan die roer van sy verstand.
As 'n Boesman hom by die stene van 'n graf van 'n vriend of famielielid
buig, aanbid hy nie juis die blote klippe en die graf aan nie, maar
hy spreek met die gees van die afgestorwene. En hy is oortuig dat
die gees in die graf hom hoor.
NO. 57.
BYGELOOF AANGAANDE SEKER DIERE.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal vertel ons oor die baie bygelowe
wat onder Boesmans bestaan. Dis so sterk by hulle ingewortel dat
dit amper net soos 'n soort godsdiens kan beskou word.
In die Boesman se gedagte bestaan baie denkbeeldige diere wat
bo-natuurlike bekwaamhede en eienskappe besit. Ons sal met die Groot
Waterslang begin:
Die Groot Waterslang het 'n skitterende en fonkelende steen op sy kop
en besit die mag om fonteine te laat vol word of te laat opdroog. Hy
luister baie mooi na die Boesman-towenaars en volg die jagters onder
die grond orals in die waterlose streke. Waar hy is, borrel die
fonteine oor, of hy bring die water tot ná onder die oppervlakte van
die grond, sodat die jagters net nodig het om 'n vlak gaatjie te grawe
om volop water te hê. Dit is dan die gaatjies wat toegestop moet word,
waaruit die water met 'n hol riet gesuig moet word.
Sodra blank jagters die woesterny agter wild intrek, dan, al wat die
Boesmans te doen het, is om met die Groot Waterslang te praat, en hy
laat die sterkste fontein vlak voor die oë van die blankes opdroë,
waardeur hulle verplig word om om te draai en nie verder wild meer
te skiet nie. Ons het in Deel I reeds baie van hierdie Slang vertel
en van alles wat hy kan doen.
Ons het 'n paar blank mense ontmoet wat voorgee dat hul sodanige Slang
gesien het. Op 'n plaas in die Piketbergse distrik het 'n man ons
'n vaalgroen steen gewys wat hy beweer die Slangsteen te wees. Hy het
nog verder gegaan en ons vertel dat persone deur slange gebyt daarmee
deurgehaal is. Want dit word beweer dat as iemand deur 'n giftige slang
gebyt is, en 'n mens plaas die steen in melk en daarna op die bytplek,
dat die slanggif by die wond uitkook. Dit moet herhaal word deur die
steen elke maal in die melk terug te plaas, dan weer op die wond te sit
tot die gekook ophou. Ons het dit self nie gesien nie--dus laat ons
die saak hier. Alleen kan ons beskrywe die steen wat aan ons in 1882
deur die heer Gert Visser, van Tierkloof, distrik Piketberg, getoon is.
Die steen is vaalgroen, ongeveer so groot as die voorlit van 'n vinger,
en skyn van dierlike oorsprong te wees; maar dit kan ook iets anders
wees. Dit voel nie swaar nie en vertoon amper nes die haarklip
(asbestos) en besit die eienaardige glans van daardie gesteente,
maar is glad nie 'n skitterende steen nie--soos die Boesmans beweer--,
wat in die dag blink nes 'n ster en in die nag nes 'n kool vuur. Wel,
dis soveel as ons van die affêre af weet.
Van die Reënbees het ons ook reeds baie vertel. Hy is die reënmaker
van die Boesmans. Dog, sover ons van hom weet, bestaan hy net in die
gedagte van die Boesman. Stories word vertel dat hy hom kan verander in
'n Boesman en verlief word op die Boesmans. Soms verander hy hom in
'n koei en laat haar ewe geduldig melk. Sy woonplek is in seekoegate,
en, net soos die seekoei, kom hy uit om op die lang gras onder die
bome te wei. Waarskynlik is dié gedagte aan die seekoei self ontleen,
dog in hulle tekeninge skilder hul hom af nes 'n os met horings.
Leeu, Tier, Wolf en Jakkals word ook voorgestel as afstammelinge van
die ougeslag Boesmans. Vra 'n mens aan Boesmans hoe hul dit weet,
dan antwoord hul met 'n weervraag: "Waar kom daardie goed se sterkte
en krag dan vandaan?"
Die hart van die jakkals word nooit aan kinders gegee om te eet
nie. Want 'n jakkals is baie bang en hol op die hoor van die geringste
geritsel weg. As kinders die hart eet, word hul net sulke bangbroeke
en hol dan weg as daar nog geen gevaar is nie.
Die Boesmans vind die gebrom van 'n volstruis mooier as die gebrul van
'n leeu. Daarom, as hul 'n volstruis skiet, dan moet hulle kinders
die longe van die volstruis rou eet; want as hul die longe gaarmaak,
dan verloor dié hulle eienskap om die kinders 'n harde stem te gee. Dit
word by seker geleenthede gedoen.
Boesmans glo dat hul 'n uil kan betower en hom dan na die hutte kan
stuur om daar te hoe-ho en die dood van die ongewenste persoon aan
te kondig. Gaan so een uit die hut om die uil weg te ja, dan val hy
daarbuite op die plek morsdood. Die uil self word as 'n groot towenaar
beskou en kan enigeen laat sterwe as hy daartoe lus het. Daarom, reken
hul, is dit die beste om maar in die hut te bly as 'n uil buite in
'n boom skree.
As iemand 'n slang beseer, of selfs net die kop met 'n entjie lyf
afbreek, dan kom daardie slang op die stuk (waar die kop nog lewendig
aan sit) na die huis van die persoon wat die slang seergemaak het,
hy steek hom daar êrens in 'n hoekie of in sy kooigoed of in sy
velskoen weg, en lê daar klaar om die persoon dood te byt. Dit is ook
'n Hottentot-bygeloof.
Boesmans laat nie hulle kinders op vars springbokvelle speel nie, of
hul mag nie die vars bloed of vleis aan 'n boog, pyl of pylkoker laat
kom nie. Want dan trek die gees van die springbok in die kinders of
in die eienaar van die pyl en boog, waar deur die springbokke in die
veld vir sulke persone wild word en gee hul dan verder geen kans om
naby te kom nie--hulle bly dan vir altyd ongelukkige springbokjagters;
ook met skiet skeur die vleis van hulle duim en voorvinger af.
Uit eerbied vir die man se pyle, eet die meide nie die boblad van
'n springbok nie: ander parte kan sy maar eet.
Om reën te maak, slaan net meide met klippe op die grond, die Reënbees
hoor die gestamp en laat dan reën deur donderweer op te roep.
Paddas is die kinders van die Watergees. Hulle was vroeër jongmeide
gewees wat deur die donderweer doodgeslaan is, of, liewers gesê, wat
die weer met swaarweerstene doodgegooi het. Die Boesmans glo dat seker
stene wat op die veld te vinde is, niks anders is as swaarweerstene
wat van tyd tot tyd daar geval het.
Boesmans glo ook dat springbokke onsigbare pyle het, waarmee hul
'n mens onopgemerk kan skiet. Die pyle gaan binne in die lyf van
'n mens en maak hom siek; en as hy siek is, dan skiet hy altyd mis.
Persone wat hul op die jag toelê om altyd raak te skiet, moet by
voorkeur die vleis eet van diere wat mak is en wat stadig hol. Want
as hy altyd springbokvleis eet, dan gebruik hy vleis van 'n dier wat
baie vinnig hol. Die springbokke is vir so een baie wild. Maar eet hy
die vleis van 'n dier wat langsaam hardloop, dan word die springbokke
vir hom ook mak en laat hom naby hulle kom. Die springbok is 'n dier
wat snags nie slaap nie--dus as die jagter net sy vleis alleen eet, dan
gaan die gensbokke en hartbeeste ook nie snags slaap nie en bly dan vir
daardie jagter net so wild as springbokke, deur net so rond te vlug.
Wanneer 'n slang by 'n graf gesien word, dan moet hy gerespekteer en
nie doodgemaak word nie; want hy bring goeie tyding van die een wat
daar begrawe lê, of hy bring goeie tyding aan die gees van daardie
afgestorwe persoon.
Ons het reeds tevore genoeg van die Hamerkop (-voël) vertel en sal
dus hier nie herhaal wat ons reeds meegedeel het nie.
Sulke diere as hierbo genoem, word hoog deur die Boesmans
gerespekteer, naamlik by die geleenthede soos ons vertel het; dog
as die gevaar daar is, moet hul maar net so goed verbydraf as die
swakste goggatjie. Honger en dors sal nooit vir 'n Boesman wette kan
voorskrywe nie; hy volg die natuurwet na: Eers ek, en dan 'n ander.
NO. 58.
NOG MEER OOR BYGELOOF.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal sal ons nog meer vertel oor die
bygelofies van Boesmans.
Die Boesman het groot ontsag vir onweer, wind en storms, selfs vir
enige ding wat daarmee in verband staan. Hy gevoel hom dan, nes enige
skepsel in sulke tye, bepaald hulpeloos. Iemand wat die weer, wind of
storms uitskel of met minagting behandel, bedryf 'n groot kwaad. Hy
glo dat die donderweer 'n mens met klippe kan doodgooi. As die blitse
straf is, dan moet iemand na die weerlig kyk, en sy oë blink nes die
weerlig self, en dan sal die ligstraal eerbied kry vir die oë van
die persoon wat na die lig kyk en hom dan nie doodslaan nie.
Die wind word deur 'n voël, Windvoël, met sy vlerke en geblaas
gemaak. As iemand na die Windvoël met klippe, kieries of sand gooi,
of met pyle na hom skiet, dan maak hy daardie voël kwaad, en die
maker van die wind laat 'n windstorm opkom om alles te verwoes en
uitmekaar te pluk.
Paddastoele en ander swamgewasse is kinders van die reën. As iemand
hul uittrek, moet hy hul nie rondsmyt nie, maar saggies neersit,
anders word die reën kwaad en roep 'n geweldige storm op, wat alles
laat verspoel en verwoes. Sulke dinge moet gerespekteer word om die
veiligheid te bewaar.
As iemand onverskillig musiek maak as dit donderweer is, word hy
bestraf; hou hy dan nog aan met speel, dan gooi die weer hom met die
weerlig of 'n swaarweersteen dood.
As Boesmans ontslae wil raak van die slegte gevolge van drome, dan soek
hul 'n klip so groot as hulle vuis, hul hou dit in hulle hand, praat
daarmee en vertel die slegte drome wat hul in die nag gehad het, aan
die klip. Hulle blaas dan hulle asem op die klip en steek dit gou onder
die warm as en kole in, sodat die drome moet verbrand. Doen hul dit
nie, dan gaan die slegte drome mee na die veld en gaan alles aan die
wild, Boesman-rys en veldkos vertel, sodat die dromer dit maar sleg in
die veld moet aantref, en die persoon kom teleurgesteld huis-toe. Maar
is die drome verbrand, dan is die jag maar net soos ander dae.
Boesmans hou nie daarvan om met kos te speel nie--daarom maak hy die
kleintjies van wild dood, sodat die kinders daarmee nie kan speel
nie. Hy glo as sy kinders met die kleintjies van diere speel--nes die
kinders van katte doen--, dan verander hul ook in wilde-katte--dus,
sodra hy sy kind met 'n voëltjie of klein diertjie sien speel, gelas
hy sy kind om die dingetjie op die daad dood te maak.
Vir spoke is hy baie bang. Naby 'n begraafplaas kry 'n mens hom
nie in die donker nie. As hy meen dat hy 'n spook sien, trek hy
'n bossie uit, laat dit met die wortels na bo staan en hol dan weg
so hard as hy kan. Hy vertel as die spook 'n bossie onderstebo sien
staan, dan verbeel hy hom dat die bossie so gegroei het. Hy bly dan
daar staan en verwonder hom hoe die bossie so kan groei. As daar
'n windjie kom en die bossie omstoot, woerts! spring die spook weg
en is weer by die een wat die bossie onderstebo geplant het; want hy
sien dis maar alles foppery.
As 'n ster verskiet--vernaamlik as dit 'n lang ligtrein agterlaat--,
dan meen die Boesmans dat 'n bekende of 'n vriend sterf; die ster
wys aan waar die persoon woon, en gewoonlik is dit iemand van wie hul
lank nie tyding gekry het nie. Met verneem kry hul die slegte tyding
'n paar dae daarna.
NO. 59.
DIE BOESMAN AS KUNSTENAAR.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal sal ons die Boesman in sy
verskillende kunsbedrywe volg.
Onder die ander inboorlinge van Suid-Afrika hoef die Boesman as
kunstenaar glad nie 'n duim agteruit te staan nie. Vereers is hy 'n
skilder en tekenaar na sy eie kultuur, wat die ander nie is nie. Hierin
het hy 'n beter begrip as baie ou nasies van deursigkunde--dit wil sê,
om voorwerpe op 'n tekening op verskillende afstande voor te stel. Sy
aftekeninge bestaan uit skilderstukke en inkrapsels op rotse en word
deur die kunswêreld baie bewonder. Gewoonlik skilder hy die Boesmans
met rooi of bruin klei af, blank mense met wit klei en Kaffers
met swart verf van roet gemaak. Sy inkrap-, of graveerwerk, word
op harde rotse met vuursteen uitgevoer. Hy gee hierin die voorkeur
aan die groot vaste rotse wat inwendig grys is en wat buite-op met
'n swart, blink nerf verglans is. Deur die nerf deur te krap met
'n skerp vuursteen word die grys gedeelte van die rots sigbaar en
bly so vir honderde jare in goeie staat van bewaring.
Iets wat ons tref in die afbeeldinge van Boesmans, is dat hul die
fatsoen van die liggaam van 'n dier taamlik getrou kan afteken, sodat
daaromtrent geen twyfel kan bestaan nie; maar die bene en horings
is altyd na verhouding te dun; ook skyn hy hom nie te baie oor die
oë en die mond te bekommer nie. Hy verstaan die kuns taamlik goed om
'n mens of dier in staat van rus of beweging voor te stel; dit vereis
natuurlik 'n seker mate van noukeurige oplettendheid om waar te neem
hoedanig so een sy ledemate hou of buig. Sommige van sy afbeeldings
duie duidelik aan dat die tekenaar of skilder 'n regte besef besit
van lig en skaduwee om die deel verhewe of ingeduik voor te stel;
hierdie kennis kom duideliker in sy inkrapwerk uit. Op die plaas
Middel-Hoek-van-Spruit, aan Visrivier, distrik Calvinia, het ons
mooi graveerwerk op die blink rotse aangetref; die heer Schalk van
der Merwe, eienaar van die plaas, was so vriendelik om in 1882 ons
aandag op daardie inkrapwerk te vestig.
Die Boesmans is baie gek na dans; en vir dans moet daar musiek gemaak
word, anders verloor so 'n verrigting baie van sy aantreklikheid. Ook
as 'n danser of danseres neem die Boesman die voorrang onder die
Afrikaanse inboorlingrasse in. Op die Europese toneel is daar min
toneeldansers wat 'n Boesman in 'n riel sal uitstof--hy is met sy
voete net so rats as met sy hande, en met die kronkelinge van sy
liggaam is hy amper so knap as 'n slang.
