Title: Uit ou Reisbeskrywinge - Dagverhale en ander letterkundige bronne oor die Kaap
Author: Blommaert, W., Gie, S.F.N.
Language: Afrikaans
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Uit ou Reisbeskrywinge - Dagverhale en ander letterkundige bronne oor die Kaap" ***


                        Uit ou Reisbeskrywinge,

                               DAGVERHALE
                     EN ANDER LETTERKUNDIGE BRONNE
                             OOR DIE KAAP.

                              BESORG DEUR

                  Dr. W. BLOMMAERT en Dr. S. F. N. GIE
 (Professore in die Geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch.)


     Gedruk en Uitgegee deur die Nasionale Pers, Beperk, Kaapstad,
            Stellenbosch, Bloemfontein en Pietermaritzburg.

                                 1922.



VOORWOORD.


Die doel van hierdie uitgawe is om dele van die Suid-Afrikaanse
Geskiedenis in ’n meer direkte en aanskoulike vorm aan skole en die
algemene lesende publiek te gee. Ons meen dat dit in ’n groot behoefte
sal help voorsien. Of die behoefte ook assulks gevoel word, sal nog
moet blyk. Dit is in elk geval waar dat wie die Geskiedenis regtig wil
geniet en met vrug beoefen, met die ou oorspronklike geskrifte moet
kennismaak; want in hulle lewe waarlik die gees van vervloë tye, en
deur hulle word die verlede vir ons werklikheid. Om die leser meer in
die gees van die tyd te laat kom, het ons trouens nie geaarsel nie om
die originele Hollandse tekste onveranderd te laat of ’n ou Hollandse
vertaling te reproduseer waar die oorspronklike geskrif in ’n vreemde
taal opgestel was. In party gevalle, b.v. die Portugese tekste, was dit
nie moontlik nie, omdat daarvan alleen gebrekkige en onvolledige
Hollandse vertalings bestaan. Ons het hulle dan ook in Afrikaans
oorgesit.

Al die stukke het reeds in druk of herdruk verskyn, maar in werke wat
seldsaam geword het of in versamelings wat vir die gewone leser, ver
van biblioteke verwyderd, moeilik toeganklik is. Uit uitgawes soos b.v.
Reizen in Zuid-Afrika van dr. E. C. Godée-Molsbergen, wat eers kort
gelede verskyn het en nog in die handel is, het ons met opset niks
oorgeneem nie. Ons wens egter met nadruk op hierdie werk en ander
publikasies van die Linschoten-Vereniging die aandag te vestig en hulle
vir lees en studie aan te beveel. Ook kan hier herinner word aan die
Records van Theal, wat maar alte dikwels ongebruik in ons openbare
biblioteke lê, onder ’n laag van stof.

Die feit dat die Burgerleeskring hom veral tot die algemene lesende
publiek wend, het ons genoodsaak om meer van die suiwer anekdotiese en
awontuurlike element in te bring as ons anders miskien sou gedaan het.
Verder het ons egter veral aan die kultuurhistoriese waarde van die
uittreksels gedink; en in die inleidings, wat aan elke skrywer
voorafgaan, probeer ons om die betekenis en belang van die stukke
duidelik te maak. Ons hoop dan ook dat hierdie uitgawe sy weg ook na
die skole sal vind. Die kundige onderwyser sal dit met vrug as
historiese leesboek in die hoogste klas of klasse van die Primêre Skool
en in die Sekundêre Skool kan invoer, en ons sal graag verneem welke
ondervinding die onderwyswêreld daarmee opdoen. Party mense sal miskien
dink dat sommige stukke vir skoollektuur te moeilik is. Ons meen egter
dat as die onderwyser sulke stukke self goed voorlees en die kinders
die teks in hulle boeke laat volg, hy verwonder sal wees oor die gemak
waarmee hulle sewentiende-eeuse Nederlands sal verstaan. Dit is te hope
dat die tyd van vaste leerplanne en hoofdelike inspeksie, wat tot die
kou en herkou van een klasboek lei, aan die verbygaan is, en dat
onderwysers ook nou die geleentheid sal hê om interessante bronne of
stukke daaruit met die leerlinge te lees. Die ontwikkeling van die
laaste tyd gaan gelukkig in die rigting van meer vryheid wat dit
betref, en ons vertrou dat onderwysers ’n ruim gebruik van die vryheid
sal maak. Die lees van ou geskrifte sal lewe en besieling in die
historiese onderwys bring.

Hierdie boek omvat die eerste periode van ons geskiedenis tot die begin
van die agtiende eeu. As dit blyk dat daar navraag voor bestaan, sal
nog meer deeltjies oor ander tydperke volg. Stof is daar natuurlik
genoeg voor.


    W. Blommaert.

    S. F. N. Gie.

                                         Uniwersiteit van Stellenbosch,
                                                        Februarie 1922.



INHOUD.


                                                                Bladsy
    Die Dood van Francisco d’Almeida                                 1
    Verhaal van die Skipbreuk van die groot galjoen Sint
      Johannes by die Land van Natal in die jaar 1552               15
    Monomotapa en Ofir                                              35
    Die Terugkeer van Jan Huygen van Linschoten                     49
    Die Eerste Nederlandse Vloot aan die Suid-Afrikaanse Kus        71
    Uit die Dagverhaal van Jan van Riebeeck                         83
    Uit P. de Neyn se „Lust-Hof der Huwelyken”                     103
    Die Heldemoed van Jochem Willemszoon                           117
    Die Rampspoedige Reis van die Gouden Buys                      129
    Uit Peter Kolbe se „Beschryving van de Kaap de Goede Hoop”     171
    ’n Leeu-Awontuur uit Starrenburg se Joernaal                   191



DIE DOOD VAN FRANCISCO D’ALMEIDA.


INLEIDING.


Op 1 Maart 1510 het die Portugese onderkoning, Francisco d’ Almeida,
wat met ’n vloot op die terugreis na Portugal was, met ’n vyftigtal van
sy aansienlikste manne op die strand van die Tafelbaai in ’n geveg met
die Hottentotte gesneuwel. Hy was ’n belangrike persoon en kan naas
Vasco da Gama en Alfonso d’Albuquerque genoem word as een van die
stigters van die Portugese koloniale ryk in Indië. In die groot seeslag
voor Diu in 1509 het hy die Mohamedaanse seemag in die Ooste
verpletter; en sy beroemde opvolger, d’Albuquerque, kon toe van hierdie
verswakking van die vyand gebruik maak en deur die besetting van die
belangrikste strategiese punte ’n vaste basis aan die Portugese mag in
Indië gee.

Dit spreek vanself dat die dood van die onderkoning groot opskudding in
Portugal verwek het; en die gebeurtenis word deur verskillende
beriggewers breedvoerig vermeld. Die beskrywinge is, wat besonderhede
betref, taamlik uiteenlopend; en hierin word miskien weerspieël die
toestand van totale verwarring en magteloosheid waarin die Portugese
gedurende die geveg verkeer het. Die beskrywing wat hier volg, is dié
van Joano de Barros (1496–1570), die grootste Portugese historikus van
daardie tyd. Theal het uittreksels uit sy Asia in Records of S.E.
Africa, VI, blss. 1 vv., afgedruk en vertaal. Die leser word daarheen
verwys—veral na blss. 298 vv. In II, blss. 45 vv., is die beskrywing
van Correa; in V, blss. 399 vv., dié van De Castanheda; en in III,
blss. 134 vv., dié van De Goes. ’n Vergelyking van die verskillende
berigte met mekaar openbaar groot afwykinge.



DIE DOOD VAN FRANCISCO D’ALMEIDA.