Vir die dans is musiek nodig; ook hierin vat die Boesman die voortou
by die ander inboorlinge. Sy musiek is glad nie van die beste nie
en is maar bra eentonig, dog altyd van 'n vrolike aard en bestaan
meestal uit riele, waarvan nogal 'n taamlike verskeidenheid bestaan.
Dan tref ons digters onder hulle aan wat die natuurklanke getrou
kan naboots. Daar 'n Boesman dit haas onmoontlik vind om iets uit sy
kop te leer, is dit maklik om te begryp dat hy nie in staat is om 'n
lang rym of digstuk uit te dink en agtermekaar te rangskik nie. Sy
beryminge strek hul nie veel verder uit as die klanke wat hulle
naboots nie. Hulle rek dit egter uit om reëls oor en oor te herhaal. Op
hierdie manier kan hul samevallende gedagtes taamlik uitrek. Dit op
sigself is ook 'n middel om die gedig of rym te onthou. Dis jammer
dat sulke voortbrengsels al hulle krag by vertaling verloor, anders
kan ons enige daarvan weergee; maar die stukkies sal soos kaf lees.
As klugspeler is die Boesman nogal heel vermaaklik. Ofskoon hy glad
nie so gevat is as die Hottentot nie, tog kan die Hottentot nie die
hansworsstreke so knap uitvoer as die Boesman nie. Die naboots en
namaak van diere of persone voer hy onverbeterlik uit--so moet ons hom
hier ook as die vernaamste gebarespeler onder die inboorlinge beskou.
Om die spore van mens of dier oor die hardste en steenagtigste grond
of veld te vind, is hy bepaald 'n kunstenaar of 'n deskundige: die
geringste verskuiwinkie ontglip sy oplettendheid nie. Hy sal selfs kan
vertel hoe lank gelede dit is dat die wandelaar of dier daar gewees
het. Dis wonderlik om te bedink hoe dom Boesmans in een opsig is en
hoe skrander in ander gevalle.
NO. 60.
DIE BOESMAN AS JAGTER.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal ontmoet ons die Boesman op
sy regte plek. Ons kan nie glo dat enige nasie hom op hierdie
gebied kan verslaan nie. Sy planne by die jag is onbegryplik fyn
en skrander. Iemand wat 'n Boesman nog nie in die veld sien jag
het nie, kan hom daarvan geen denkbeeld vorm nie.
Een voordeel besit die Boesman as jagter: hy is klein van persoon en
besit 'n paar oë om ver en raak te sien soos nog geen ander menseras
hom op kan beroem nie. Ook sy geelbruin kleur is tot sy voordeel;
want dit verskil min met die omgewing van die veld waarin hy sy
lewensbestaan moet soek. Van natuur is hy deur al die eeue heen so
gehard dat dit baie vermoeienis vereis om sy kragte uit te put--hierin
kom sy ligte liggaamsbou hom ook tot hulp. Sy uithoudingsvermoë
teen honger en dors, hitte en koue en die grootste ongeriewe oortref
ons verstand.
Sy ingeskape oplettendheid is sy onfeilbare gids. Sy soekende oog is
wakkerder as dié van die wakkerste jaghond. Hy het lankal opgelet dat
wild teen die wind op wei en dat wanneer hul verskrik word, hul teen
die windkoers trag te ontvlug. Wel, dit weet die ander jagters ook;
maar wat hy verder ag op geslaan het, is dat as wild twee stompe hout
gekruis oor mekaar sien lê, of 'n bos met sy wortels na bo sien staan,
of volstruisvere aan 'n stok gebind in die grond geplant, bemerk,
of soiets gewaar, dat hul dan nie so na aan daardie plekke wei nie,
maar sulke tekens op 'n afstand vermy. Ds. Rorich vertel:
"Gewaar die Boesman dat wild op 'n ver afstand wei, dan berei hy sy
jagveld deur twee rye van sulke tekens te maak. Die twee rye is so ver
van mekaar dat die wild tussen hul kan opwei. Is alles in gereedheid
gebring, dan gaan die jagters tussen die twee rye van tekens gate
in die grond grawe, waarin hul plat gaan lê, sodat die wild hul nie
kan gewaar nie. Ander Boesmans, ook sommige van die meide, stap in
'n bepaalde rigting om die wild, sonder hul skrik te maak, na die
jagters aan te keer. Hierdie verrigting vereis baie oefening en
oplettendheid. Die aandrywers vertoon hul op 'n afstand, sodat die
wild genoodsaak word om in die rigting te wei waar die jagters vir
hulle klaarlê. As 'n mens sien hoe knap dit uitgevoer word, staan sy
verstand amper stil.
Wei-wei kom die wild nader tot hul tussen die twee rye tekens
is. Die jagters wag tot algar 'n kans het of 'n kans kan kry. Uit
hulle wegkruipplekke vlie een pyl na die ander sonder gedruis deur
die lug en tref sy mikpunt. Die wild sien hoe van hulle maats spring
en spartel--so neem hul die vlug, dog verskeie van hulle het in die
slag gebly en val in die hande van die skrander jagters. Ieder man
se pyle is gemerk--dus weet hy watter bok hy vir hom moet toeëien.
Hierdie plan van aanval is nie die enigste kunsgreep waarmee Boesmans
hul bedien nie. Dr. Bleek vertel ons van ander planne, wat in sy boek
te vinde is.
Die springbok is die moeilikste wild om onder pylskot te kry--so moet
vir hom baie fyn planne gemaak word. So is die jagter verplig om hom op
een of ander manier te vermom en op 'n baie skelm manier weg te kruip.
Boesmans maak wat bekruipmusse genoem word; verder vermom hy sy
liggaam met vasbind van bossies om sy liggaamsdele, sodat hy presies
nes 'n bossie lyk. Daar wild fyn van ruik is, moet hy die windkoers
waarneem om altyd onderkant of dwars teen die wind te bly; want kry
die wild die ruik van sy vyand, dan neem hy die vlug.
Verder bedien hy hom van die velle van wild om dié om sy liggaam te
trek. So neem hy die afgeslagte vel van 'n volstruis en gord dit om
sy lyf; in die nek steek hy 'n stok, met sy hand kan hy die nek na
die grond toe laat sak of oplig--net soos 'n volstruis doen as hy
wei. In dié houding kom hy nader en nader tot hy die voëls of wild
onder pylskot het. Dog dit alles moet op 'n handige manier uitgevoer
word, daar wild ewe oplettend as sy vyande is; word die plan onhandig
uitgevoer, dan ontdek die wild die bedrogspel en neem die vlug. So kan
ons goed verstaan hoe die kinders in die ledige ure geoefen word om
sulke bedrywe knaphandig uit te voer. Dit leer hul as hul nog jonk is.
Daar die Boesman so gehard is en so baie vermoeienis kan trotseer,
so weet hy om hiervan gebruik te maak om sy uithoudingsvermoë te meet
teen diere wat nie water drink nie. Die springbok en die haas behoort
tot sulke diere. In tyd van droogte besit die plante nie baie sappe
nie--dus as sulke diere op die warmste van die dag vermoei word,
kry hul gou dors en raak dus kapot en gee in as die druk te sterk op
hulle kom. Dit alles verstaan die Boesman; hy sorg dat hy water by
hom het en begin sy agtervolgingshardloop na hy 'n seker bok vir hom
uitgekies het. Hy agtervolg die bok op die warmste van die dag. Hy
het die voordeel om soms 'n korter pad te hol as die bok met 'n draai
loop. Sodra die bok mislik word en tekens daarvan gee, weet die Boesman
dat die dier nou ingee. Spoedig oormeester hy sy stuk wild--maar
praat nie van sy eie vermoeienis nie. Watter mens sal dit nog vir 'n
Boesman nadoen? 'n Haas is makliker om op hierdie manier baas te raak,
dog ons, witmense, kan hierdie plan vir uitvoer maar uit ons kop laat.
Vir voëls word wippe en strikke van allerlei soorte gestel, ook
bedien hul vir hulle van die maak van vanggate deur 'n diep gat in
die grond te grawe, dit met latte, gras en grond te oordek; dus, as
'n dier daarop trap, val hy binne-in.
Meerkatte word gevang deur 'n ent van die gate af te gaan lê; sodra
die meerkatte gaan wei en op 'n afstand in die veld is, bestorm die
Boesmans die gate, stop algar behalwe een toe, dan gee hul effe pad;
die meerkatte bestorm die gate en wil by die een gat in, alwaar hul
gevang word.
NO. 61.
DIE BOESMAN AS KRYGSMAN.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal maak ons kennis met 'n gevaarlike
vyand, wat geen genade vra nòg genade verleen nie.
Een van die oorsake dat die Boesman-nasies so uitgedun is, is omdat
hy die lewe van sy vyande nie spaar nie; hyself, as hy in die hande
van sy teëparty val, smeek ook nie om genade nie en verwag om maar
die dood te sterwe.
Wat hom so 'n gevaarlike teëstander maak, is sy gevaarlike gifpyle:
'n skrapie aan die liggaam deur een daarvan veroorsaak, beteken
gewisse dood, tensy 'n teëmiddel vir die gif by die hand is. Dan
kom nog daarby dat 'n Boesman nooit sy teëstander op die oop vlakte
uit die vry vuis ontmoet nie, en dat hy so kan wegkruip en hom so
kan versteek dat hy totaal onsigbaar is vanwaar die gifpyle sy boog
verlaat, en misskiet is amper onmoontlik vir hom. Want hy waag nooit
'n skot nie of hy moet seker wees dat dit raak sal wees.
Ook 'n Boesman sal nooit weerstand bied as hy nie tevore 'n veilige
plek vir hom uitgekies het nie. Daarvoor sorg hy altoos. Reeds ver het
sy skerp oog sy teëparty sien nader; en as daardie een sy aanval begin,
dan het die Boesman lankal sy posiesie ingeneem. Nou kan iemand hom
voorstel watter kanse daar bestaan om Boesmans in berg- of rantveld op
die lyf te loop; want hy kan wegkruip beter as enige dier dit kan doen.
Ofskoon die Boesman die witman met jagplanne ver uitstof, is die
witman tog sy moses om krygsplanne te maak--dis te sê, as die Boesman
nie meer agteruit of vooruit kan nie. Maar solank dit nog nie die
geval is nie, dan is dit makliker om 'n voël in die lug te vang as
'n Boesman in die berge of tussen skurwe rantjies.
Die eerste wat die teëstander aan dink, is om hom teen die gifpyle te
beskerm. Hiervoor word verskeie planne by die hand geneem. Een is om
harde, rou beesvelle vir skilde te gebruik: stokke word aan die vel
gebind om dit stewig te maak en daarmee te dra. In die vel word smal
skietgate gesny--net dat die tromp van die roer daardeur kan en dat bo
nog 'n smal skrefie is om deur te loer om korrel te hou. Selfs hierdie
skietgat is gevaarlik. 'n Ander persoon of ander persone as die skut is
die skilddraer om die skild versigtig voorwaarts te dra. Dan, 'n vel
moet dik en sterk wees as hy bestand is teen die skerppuntbeenpyle:
so 'n pyl kan 'n dun vel gemaklik deurboor, en die Boesman weet waar
te mik, daar die een wat hom bespied, noodwendig voor die skietgat
moet staan om te loer. In sulke gevalle word dubbele velle gebruik.
Het die skuts geen velle meegebring nie, dan word groot bosse latte of
gras styf vasgebind, en die skut rol dit voor hom uit; maar dit is maar
'n gevaarlike onderneming; want die skut moet sy kop oor die bondel en
daarlangs uitsteek om korrel te vat, en dan het die Boesman al lankal
sy korrel geneem. Om te beproef of dit gewaag is om die kop agter die
bondel uit te steek, probeer die skut eers om sy hoed op 'n stokkie uit
te lig; sodra die hoed sigbaar word, vlie daar pyle deur; dit herhaal
hy om die Boesmans hulle pyle te laat vermors. Dog as die Boesmans
sien dat die hoed steeds sy verskyning maak, weet hulle somar dat dit
'n foppery is; want sy skerp oog het die pyl deur die hoed sien gaan
en sy fyn gehoor het die pyl hoor klap. So spaar hy verder sy pyle,
en al hou hy net een pyl oor, dan nog is hy net so gevaarlik asof hy
met 'n koker vol pyle sit. En glo daardie een pyl gaan hy nie somar
vermors nie: hy hou dit as dit 'n kwessie van lewe of dood word.
Soms gebruik die geweerskuts 'n ander krygslis deur 'n klomp beeste
tussen hul en die Boesmans vas te keer. Op hierdie manier kan hul
vir hulle agter die beeste wegsteek en rondskuif, sodat dit vir die
Boesmans moeilik word om presies te weet agter watter beeste die
geweerskuts is. Op so 'n wyse kry die aanvallers beter kanse om op
die plekke te skiet vanwaar die pyle kom. As die son laag sit, kan
'n mens die pyle teen die son verby sien trek, dog as die son hoog
in die lug is, dan is soiets haas onmoontlik; dus is die kuns ook om
uit te vind van watter plekke die pyle kom.
Dit gebeur soms dat Boesmans hulle veediefstalle op die oop veld
voortsit, en dat hul op die kaal vlakte ingehaal word. In sulke
gevalle het hul hulle agtervolgers ver sien aankom en maak dan gate
in die grond om 'n verdedigende houding aan te neem. En daar is hul
net so gevaarlik om uit te haal as in die kliprantjies. Want solank
hulle agtervolgers nie onder pylskot is nie, sal die Boesmans geen
geleentheid aanbied om een roerskot op hulle af te vuur nie. En kom
die agtervolgers onder pylskot, dan weet ons wat dit beteken.
Met Kaffers is die geval anders. Hulle kry orders om die verskansings
van die Boesmans lewendig of gewond te bestorm. Wie val, val--maar
vir die Boesmans moet hul gaan doodsteek. Kafferhoofde gee geen rep
om omtrent die lewe van hulle krygsvolk nie; so het by voorbeeld die
Soeloekoning Tjaka orders aan sy krygsvolk gegee om ongewapend 'n leeu
te gaan vang en dit lewendig by hom in die kraal te bring. Hoeveel
Kaffers so 'n leeu eers doodbyt voor hul hom in hande het, is hom
onverskillig. Dog hul moet hom lewendig bring.
Wat die Hottentotte betref, is hul amper net so gevaarlik om teen
te veg--dus is dit te begryp dat die twee partye--Boesmans teen
Hottentotte--taamlik onder mekaar gemaai het. Hierdie voordeel het
die Hottentotte aan hulle kant: hulle is beter georganiseer en kan
dus met groter mag gesamentlik optree.
NO. 62.
DIE BOESMAN AS BEDIENDE.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal sal ons bemerk dat die Boesman
vir seker eise deur die beskawing gevorder gebruik kan word en
nie so onbekwaam is nie.
Die Boesman na alles is nie die onnut waarvoor sommige mense hom
uitmaak nie. Eendag sê 'n man aan ons: "Arrie, 'n Boesman kan 'n
mens baie ergernis aandoen, maar die dag as jy hom nie het nie,
dan mis jy hom darem."
Boesmans wat in die wildernis onder 'n vrye lug en in 'n vrye natuur
gebore en opgegroei is, laat hul nie so gemaklik deur die koorde van
beskawing bind nie. Dog daar is baie gevalle waar die oues op boerplase
vir lang tye gewoon het. Op hierdie manier het hulle kinders nie aan 'n
uitsluitende jaglewe gewend geraak nie; hulle was meer tembaar en het
vrywillig in huur by die grensboere gegaan. Hulle geldelike loon was
nie om van te praat nie, solank hul volop kos en die nodige kry. Twee
tot drie skape en twee skepels meel met nog tabak, velskoensool,
ou klere en velle daarby, is sy maandelikse rantsoen. As skaapwagter
het hy genoeg geleentheid om wild te skiet en veldkos te versamel;
want dit laat hy tog nie agterbly nie, al ontvang hy oorgenoeg.
Onder hulle word nogal getroue skepsels aangetref--maar dan moet die
baas van hulle nie meteens beskaafde mense wil maak nie.
Mnr. Jan Gey (van Pitius) het ons vertel dat hy met vee op die grense
van die Kalaharie geboer het. Hy laat sy skape onder die sorg van
sy Boesmans. As hy terugkom, het hul altyd getrou rekenskap van
die verlore vee kon verskaf. Hy het ons die versekering gegee dat
die skepsels hom volkome voldoening gegee het. Hy het gesorg dat as
'n Boesman 'n seker leeftyd--nog maar jonk--bereik het, dat hy 'n
vrou kry, met wie hy ewe gelukkig saamwoon deur vir haar goed te
sorg. Hy beskou dat as huislike verantwoording op 'n Boesman rus,
hy langer bly, daar sy vrou liewers 'n stiller lewe wil voer as om
in die woeste met haar kinders rond te swerf.
Dis wonderlik hoe verdol gek hul na die gebruik van tabak en sterk
drank word. Vir 'n pruimpie tabak sal 'n Boesman ver uit sy pad
gaan. Ons weet van gevalle in wyndistrikte waarheen hul getrek het
en waar hul vry vir hulle geld drank by die kantiene kan koop, dat
daar amper geen maand omgaan nie of hulle staan voor die magistraat
vir dronkenskap tereg--dis te sê as hul daardie maand nie reeds
in die tronk opgesluit was nie. Hoe sterker tabak, hoe beter vir 'n
Boesman. Die baas koop gewoonlik die sterkste kwaliteit wat hy kan kry,
en dan is dit nog te flou vir jong of meid. Want in die huurkontrak
is geen hoeveelheid tabak bepaal nie--net soos dit op is, dan kom jong
of meid weer meer vra. Met sterk tabak kom hul natuurlik langer uit.
Winkelklere hou vir 'n Boesman nie te lank nie. Hy dink nie altyd
daaraan om vir doringbossies pad te gee nie. Daarom sien sy klere
meestal daar uit of hy onder die honde deurgedraf het--regmaak of
lap is net verniet.
As veewagter is hy baie oplettend. Onder die grootste klomp skape sal
nie 'n vreemde een kom nie, of hy merk dit dadelik op. As een van die
trop siekerig voel, dadelik kan hy dit sien. Hy is baie gek na honde
om vir hom te jag--so neem hy altyd 'n hond met hom veld-toe--dis te
sê as hy een het of kan kry.
Maar ook vir plaaswerk van 'n ligte aard is hy ook handig. Hy is
'n voortreflike perderuiter, en met ploeë is hy ook handig--sowel
leier as ploegsterthouer.
Dog een ding moet die baas goed na oplet, en dit is om 'n Boesman sy
volle rantsoen te gee en niks meer nie; want as sy baas hom soveel
kos wil gee as hy kan opeet, dan het hy daardie dag geen diens van
hom nie--hy wil dan niks anders doen as net slaap nie. Kry hy weer
te min kos, dan steel hy. Daarom, gee hom net 'n seker taks; want by
eet en drink het dié nasie geen maat nie.
Deur hulle van kleins af te oefen, kan 'n mens hul leer om sindelik
en skoon te wees. Ons het Boesman-aias gesien wat so netjies op hulle
klere is as 'n meid kan dink om te wees.
NO. 63.
VOORTEKENS EN VOORGEVOEL.
OPMERKINGS:--Die inhoud van hierdie Verhaal ontleen ons grotendeels
aan dr. Bleek se boek "Bushmen Folklore."
As iets gaan gebeur, dan kan Boesmans dit aan die trek van hulle vleis
of 'n gekriewel op hulle vel voel en voorspel wat hy te wagte kan
wees--ten minste so vertel die Boesmans. Hulle sê dat die getrek of
kloppens in hulle vleis hulle briewe is wat die tyding kom bring. As
sulke tekens in sy liggaam begin te roer, dan maak die persoon die
ander geselskap stil en hyself praat verder geen woord nie. 'n Droom
is iets wat onwaarheid vertel; maar die geklop van die liggaam nie:
op hierdie manier kom hy aan sy vleis van wild. Ook kan hy voel as
daar mense en besoekers vir hom aankom.
As die eeld van 'n ou wond klop, dan is dit die teken dat daardie een
se vader aan kom is. Dan roep hy sy kinders en sê: "Loop kyk of oupa
nie aankom nie."
Die kinders gaan kyk en kom terug met die boodskap: "Daar kom iemand
aan."
Waarop hulle pa sê: "Loop kyk of dit nie julle oupa is nie; want dis
die merk van 'n ou wond wat klop, en julle wil my mos nooit glo as
ek julle dinge vooruitvertel nie."
As die een weer 'n geklop aan sy ribbe voel, dan roep hy die kinders en
sê: "Ek voel dat springbokke aan kom is; want hulle bruin harestrepe op
hulle ribbe laat die vleis van my ribbe trek. Toe, klim op die Brinkkop
uit, kyk rond of julle nie springbokke tussen die bome sien nie; want
hulle steek hul graag tussen hoë bome en in hol rivierbeddings weg."
'n Ander man roep uit: "Ja, toe, kinders, loop kyk!"
As 'n Boesman 'n gekriewel in die waai van sy bene of aan sy kuit
voel, dan is dit 'n teken van bloed van wild wat langs sy bene sal
afstroom. So weet hy dat hy vandag gaan springbokke skiet en dat
hulle bloed met huis-toe dra langs sy bene sal aftap.
As hy 'n gekriewel agter sy rug voel, dan is dit die hare van die
springbok wat hy op sy rug huis-toe sal dra en ook die bloed van die
bok wat hy dra.
Die ander Boesmans stem in en sê: "Ja, broer, jy praat reg."
As hul 'n gevoel in hulle voete kry, dan sê die een: "Hier kom
springbokke aan: ek kan voel hoe hul met hulle voete trap en die
bossies laat kraak."
As hul 'n gevoel op hulle kop kry, dan sê een: "Ek voel hoe ons die
horings van die springbok gaan afkap."
Voel hul 'n gekriewel op hulle wang, dan beteken dit die swart strepe
wat op die gesig van 'n springbok is.
As hul 'n gevoel in die oë kry, dan beteken dit die swart kolle wat
bo die oë van 'n springbok is.
Vir 'n volstruis is die gevoel 'n gekriewel op die kop; dit beteken
die goggas wat op 'n volstruis se lyf rondkruip.
In die middel van die dag gaan die Boesmans gewoonlik hulle middagrus
neem. Hulle lê in die koelte. Dis daarom dat die wild dink: "Nou
slaap die Boesmans--daarom sal ons maar naby gaan."
Maar as iemand die gekriewel of kloppens of getrek in sy liggaam voel,
dan vertel hy dit aan die ander volk wat daar by hom lê; dan slaap hul
nie en stuur die kinders om daar ver in die skaduwee van ander bome te
lê om te kyk of hul nie wild sien aankom nie. Sodra die kinders wild
gewaar, dan wink hul met hulle hande en wys na die plek waar hul die
wild sien. Want al die tyd het die oues die kinders in die oog gehou om
te kyk of hul nie met die hande sal wys nie: roep en skree mag hul nie.
Op die daad spring die jagters op, gryp hulle boë en pylkokers en
gaan skuil-skuil veld-in om die wild te gaan voorlê. Wanneer die
bokke onder skot is, dan fluit die pyle op hul. En algar bedank die
een wat die voorgevoel gehad het.
NO. 64.
NOG MEER UIT DIE GESKIEDENIS.
OPMERKINGS:--Om van die Boesman te vertel so veel as belangrik
is, deel ons mee wat ander in die Geskiedenis opgeteken het;
en ons is aan dr. Theal baie van hierdie informasie verskuldig.
Die Denkvermoë van 'n Boesman, in die algemeen, gaan nie baie verder as
dié van 'n blank kind van ses of sewe jaar oud nie. Maar om fyn jag-
en diefstal-planne te maak, kan die slimste witman by 'n Boesman gaan
les neem. Hy het nie 'n naam in sy taal vir 'n getal hoër as twee nie:
as hy drie beduie, sê hy daar is een en twee; vir vier sê hy daar is
twee en twee; en so sukkel hy aan. Om die getal van wild aan te gee,
sê hy twee en een wei met hulle kop soontoe, twee staan met hul kop
sonop-toe, twee lê en een staan onder 'n boom.
Maar met dit alles is hy tog 'n tekenaar wat kunstige prentjies op
die rotse kan afskilder, of met 'n harde klip daarop inkrap. Nou,
ou Ruiter, 'n geslepe ou Boesman, het ons verseker dat die meeste van
die prentjies en inkrappings briewe is--ander is somar tekeninge. Nou,
as daardie prentjies briewe is, dan is hul van 'n soort soos kinders
aan mekaar in die begin van hulle skooljare skrywe.
Nou, die ou Egiptenare het ook 'n manier gehad om in tekenskrif te
skrywe. Maar die ou Egiptenaar was 'n hoog ontwikkelde man, en dus kan
ons van sy verhale meer as dié van Boesmans verwag en notiesie neem.
Al vertel die Boesman se tekeninge nie hulle ou geskiedenis nie, dan
het dié vir ons tog groot waarde om aan te toon waar die ou dwergnasie
orals rondgeswerf en gewoon het; ook kan ons daaruit leer of hulle
ooit in beskawing gevorder het.
Dan kom nog hierby dat die Boesmans steengereedskappe vervaardig
het--van 'n seker soort wat maklik uit dié van ander ou volke te ken
is--, en dit bring ons ook op die spoor om die ou verblyfplekke van
die Boesman uit te ken en te ondersoek.
Nou laat ons luister na wat die ou geskiedenis ons verder oor ou
nasies vertel.
Ons het reeds geluister na hoe die Farao's van Egipte 'n dwergnasie
geken het wat so lekker kon dans, en dat die Boesmans in daardie
tyd uit die middel van Afrika moes gehaal word, terwyl baie honderde
jare voor die Farao's die dwergnasie oor die noorde van Afrika en in
Egipte te vinde was. Want hulle steengereedskappe en skilderye is op
verskeie plekke te vinde en te sien.
Nou vra ons: Wat is hier in Suid-Afrika te sien om aan te toon dat vir
honderde jare voor die blankes hier gekom het, hier 'n menssoort gewoon
het wat die gewoontes en lewensaard gehad het wat die teenswoordiges
besit? In die eerste plaas, oor Suid-Afrika is vandag te vinde
Boesmangereedskap. En wat die wonderlikste daarvan is, is dat hierdie
gereedskap net soos dié lyk wat tot in Suid-Europa te vinde is. Die
gelykenis is so sterk dat as ons van hierdie gereedskappe neem en
dié deurmekaarmaak met die steengereedskappe van Suid-Europa, dit
net 'n bekwame deskundige vereis om te sê watter is watter. Ook die
tekeninge is so te sê een en dieselfde wat hier en oor Noordelike en
Middel-Afrika aangetref word. Watter ander gevolg moet ons hieroor vel
as dat die Boesman die oorspronklike bewoner en baas van heel Afrika
was? Want van ander ou nasies is hier geen spoor of klou te vinde nie.
Nie alleen word die gereedskappe hier aangetref nie, maar selfs die
ou werkplekke waar die toestelle gemaak is. Dit blyk dat die vuursteen
waaruit die dinge vervaardig is, van baie ver aangedra is.
In die jaar 1884 ontmoet ons 'n baie ou Boesman wat naby Chrissiesmeer,
Transvaal, gewoon het. Hy het by hom 'n ouderwetse stuk klipgereedskap
gehad. Na ons dit bekyk het en sien dat dit die sogenaamde spieslem
(of asgaailem) is, vra ons hom wat die Boesmans met so 'n tamaai
asgaaipunt maak, terwyl dit tog te stomp en te ongeskik is om iets
daarmee dood te gooi.
Sy antwoord was: "Baas, dis die Boesman se graaf en pik om vanggate
vir wild te grawe." En na 'n rukkie vervolg hy: "Ons, Boesmans, het
nie soveel krag in ons arms om 'n ding met 'n stomp klipasgaai dood
te gooi nie. Maar laat hy hom voor ons pyl en boog kom presenteer,
dan sit hy gou op sy hurke."
Van daardie tyd af het die naam van spieslem (of asgaailem) deur
die geleerdes vir dié soort steengereedskap gebruik, vir ons altyd
vreemd geklink. Want dit blyk dat al die Boesmans nie gif gebruik het
nie--soos b.v. die skepsels wat op die Hoëveld van Transvaal en ander
plekke gewoon het, waar die regte soort gif nie te vinde is nie. Daarom
het die Hoëveld-Boesmans die wild met strikke, wippe en vanggate in
hande moes kry--en vir die gate het hul graafgereedskappe nodig gehad.
Langs ons seekus word baie ou skulphope aangetref, waarvan sommige
seker honderde jare oud is--dis te sê as ons oordeel na die dik lae
stof wat daarop gewaai het, die plantegroei wat daarop van tyd tot
tyd gegroei en vergaan het--vernaamlik te oordeel na die dik bome
wat bo-oor gegroei het.
So is--jare gelede--op Mosselbaai in 'n spelonk 'n groot hoop
skulpdoppe ontdek geword. Deur noukeurige ondersoek en studie het
dit geblyk dat dit deur menshande jare terug daar byeengebring is.
Maar die interesantste skulphoop wat totnogtoe in ons land ontdek is,
is te vinde op die linkerwal van 'n spruit wat in die Buffelsrivier,
Oos-Londen, loop. Die hoop het soos 'n klein heuweltjie gelyk, wat
bedek was met 'n dik laag grond daaroor, waarin bosse en bome gegroei
het; dit was 50 tree lank en 40 voet dik en het omtrent 33,000 kubieke
jaarts skulpe van verskeie soorte bevat. Daar die puin weggevoer was
om 'n moeras mee op te vul, is die grond deeglik ondersoek geword,
en toe kry hul daarin as, stukke van kleipotte, bene en klippe wat
swart brandplekke aantoon; maar steengereedskappe is daarin nie ontdek
geword nie.