In Mosambiek het [die onderkoning] vier-en-twintig dae vertoef, want ’n
lekkasie in die Belem moes reggemaak word. Van daar het hy sy reis
voortgesit, en met gunstige weer het hy om die Kaap die Goeie Hoop
geseil. Asof die end van die reis reeds bereik was [1], roep hy toe
uit: „God sy geloof! Nou is dit duidelik dat die towenaars van Cochin
leuenaars is!” Die rede hiervoor was ’n voorspelling van sommige in
Indië dat hy nie die Kaap sou omseil nie, en hierdie voorspelling het
volgens gerug sy oorsprong by die towenaars van dié land gehad.

Daar hulle water nodig gehad het en die Aguada de Saldanha [2], waarvan
ons reeds geskrywe het en waar skepe water kon inneem, naby die Kaap
was, het hy aan die stuurmanne bevel gegee om hom daarheen te bring. Om
nou die manskappe ’n bietjie ontspanning te verskaf ná die eentonigheid
van die see, het hy sommige wat met die watervate aan land gegaan het,
toegelaat om met die neërs, wat op die strand hulle verskyning gemaak
het sodra die skepe geanker was, handel te drywe. Die neërs het
heeltemal eie geword met ons mense en vee aan hulle verruil vir stukke
yster en doek, wat hulle hoog waardeer; en ’n paar van ons kêrels het
toe verder verlof gekry om met die inboorlinge na hulle dorpe toe te
gaan byna ’n uur van daar. Op hierdie ekspediesie het die neërs van
party messe gesteel en ook ander dinge, waarin hulle sin gehad het. Om
hierdie brutaliteit te wreek het een van die kêrels, Gonçalo, ’n
diensbode van die onderkoning, twee van die neërs met hom saamgevoer
onder die voorwensel dat hulle van die goed moes dra wat hy gekoop het;
maar hulle was huiwerig om saam te kom, want hulle was agterdogtig en
het gevrees dat sy bedoeling nie suiwer was nie. Toe wou hy hulle met
geweld dwing, maar hulle gooi die goed neer en het hom so toegetakel
dat hy met stukkende tande en ’n gesig vol bloed voor die onderkoning
verskyn het.

By die onderkoning was toe juis verskillende persone wie se diensbodes
dieselfde mishandeling van die neërs ondervind het, veral een met die
naam Fernando Carrasco, ’n bediende van Jorge de Mello; en hulle was so
kwaad dat hulle die onderkoning beweeg het om die neërs in hulle dorp
te gaan straf. Hy het ingewillig, nie so seer omdat hy self kwaad was
nie, maar om die adellike here te bevredig, ofskoon sommige van hulle
teen die aanval was, soos b.v. dom Lourenço de Brito, Jorge de Mello en
Martin Coelho.

Die dorpe was ’n bietjie verder op as die plek waar die skepe geanker
was, en die volgende dag, om die afstand te voet te verkort, het die
bote dus met omtrent ’n honderd-en-vyftig man, die fleur van die hele
geselskap, langs die kus tot digby die dorpe gevaar. Hulle het daar aan
wal gestap; en die onderkoning het aan sy skipper, Diogo d’Unhos, bevel
gegee om daar in die skuite te wag en nie van die plek af weg te gaan
nie. Dit wil waarlik skyn asof sy gees hom voorspel het in welke
verskriklike nood hulle na die skuite sou uitsien, en asof die
bedruktheid waarmee hy die onderneming begin het, ’n voorteken van sy
laaste uur was; want ná sy inwilliging aan die versoek van die
edelliede wat hom aangespoor het, was al sy woorde en dade soos dié van
iemand wat die dood verwag. Toe hy b.v. uit die skip in die boot klim,
sê hy, om te wys dat hy teen sy sin gaan: „Waarheen neem julle my
sestig jare?”

Later toe hulle langs die strand loop, sê hy daar is sand in sy skoene,
en hy vra vir Joano Gonçalves, sy lyfbediende, om hulle uit te trek; en
toe Joano Gonçalves die een teen die ander klop om die sand uit te
slaan, maak hy die opmerking: „As dom Joano de Menezes nog gelewe het
en jou daardie skoene teen mekaar hoor slaan het, sou hy g’n stap
verder gegaan het nie, al was dit ook in ’n slag wat grootliks tot sy
eer sou strek; maar daar ek meer in God glo as in sulke illusies, sal
ek my reis voortsit.” Hy het hier gesinspeel op ’n feit wat algemeen in
die koninkryk bekend is, nl. dat dom Joano de Menezes aan twee slegte
voortekens geglo het: die klop van twee skoene teen mekaar, en dat
Dinsdag ’n ongelukkige dag was. Die verklaring hiervan is as volg: dom
Joano was hooflyfwag van die prins dom Alfonso toe hy by Santarem van
sy perd geval het en aan die gevolge oorlede is; en terwyl hulle twee
naas mekaar op die wal van die Taag by Alfange ry, begin ’n knaap wat
in die Taag geswem het, sy skoene teen mekaar te klop om die sand uit
te kry, en net toe val die prins van sy perd; en dit was op ’n Dinsdag.
Dus, as gevolg van hierdie ongeluk het dom Joano altyd aan die twee
slegte voortekens geglo, en dit was so alom bekend in die koninkryk dat
toe hy in Arsilla [3] en later in Asamor[3] kaptein was, die inwoners
seker was dat hy niks op ’n Dinsdag of as hy twee skoene teen mekaar
hoor slaan, sou onderneem nie.

Hiervan was hulle so oortuig dat toe dom Joano in Arsilla ’n aanval op
’n paar dorpe wou maak ... en die inwoners, omdat dit winter was en
baie gereent het, nie graag wou saamgaan nie, vier van hulle ’n plan
gemaak het en ’n jongkêrel gekry het om by die poort van die stad
skoene teen mekaar te klop nes dom Joano daardeur ry, want hulle wou
hom so keer. Maar dom Joano het deur die plan gesien, en hy het geweet
dat die kêreltjie van ’n man kom wat in ’n neerlaag ’n goeie gebruik
van sy bene kon maak.

Hy roep hom dus toe: „Loop sê vir jou baas dat sy straf vir wat jy nou
doen, alleen sal wees dat hy sal moet saamkom; en op hierdie tog sal sy
bene vir hom van meer nut wees as daardie skoene.” Daarop ry hy toe
welgemoed verder; en die lis het hy geduie as ’n voorspelling van die
oorwinning, wat hy inderdaad behaal het.

Die onderkoning daarenteen het nie van die skoengeklop ’n grap gemaak
nie, en met teësin en in ’n treurige stemming het hy sy reis
voortgesit. ... En daar is mense wat beweer dat die siel van die mens
so deur die bedruktheid of opgewektheid wat hy voel, vooraf weet wat
met hom gaan gebeur; en in hierdie geval het g’n halfuur verbygegaan
nie, of die slegte voorbodes van die onderkoning was verwesenlik.

Net toe hulle die neërdorp intrek, het Fernando Pereira, die seun van
Reimano Pereira, gesneuwel. Party sê dit was ’n ongeluk, want hy was in
een van die hutte; en een van ons manne wat buitekant was, het hom
daarin gehoor, en in die gedagte dat dit ’n neër was, het hy sy spies
ingestoot en hom deur die lyf gesteek. Toe die onderkoning hiervan
hoor, sê hy: „As my moeilikhede met Fernando Pereira begin, dan sal dit
met nog meer ophou;” en hy het bevel gegee dat die manskappe dadelik
teruggeroep moes word.

Die gros van die geselskap het egter reeds deur ’n groot deel van die
dorp gegaan en kom terug met ’n aantal koeie en kinders, wat hulle in
die huise gekry het. Daarop verskyn toe omtrent tagtig neërs; met die
eerste skrik het hulle gaan wegkruip, maar nou was hulle klaar om vir
die behoud van die kinders die dood te trotseer. Toe Lourenço de Brito
sien hoe woes hulle aanstorm en waarom hulle dit doen, skree hy vir dié
wat die kinders wegvoer: „Laat die kalwers staan, want die koeie kom
agter hulle aan; en hulle bulk nie, hulle brul.” En ofskoon party van
ons mense toe die kinders laat loop het en die armsalige buit van die
dorp neergegooi het, was die neërs reeds so woedend dat hulle oor alles
heenspring en ons hoofmag aanval.