Nou, as ons 'n bietjie oor hierdie puinhoop nadink, dan kom daar
baie vrae in ons gedagte op--soos, hoeveel jare het dit geneem om
soveel skulpe te vergader, hoeveel tyd het dit daarna geneem om die
dik laag grond daaroor te waai en hoelank het dit die bome geneem om
daarop te ontwikkel?
In Boesmanland het ons groot sand- en grondheuweltjies aangetref
waarin doppe van volstruiseiers, bene en verteerde horings van wild
en potstukke te vinde is.
NO. 65.
PYL EN BOOG.
OPMERKINGS:--In die laaste gedeelte van hierdie Storie deel ons
mee informasie deur mnr. E. de Roubaix, Roggeland, Nieuwoudtville,
verskaf en wat hy van ou oom Jan Visser ingewin het--wat toe al
83 jaar oud was.
Die wapen waarop 'n Boesman staatmaak, is sy pyl en boog. Die boog
word van 'n taai, buigsame hout gemaak wat nie maklik breek as dit
gebuig word nie. Kareehout is daarvoor ook geskik. Die Boesman neem
'n lat van omtrent drie en 'n half of vier voet lank. Die stuk hout
moet sonder kwaste wees. Hy sny dan die lat effe spits--met verdrag--na
die punte toe, dog in die middel bly dit oor 'n duim dik. Na hy dit
mooi en glad afgewerk het, smeer hy dit met vet en hou dit oor die
vuur dat die vet kan intrek. Dit doen hy as die hout nog nat en klam
is. Op hierdie manier bly die boog se hout sterk en buigbaar. Die
boog word gedurig met vet ingesmeer, sodat die hout nie kan uitdor nie.
Hy neem van die senings van groot wild en draai daarvan--solank as
dit nat is--'n sterk snaar of string. Hy knoop die een ent aan die
een punt van die booghout, dan buig hy die hout in die fatsoen van
'n halfmaan en knoop die ander ent aan die ander punt van die booghout
vas, en dan is die boog klaar.
Die skag, of steel van die pyl, word van sterk fluitjiesriet gemaak;
want die pyl moet lig wees. Vir harpoene gebruik hy harde been
of geslypte vuursteen; maar ons het ook gesien dat hul glas van 'n
bottel of 'n stuk hoepel gebruik het--dis te sê, waar hul dit op die
lyf geloop het; want glas- en yster-smelt verstaan hulle nie. Daar is
soveel soorte harpoene dat ons nie algar kan beskryf nie. Een soort
het 'n lang punt agter, dit druk hul in die voorpunt van die pylsteel
en woel dit styf met nat sening van wild vas. Die ander--soos glas
en vuurklip--word met harde gom of soiets aan die voorpunt van die
pylsteel kunstig vasgeplak. Aan die agterkant van die pyl--om dit
reguit te laat trek--bind hul 'n veer met senings vas, sodat die
pyl daardeur 'n swawelstert kry. Dan is daar pyle met gif agter die
harpoen en pyle sonder gif; en dié het meestal 'n skerp beenpunt.
Nou ontbreek die gif nog.
Soos ons gesien het, het die Boesman oor 'n baie groot oppervlakte
gewoon. Bossies en bome wat op een plek groei, is glad nie te vinde op
'n ander plek nie. Dus, die gif wat op een plek te kry is, is nie op
'n ander plek verkrygbaar nie. So spreek dit vanself dat die gif wat
b.v. aan die Sambesie verkrygbaar is, glad nie langs Grootrivier te
kry is nie. Daarom is die Boesman se gif vir pyle van verskillende
soorte vergif saamgestel. In al die verskillende samestellings lyk
dit of die melkboom of noorsdoringsoorte die vernaamste rol speel.
Daar is 'n gifbos wat die plantkundiges die Acocanthera venenata
noem. Mnr. Smith vertel ons dat die Boesmans die hout van hierdie bos
neem, dit stukkend stamp, in 'n kleipot plaas om met water gekook
te word. Solank dit kook, moet 'n deksel op die pot bly, want die
wasem is baie nadelig. Maar tog word die inhoud van die pot af en
toe omgeroer. As dit goed gekook is, dan word die water afgegooi en
gekook tot net 'n klewerige vloeistof oorbly. Dan stap die Boesman
daarmee na 'n soort melkboom, tap die vars melk in die pot en meng
die boel deurmekaar. As dit afgekoel is, dan is dit 'n taai, bruin
mengsel wat die kleur van bywerk het.
Oom Jan Visser, van Boesmanland, vertel weer hoe 'n ou Boesman,
Rondelyf, wat jare agtereen by sy vader gewoon het, gif vir sy pyle
bewerk het. Ons gee dit weer in dieselfde woorde soos mnr. E. de
Roubaix dit uit die mond van die ou oom gehoor het:--
"Rondelyf het ook gif vir sy harpoene gemaak; en die gif was
sterk--want ek het met my eie oë gesien dat 'n springbok, net deur
die dikvleis van die linkerbout geskiet, tog doodval; en dit sou nie
gebeur het nie as 'n koeël daardeur gegaan het. Hierdie gif het hy
eenvoudig gekook van die gifbos se melk.
"Die gifbos groei maar op 'n paar plekke, nl. soos kort bokant
Upington. Maar aan die suidelike kant van Grootrivier is 'n plekkie
tussen Vaalkoppies en Matjiesrivier waar die gifbos aangetref word;
die naam van die plek is Gifkloof, alwaar dit tot vervuiling groei. Die
gifbos het geen blare nie, net vierkantige arms, wat van vyf tot ag
voet hoog word. Die arms is vol kort, skerp dorinkies en is daarby
vol senings net soos die blaaie van turksvye.
"Ek het ook gesien dat ander Boesmans hulle harpoene met die melk
van hierdie gifbos smeer.
"Die oumense was erg bang vir die gifbos--daarom het hul die kinders
ten strengste verbied om nie in die nabyheid van die gifbos te
kom nie."
Oom Karel van der Merwe, wat baie met Boesmans omgegaan het en dus
hulle goed ken, het ons lankal vertel dat Boesmans ook die gif van
seker soort slange--nie alle soorte nie--gebruik om hulle pyle mee te
vergif. By soiets is daar altyd 'n seker mate van geheim by sonder om
eens van al die bygelofies daarby te praat. By voorbeeld, die slang
moet só gelyk het, só gelê het en nie dit of dat gedoen het nie. Ook
sou al die fluitjiesriet wat só of só gegroei het, nie geskik wees
nie. Verder moet die veer aan die agterpunt van die pyl van dié of
dié voël geneem word en dan moet die veer op verskeie maniere behandel
en gedokter word. Dis nou eintlik soos die ou gryskop-spreekwoord sê:
'n Goeie geloof maak salig; want die Boesman glo sterk in towery.
As die wildding dood is, dan is die eerste wat 'n Boesman doen as hy
daarby kom, om die stuk vleis rondom die harpoen uit te sny en dit weg
te gooi as ongeskik om te eet. Witmense wat van die vleis geëet het
wat met gifpyle geskiet is, verklaar dat die vleis 'n lawwe smaak het.
Wat die slanggif betref wat die Boesmans vir hulle pyle gebruik, is dit
wel giftig as dit in die bloed van 'n wildding of mens kom; maar hulle
verstaan die kuns om dit skadeloos te maak as dit in die maag kom.
Dit is ook 'n bekende feit dat 'n hond wat deur 'n giftige slang
gebyt is, as hy met teëgifmiddels deurgehaal word, en as hy later
gebyt word, nie aan die gevolge doodgaan nie. By ons op die plaas
was verskeie sulke honde wat niks oorkom nie as 'n slang hulle byt.
NO. 66.
HOE BOESMANS VRY EN TROU.
OPMERKINGS:--In hierdie Storie vertel ons wat mnr. W. A. van Zijl,
van Klein-Breipaal, Kakamas, ons meegedeel het, verder wat ons
van Boesmans self verneem het.
Daar die Boesmans ver uit mekaar woon en hulle nie bepaalde wette
het nie, is dit maklik te verstaan dat b.v. die Boesmans van die
Kalaharie ander gebruike het as die Boesmans van Transvaal, die Karoo
of Boesmanland.
So vertel mnr. W. A. van Zijl ons dat in Boesmanland, as 'n jong
Boesman op 'n jongmeid verlief is, dan moet hy 'n vet springbok gaan
skiet; hy bring dit na die plek waar die jongmeid woon en plaas dit op
'n klein afstand van die pondokkie.
Die volgende dag moet hy weer 'n ander bok gaan skiet; hy bring dit
dan weer na dieselfde plek waar hy die bok van die vorige dag gesit
het. Lê die eerste bok nog daar (omdat die ouers van die meid dit nie
kom haal het nie), dan is dit die vaste teken dat die meid hom nie
wil hê nie, en hy kan maar die twee bokke vir homself hou en wegneem.
Maar as die eerste bok weggehaal is en hulle kom die twede een ook
haal, dan kan sy hart maar gerus wees en hy kan die meid kry. Want
hiermee het hy getoon dat hy 'n man honderd is, wat 'n vrou kan kos
gee. Die grootste plegtigheid by die bruilof is dans en vleis-braai,
eet en musiek-maak.
Die seremonies van trou is heel eenvoudig. Die bruidegom gaan met een
aan ieder sy in 'n ry staan. Die bruid insgelyks staan met 'n meid
aan ieder sy regoor, dan dans hul 'n paar slae heen en weer, en die
hele plegtigheid is oor; dan kan die braaiery en dansery maar begin.
By ons het 'n ou Boesman met die naam van Ruiter gewerk. Weens sy
swakker liggaamsbou kon hy met die ander volk nie saamwerk nie en wou
nieteenstaande dieselfde huur ontvang. Ons het hom naderhand laat
loop. Dog in dié tyd het ons hom gevra om saans vir 'n span tabak
aan ons stories te kom vertel. En dit kon hy net goed doen.
Soos hy ons beduie het, is hy aan die kant of grense van die Kalaharie
gebore. Met strooptogte op vee van die trekboere uitgevoer, is hy
op jonge leeftyd in hande van Boere geval en het van een baas na die
ander getrek, en so het hy min of meer half-beskaaf geraak; maar sy
Boesman-nukke kon hy maar nie laat staan nie--so was hy al baiemaal
in die tronk. Wel, sy storie oor hulle manier van vry is soos volg:--
'n Boesman neem maar een vrou en nie so baie as 'n Kaffer nie. Hy
gaan tot 'n huwelik oor as hy twintig jaar is of soms jonger. As hy sy
hart op 'n jongmeid gesit het, dan gaan hy daar kuier. Met sy aankoms
daar groet hy almal vriendelik en gaan naas die jongmeid sit en begin
somar 'n lewendige gesprek. As die jonkman vir die meid aanstaan,
dan staan sy op en bring vir hom iets om te eet of te drink. Na hy
hom uitgesels het, staan hy op, stel hom ewe kwaad aan en stap weg
sonder om iemand te groet. Hieruit moet die jongmeid en die geselskap
opmaak dat hy van nou af 'n vaste vryer is.
Hy bly dan vir 'n lang tyd weg en maak eindelik sy verskyning
weer. Almal is bly om hom te sien, en hy neem dan sy sitplek naas die
jongmeid, en die ander klomp bedien die twee. Hy bly dan die aand daar;
en al wat die jongmeid doen, is om sy bed op te maak en stap dan weg.
Maar wee die jonkman as hy binne die ses maande nie kom nie; dan
betower die ouvolk 'n uil, wolf of jakkals om daar by die jonkman se
huis in die aand allerhande nare geluide te maak. Het die jongkêrel
'n suspiesie, dan bly hy binne in sy pondok of strooihuis en gaan
dan die ander dag teen-toorgoed haal wat sterker is as dié van die
ouvolk en vernietig dan die krag daarvan. Maar staan die jongkêrel
onbedag op om te gaan kyk watter goeters sulke nare geluide maak,
dan val hy op die plek dood as hy buitekant kom.
As die jongmeid van die begin af van die jonkman nie gehou het nie,
dan bly sy nie naas hom sit nie: sy staan op, stap weg en gaan op
'n ander plek sit; dan moet hy weet dat sy kanse maar sleg staan.
Mnr. Jan Gey het aan ons vertel toe hy aan die grens van die Kalaharie
sy veepos gehad het en sy vee daar aan die sorg van getroue Boesmans
oorgelaat het, het hy altyd gesorg dat die jong Boesmans jonk trou;
dan bly hul daar, sorg vir hulle vrouens, en is dan glad nie so
rondloperig nie.
Die Boesman is baie aan sy vrou en kinders geheg. Hy sal die grootste
ongeriewe deurstaan om kos en water aan hulle te verskaf. Die vrou
daarenteen help ook kliphard om veldkos vir haar gesin te verskaf. Was
dit nie dat hul mekaar so getrou bystaan nie, dan kon so 'n swerwende
nasie in die woestyn nie vir duisende jare bestaan het nie; hy is
wreed teenoor ander, maar teen sy gesin is hy die opoffering self en
stel sy lewe vir hulle in gevaar.
NO. 67.
IS BOESMANS WERKLIK SO DOM?
OPMERKINGS:--Hoe meer ons die Boesman bestudeer, hoe groter
raaisel word hy vir ons.
Ons is almal daarmee eens dat 'n Boesman baie fyn jagplanne kan
maak--meer so as enig ander nasie van die wêreld; maar dan weet ons
ook dat niemand daarin geslaag het om 'n Boesman goed te leer lees
en skrywe nie. Sy taal is eenvoudig, tog vervoeg hy sy werkwoord net
so goed as 'n Hollander of Engelsman kan dink om sy eie werkwoorde
te vervoeg. 'n Jong Boesman leer 'n ander taal praat met verbasende
snelheid. Sy tekeninge is so duidelik dat daar geen twyfel kan ontstaan
watter dier of mens daarmee bedoel is nie. Van klei kan hy enige dier
of mens namaak en tog kan hy nie tel nie, terwyl aan die mens tien
vingers gegee is, wat ook kan gebruik word--en wat al die nasies van
die wêreld gebruik het--om te leer tel.
Omdat hy nie diep oor iets kan redeneer nie en omdat hy hom nie in
ernstige gedagtes kan verdiep nie, is sy begrip van godsdiens baie
oppervlakkig--so het dit by ons al 'n vaste uitdrukking geword: Hy
is so dom as 'n Boesman; sy verstand is so kort as dié van 'n Boesman.
Maar is hy nou so dom in alles?