Hulle roep die beeste, wat aan dié soort van oorlogmaak gewend is, en
begin om vir hulle te fluit en met tekens te stuur; en agter die vee
beskut val hulle toe ons mense aan met hardgebrande hout-werpspiese.
Party val gewond neer en is deur die beeste vertrap; en daar die meeste
sonder skilde was en alleen lanse en swaarde gehad het, kon hulle in
dié soort van vegtery nie veel uitrig nie, terwyl die neërs tussen die
beeste uit met onmiddellike gevolg hulle wapens teen ons manskappe
slinger. Hulle val so veg-veg terug en kom uitgeput by die plek waar
Diogo d’Unhos volgens die bevel van die onderkoning met die skuite moes
gewag het; maar hulle was nie daar nie, want ’n storm het opgekom, en
die see was so onstuimig dat hy verplig geword het om die bote terug te
neem tot naby die skepe; waar ons mense dus verwag het om skuiling te
kry, het hulle die dood gevind.

Hulle sak weg in die seesand en was totaal magteloos en kon hulle nie
beweeg nie, terwyl die neërs op hulle afstorm so lig en rats dat hulle
na voëls lyk, of liewer na die beule van Satan. Hulle werp hul op die
edelliede, wat uit liefde vir die onderkoning nog ’n bietjie weerstand
gebied het, want die gemene volk het met die eerste buit vooruit
gehardloop. Die treurigste was dat sommige gewondes, wat nie in die los
sand kon loop nie, in die water vaste grond gaan soek het en dit met
hulle bloed bevlek het.

In hierdie moeilike tyd, toe iedereen vir homself gesorg het, kom Jorge
de Mello by die onderkoning, en hy vind hom min of meer verlate, want
iedereen moes na homself kyk en het sy hande daarmee vol gehad. Daar
Jorge de Mello half ontevrede met hom was in verband met sake tussen
Alfonso d’Albuquerque [4] en die onderkoning, sê hy toe aan hom:
„Senhor, ek sou graag party van dié by u gevind het aan wie u eer
verskaf het, want nou is die tyd om weldade te vergoed;” waarop die
onderkoning antwoord: „Senhor Jorge de Mello, dié wat aan my iets
verskuldig was, is reeds agtergelaat; dit is nou nie die tyd vir sulke
herinneringe nie; u moet liewer aan u adellike stand dink; en ek vra u
as ’n guns om by die banier van ons koninklike heer te bly en dit te
red, want dit word oneer aangedaan; wat my betref, ek kan met my sonde
en jare hier my lewe sluit, daar dit die wil van die Heer is.”

In die tussentyd het daar reeds geval Pedro Barreto de Magalhaens,
Lourenço de Brito, Manuel Telles, Martin Coelho, Antonio do Campo,
Francisco Continho, Pedro Teixeira, Gaspar d’Almeida en nog meer. So
lank soos hy kon, het Jorge de Mello by die vlag gestaan, en by die
onderkoning tot aan sy dood. ’n Werpspies het hom die keel deurboor,
nadat hy met stokke en klippe gewond was. Toe Diogo Pires, die
leermeester van dom Lourenço [5], hoor dat die onderkoning gesneuwel
het, keer hy terug met die woorde: „Mag God gee dat ek nie die seun en
vader moet agterlaat en met my lewe hier uitkom nie.” Hy gaan toe terug
na die plek waar die onderkoning lê; en daar het hy ook vir altyd
gebly.

Om nou te sluit—dit was die noodlottigste gebeurtenis wat in die
koninkryk plaasgevind het, want die neërs was eenhonderd-en-sewentig in
getal, en ons mense eenhonderd-en-vyftig, die edelste uit die vloot.
Van hierdie het meer as vyftig, waaronder twaalf kapteins, op die
strand omgekom, doodgegooi met stokke en klippe, en dit nogal uit die
hande nie van reuse of gewapende manne nie, maar van dierlike neërs—die
laagste op die hele kus; en al hulle verhewe moed en verstandige
bedrywigheid, wat hulle so dikwels in Indië en baie ander plekke in
skitterende krygsdade vir God en hulle koning vertoon het, het hulle
hier niks gebaat nie. Slegs ’n kort entjie pad en ’n bietjie sand het
hulle tot onmag verswak, sodat ons met waarheid kan sê dat hierdie twee
dinge die vernaamste oorsaak van hulle dood was, want baie was so
magteloos dat hulle neergeval het, en die neërs het hulle weerstandloos
met groot strandklippe die hoofde verbrysel.....

Van dié wat ontkom het, was byna almal met dieselfde primitiewe wapens
gewond, en die wonderlikste van al die wonde was dié van Jorge Lopes
Bixorda, die eienaar van die skip Santa Cruz. Sy skedel was met ’n klip
ingeslaan, en die gat op die naat was groot genoeg om ’n eier te bevat;
en toe die stukke been verwyder is, kon ’n mens sy harsings sien klop.
Dit was nie moontlik om hom aan boord skip gesond te maak nie. Maar
gelukkig het ’n hen begin lê, en ’n neërin het ’n kind gekry; en met
haar melk en die eiers van die hen is hy verpleeg, en die wond het
genees.

Jorge de Mello, wat vir die sorg van die vlugtelinge verantwoordelik
was ná hulle terugkeer, het die gewondes na die skepe vervoer en het
daarop teruggegaan na die strand om die dooies te begrawe. Toe hy kom
waar die lyk van die onderkoning lê, totaal ontkleed—want die wêreld
wou dat hy dit selfs sonder ’n doodshemp moes verlaat—, was hulle
droefheid so groot om hom daar in dié ellendige toestand te sien dat
dié wat daarby gestaan het, liewer met hom in die dood sou gegaan het
as om die eerbiedwekkende en beroemde man daar so te moet aanskou.
Jorge de Mello het hom en die ander op die woeste kus begrawe en het
teruggekeer na die skepe. Hy het die anker gelig en die reis na hierdie
koninkryk voortgesit, waar, ná sy behoue aankoms, die hele land oor die
noodlottige gebeurtenis in rou gedompel is.



VERHAAL VAN DIE SKIPBREUK VAN DIE GROOT GALJOEN, SINT JOHANNES,
BY DIE LAND VAN NATAL IN DIE JAAR 1552.


INLEIDING.


Die geskiedenis van die skipbreuke aan die Suid-Afrikaanse kus in die
Portugese tyd is histories veral belangrik omdat dit ons inligting
verskaf omtrent die Bantoe en hulle uitbreiding. Die Kafferhordes,
uitspatsels uit die ontsaglike meer van woeste heidendom waarmee die
onbekende binneland van Middel-Afrika gevul was, dring langsaam maar
seker na die suide deur en dreig om ook die betreklik leë gebied, wat
later deur blankes sal bewoon word, deur oorweldigende getalle teen die
Europese beskawing te sluit. Uit die berigte van skipbreukelinge kan
ons vandag enigsins vasstel hoe die groot opmars plaasgevind het en
welke grense die voorste vaandeldraers van die barbaarsheid van tyd tot
tyd bereik het.

Teen die end van die sestiende eeu, omtrent twee geslagte voordat die
Europese uitbreidingsbeweging aan die voet van Tafelberg sou begin, was
die suidelike Bantoegrens in die omstreke van die Oemsimwoeboe-rivier,
maar ook die hele kusstreek tussen hierdie rivier en die Toegela, nog
maar dun bevolk, en die hoë bergland aan die voet van die Drakensberge
was volgens Theal se opvatting nog onbewoond. Hoe dit in die binneland
gesteld was, kan ons moeilik gis; maar langs die kus suid van Natal het
ons in dié tyd na alle waarskynlikheid nog slegs met voorlopers te
doen.

Die verhaal van die skipbreuk van die Sint Johannes bevestig hierdie
opvatting [6]. Die skip word deur lekkasie onveilig gemaak en strand in
Junie 1552 êrens op die Suid-Afrikaanse kus naby die 31ste suidelike
breedtegraad. Dit was volgens die berekening van die skipbreukelinge;
maar die instrumente waarmee destyds die hoogte van die son gemeet is,
was taamlik primitief; en aangesien die geselskap op hulle noodlottige
tog na Delagoabaai blykbaar geen melding maak van die
Oemsimwoeboe-rivier nie, kan ons met Theal aanneem dat die reis oos van
die rivier begin het. Opvallend is nou dat die skipbreukelinge wekelank
voortsukkel voordat hulle ’n belangrike Kaffer-hoof aantref. Hulle
praat wel van Kaffers, maar dan moet daaraan herinner word dat die
Portugese hierdie naam ook aan die Hottentotte gegee het; en buitendien
was dit veral die „onbeskryflike woestheid” van die land wat die
sterkste indruk op die reisgeselskap gemaak het.

Afgesien egter van sulke mededelinge, waarvan die Verhaal nog meer
bevat, het ons hier ’n beskrywing van menslike worsteling en smart, so
dramaties en aangrypend dat dit selfs in ons geskiedenis ’n
buitengewone plek inneem. Onwillekeurig dink ons aan die latere
geslagte, en ons voel dat daar ’n band bestaan tussen hierdie ou
Portugese, doodgemartel in die ongelyke stryd teen die gevare van ons
sonnige maar wrede land en sy nog wreder heidendom, en die
Voortrekkers, wat gelukkig sterk genoeg was om al die gevare te kan
trotseer, en wat oor skroeiende vlaktes, breë strome en hoë berge „die
vlag van die Kruis,” die standaard van die beskawing, tot aan die
Limpopo gedra het en die fondamente van ’n groot Suid-Afrika gelê het.

Wie die skrywer van hierdie verhaal was, is nie bekend nie. Of al sy
besonderhede juis is, kan ook moeilik vasgestel word; maar hy was
blykbaar goed ingelig. Die feit dat hy alleen nog na die skipbreuk van
die S. Bento verwys, wat in 1554 plaasgevind het, en wel as ’n
gebeurtenis wat nie ver in die verlede gelê het nie, skyn aan te toon
dat hy in elk geval ’n tydgenoot was. Uit sy skryftrant sou ’n mens
verder miskien kan aflei dat hy, soos die meeste ander Portugese
beriggewers, tot die geestelike stand behoor het.



VERHAAL VAN DIE SKIPBREUK VAN DIE GROOT GALJOEN, SINT JOHANNES,
BY DIE LAND VAN NATAL IN DIE JAAR 1552. [7]


... Van die kus waar hulle in 31 grade [8] skipbreuk gely het, het op 7
Julie 1552 die tog in die volgende orde begin: Manuel de Sousa [9] met
sy vrou en kinders en tagtig Portugese, daarby ook slawe en André Vas,
die stuurman, met ’n vlag van die Kruis omhoog; donna Leonora is deur
slawe in ’n draagstoel vervoer. Hierdie afdeling het voorgegaan. Agter
hulle was die meester van die galjoen met die matrose en slavinne, en
heel agter Pantaleano de Sà met die res van die Portugese en die
slawe—omtrent tweehonderd altesaam. Die hele geselskap het bestaan uit
vyfhonderd persone, waarvan eenhonderd-en-tagtig Portugese was. Op
hierdie manier het hulle ’n maand lank gereis, deur teenspoed, honger
en dors geteister; want gedurende die hele tyd was hulle kos die rys
wat uit die galjoen gered is, en ’n bietjie vrugte wat hulle in die
bosse gekry het. Die land het niks anders opgelewer nie, en hulle het
niemand ontmoet van wie hulle proviesie kon koop nie. Die streek
waardeur die tog gegaan het, was onbeskryfbaar en ongelooflik woes [10]
...

In die tussentyd het hulle verskeie kere met die barbare in botsing
gekom; en ofskoon die Kaffers altyd verslaan is, het Diogo Mendes
Dourando in een geveg geval. Tot sy dood toe het hy hom soos ’n dapper
krygsman geweer. Onder al die moeilikhede van die weg—waaksaamheid,
honger en uitputting—het meer en meer egter begin uitsak; en eindelik
het g’n dag verby gegaan nie, of een of twee, onbekwaam om ’n stap
verder te gaan, is op die strand of in die bosse agtergelaat. Hulle is
later deur tiers en slange, waarvan daar baie was, verslind. Waarlik,
dit was ’n bron van groot droefheid en pyn vir almal om dag ná dag aan
te sien hoe dié mense nog lewendig daar in die woestyn agtergelaat is;
want hy wat moes verlaat word, het vir die res van die geselskap,
miskien sy vader of broers of vriende, versoek om maar verder te gaan
en het hulle aan die bewaring van God toevertrou; en bitter was die
smart van diegene wat hulle verwantes en vriende so aan hulle lot moes
oorgee, sonder die vermoë om hulle te help en bewus daarvan dat hulle
binnekort die prooi van wilde diere sou word. As dit hartverskeurend is
om daarvan te hoor, hoe veel erger moes dit gewees het om dit te
aanskou en te ondervind.

So het hulle dan onder groot ontberinge hulle reis voortgesit. Somtyds
het hulle die land ingetrek om oor riviere te kom of om kos te soek.
Dan weer het hulle na die see teruggekeer oor hoë berge en met die
grootste gevaar. En asof dit nog nie genoeg was nie, moes hulle ook
veel van die Kaffers verduur. Op dié manier het hulle twee en ’n half
maande gereis, so gefolter deur honger en dors dat buitengewone dinge
byna dag vir dag voorgekom het, waarvan ek enkele van die
merkwaardigste sal verhaal.

Dit het dikwels onder hulle gebeur dat ’n beker water van driekwart
pint vir tien krusados [11] verkoop is, en ’n honderd krusados is gegee
vir ’n ketel wat ses kwarte bevat het; en daar dit somtyds tot wanorde
gelei het aangesien daar g’n groter kan of beker onder die geselskap
was nie, het die kaptein ’n honderd krusados betaal aan die persoon wat
’n ketel vol water gaan haal, en het hy dit met sy eie hande verdeel
teen ag of tien krusados per porsie van driekwart pint, een vir homself
en sy vrou en kinders en die res teen dieselfde prys.....

Drie maande het nou verloop vandat hulle die reis begin het met die
doel om die Lourenço-Marques-rivier te bereik...... Vir baie dae het
hulle nou al gelewe van die wilde vrugte wat hulle kon kry, en van droë
bene; en dit het dikwels in die kamp gebeur dat die vel van ’n bok vir
vyftien krusados verkoop is; en uitgedroog soos dit was, het hulle dit
in water geweek en opgeëet. Op hulle togte langs die strand het hulle
van skulpe gelewe en van die visse wat die see opgespoel het. Ná drie
maande het hulle ’n Kaffer ontmoet, die hoof van twee krale, blykbaar
’n waardige ou man; en sy hulpvaardigheid het bewys dat hy dit ook was.
Hy het hulle gesê dat dit goed sou wees as hulle nie verder gaan nie,
maar by hom bly; hy sou na sy vermoë in hulle behoeftes voorsien, want
die gebrek aan voedsel was nie te wyte aan die dorheid van die land
nie, maar aan die feit dat die Kaffers min saai en van die wilde beeste
wat hulle doodmaak, bestaan.

Die Kaffer-koning het sterk aangedring by Manuel de Sousa en sy
geselskap om by hom te bly; want, sê hy, hy maak oorlog teen ’n ander
koning, deur wie se land hulle sal moet gaan, en hy wil hulle hulp hê;
maar as hulle voortgaan, sal hulle seker deur dié koning, wat sterker
is as hy, beroof word.... En terwyl hulle besig was om tot ’n besluit
te kom, het hulle ses dae daar vertoef, maar skynbaar was dit beslis
dat Manuel de Sousa en die groot meerderheid van sy geselskap op die
pad moes sterwe; want hulle wou die raad van die koning, wat hulle
gewaarsku het, nie volg nie.....