Sonder gereedskap kan die beste ambagsman nie werk nie. En hoeveel
ambagsmanne--ja, hoeveel van ons--is daar wat ons eie gereedskappe kan
maak? Die kuns is om sonder gereedskap te werk. Ons het kraalsnoere
van volstruiseierdoppe gemaak gesien en het enkele in ons besit wat
'n Boesman sonder gereedskap gemaak het. Ons vertel wat oom Jan Visser
aan mnr. E. de Roubaix meegedeel het hoe die krale gemaak word:--
"Rondebout (die Boesman) en van sy maats het ek sien krale maak van
die doppe van volstruiseiers. Die dopstukkies word geslyp tot hulle
rond is en die grootte van 'n hempsknopie het; dan word 'n gaatjie in
die middel geboor en is dan gereed om ingery te word. Die Boesmans dra
soms lang stringe van hierdie soort krale om hulle arms en bene--net
soos Kaffers glaskrale dra."
Dan, weer, het ons kieries met 'n knop gesien wat Boesmans sonder
die hulp van 'n staalmes bewerk het en het daarop met 'n draadjie
en kooltjies vuur diere uitgebrand wat baie duidelik en natuurlik
was--vernaamlik 'n bont tier en slange met hulle skobbe en dubbele
tonge. Ons is seker dat baie van ons wat ons so slim hou, die Boesman
dit nie sou nagedoen het nie. En wie het hom dit geleer?
Mevr. Jacob de Clercq het ons vertel dat haar vader 'n Boesman gehad
het wat by hulle groot geword het. Hy het al sy eie musiekinstrumente
ewe kunstig gemaak. Daar het dit nie by gebly nie, maar hy kon daarop
gesangetjies en liedjies speel; maar om te leer lees of spel of iets
uit die hoof leer--so ver kon hul hom nie bekwaam nie: Sy vertel,
toe die eerste kettingsteek-naaimasiene uitkom, het hy op sy eie
manier so 'n speelgoed-masien nagemaak. Hy het te danig 'n begeerte
gehad om smidswerk te leer, en het toe by 'n smid in Natal gaan werk;
hy was daarin net knap; en toe hy die ambag enigsins goed verstaan het,
loop hy weg, sodat niemand weet waarheen hy gedros het nie.
Selfs met 'n eenvoudige sikspens-knipmes kan 'n Boesman kunstige
werkies verrig. Ons het gesien 'n nek en kop van 'n viool wat 'n
Boesman van kareehout uitgekerf het wat glad nie in vertoning vir
'n ingevoerde een hoef agteruit te staan nie.
'n Ou vrind van ons het ons vertel dat sy buurman, mnr. Prinsloo,
in die ou dae 'n watermeultjie gehad het om koring mee te maal. Sy
meulenaar was 'n Boesman wat hy klein gevang het en van sy ouers
ontvang het, daar kos toe skaars was. Die Boesman het alles van malery
geleer. Hy was ook met 'n makgemaakte Boesmanmeid getroud. Albei het
'n goeie en sindelike opvoeding gekry en het in 'n kliphuis met deur
en venster daar by die meul gewoon. Dit het soms gebeur dat die malery
langer ophou as verwag is, dan het die ou Boesman die witmense na sy
huis genooi om koffie te drink of 'n stukkie te kom eet. Sy oumeid
was skoontjies aangetrek; die tafellaken was so wit as sneeu; wat
daarop staan, blink; en die borde, messe, vurke, lepels en kommetjies
is wat hul spesiaal vir witmense gehou het.
Dus sien ons hieruit dat as 'n Boesman van kindsgebeente reinheid
geleer word, hy ook sindelik kan wees en dat hy vir hom in muurhuise
goed tuisvoel.
Dis verder 'n bekende feit dat die Boesmans nooit geploeë of gesaai het
nie. Wel, meneer Louw Prinsloo het in die vroeë dae naby Chrissies-meer
op die Hoëveld van Transvaal gewoon. Hy vertel dat hul wilde Boesmans
wat vee gesteel het, agternagesit het. Aan die bopunt van Soetoerivier
kry hul die woonplek van die Boesmans; en daar het klein tuintjies met
mielies gestaan, terwyl in die hele omgewing geen blankes of Kaffers
gewoon het nie. Wild het toe al skaars geword, en die ou spreekwoord
sê: "Nood leer bid,"--so het die Boesman hom verplig gevoel om ook
mielies te saai--miskien meer met die doel om dit groen te kook of
te braai.
NO. 68.
'N BOESMAN IS WAARLIK DAPPER.
OPMERKINGS:--Hierdie Verhaal is afgeskrywe deur mnr. E. de Roubaix
soos deur oom Jan Visser aan hom vertel.
Ou Oom Jan Visser--nou 83 jaar oud--vertel die volgende ware
gebeurtenis:--
"Sestig jare gelede was ek 'n jongeling van drie-en-twintig jaar
oud en weet vandag nog baie goed wat ek op hierdie leeftyd gesien,
gehoor en ondervind het. Dit was in die jaar 1859. Die ou wêreld
tussen Calvinia en Grootrivier was toe nog woes, maar bedek met gras
en blomme; wild en ongedierte het ook nie makeer nie. My vader se
veelêplek, of staning, was in die hartjie van ou Boesmanland en wel by
'n groot vlei of pan. [Die Boesmanlanders noem die opgedroogde vloer
van 'n groot meer water 'n pan.--Die Skrywer.]
"As 'n mens aan een kant van die pan staan en kyk oorkant-toe, dan
lyk die ander kant somar hier naby. Maar moenie glo nie! Jou gesig
word bedrieg en dis nie so nie. Soms sien 'n mens êrens in die pan
'n groot wit ding wat so groot vertoon as 'n boerbok; maar loop hy
daarheen, dan vind hy niks meer as 'n murgbeen van 'n bees nie.
"Op 'n warm dag--as die warm lug oor die grond flikker--, dan
vertoon orals in die pan of daar plasse helder water staan wat
groot kabbelings maak. Maar dit alles is 'n lugverskynsel, wat ons
opgeefsels noem. Daarom het die pan die naam van Verneukpan gekry;
en dis vandag nog sy naam, en almal noem die plek nou nog so.
"Nou, wat ek eintlik wil vertel het, is dit: dat in daardie tyd by ons
'n ou rou Boesman gebly het. Sy naam was Rondelyf. Hy was al bejaard;
want sy ou gesiggie was al vol rimpels en wat van sy twee nou ogies
te sien was, was net twee skrefies--hoewel hy baie beter kon sien as
ons algar saam. Hy was die wagter van my vader se lammerooie.
"'n Geslepener skelm, 'n fyner leuenaar en 'n deurtrapter dief ken ek
nie. Hy het altyd die tabak, bierklei, timablikkies (ghriesblikkies),
vleis, kougoed, seninggare, en ander dinge van die volk uit hulle
pondokke gesteel sonder dat iemand hom ooit betrap het. As iemand
hom vertel dat daar groot suspiesie teen hom bestaan dat hy op een of
ander tyd 'n ding gesteel het, dan trek hy sy gesig in die onnoselste
en onskuldigste plooie, wat sy onskuld moet aantoon. Op die oomblik
is hy bereid om te sweer en te bewys dat hy op daardie dag glad op
'n ander plek was as dié waar die goed gesteel is--alles om te staaf
dat hy somar niks anders as die pure waarheid praat nie.
"Hy het nog op die Boesman-manier pyl en boog gedra en het baie hase
so op die lêplek platgetrek, of doodgeskiet. Met sy glinsterende
en half-toegeknipte ogies het hy reeds van ver af 'n hasie agter
'n bossie sien lê, of 'n koraan in die laagte sien staan, of 'n pou
daar teen die duintjie sien wei. Dan begin hy te fluit, en begin in
'n sirkel al om die wildding te loop; maar hy kom tog al die tyd nader
en nader, sodat hy die sirkel naderhand baie kleiner het. Al die
tyd hou hy die pyl op die snaar van die boog gereed. En bewaar die
arme dier as Rondelyf hom onder skot kry, dan is dit klaar met hom;
want mis-skiet ken die ou Boesman nie!
"Hy het nooit springbokke vervolg as dit koel is nie; maar op die
warmste van die dag is sy tyd; want dit gebeur dan dat die muggies
die bokke pla, en hulle gaan dan skuiling in die koelte onder die
bome of bosse soek. Terwyl hulle daar perdgerus in die skaduwee staan,
begin die ou Boesman hulle te bekruip. Hy kon letterlik soos 'n slang
op die grond seil en gaan dan tot 'n vyftien tree of so van hulle af,
kies sy buit, en dood is daardie bok se naam! Dit het nooit gebeur dat
'n dier wat hy bekruip het, hom gewaar het nie.
"Omtrent twee uur te perd van Verneukpan is 'n plek met die naam van
Omdraaivlei; daar was 'n ander staning. Op 'n seker dag het daar op
Omdraaivlei 'n smous met negosiegoed en tabak kom staan. Hy het daar
'n goeie ruk gebly; en my vader het daar ook goed gaan handel en koop.
"Gou het Rondelyf van daardie negosiewa gehoor, en dit het hom nie
lank geneem om uit outa Koring se gordband twee sielings te steel
nie. En weg spring hy met daardie geld, dwarsdeur die veld, reguit
na die smous toe om tabak te gaan koop.
"Omtrent halfpad staan 'n leeu kort voor Rondelyf op en staan hom
ewe bedaard en kalm aan te kyk; al die tyd swaai hy sy stert van die
een kant na die ander kant in die lug. Ongelukkig het Rondelyf nie
sy pyl en boog by hom gehad nie, nog minder vuur of 'n ander wapen
as net sy twee-voet-lank kierietjie.
"Hy sak stadig op sy hurke en hou die leeu dop; die leeu kom 'n entjie
nader. Hy staan toe weer regop en staan die leeu aan te kyk; die leeu
bly weer staan; daarop gaan hy weer op sy hurke sit, en weer kom die
leeu 'n bietjie nader. Hy staan nogmaals regop, wat die leeu weer tot
staan bring. So het hy 'n paar maal aangegaan. En toe hy weer opstaan,
spring hy regop in die lug, gee 'n geweldige skreeu en klop hard en
geesdriftig op sy karos, wat hy onderwyl van sy lyf afgehaal het en
wat hy toe in sy hand hou, en hy storm die leeu. Dit was te veel vir
die leeu: hy neem die spat; en so is Rondelyf van hom bevry geword. En
na hy dit veilig geag het, spring hy terug na Verneukpan toe en kom
my vader roep om die leeu te skiet.
"Ons het dan ook nie versuim om die leeu te gaan opsoek nie. Ek het
meegegaan. Toe ons op die plek kom waar die ontmoeting afgespeel
was, het ons die spore van albei goed beskou en kon dadelik sien dat
Rondelyf nie met stories aangekom het nie, en dat hy waarlik 'n baie
nou ontkoming gehad het; was dit nie dat hy geen lafaard was nie,
dan was daardie dag voorseker die laaste dag van sy lewe."
Tot so ver het oom Jan Visser vertel; maar hy het nog meer
vertel, en ons sal in die volgende boekdeel nog meer van Rondelyf
hoor. Ongetwyfeld was hy 'n ou karnallie; maar net so ongetwyfeld
was hy 'n held.
In die volgende boekdeel sal ons geleentheid vind om nog meer van
sulke dapper verrigtinge melding te maak, waaruit duidelik sal blyk
dat die dwergnasie heldhaftig is en glad nie lafaards is nie.
NO. 69.
HOE BOESMANS VERF MAAK.
OPMERKINGS:--Ons vertel hier hoe Boesmans hulle verf meng om hulle
skilderinge op rotse uit te voer, en ook hoe hul vir sieraad soms
hulle lyf skilder.
Hoeveel persone het al die vraag gestel: Ek verwonder my dat die
skilderinge van Boesmans soveel honderde van jare kan bestaan sonder
te verbleek of af te reën--hoe maak hul die verf? Nou, as iemand 'n
bietjie oplettend is en sy oë rondom hom heen werp, dan sal dit hom
dadelik tref dat sulke skilderinge baie voorkom waar die melkboom
of noorsdoring-soort bosse en bome groei, of anders in streke waar
pitvrugte aangetref word. In kaal streke waar soiets nie aangetref
word nie, daar vind ons meer grafeer- of inkraptekeninge. Dan
word 'n harde skerp klip gebruik om figure in sagter klip in te
krap. Hiervoor gee hul die voorkeur aan die swart blink rotse wat
net 'n dun nerfie buiteom het; as dit deurgekrap word, dan maak dit
'n vaalgrou streep wat net so lyk as die binneste van die rots. So
'n grafeer-, of uitkrapwerk, is so te sê onverganklik.
Ons sal oom Jan Visser weer aan die woord bring soos goedwillig deur
mnr. E. de Roubaix vir ons opgeteken.
Oom Jan gaan voort om te vertel:--
"Rondelyf het ook die kuns verstaan om verf te maak. In T'korgas se
Laagte het baie van die plat leiklippies gelê, wat blou, vaal, geel,
swart en bruin gekleurd is. Hy kies dan onder die klippies uit net
watter kleure hy wil hê; hy maal dit tot poeier, sif dit dan tot
tienmaal deur ou lappe of doeke, ja, hy pers dit met sy vingers
daardeur; nou is dit stof.
"Hy maak daardie stof aan, of meng dit met die t'kouboom se olie,
net soos skilders verf meng, en begin daarna met sy kwassie te skilder.
"Die t'kouboom tref 'n mens vandag nog in groot menigte aan in die
sandlaagtes van Brabees, Renosterkop, Noudonsies en ander plekke
langs Grootrivier. Die boom self is baie taai, dit het 'n dik stam
en behou sy blare somer en winter. Die blare is so breed as dié van
'n perskeboom, dog korter, baie gekrul, of kroeserig, en besit 'n
frankbitter smaak.
"Die olie word verkry uit die bessies van hierdie boom deur dit fyn te
stamp en dan te kook; die bessie is net so groot as die kasterolieboom
se pitte, dog is baie harder. Hierdie bessie braai Rondelyf uit saam
met die melk van die gifbos. As dit afgekoel en koud is, dan is dit
gereed om as olie vir verf te dien. Waar die soort gekookte olie op
'n klip val, maak dit 'n bruin vlek wat nie vandag, nòg môre, nòg
oor jare daarna somar sal uitgaan nie.
"My oorlede moeder het ons ou trektafeltjie met daardie soort verf
geskilder. Op sagte voorwerpe, soos sagte hout, word die verf dof, maar
op harde klip behou dit sy helder kleur. Maar met al ons rondtrekkery
het dit moeilik gegaan om 'n skaafplekkie aan die tafel te kry--dis
ongetwyfeld, dié soort olie is goed.
"Rondelyf het nog 'n ander soort verf gemaak, naamlik van ajoos, vet
en harpuis. Die Boesmanlandse harpuis is baie skaars--so vat hy soms
in plaas daarvan kors, of gom, van die t'kooibos. Met hierdie soort
verf het hy soms sy hele liggaam besmeer--tot selfs sy bakkies. Dit
het 'n mooi donkerbruin kleur.
"Die ajoos is 'n soort plant nes die duiwelsbrood. [In Boesmanland
word 'n paddastoel duiwelsbrood genoem.--Die Skrywer.] Maar waar die
duiwelsbrood die vorm van 'n hoed of sambreel het, het die ajoos die
vorm van 'n ronde bal. As dit ryp word, dan droog die vel uit, word
hard; en as die vel dan oopgebreek word, dan is die hele bal van binne
vol van 'n bruin, swart of geel poeier. Hiervan word die verf gemaak."
Tot so ver het oom Jan vertel.
Die ajoos word in die Karoo en binnelande van die ou Kolonie oeltjie,
of nambossie, genoem; en word sowel deur die Hottentotte as Boesmans
gebruik om hulle wange mee bruin te skilder--soms word hulle gesigte
nogal taamlik bont daarmee geverf.
Ons het in ons kinderdae gesien dat blank meisies ook hulle gesigte
tydelik daarmee geskilder het. Toe ons die rede daarvoor verneem, was
die antwoord: "Dit hou die vel koel en as ons dit na 'n tyd afwas,
dan is ons gelaatskleur weer lelieblank; want hier in die ope veld
brand die son ons heeltemal bruin." Dit was natuurlik die geval waar
die trekboere ver uit mekaar staan en besoekers nie aldag daar kom
nie. Die meisies hou hul by sulke geleenthede eenkant.
Wel, om tot die verfkleure van die Boesmans terug te keer. Boesmans
teken die Kaffers altyd swart af--daarvoor gebruik hul potswartsel;
vir Boesmans gebruik hul meestal bruin--daarvoor gebruik hul bruin
potklei, bruin klip wat ysterroes bevat; vir wit mense gebruik
hul wit of liggeel klei, of skilferklip van dié kleur. Ook het ons
skilderinge in groen en blou gesien, wat vermoedelik aan kopererts
ontleen is. Soms vind 'n mens tekeninge wat amper rooi is; die verf
hiervan word op seker plekke gegrawe.
NO. 70.
KINDERS VAN DIE NATUUR.
OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal deel ons 'n paar gevalle mee
hoe onverskillig 'n Boesmans die erns van die lewe kan opneem:
plesier is sy grootste ideaal.
Baie mense eet om te lewe; ander, weer, lewe om te eet en om die
plesier van die wêreld tot hoofdoel te stel. Dit lyk of die Boesman hom
beskou as net in die wêreld te gekom het om te eet en plesier te maak.
Sy grootste genot is dan maar eet en dans. Hy kan nie lekker dans as hy
honger het nie; en as hy sy bekoms aan 'n maal het, dan wil hy dans;
en dit doen hy so goed dat almal wat hom sien dans, moet verwonderd
staan. Dit het baiekeer gebeur dat as die baas van die plaas kuiergaste
van ver kry, dat hy sy Boesmans roep om tot vermaak van die kuiergaste
te kom dans--net soos die ou Farao's van Egipte gedoen het om hulle
dwergdansers tot vermaak van ander en hulleself te laat dans.
Sê die oubaas: "Toe, ou Hans, kom dans vir die kuiermense die
aasvoëldans,"--dan lyk 'n aasvoël 'n mooi bog om beter rond te spring
en met sy vlerke rond te klap as ou Hans Boesman dit kan doen. Dan
kom weer die bobiaandans, wanneer ou Hans Boesman se litte so los is
as dié van 'n lamlendige houtpop. Daarna moet hy die springbokdans
uitvoer, en dan by hierdie geleentheid wip Hans soos 'n gomlastiekbal
in die lug, skynbaar sonder 'n been, arm of spier te beweeg--want
springbokke hou mos hulle bene en nek styf as hulle pronk.
En as 'n klugspeler en nabootser het 'n Boesman nog nie sy gelyke
gekry nie.
Hy is ook glad nie punteneurig omtrent die soort kos wat hy kry
nie. Dit kan maar goeie of slegte vleis wees, slange of skilpaaie,
veldvrugte of uintjies--alles is welkom, as dit maar net nie doodmaak
nie.
Maar dan gebeur dit met groot droogtes dat kos skaars word en hulle
hard moet stry om elkeen vir homself aan lewe te hou; dan maak hulle
wonderlike planne om kos in die hande te kry. Loop hul dan kos op
die lyf wat vir 'n week of meer kan dien, dan is daar geen voorsorg
om matig aan te gaan en 'n stukkie vir die dag van môre opsy te sit
nie. Nee, hulle eet gulsig tot hul nie meer kan nie, gaan slaap as dit
dag is, of dans as dit nag is. Is alles op, dan bly die gedagte oor:
"Ons het dit die dag of wat lekker en plesierig gehad."
As honger en droogte diere teister, dan gooi hul hulle kleintjies weg;
en wat doen die Boesmans?
Mevr. Jacob de Clercq vertel aan ons dat toe sy nog 'n kind was, kom
daar na haar vader, Gert van Niekerk, se plaas (waar nou Uitkyk-stasie,
Middelburg, Tvl., is) 'n ou Boesman en sy meid; hulle plaas 'n klein
meidjie wat nog nie kan loop nie, voor haar moeder en vader en soebat
om tog maar die meidjie vir 'n jong os te ruil, daar hulle baie honger
ly. Ou mnr. Van Niekerk en sy vrou wou so 'n jong kind nie ontvang nie;
dog die Boesmans bly aan soebat, hulle verlaat die werf stilletjies,
gaan 'n bees vat en gaan daarmee voort. Mnr. Van Niekerk het die kind
met 'n oorlamse Kaffer agternagestuur, maar hy kon die Boesmans nie
vind nie--so het mevr. Van Niekerk maar die meidjie grootgemaak. Sy
het haar ounooi getrou gedien en het tot haar oudag by die famielie
Van Niekerk gewoon, en het naderhand sleg van gesig geword.
Maar dit moet al baie droog wees as Boesmans nie meer iets te eet
in die veld kry nie. Laat ons weer hoor wat oom Jan Visser ons
vertel. Mnr. De Roubaix stuur die volgende mededeling aan ons:--
Oom Jan Visser vertel: "Ek was eenmaal as kind met my vader mee in die
Kalaharie-woestyn. Daar het ons eendag--kort voor sononder--'n klomp
Boesmans teen 'n duin sien koes en opstaan. Hulle was druk besig om
iets te soek en uit te grawe en steur hul nie aan ons nie. Rondelyf
weet dadelik te vertel dat die Boesmans honger het en dat hul besig
is om uintjies te grawe. Toe sien ons dat kort-kort een op sy hurke
gaan sit en druk besig met grawe is. Dit het waarlik gelyk nes 'n
klomp bobiane wat kos teen die rant soek.
"Toe dit begin skemer word, het die Boesmans teen die duine gaan
rus. Rondelyf vra toe somar verlof om daarheen te gaan, daar hy vermoed
dat die hele nag fees sou gevier word. Hy was reg; want so was dit
ook. Die Boesmans het hulle ramkies meegebring en het daarop die hele
nag gespeel. Die gedans was net lewendig en geesdriftig. Ons kon die
musiek duidelik hoor, en daar is een riel wat hul toe gespeel het,
wat ek self op Rondelyf se ramkie kon speel. Die naam van die riel is
Die Bontperd. Dit het net twee of drie draaitjies en gaan min of meer
so: Hor-tiek-tiek, hor-tek-tek, hor-tak!--dit word oor en oor herhaal.
Toe Rondelyf terugkom, vertel hy dat van hierdie Boesmans het die
poliesie van Upington en Kenhardt vroeër gaan haal en met die grootste
gesoebat op Upington gekry. Daar is hul toe gehuur geword om êrens
anderkant Kenhardt aan 'n dam te gaan werk. Maar voor hulle die
werkplek bereik het, het die laaste een weggeloop en die Kalaharie
ingevlug.
"Toe ek 'n kind was, het Rondelyf vir my meer as een ramkie gemaak. Hy
het gewoonlik die hoepel van 'n vat geneem en rond gebuig dat dit
so groot as 'n hoed se bol is. Aan die hoepel bind hy 'n stok wat
as nek van die ramkie dien; bo-aan maak hy drie gaatjies waarin die
pennetjies moet kom wat die snare moet aandraai. Hy neem dan 'n nat
haarafgemaakte vel van 'n lam en trek dit oor die rondgebuigde hoepel
en oor die stok so ver dit aan die hoepel vas is. Dan maak hy die drie
snare aan die onderpunt van die stok vas, trek dié oor die romp van
die ramkie en bind dit een vir een aan sy pennetjie vas. Dan maak hy
'n kam en plaas dit op die romp van die ramkie; dan lyk die affêre nes
'n drie-snarige ghitaar.
Nou is ou Rondelyf my musiekonderwyser--ja, wat vang kinders nie aan
nie! Ek het geleer om Die Bontperd te speel, dan dans ou Rondelyf
voor my en skoffel dat die stof so trek."
Tot so ver die verhaal van oom Jan.
'n Boesman sal hom die hele dag vreeslik vermoei om in die aand--al
was dit maar vir 'n oomblikkie--'n plesier-plek by te kom. Ons weet van
'n geval waar 'n smous 'n mak springbok wat met die vee meeloop, geruil
het. Die springbok kry dit in sy kop om terug te hol om sy pleegmoeder,
die bokooi, te gaan opsoek. 'n Boesman bied sy dienste aan om die jong
springbokkie vir 'n sopie brandewyn te gaan haal. Die smous beloof hom
dit, en kort na sonop spring die Boesman weg en kom moeg die aand na
sononder met die bokkie op sy skouer terug. Toe iemand hom vra of hy
sy lyf dan oor 'n sopie so moet pla, antwoord hy: "Baas, 'n dag se
swaarkry is niks, as ek net in die aand effe my lyf kan plesierig
maak." Die smous het egter 'n span roltabak by die sopie gevoeg;
en meer voldaan en opgeruimd--toe die sopie begin te trek--het ons
'n skepsel nie gesien nie. Met so 'n beloning sal hy nooit staak nie.
Oom Piet Smit het 'n Boesman en sy seun gehad wat snags na die skape
in die bosveld moes kyk. Hulle weet as hul durf die veewerf in die nag
verlaat, dan kry hul die volgende dag 'n afgedankste afranseling. Maar
daarom gee hul nie as hul net in die nag die bierpotte van die Kaffers
wat op 'n afstand woon, kan bykom. Hul steel enigiets om vir bier te
gaan verruil.
Jagters in die Kalaharie kry baie dienste uit die swerwende Boesmans
net deur hul met 'n stukkie tabak te vergoed. Doen hul dit nie, dan
moet hul van dors omkom. Dis wonderlik dat die wildste Boesman van
tabak gehoor het en baie uit sy pad sal gaan om dit in hande te kry.
NO. 71.
FYN DIEFSTALLE.
OPMERKINGS:--Nou sal ons enige staaltjies gee hoe fyn 'n Boesman
kan steel sonder uitgevind te word--maar baiekeer loop hy hom
tog vas, daar die witmense te goed met sy planne bekend is.
Daar is baie mense wat volhou en nie van die punt af te kry is nie,
nl. dat 'n Boesman 'n gebore dief is. En tog sit in so 'n algemene
verklaring nie altyd waarheid nie. Hoeveel mense vertrou hulle goed
aan die sorg van Boesmans toe en vind hulle vertroue nie misplaas
nie? Ons was in 'n huis waar die Boesmanmeid aan die nooi sê: "Nooi,
ek sal my hande nie aan jou goed sit nie; maar ek beloof nie om nie te
steel as ek by jou drank uitkom nie." En die huisvrou het ons verseker
dat nie 'n speld verlore geraak het nie, maar die drank kon sy nooit
te veilig onder slot gehou het nie.
Andermaal gaan ons vertel wat oom Jan Visser verhaal het en aan ons
deur mnr. E. de Roubaix toegestuur is:--
"Eenmaal het 'n veekoper met sy vee by ons staanplek gelê. Die vee
kom gewoonlik oor 'n kaal vlakte met klein bossies begroei na hulle
lêplek toe. As 'n haas oor die veld loop, kan 'n mens hom sien. Wel,
soos gewoonlik kom die vee weer een agtermiddag oor dieselfde vlakte
wei-wei veewerf-toe; en die veekoper se twee wagters was by.
"Die volgende oggend, na ou gewoonte, word die skape getel, en toe
word bevind dat een aan die getal kort kom.
"My oorlede vader merk toe teen die veekoper op: 'Dis baie snaaks dat
net een skaap aan die getal ontbreek--een skaap sal mos nie afdwaal
nie! Ons het seker sleg getel, of anders is die skaap gesteel of aan
die geilsiekte dood.'
"Hulle tel weer die skape; maar nog word een vermis. Toe besluit hul
om met die honde effe in die veld rond te soek. Hulle was nog geen
paar honderd tree van die tent af nie of hul was op daardie kort
blomkool-vlakte. Hulle sien dat die honde so gretig in 'n droë bos
snuffel. Na nader te gestap het, bevind hul dat dit 'n droë kraalbos is
wat iemand in 'n erdvarkgat se bek geprop het. Hulle trek die bos uit,
loer in die gat--en daar vind hul die skaap afgeslag, en die vleis,
behalwe die stert en rugstring, was in die vel toegedraai en aldus
in die gat sorgvuldig versteek.
"'Dis niemand anders se werk hierdie nie as dié van Rondelyf,' roep
my vader uit. 'Ek sal die hele ding gou-gou vir jou uitvind,' sê hy
toe hulle huis-toe stap.
"Toe hul daar aankom, pak hul Rondelyf aan sy arm en bind sy hande
agter sy rug vas en lei hom na die klein handskroefie om sy oor daarin
vas te draai. Want 'n Boesman moet 'n mens gou op die lyf loop om
hom bang te maak en nie kans gee om te dink nie.
"'Kom, Rondelyf, vertel die hele waarheid; hoe het jy die skaap daar
op die kaal vlakte gevang sonder dat 'n mens of die twee wagters jou
gesien het?' vra my vader toe hy maak asof hy die skroef met geweld
gaan aandraai. 'Toe, kom uit met die waarheid, of ek draai jou ore
en vingers in die skroef af!'
"Toe kom hy sonder te versuim met die hele waarheid uit, en vertel
dat hy in die agtermiddag al in die erdvarkgat met 'n bossie op sy
kop gebind, gaan lê het; want hy weet dis die huistoekom-pad van
die skape. Toe die skape om die erdvarkgat wei, het hul hom nie daar
binne-in gewaar nie. Hy het sy vet hamel uitgesoek, wat geen tree van
die gat af was nie, het sy hand uitgesteek, hom gegryp en in die gat
gesleep. Die skape om die gat het wel 'n bietjie geskrik; maar dit doen
hul heeldag as hul op 'n hasie, slang of skilpad afkom. Dadelik was
alles oor; die skape trek die gat verby sonder dat die twee wagters
geweet het dat daar iemand en 'n skaap binne in die gat gewees het.
"Na hierdie verklaring was Rondelyf gou uit die skroef verlos; dog my
vader het hom 'n afgedankste loesing afgetel omdat hy durf die goed van
'n ander steel. Dit het vir Rondelyf en sy maats skaars 'n week gehelp,
dan het hul die taaiste pak slae vergeet en steel weer van vooraf."