Hulle besluit toe om die Lourenço-Marques-rivier te gaan soek. Min het
hulle geweet dat hulle dit reeds bereik het; want dié rivier loop in
drie strome na een mond toe, en hulle was toe by die eerste stroom.....
Daar dit onmoontlik was om sonder die goedkeuring van die koning oor
die rivier te kom, het die kaptein hom versoek om hulle in sy skuite te
laat oorgaan; en hy het belowe dat hy die Kaffers wat hulle oorhelp,
goed daarvoor sou betaal.... Die kaptein met sy vrou en kinders en
dertig man met drie gewere het so oorgevaar, en die res van die
geselskap ná hulle. Tothiertoe was hulle nie besteel nie, en die tog
het weer begin.

Ná vyf dae het hulle die twede rivier bereik... Dit was ná sononder
.... en hulle het op ’n sanderige plek hulle kamp opgeslaan en daar die
nag geslaap. Die rivier was brak, en daar was geen vars water in die
nabyheid nie... In die nag was die dors in die kamp so groot dat hulle
byna gesterf het. Manuel de Sousa wou water laat haal, maar niemand wou
dit onder ’n honderd krusados vir elke ketelvol doen nie; en teen dié
prys het hy hulle gestuur .... en dit nogal waar dit die wil van die
Heer was dat water hulle voedsel sou wees. Hulle het in daardie kamp
gebly, en die volgende dag teen die aand het hulle drie skuite met
neërs daarin sien aankom. Van hulle is toe deur ’n neërin van die kamp,
wat iets van die taal begin verstaan het, verneem dat ’n skip met mense
nes hulle daar aangekom het, maar reeds weer vertrek het. Toe is die
neërs op bevel van Manuel de Sousa gevra of hulle die reisigers oor die
rivier sou vervoer; en die antwoord was dat dit reeds nag was (want
Kaffers onderneem niks in die nag nie), maar dat hulle dit die volgende
dag sou doen, mits hulle betaal word. Teen dagbreek het die neërs met
vier skuite gekom, en vir ’n paar spykers het hulle die mense begin
oorbring.

Hulle sê dat in hierdie tyd die kaptein as gevolg van die gedurige
waaksaamheid en veelvuldige rampe, wat swaarder op hom gedruk het as op
die ander, aan sy brein gely het. En daar dit sy toestand was en hy op
die oorvaart onder die indruk gekom het dat die neërs verraad wou
pleeg, trek hy sy swaard teen hulle, en hy skree: „Honde! waarheen neem
julle my?” By die gesig van die bloot swaard spring die neërs in die
water en het byna verdrink. Sy vrou en ander mense uit sy omgewing het
hom toe gesmeek om die neërs nie seer te maak nie, anders sou hulle
almal verlore wees. En waarlik, wie vir Manuel de Sousa geken het, sy
beleid en vriendelikheid, en hom so sien handel het, kon wel sê dat sy
verstand aangetas was, want hy was altyd verstandig en versigtig; en
hierna kon hy nooit meer sy mense regeer soos tevore nie. En toe hy aan
die oorkant van die rivier aan wal stap, het hy erg oor sy hoof geklae;
en hulle het doeke daarom gedraai. En toe het almal weer bymekaar
gekom.

Daar op die wal, toe hulle weer wou verder gaan, het hulle ’n trop
Kaffers gewaar geword; en dié het deur ’n Kaffermeid van Sofala aan
hulle gesê dat as hulle kos wou hê, hulle saam moes gaan na ’n kraal
waar die koning was, en hy sou hulle goed versorg.

Die geselskap het in hierdie tyd uit ’n honderd-en-twintig persone
bestaan, en donna Leonora was nou een van dié wat te voet gegaan het;
en ofskoon sy ’n vrou was van adellike rang, swak en jonk, het sy die
slegte en pynlike weg afgelê asof sy ’n man was, gewend daaraan om op
die land te werk; en sy het dikwels die ander opgebeur en haar kinders
help dra. Dit was nadat daar g’n slawe meer was om die draagstoel te
dra waarin sy vroeër gereis het nie. Dit wil werklik skyn asof die
genade van die Heer haar ondersteun het, anders sou dit onmoontlik
gewees het vir ’n swak vrou, ongewend aan ontberinge, om so ’n lang en
pynlike reis te doen en gedurig aan honger en dors onderhewig te
wees—want hulle het nou meer as driehonderd uur [12] gereis, omdat
hulle sulke groot ompaaie moes gaan.

Maar om terug te keer tot ons verhaal! Toe die kaptein en sy geselskap
verneem dat die koning in die nabyheid was, het hulle die Kaffers as
gidse gebruik; en met die grootste versigtigheid het hulle gegaan na
die plek waarvan hulle gehoor het, onder God weet hoeveel folterende
honger en dors. Dit was ’n uur[12] tot by die kraal waar die koning
was; en toe hulle daar naby kom, het hy ’n Kaffer gestuur om te sê dat
hulle nie moes binne kom nie (want dit is hulle gewoonte om altyd die
woning van die koning sorgvuldig te verberg), maar dat hulle onder ’n
paar bome [13], wat hulle aangewys is, moes kampeer, en hy sou hulle
proviesie stuur. Manuel de Sousa het dit dan ook gedaan, soos ’n
vreemdeling in ’n vreemde land; want hy het nie soveel kennis van die
Kaffers gehad soos ons vandag deur hierdie skipbreuk en dié van die
Sint Bento nie, en hy het nie geweet dat ’n honderd man met gewere die
hele Kafferland kan deurtrek nie, omdat hulle banger is vir ’n geweer
as vir die duiwel.

Daar in hulle kamp onder die bome het hulle toe proviesie in ruil vir
spykers gekry. Hier het hulle vyf dae gebly, en hulle het gemeen dat
hulle hier sou kon wag totdat een of ander skip uit Indië aankom; en
die neërs het ook so gesê. Toe het Manuel de Sousa die koning gevra om
hom ’n huis te gee waarin hy met sy vrou en kinders kon skuiling kry.
Die Kaffer het geantwoord dat hy hom een sou verskaf, maar dat al sy
mense nie daar bymekaar kon bly nie, omdat daar gebrek aan kos in die
land was; dat hy met sy vrou en kinders en ander uit sy mense na sy
verkiesing daar kon vertoef, maar dat die res in die krale moes verdeel
word, en hy sou bevel gee dat hulle van kos en huise moes voorsien
word, totdat ’n skip kom. Dit het die koning uit bose opset gedaan,
soos uit wat later gebeur het, sou blyk.... Toe die Kaffer-koning met
Manuel de Sousa afgespreek het dat die Portugese in die dorpe en krale
sou verdeel word, het hy hom ook gesê ... dat dit onmoontlik was as die
Portugese nie bevel kry om hulle wapens neer te lê nie, want die
Kaffers was bang vir hulle as hulle die wapens sien, en hy sou hulle in
’n huis laat sit en weer teruggee ná die aankoms van ’n Portugese skip.