Mnr. Piet Venter het ons vertel dat sy vader, toe hy nog in die
binnelande van die ou Kolonie gewoon het, twee getroue honde gehad
het. Hulle het baie jakkalse en ongediertes doodgebyt; en 'n Boesman
het nie gedurf om naby te kom nie. Hulle het ook 'n getroue ou Boesman,
ou Ertman, gehad, wat na die koeie met jong kalwers kyk.
Eendag slag my vader, mnr. Piet Venter, 'n vet koei; die vleis moet in
die nag in 'n boom hang, en die twee honde pas dit op. Dog die ander
dag makeer 'n voorkwart; en hul kon nie uitvind hoe dit onder die
oë van die honde uit gesteel is nie. Later, op 'n wonderlike manier,
vind hul uit.
Ou Ertman het aan sy maats in die veld vertel dat sy baas 'n koei gaan
slag. In die nag het een in 'n boom ver van die huis geklim en nes 'n
jakkals geskree; solank die een trag die honde na hom, die sogenaamde
jakkals, te lok, het die ander êrens naby verskuil gelê. Die honde hol
na die sogenaamde jakkals toe en blaf daar; onderwyl steel die ander
Boesmans die vleis en hol daarmee veld-in en vlug ver die berge in;
dog hulle het nie vergeet om stilletjies in die weiveld aan Ertman
sy beskeie deel van die vet vleis te bring nie.
NO. 72.
AS NOOD DIE BOESMANS DRUK.
OPMERKINGS:--Hier gee ons 'n paar voorbeelde hoe ver nood iemand
kan drywe.
Die boesman, as kind van die woestyn, het 'n harde stryd teen wilde
diere, vyande, honger en dors. Selfverdediging is die eerste wet van
bestaan. En daar is so baie maniere van selfverdediging.
Ons het al vertel hoe Boesmans soms hulle kinders vir kos verruil. Dit
is nie alleen om hulle lewe te red nie, maar ook dié van hulle kinders.
Maar hoe maak hul met hulle swak ou volk wat nie meer met jag kan
meedoen nie as die nood hul dryf om te trek--ja, na 'n veraf geleë
streek te trek?
Hieromtrent het ons informasie ingewin van mnr. W. A. van Zyl,
Klein-Breipaal, Boesmanland. Dit deel hy ons mee: "Die wilde Boesmans
het drie maniere om van hulle ou volk ontslae te raak as die nood
hul erg druk, sodat hul verplig word om die streek te verlaat.
"Die eerste manier is om 'n kliphok om die swakke en oue van dae
te pak. Daarin plaas hul dan kos en water om vir 'n geruime tyd te
dien. Dan trek hul weg en laat die ou persoon verder aan sy eie lot
oor. Die kliphok, wat hoog en sterk gepak is, is natuurlik bedoel om
die ou skepsel teen verskeur van wilde gedierte te beskerm. As hy
binne-in veilig is, dan word hy van die vrees en angste gespaar om
deur wilde diere wreed gedood en opgevreet te word.
"Die twede manier is: Hulle grawe 'n diep ronde gat regaf--natuurlik
waar geen klippe te vinde is nie--, plaas die ou daarin, en ook kos
en water, maar dan vir 'n kort tyd. As hul dan nie weer terugkom
voor hy dood is nie, dan smeer die meide hulle hare vol verf met
vet gemeng. Hulle neem dan klein klippies en gooi dié rondom sy lyf
in die gat totdat hy hom nie meer kan roer nie en daar vassit; dan
verlaat hul die plek, om nie na die graf terug te kom nie. Die ou
kan hom dus nie roer nie en moet so van ellende sterwe.
"Die derde manier is: As hul op trek is en een van die oues beswyk van
ouderdom of dors, dan maak hul 'n langwerpige hol plek in die grond,
lê gras daarin en plaas die ou daarop: daar moet hy lê tot hy dood
is--nou is daar geen kos of water om aan hom agter te laat nie."
Tot so ver het mnr. Van Zyl ons vertel.
In ieder geval waar hul hulle oues agterlaat, is ons deur Boesmans
verseker geword dat hul altyd 'n kliphok, waar klippe te vinde is,
en 'n doring-heining, waar doring-bosse te vinde is, pak, om die
agtergeblewene teen verskeuring deur roofdiere te beskerm.
Dit alles lyk wreed; maar 'n Boesman het ons die vraag self gestel:
"Sal baas die hart hê om jou eie pa of ma koelbloedig te vermoor as
daar net liefde en nie rusie is nie? Wat help dit om agter by hulle
te bly? Dan sterf ons met vrou en kinders almal tesame--en wat word
dan van die Boesman-nasie?"
Omtrent wat rein en onrein is, bestaan by volkere groot verskil. Ons
eet b.v. skaap- of beesboutvleis, snoek, hase, vark, ens., terwyl
'n Jood dit as onrein ag. Ons eet mossels, klipkous, maar nie seekat
nie, terwyl die suidelike nasies van Europa seekat eet omdat dit aan
die skulpsoort behoort. Ons eet ystervark, wat 'n knaagdier is, maar
verfoei muise, wat ook knaagdiere is. Ons eet nie perde en haaie nie,
terwyl dit in Europa wel geëet word. Ons eet nie kruipende diere nie,
maar wel skilpaaie. Ons eet nie paddas nie, en in Frankryk is dit
'n lekkerny. En so kan ons nog baie goed opnoem, b.v. dat Kaffers
vis as onrein beskou, maar hulle sal 'n jakkals eet. Baie mense wil
nie wild eet nie of dit moet 'n luggie hê.
Nou, die Boesman steur hom aan niemand nie--hy eet wat voorkom,
soos vleis, vis, muise, paddas, slange, akkedisse, skilpaaie, wurms
en vleis, of dit vars of oud is, miere en alles--as dit net nie
doodmaak nie. Hy gaan dus met almal saam. Want die honger en dors van
die woestyn het hom daartoe gedwing--net soos ons in die geskiedenis
lees dat as 'n bemuurde stad beleg is om die bevolking uit te honger,
dan het die mense net alles geëet en gedrink wat 'n Boesman eet en
drink. Maar as hy goeie kos kry, bepaal hy hom meer daarby as tot
die ander, en beskou dan b.v. slakke en paddas in dieselfde lig as
die Franse.
Deurdat 'n stomp pyl--soos dié van 'n Boesman--nie deur die dik vel
van groot wil kan boor nie, is die Boesman verplig om met gifpyle te
skiet. Maar hoeveel lewens van hulle het dit gekos voor hul die kuns
goed verstaan het om te weet watter gif te gebruik en hoe om dit te
gebruik? Die nood het hom dus tot gif gedrywe.
NO. 73.
WAT 'N BOESMAN ALLES KAN DOEN.
OPMERKINGS:--Ons noem hier enige feite wat 'n ander nasie moeilik
'n Boesman sal nadoen.
Vra aan iemand wat so te sê aldag met Boesmans omgaan, of hy ooit
'n Boesman ontmoet het wat verdwaal het; en hy sal ronduit verklaar
dat hy van so 'n geval nie weet nie. As 'n Boesman eenmaal op 'n plek
gewees het en weet waar dié plek geleë is, dan sal hy van enig ander
oord reguit met 'n onbekende pad na die plek toe loop--al was dit
in die donker. In hierdie opsig is hy net soos 'n posduif wat oor
honderde myle deur mistige weer huis-toe vlie.
So vertel mnr. H. Visagie ons dat toe hy 'n jongeling was, het by
sy vader 'n ou Boesman en sy gesin gewoon. Die ou het maar lus gehad
om noordwaarts na die Kalaharie te trek. Na hy vir maande en maande
weg was, kom op 'n goeie dag een van die ou se kinders aangestap--hy
het na sy oubaas toe weggeloop. Volgens die twaalf-jarige Boesmantjie
beduie, het hy met sy ouers eers noord-wes getrek, toe weer reg sonop;
en nadat hy maande met hulle rondgeswerf het, het hy weggeloop en
reguit deur die veld koers na sy oubaas gevat. Hy was vir dae op pad,
het baie honger en dors gely, en is deur 'n streek gegaan waar leeus en
wolwe ronddool. Toe hom gevra was hoe hy die pad reggekry het, was sy
enigste antwoord: "Ek weet mos waar oubaas woon." Wel, sou 'n kind van
twaalf jaar van 'n ander nasie dit reggekry het om die so onbekende
weg te vind, om honger en dors so te trotseer en om die vermoeienis
deur te staan, sonder eens van die gevaar van ongediertes te praat?
Ons het self gesien hoe hul die warmste van die dag uitkies om wild te
agtervolg--wat beteken dat hul 'n harder natuur besit as 'n dier. So
skryf mnr. E. de Roubaix ons verder wat hy uit die mond van oom Jan
Visser aangeteken het:--
"My vader het vir Rondelyf meestal gebruik om verlore vee op te
spoor--en hiermee het hy sy weerga nie kon vind nie. Hy kon spoorsny
beter as 'n gewone hond en kon beter sien as 'n aasvoël uit die lug;
want die geringste verskuiwinkie ontsnap sy blink ogies nie. Daarby
het hy 'n groot stuk wêreld in 'n omsientjies kon afdraf sonder enige
tekens van vermoeienis te toon. Meer as een middag, as dit regtig warm
is, het hy wilde volstruise van agteraf ingehardloop en gevang. By
hom het ek as kind dikwels volstruisbiltong geëet.
"Hy was 'n opregte Boesman; maagseer, koppyn, jig, of tandpyn het hy
in sy hele lewe nie gekry nie. En soos hy is, so is al die Boesmans."
Ofskoon die Boesman se gesig goed is, is sy ruik enigsins in seker
opsig gebrekkig; daarom kan hy die stank van aas of sleggeworde vleis
goed verdra. Selfs die spelonk waarin hy woon, het 'n walglike walm
wat enig witmens sou terugdrywe. En wat nog meer is, is dat hy in so
'n omgewing nie die pes kry nie; sou witmense onder sulke omstandighede
die lewe moet voortsit, dan lê almal binne 'n week of so plat aan
die koors.
Wat hy nog meer kan doen, is om kaal op nat grond te slaap. Soms is
sy skuilplekkie in 'n renerige nag of dag net om te troos, maar nie
om die instromende water uit te hou nie--en tog weet hy van geen jig
of inflammasie nie.
Ons het reeds vermeld watter fyn planne hy met jag kan
maak. Mnr. W. A. van Zyl, van Klein-Breipaal, deel aan ons mee:--
"Boesmans bekruip wild seer fyn. Solank die wild nog op 'n afstand is,
kruip hy hande-vier-voet; dog kom hy nader, dan seil hy op sy buik. Al
wat hy moet doen, is om 'n bossie op sy kop vas te maak om sy swart
hare te bedek; want dit is al wat die wild kan beken, daar sy lyf
dieselfde kleur as die grond het. Hy is dan in staat om so na aan die
bok te kom as hy verkies--net, hy moet onderkant die windkoers bly,
sodat die bok die bekruiper se ruik nie kry nie. Dieselfde plan volg
hy as hy wild voorlê. Hy kruip dan gewoonlik tot op 'n afstand tussen
vyftien en vyf-en-twintig tree, hy kan deur sy fynheid nog nader kom,
maar die pyl moet 'n seker distansie trek om sy snelheid te kry."
Iets wat 'n Boesman ook beter as 'n ander kan doen, is om weg
te kruip. Eens het ons 'n plaas gemeet waar twee Boesmantjies
kalwerwagters was. In 'n grasvlei het ons 'n vlag gesteek en het die
Boesmantjies belet om met die kalwers naby die vlag te wei. Hulle
het hul egter daaraan min gesteur, en die vlag is verskeie male deur
die kalwers uit die grond gepluk geword. Die baas se twee seuns en
ons persoonlik sien die Boesmans in die grasvlei rondspeel; ons al
drie stap daarheen--maar daardie Boesmantjies kry, was net so goed om
kwarteltjies daar te soek, en tog, die gras was nie hoër as twee voet
nie. Ons het vir die pret lank gesoek, maar moes so onverrigtersake
omdraai. Toe ons omtrent aghonderd tree weg was, sien ons hul daar
weer rondspeel.
Hierdie eienskap help die Boesman om as jagter uit te blink, en om
in 'n minderheid teen 'n oormag te veg. Hierdeur was hy in staat
om sy grond vir so 'n lang tyd teen Hottentot, Kaffer en witmense
te verdedig. Eenmaal het 'n ou Kaffer op die westelike grense van
Transvaal hom aldus op sy eienaardige manier aan ons uitgedruk:--
"My baas, die Boesman is somar die ding. Jy sien, baas, jy en ek maak
die baklei: jy kyke my oog, ek kyke jou oog. Maar die Boesman!--nee,
my baas. Jy pla net verniet jou oog om vir hom te soek. Soos jy soeke
die wind, jy kry vir hom; soos jy soeke die bobbejaan, jy kry vir hom;
maar die Boesman! hoe jy sal weet hy is daar? Ja, al wat jy sal wete
is: hy is daar, en hy stuur die dood na jou toe."
Die Boesman het die jagveld en die waters as sy eiendom beskou. Die
wild is sy vee en dit word hom afgeneem; so moor hy ook onder die vee
van ander. Hy weet vir hom is daar geen genade nie; waarom moet hy
die lewe van ander in 'n geveg spaar? Hy of sy vyand moet dood. As
daar maar 'n dosyn vegmanne in 'n bergstreek woon, dan is dit nie
elkeen se werk om hulle daaruit te verdrywe nie; en wie sal hom in
die woestyn gaan agtervolg?
Sy geheue is baie goed om plekke te onthou waar hy die doppe van
volstruiseiers vol water begrawe het. Dit bly daar lank verberg;
want mnr. W. A. van Zyl skryf aan ons:--
"Hulle woon gewoonlik ver van water. Die water word in
volstruiseierdoppe aangedra na hulle werf. Ook begrawe hul orals op
sagte plekke sulke doppe vol water om in tyd as hul vlug of trek te
gebruik. Ek het self in my kinderdae op sulke gevulde doppe afgekom
as die wind hul in die duine oopwaai."
Ja, en ons wonder hoe water wat solank in 'n eierdop gestaan het,
moet smaak!
Ons sal in die volgende boekdeel ander ware gebeurtenisse meedeel wat
haas ongelooflik is, en sal aantoon wat 'n Boesman nog meer kan doen.
NO. 74.
WAT 'N BOESMAN NIE KAN DOEN NIE.
OPMERKINGS:--Uit hierdie Verhaal blyk dit dat die Boesman steeds 'n
raadsel vir die ontwikkelde mens bly; hoe meer ons hom bestudeer,
hoe raadselagtiger is hy.