Manuel de Sousa, wat baie siek en half van sy verstand af was ... het
hierop geantwoord dat hy met sy mense daaroor sou praat. En daar die
uur waarin hulle beroof sou word, aangebreek het, het hy met hulle
gepraat en gesê dat hy nie verder sou gaan nie, en op een of ander
manier moes hulle ’n skip of ’n ander redmiddel, soos die Heer dit mog
beskik, verkry, want hierdie rivier waar hulle hul nou by bevind, was,
volgens die verklaring van die stuurman André Vas, die
Lourenço-Marques. Dat wie verder wou gaan, dit na sy eie goedvinde kan
doen, maar hyself sou daar bly uit liefde vir sy vrou en kinders, wat
van die groot ontberinge so swak was dat hulle nie meer kon loop nie;
en slawe het hy nie meer gehad om hulle te help nie. Dat dit sy besluit
was om met sy gesin te sterwe wanneer dit God mog behaag; en hy het dié
wat wou verder gaan, versoek, as hulle ’n Portugese skip ontmoet, om
hom daarvan in kennis te stel; en dié wat by hom wou bly, kon dit doen
en hom vergesel waarheen hy ook mog gaan. En om die vertroue van die
neërs te wen en nie as roofsugtige diewe deur hulle beskou te word nie,
was dit nodig dat hulle hul wapens moes afgee om ’n end te maak aan die
ellende wat hulle so lank verduur het. In hierdie tyd was die oordeel
van Manuel de Sousa en dié wat met hom ooreengestem het, nie meer dié
van redelike mense nie; want as hulle dit reg beskou het, sou hulle
gesien het dat die neërs hulle nie kon bykom solank soos hulle wapens
gehad het nie. Die kaptein het toe bevel gegee dat hulle hul wapens
moes neerlê, waarop, ná God, hulle enigste veiligheid berus het; en die
afgee van die wapens het teen die wil van sommige geskied, en veral
teen dié van donna Leonora; maar sy alleen het haar stem daarteen
verhef, dus het dit weinig gebaat. Toe sê sy: „Julle lê die wapens
neer, en nou beskou ek myself en al hierdie mense as verlore.” Die
Kaffers neem toe die wapens en bring hulle na die huis van die koning.

Sodra die Kaffers die Portugese sonder wapens sien—want dit was hulle
voorbedagte verraderlike plan—, begin hulle hul afsonderlik deur die
bosse te voer en te beroof—elkeen vir dié wat aan hom afgestaan was. En
toe hulle by die krale aankom, was al die Portugese kaal gesteel; en
sonder iets aan is hulle met veel slae uit die dorpe uitgestoot. Manuel
de Sousa was nie in hierdie geselskap nie, omdat hy met sy vrou en
kinders en die stuurman André Vas en nog omtrent twintig ander by die
koning gebly het; en hy het baie juwele, edelgesteentes en geld by hom
gehad; en dit word gesê dat die geselskap tothiertoe met hulle
saamgevoer het ’n waarde van meer as ’n honderdduisend krusados. Ná die
afskeiding van Manuel de Sousa met sy vrou en kinders en die genoemde
twintigtal van die res, is ook hulle onmiddellik beroof van al wat
hulle gehad het; maar hulle is nie ontklee nie. Die koning sê toe aan
die kaptein hy moet die res van sy geselskap gaan opsoek, want hy wou
hom g’n verder kwaad aandoen nie, en nie sy hand aan sy persoon of dié
van sy vrou slaan nie. Toe Manuel de Sousa sien wat gebeur, het hy
begryp wat ’n groot fout hy begaan het toe hy die wapens laat afgee
het; maar hy was nou hulpeloos en moes die bevele van die koning
gehoorsaam.

Die res van die geselskap, neentig in getal, waaronder Pantaleano de Sà
en drie ander edelliede, ofskoon hulle almal van mekaar geskei was, het
langsamerhand weer bymekaar uitgekom; want hulle was nie erg versprei
nadat die Kaffers aan wie hulle oorgegee was, hulle beroof en ontklee
het nie. En ofskoon hulle in ’n treurige toestand verkeer het, sonder
wapens, klere en geld om kos mee te koop, en sonder hulle kaptein, het
hulle weer die reis voortgesit.

Maar nou het hulle nie meer op mense gelyk nie, en sonder iemand om die
bevel te voer het hulle in wanorde langs verskillende weë aangesukkel,
party deur die bosse, ander weer oor die berge, sodat hulle uitmekaar
was; en by elkeen was daar net een gedagte—om sy eie lewe te red onder
die Kaffers of More, want hulle het nie meer saam beraadslaag nie, en
daar was ook niemand om hulle daarvoor bymekaar te roep nie. Ons kan
hulle beskou as reeds verlore; en ek sal nie verder van hulle praat
nie, maar terugkeer na Manuel de Sousa en sy ongelukkige vrou en
kinders.

Toe Manuel de Sousa beroof en deur die koning agter sy geselskap aan
gestuur was, kon hy nog, nieteenstaande hy nou geruime tyd aan sy hoof
gely het, die belediging diep voel. En wat van donna Leonora, ’n swak
vrou wat haar nou in so’n haglike toestand moes bevind, en wat haar man
voor haar oë mishandel moes sien en sonder die vermoë om sy gesag te
laat geld of sy kinders te verdedig! Maar sy het haar gedra soos ’n
vrou van gesonde verstand; en op die advies van die manne wat nog daar
was, het hulle die weg deur die bosse weer ingeslaan met hulle hoop en
vertroue op God alleen. In hierdie tyd was André Vas, die stuurman, nog
in haar geselskap, en ook die bootsmaat, wat haar nooit verlaat het
nie, en ’n paar slavinne. Hulle het gemeen dit sou die beste wees om
die neentig man wat eerste beroof was, agterna te gaan; en vir twee dae
het hulle hul voetspore gevolg. Donna Leonora was nou so swak en so
treurig en mismoedig oor die toestand van haar man en omdat hulle
agtergelaat was en nooit, dit het sy gevrees, die ander weer sou bereik
nie, dat dit hartverskeurend is om daaraan te dink. En terwyl hulle so
voortgaan, val die Kaffers hulle weer aan en ontklee hulle, sodat hulle
niks meer gehad het om hulle mee te bedek nie. In hierdie toestand, met
twee swak kindertjies om te versorg, het hulle tot die Heer geroep.

Hulle sê dat donna Leonora met slae en worsteling haar teen die Kaffers
geweer het toe hulle haar klere wou wegneem, want sy wou liewer deur
hulle doodgemaak word as om haar nakend voor die mense te bevind; en
ongetwyfeld sou sy hier gesterf het as Manuel de Sousa haar nie gesmeek
het om haar te laat ontklee nie, want hy het haar daaraan herinner dat
almal nakend gebore word en dat aangesien dit die wil van God was, sy
haar moes onderwerp. Donna Leonora, toe sy haar so sonder klere sien,
het haar op die grond gewerp en met haar hare bedek—want dit was baie
lank; en sy het ’n gat in die sand gemaak en haar tot die middel daarin
begrawe, en sy het nooit weer daarvandaan opgestaan nie. Manuel de
Sousa gaan toe na ’n ou vrou, haar voedster, wat nog ’n ou geskeurde
mantel gehad het; en hy het dit van haar gevra om donna Leonora daarmee
te bedek, en sy het dit aan hom gegee; maar nieteenstaande dit alles
wou sy nie weer opstaan van die plek waar sy haar neergewerp het toe sy
sien dat sy nakend was nie.

Waarlik, ek glo nie dat iemand dit voor sy gees kan laat verbygaan
sonder groot droefheid en smart nie. Om ’n dame van so’n hoë stand, die
dogter en vrou van so’n geëerde edelman, so mishandel en geminag te
sien! Toe die mans wat nog in hulle geselskap was, vir Manuel de Sousa
en sy vrou so nakend sien, het hulle ’n entjie opsy gegaan, want hulle
was skaam om hulle kaptein en donna Leonora in so’n toestand te sien.
Toe sê sy aan André Vàs, die stuurman: „U sien waartoe ons nou gebring
is, en dat ons nie verder kan gaan nie, maar hier vir ons sonde moet
omkom; vervolg u weg en probeer om uself te red, en beveel ons aan God;
as u ooit Indië of Portugal mag bereik, vertel dan daar hoe u vir
Manuel de Sousa en my met my kinders agtergelaat het.” En daar hulle
geensins in staat was om die droefheid van hulle kaptein of die gebrek
en smart van sy vrou en kinders te verminder nie, het hulle die reis
voortgesit om hulle lewe te red.

Ná die vertrek van André Vàs het daar by Manuel de Sousa en sy vrou nog
gebly Duarte Fernandes, die bootsmaat van die galjoen, en ’n paar
slavinne, waarvan drie behoue in Goa aangekom het en die dood van donna
Leonora beskrywe het. Dom Manuel de Sousa, ofskoon sy brein geaffekteer
was, het daaraan gedink dat sy vrou en kinders niks te ete het nie; en
ofskoon ’n wond in sy een been deur die Kaffers veroorsaak hom nog las
gegee het, het hy in dié toestand die bosse ingegaan om vrugte vir
hulle te soek sodat hulle kon eet. By sy terugkeer vind hy donna
Leonora baie swak van honger en huil; want sedert die Kaffers haar
klere geneem het, het sy nie van die plek opgestaan of ophou huil nie.
En hy het een van die kinders dood gekry; en met sy eie hande het hy
hom in die sand begrawe. Die volgende dag het Manuel de Sousa weer
vrugte in die bosse gaan soek; en toe hy terugkom, vind hy donna
Leonora en die ander kind ook dood en vyf slawe met groot gekerm aan
die huil oor haar.

Hulle sê dat toe hy sien dat sy dood was, hy net die slavinne ’n entjie
weggestuur het; en vir ’n halfuur het hy daar by haar gesit, met sy
hoof op een hand geleun, sonder om ’n traan te stort of ’n enkel woord
te spreek; en so het hy gesit met sy oë op haar gevestig sonder om ag
te slaan op die kind. Ná die halfuur het hy opgestaan, en met die hulp
van die slawe het hy ’n graf in die sand gemaak; en nog altyd sonder om
een woord te sê het hy haar met haar seun begrawe. Toe dit klaar was,
het hy weer dieselfde weg ingeslaan as toe hy gaan vrugte soek het; en
sonder om iets aan die slawe te sê het hy tussen die bosse verdwyn en
is nooit weer gesien nie.

..... Van die hele geselskap, uit dié wat by Manuel de Sousa gebly het
toe hy beroof is, sowel as uit die neentig wat vooruitgegaan het, het
daar ontkom omtrent ag Portugese en veertien slawe, tesame met die
slavinne wat by die dood van donna Leonora teenwoordig was. Onder hulle
was Pantaleano de Sà, Tristano de Sousa, die stuurman André Vàs,
Balthasar de Sequeira, Manuel de Castro en Alvaro Fernandes. Hulle was
aan ronddwaal in die land, sonder hoop om ooit weer ’n kristelike land
te bereik, toe ’n skip, waarin daar ’n famieliebetrekking van Diogo de
Mesquita was, in die rivier verskyn het om ivoor te soek; en toe hy
verneem dat daar verlore Portugese in die omtrek was, het hy bevel
gegee om hulle te soek en het hy hulle met krale losgekoop.... As
Manuel de Sousa nog gelewe het, sou hy ook losgekoop geword het; maar
na dit skyn, was dit beter vir sy siel soos dit was, want die Heer het
dit so bestier. Al dié mense het op 25 Mei 1553 in Mosambiek aangekom.



MONOMOTAPA EN OFIR.


INLEIDING.


Baie lank het die geloof bestaan dat in die noordelike binnelande van
Suid-Afrika die groot ryk Monomotapa geleë was, en van die Kaap uit is
poginge aangewend om met die vors daarvan in verbinding te tree. Op
kaarte word sy ryk aangedui en soms met talle van stede versier. Die
Portugese bronne werp ’n interessante lig op die oorsprong van hierdie
legende. Toe die Portugese in die begin van die sestiende eeu by Sofala
’n neersetting gestig het, het hulle veral met die Makaranga-Kaffers in
aanraking gekom. Hulle beskrywe die stam noukeurig, en die hoof daarvan
noem hulle Monomotapa of Benomotapa. Ons het hier waarskynlik te doen
met ’n tietel of uitroep waarmee die Kaffers hulle koning vereer het;
volgens gissinge, gebaseer op hedendaagse Bantoe-dialekte, kon dit heer
van die berg of hy wat roof beteken het [14]; die Portugese het dit
egter met keiser [15] vertaal. Hierdie verkeerde vertaling, tesame met
ander oordrewe voorstellinge van die groot uitgestrektheid en rykdom
van Monomotapa se land, het die genoemde legende laat ontstaan; en
Monomotapa is naderhand die naam van ’n keiserryk.

Die Portugese stigtinge by Sofala en verder na die binneland toe, langs
die Sambesie op, was die gevolg veral van hulle ywer om die fabelagtige
goudmyne, waarvan hulle gerugte verneem het, te ontdek. Die goudstof
wat die Kaffers na die kus gebring het, was vir hulle ’n bewys van die
gegrondheid van die gerugte. So kry hulle ’n taamlik vae kennis van die
ruïenes suid van die Sambesie, waarvan Simbabwe vandag die bekendste is
en wat hulle reeds in verband met ’n oer-oue goudontginning deur
vreemde veroweraars gebring het.

Die volgende uittreksels gee ’n indruk van die opvattinge van die
Portugese omtrent die land van Monomotapa en die geheimsinnige
goudrykdom daarvan. Ook sien ons hoe gebrekkig hulle kennis van die
binneland nog was. Hulle het blykbaar reeds van die mere gehoor, maar
hulle meen dat daar een groot meer is, waaruit feitlik al die groot
Afrikaanse riviere, die Nyl, die Kongo, die Sambesie en die Limpopo,
vloei. Hierdie wanbegrip word miskien weerspieël in name soos Bahia da
Lagoa en Rio da Lagoa [16].



MONOMOTAPA EN OFIR.


1. UIT „DA ASIA” VAN JOANO DE BARROS [17].

Die land wat ons die Koninkryk Sofala noem, is ’n uitgebreide gebied;
en daaroor regeer ’n heidense vors, Benomotapa genaamd. Dit is omring
deur twee lope van ’n rivier wat uit die belangrikste meer [18] in die
hele Afrika vloei. Die ou skrywers wou graag inligting omtrent hierdie
meer kry, omdat dit die verborge oorsprong van die beroemde Nyl is; en
daaruit vloei ook ons Zaire [19], wat deur die koninkryk Kongo loop....

Die rivier wat in die rigting van Sofala vloei, verdeel in twee lope
nadat dit uit die meer kom; en die een bereik die see deuskant Kaap
Correntes. Ons mense het dit vroeër Rio da Lagoa [20] genoem; maar nou
heet dit Espirito Santo—’n naam wat Lourenço Marques daaraan gegee het
toe hy dit in 1545 gaan ondersoek het.

Die ander loop bereik die see vyf-en-twintig uur [21] anderkant Sofala
en heet Cuama, ofskoon dit in die binneland die naam Sambesie dra....

Die groot koninkryk Sofala lê dus ingesluit deur hierdie twee strome en
die see, nes ’n eiland, met ’n omvang van sewehonderd-en-vyftig uur....
Die binnelande het ’n uitstekende, gematigde, gesonde en koel klimaat
en is vrugbaar vir alles wat dit oplewer. Alleen die deel wat tussen
Kaap Correntes en die mond van die Espirito Santo geleë is, bestaan uit
groot vlaktes [22], wat weiveld vir alle soorte van vee verskaf, maar
so sonder bome is dat die mense beesmis vir brandstof gebruik en
vel-klere dra, want die land is baie koud as gevolg van die winde wat
uit die suidelike yssee waai.

Die ander deel van die land, by die Cuamarivier en verder na binne toe,
is meestal bergagtig, met bome bedek, deur riviere besproei en
aangenaam geleë, en is dus digter bevolk; en Benomotapa woon gewoonlik
daar. Daar dit so dig bevolk is, vermy die olifante hierdie deel en
soek die reeds genoemde vlaktes op, waar hulle in troppe loop byna soos
koeie. En dit kan ook nie anders wees nie, want dit word gewoonlik
onder die Kaffers beweer dat vier- of vyfduisend olifante elke jaar
omkom; en hierdie bewering word bevestig deur die groot hoeveelheid
ivoor wat van daar uit na Indië gestuur word.