As nasie van jagters wat net leef van wat hul gedurende die dag
versamel het en wat hul meen die volgende dag weer in te samel, en
ook dat hul geen vee van hulle eie aanhou nie, so het die Boesman
hom nie erg bekommer oor getalle nie. En daar hy van getalle min
verstand het, kan hy ook nie syfer of reken nie. En tog, daar sal
geen pyl van hom wegraak nie, of hy weet dit. As hy bokwagter is, sal
daar geen bok vermis raak nie, of hy weet dit. Al lyk lammertjies hoe
eenders, tog weet hy om aan iedere ooi haar regte lam te besorg. Van
die geldwaarde van iets het hy hoegenaamd geen begrip nie; en as
'n mens hom geldstukke wys en die name en waarde daarvan opnoem,
sal hy dit wel leer; maar meng 'n spul silwergeld, soos trippense,
sikspense, sielings, tweesielingstukke en halfkrone deurmekaar en
vra hom hoeveel dit alles tesame uitmaak, dan is hy nie in staat om
die waarde daarvan op te gee nie.
Daarom word Boesmans vir kos, tabak en ou klere gehuur--hulle verkies
dit bo geld, waarvan hul niks verstaan nie.
Ek het eenmaal 'n Boesman gehuur wat 'n hele ruk op Kimberley gewerk
het. Hy kon daar met die wette maar nie regkom nie, en was daar
tweemaal in die tronk; so is hy daar weg. Ek sê aan hom dat ek hom
kos en tabak sal gee en vyf halfkrone in die maand--ek wys hom op my
vingers hoeveel vyf is. Hy skud sy kop en sê: "Nee, baas, ek het nog
altyd op Kim'ley meer verdien; die base daar het elke maand by elke
vinger 'n sieling neergesit; en as baas dit ook wil gee, sal ek by
baas mooi werk; so nie, dan gaan ek 'n ander baas soek." So het ek hom
vir tien sielings in plaas van twaalf sielings en sikspens per maand
gehuur. En hy het my baie trou gedien; maar dat ek aan sy verstand
kon bring dat vyf halfkrone meer as tien sielings is, was net verniet.
Wie die Goewerment is, kon hy maar nie verstaan nie. Hoe ek hom ook
al die vorm van goewerment uitlê, hy kon daar geen begrip van kry
nie--hy meen dit moet 'n ryk man wees wat alles besit en oor algar
baas is. Hy vertel toe:--
"Met ons Boesmans daar in die veld is dit só gesteld: Niemand is oor
ons baas nie. Net ons pa en ma as ons nog kinders is; maar hul sal
vergeet om aan ons te vat as ons self 'n mannetjie is wat met 'n kierie
'n breekskoot kan slaan. As iemand oor ons wil kaptein speel, nes by
die Hottentots en Kaffers, pak ons vir ons eenvoudig in en laat hom
waar hy is. Hy sal dit vir eenkeer en tweekeer probeer, maar vir die
derde keer sal hy gou leer dat hy nie met kinders te doen het nie. Is
dit dan nie reg nie, baas? Kyk, al die wild is mos ons algar syne
saam, die veldkos is ons syne saam, die water is ons syne saam; en
wie het hom daaroor baas gemaak? Al wat ons ons eie noem, is ons vrou
en kinders, ons hond en gereedskap--daar moet 'n ander die pote van
afhou: dis ons eiendom--nie waar nie baas? Dis mos reg so, nè baas?"
Hieruit is dit duidelik dat 'n Boesman nie kan regeer nie en is self
moeilik om te regeer--mits 'n mens sy maniere goed bestudeer en hom
daarna behandel; dan is hy getrou aan sy baas en nooi.
Om 'n Boesman te leer lees en skrywe, is net tydverkwisting. Toe ons
persoonlik veewagtertjie was, het ons smiddags onder die bome in die
somer baie tyd gehad om na Hans Boesman se stories en vertellings te
luister. Ons het letters in die sand gemaak om hom 'n begrip te gee hoe
die witmense lees en skrywe. Hy wou ook probeer om die letters te leer,
en het nogal behae daarin geskep; maar hy moes dit opgee: "dis tog te
swaar om te leer," het hy gesê, en so was die skoolganery op 'n end;
terwyl ons Basoetoe-skaapwagter binne 'n paar maande uit sy boek kon
lees. Dit het ons van persoonlike ondervinding; want ons kinders het
vir Hans as 'n interesante speelmaat beskou en wou hom aanhelp.
In die jaar 1799 het eerw. J. J. Kicherer van die Londense
Sendinggenootskap aan Sakrivier, Boesmanland, 'n sendingstasie aangelê,
met die spesiale doel om die geestelike belange van die Boesmans te
bevorder. Aan hulp het dit nie ontbreek nie. Die boere het beeste,
skape en tabak aan die sendeling gegee om daarmee die Boesmans
na Blyde Vooruitzigt--soos die naam van die sendingstasie was--te
lok. Die Boesmans het by hope gekom en daar gebly tot daar nie meer
beeste, skape en tabak gekom het nie; toe het hul weer na die wilde
lewe die toevlug geneem; want werk--soos Hottentots en Kaffers by
sendingstasies--wou hul nie.
Nou, dis gewoonlik dié Boesmans wat 'n tyd onder die witmense gewoon
het en wat weer die wilde natuur aanneem, wat die groot kwaaddoeners
is. Mnr. W. A. van Zyl, Klein-Breipaal, noem hul wildehonde. Dit
skryf hy aan ons omtrent die verwoesting deur hulle aangerig:--
"Die Boesman se geaardheid is nes dié van 'n wildehond. As hulle vee
gesteel het, dryf hul dit op 'n draf vinnig weg tot by 'n ruie plek
of klipkoppe, en dan maak hul almal, grootvee sowel as klein vee,
voor die voet op 'n hoop dood. So het hul troppe en troppe vee van
ons doodgemaak--so maak wildehonde ook. Die wilde Boesman sorg nooit
vir die dag van môre nie: wat hy nie kan opeet nie, kan maar bederwe
en vergaan; môre doen hy weer dieselfde."
Dit het wel gebeur as vee te moeg word en nie vinnig genoeg na die sin
van die Boesmans voortgaan nie, dat hul dan sulke diere die haksenings
afsny of hul doodmaak; maar gesond wil hul die dier nie laat agterbly
nie. Dit het ook gebeur dat hul van die dooie vee vleisskanse maak
om agter te lê en hulle so te verdedig. Wanneer daar so 'n oorvloed
van kos is, dan gun hul die leeu ook daarvan, wat ook vleis vir hulle
uit sy oordaad laat bly--die wolwe en jakkalse kan ook maar snags kom
bysit. Wat dan nog oorskiet, is die volgende dag die Boesman syne--hy
is nie inhalig nie, en gun aan die ongedierte ook iets.
Wel, as ons al sulke dinge in oëskou neem, dan laat dit ons ver dink;
want ons sien dat ons hier met die voorgeskiedenis-mensdom te doen
het. Dit het duisende jare geneem om die barbare uit die mensdom te
beskawe. En hoe sal ons dit regkry om meteens van 'n lae, gesonke
mensheid in een geslag 'n beskaafde mens te maak? Beskawing klim van
een geslag op na die volgende.
En tog, met dit al is die Boesman op seker punte van vooruitgang
vir die Kaffers en Hottentots voor, soos bv. hulle begrawe altyd
hulle dooies (met gesig sonop), terwyl Hottentots hulle dooies in
erdvarkgate stop, en sommige Kaffers die lyke êrens plaas sonder om
dié te bedek. In tekenkuns het hul ook verder gevorder.
NO. 75.
WAT ALLES IN VOORDEEL VAN BOESMANS IS.
OPMERKINGS:--Ons gee nou seker punte aan wat steeds gedien het om
die bestaan van Boesmans vir soveel eeue--nee, duisende jare--te
waarborg.
Daar bestaan geen nasie op aarde nie, of hulle voorouers was vir
duisende jare terug barbare wat sonder klere rondgeloop het, wat
geen ander werktuie kon maak nie as van klip, hout en horings; hoe
om metale te bewerk, het hul niks van afgeweet nie. Sommige nasies
het eerder as andere tot beskawing gekom, soos die ou Egiptenare,
Babiloniërs, Feniesiërs, Grieke en Sinese; dog die Engelse, Franse,
Duitsers, Hollanders, Russe en Skandinawiërs het later gevolg, en
het toe voordeel van die Griekse en Romeinse beskawing getrek.
Wat ook al mag gegis word deur geleerdes omtrent die oorspronklike
geboorteland van die Boesman, dit weet ons as 'n onbetwiste feit dat
Afrika hulle land was en is. En Afrika, met sy groot inlandse woestyn,
het die noordelike beskaafde volke teruggehou; so het die Boesman
die voordeel gehad dat hy sy rol eenkant kan vry uitspeel.
'n Ander voordeel vir hom is dat Afrika die rykste wêrelddeel vir wild
is. Hy het dus nie nodig gehad om met mak diere opgeskeep te wees
nie. Ook die veld het genoeg wilde vrugte en veldkos vir 'n jagter
opgelewer, sodat hy nie nodig gehad het om self te plant en te saai
nie. Het hy lus vir vis, dan maak hy eenvoudig fuike van latte en lê
dié in die riviere, en hy kry oorgenoeg.
Op hierdie manier het hy verkies om in 'n lui-lekker-land te woon. Daar
is niks verédelends in jag nie--dit beteken die vermoor van onskuldige
lewens; en om 'n naam te maak, word soms meer wild gedood as wat vir
die behoefte nodig is. So het die Boesman hom nie uit sy barbaarsheid
verhef nie en het stil bly staan sonder verstandelik te ontwikkel;
want 'n redelose dier, soos 'n leeu, kan ook jag en genoeg vind om
van te lewe.
Dan is dit 'n natuurwet wat die Skepper daar gestel het, dat die
geskikste altyd sy pad en bestaan beter vind as 'n minder geskikte. Die
geskikste ontwikkel kragtiger en laat meer nakomelinge na as die minder
geskikte, wat nie behoorlik vir sy nakomelinge kan sorg nie. Dit op
die Boesman toegepas, is dit duidelik dat die vader wat die beste kan
hardloop, beste kan sien en die gepaste kleur van vel het om hom net
soos die veld te laat lyk--dié vader bring 'n kragtiger famielie op;
terwyl die swakker en siekliker man miskien nie eens 'n vrou kan
kry nie; en kry hy een, dan is sy swakker kinders nie bestand teen
die harde eise van die woestyn nie: hulle sterf en laat ook nie 'n
swak geslag na nie. So het net bly voortlewe wat vir die lewensstryd
geskik is.
Laat ons die Boesman nou beskou soos hy vandag is, en let op wat tot
sy voordeel is.
Sy kleur is net soos die veld waarop hy jag. Mense het reeds daarop
gelet dat daar 'n klein verskil in kleur is tussen die Boesmans wat in
die Kalaharie woon en die Boesmans wat suid van Grootrivier gebore en
opgegroei is. Daarom het mnr. W. A. van Zyl in die vorige verhaal gesê
dat al wat 'n Boesman nodig het om te vermom, is sy swart hare, wat
deur die wild kan beken word; sy kleur is net soos dié van die grond.
Aldag is jagdag, maar nie vangdag nie. So gee dit eienskap dat daar dae
van oorvloed is, en dae van gebrek, wanneer honger en dors die jagter
en sy famielie kwel. Hieraan het die Boesman se maag gewend geraak
en sy liggaam het in dié rigting ontwikkel om in tyd van oorvloed
voedingskrag op 'n seker deel op te gaar. Wie 'n Boesman ken, weet
dat 'n seker deel van sy lyf besonder fris ontwikkel is. Dus moet
ons die tekenaar nie blameer nie as hy 'n Boesman net so afteken as
hy in die natuur is.
Mense wat in stede en dorpe van kindsdae af woon, kan gewoonlik nie
so ver sien nie as mense wat op die platteland woon, omdat hul meestal
in strate loop wat met geboue begrens is; dus het hul geen ver uitsig
nie, en die oog word geoefen om naby te kyk. Die Boesman, as jagter,
moet ver en naby oor die vlaktes en teen rantjies sy oë laat dwaal;
dus is hulle oë van geslagte tot geslagte geoefen om ver en naby te
kyk. Dis daarom dat sy gesig so goed as 'n vèrkyker is. Hy het dus
die voordeel van 'n vèrsiende oog. Sy ooglede vorm twee skrefies,
omdat hy oor vlaktes in skerp lig kyk.
Iemand groot en swaar van gewig kan nie so vinnig hardloop en is
ook nie so rats nie. Slaan maar ag op wat 'n kind in 'n dag afmaak,
probeer dit alles na te doen, en voel of jy in die aand nie doodmoeg
gaan slaap nie. Vergelyk jou krag met dié van 'n kind, en staan dan
verbaas. Net so met die Boesman: deur hy klein is, weeg hy nie swaar
nie; die spiere van sy bene is goed ontwikkel. Die beste hardlopers
onder hulle is ook die beste jagters--dus: die beste versorgers van
hulle famielies; en so is hierdie eienskap van geslag tot geslag
onder hulle voortgeplant, net soos dit die geval is met windhonde
en resiesperde.
Die hardste en vertroubaarste werkers en arbeiders van die wêreld is
persone met 'n vaste liggaamsbou en 'n gemiddelde grootte van ongeveer
ses-voet-hoogte. Op hierdie eienskap kan die Boesman nie aanspraak maak
nie. Dit is dus wreed om van hom swaar liggaamsarbeid te eis. Maar
gee hom vee om mee te werk, of werk van 'n minder vermoeiende aard,
dan is hy daar tuis net soos enige ander.
Wat die Boesman deur al die eeue van uitroei of uitsterwe bewaar het,
is dat daar selde of nooit 'n getroude meid gevind word wat nie 'n
aantal kinders het nie. Ons oumense het reeds in vroeër dae opgemerk
dat die Boesmans so snel vermeerder. Maar nou in ons dae is hul aan die
verminder. Die rede hiervoor is dat die Hottentots en Kaffers, wat van
die noorde die land oorstroom het, die mans vermoor en die meide vir
hulle tot vroue geneem het. En in ons dae wil 'n Boesmanmeid liewers 'n
Hottentot of Kaffer tot man hê. Dit is dus die meide wat geen nasionale
gevoel vir hulle eie nasie besit nie; sy is die groot oorsaak van
dit alles; haar verval is die ondergang van haar volk. Haar volk is
in die minderheid en word deur die ander verag, waaroor sy 'n seker
mate van skaamte gevoel; en dit maak dit vir haar so gemaklik om haar
eie nasie te verstoot en haar met 'n vreemde nasie te vereenselwig.
Maar sou die Boesmanmeid soveel respek hê om trou by haar volk
te staan, saam met hulle die lief en leed te deel. dan sal sy die
redmiddel wees om die bestaan van die Boesman voort te plant. Maar
noudat die Boesmanjong nie trou nie, sal dit nie meer baie geslagte
duur nie of die Boesman sal tot die verlede behoort.
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Boesman-Stories - Deel III. Die boesman self, sy sedes, gewoontes en bekwaamhede" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.