Van die myne van hierdie land waar goud uitgehaal word, is dié van
Manica naaste aan Sofala. Hulle is geleë in ’n vlakte, wat deur berge
omring is en ’n omvang van omtrent dertig uur het.... In die myne van
Manica [23], wat ongeveer vyftig uur wes van Sofala is, kry die Kaffers
dit taamlik swaar; want die streek is baie droog. Al die goud wat hier
gevind word, is in die vorm van stof; en hulle moet die grond wat hulle
uitgrawe, na ’n plek dra waar hulle water kan kry....

Die ander myne wat verder van Sofala af lê, nl. tussen ’n honderd en
tweehonderd uur, is in die distrikte Boro en Quiticuy; en in hierdie
myne en die reeds genoemde riviere wat die land besproei, word groter
korrels goud gekry, party in rotsare en party skoongewas deur die
winterstortvloede; en dus is dit hulle gewoonte om in die somer in die
stil rivierwater te duik, en veel goud word gevind in die modder wat
hulle opbring....

Daar die land ryk aan goud is, kon ’n groot hoeveelheid verkry word as
die mense hebsugtig was; maar hulle is so lui om daarna te soek, of
liewer hulle begeer dit so min, dat een van dié neërs al baie honger
moet wees voordat hy daarvoor sal grawe....

Daar is ander myne in ’n distrik, wat Toróa [24] genoem word, of ook
die Koninkryk Batua [25]. Hier regeer ’n vors met die naam Burrom, ’n
vasaal van Benomotapa; en sy gebied grens aan die bo-gemelde
uitgestrekte vlaktes. Hierdie myne is die oudste van dié wat in die
land bekend is. Hulle lê almal in die groot vlakte, en in die middel
daarvan is ’n vierkantige fort [26], van binne en buite gemessel en van
verbasend groot klippe gebou; en dit skyn asof geen kalk gebruik is om
hulle aan mekaar te heg nie. Die muur is meer as vyf-en-twintig span
wyd, en die hoogte is na eweredigheid nie so groot nie. Bo-oor die deur
van hierdie gebou is ’n opskrif, wat enkele geleerde Moorse koopmanne,
wat daarheen gegaan het, nie kon lees nie; en hulle kon die geaardheid
van die skrif ook nie bepaal nie. Hierdie gebou is amper deur heuwels
omring, en bo-op hulle is nog ander ook van sulke klippe en sonder kalk
opgerig; en een van hulle is ’n toring meer as twaalf vaam hoog.

Die inboorlinge van die land noem al die geboue Simbaoe, wat in hulle
taal hof beteken; want elke plek waar Benomotapa vertoef, word so
genoem.... Wanneer of deur wie hierdie geboue opgerig is, is nêrens
bewaar gebly nie, omdat die bewoners van die land die skryfkuns nie ken
nie. Maar hulle sê die forte is die werk van die duiwel; want in
vergelyking met hulle eie kundigheid en kennis skyn dit vir hulle
onmoontlik dat sulke geboue mensewerk kan wees. Sommige More wat dit
gesien het en aan wie Vicente Pegado, die kaptein van Sofala, ons fort
daar gewys het met sy vensters en boë, sodat hulle dit kon vergelyk met
die steenbewerking van die genoemde gebou, het verklaar dat die werk
van ons messelaars, wat gladheid en afgewerktheid betref, nie met die
ander ’n vergelyking kan uitstaan nie. Die afstand van Sofala na
hierdie gebou in ’n direkte lyn na die weste is eenhonderd-en-sewentig
uur, naastenby; en dit is geleë tussen de 20 graad en 21 graad
suiderbreedte [27].... Die More wat dit gesien het, meen dat dit baie
oud is en opgerig is om die besit van die myne te verseker....

Die feite skyn aan te dui dat een of ander vors wat in besit van die
myne was, die bou van die forte beveel het .... en dat hy, met verloop
van tyd en omdat sy eie koninkryk so ver verwyderd was, later sy gesag
hier verloor het....

Die bewoners van hierdie gebied is gewoonlik swart, met kroeserige
hare; maar hulle is meer intelligent as dié van Mosambiek, Kilwa en
Melinde.... Die gewone klere van almal bestaan uit stukke katoen, wat
hier gemaak word of uit Indië kom; en daaronder is sommige van sy en
gouddraad gemaak en tot twintig krusado’s elk werd, maar sulke klere
word deur die edelliede en die vroue gedra. En al is Benomotapa koning
van die land en heer van almal; en al is sy vroue ook in dié klere
gekleed, mag geen stof van vreemde maaksel sy persoon raak nie, maar al
sy klere moet in die land gemaak word, want die vrees bestaan dat
vreemde handewerk hom aan boosaardige invloede kan blootstel.

Hierdie koning, wat ons Benomotapa of Monomotapa noem, is soos ’n klein
keiser onder ons; want dit, volgens hulle, is die betekenis van die
naam. In sy hofhouding is geen groot vertoon nie ... want die grootste
versieringe in sy huis is katoendoeke in die land geweef.... Sy mense
bedien hom op die knie; en een proe sy kos, nie voor nie, maar nadat hy
geëet het, van wat oorbly. As hy drink of hoes, moet almal wat
teenwoordig is, hom iets goeds toewens; en waar die gelukwens gehoor
word, vlie dit rond van mond tot mond, sodat die hele stad weet dat die
koning gedrink of gehoes het....

Die Benomotapa het offisiële musiek van hulle eie soort, waar hy ook
mag wees—selfs in die veld onder ’n boom; en daar is ook vyfhonderd
grapmakers onder ’n kaptein, wat by beurte buitekant die huis waar hy
slaap, wag hou. Die koninklike insignia is ’n klein harkie met ’n steel
van ivoor, wat hy altyd in sy gordel dra en wat vrede beteken en aandui
dat almal die grond mag bewerk en die vrugte van die aarde geniet; en
hy dra ook nog een of twee asgaaie, wat reg en die verdediging van sy
mense voorstel.



2. UIT „ETHIOPIA ORIENTAL” VAN JOANO DOS SANTOS [28].

Naby die stad Masapa is ’n baie hoë en majestueuse berg, wat die naam
Fura [29] dra en waarvandaan ’n groot gedeelte van die ryk van
Monomotapa sigbaar is. Om dié rede wil die koning die Portugese nie op
die berg laat gaan nie, om te voorkom dat hulle gierigheid deur die
uitgestrektheid en skoonheid van sy land, waarin so baie en sulke groot
goudmyne verberg is, sal gewek word.

Op die top van hierdie berg staan nog oorblyfsels van ou mure en
klip-gemesselde bouvalle, wat duidelik aantoon dat hier vroeër huise en
sterk geboue was, soos in die hele Kafferland nie te sien is nie; want
selfs die paleis van die koning is van hout en word met klei gesmeer en
met strooi gedek. Die inboorlinge van hierdie streke, veral party van
die oudste More, beweer dat hulle voorouers ’n tradiesie nagelaat het
dat hierdie ou geboue ’n faktory van die koningin van Skeba was en dat
van hier af ’n groot hoeveelheid goud na haar gebring is. Dit is op die
Cuama-riviere tot in die Indiese Oseaan vervoer, dan in skepe langs die
kus van Etiopië tot by die Rode See, verder in dié see op tot aan die
kuste van die gebied wat aan Egipteland grens. Hier is die goud
ontskeep en is oor land na die hof van die koningin van Skeba gebring,
want, sê hulle, sy was koningin en heerseres oor ’n groot deel van
Etiopië bokant Egipte; en langs die Rode See het sy haar vlote gestuur
vir die goud van hierdie riviere. Ek betwyfel dit nie erg nie, want
volgens die opvatting van sommige van ons ernstige skrywers het die
koningin van Skeba oor die deel van Etiopië wat bokant Egipte lê,
geregeer....

Ander, weer, sê dat dit die bouvalle is van ’n faktory van koning
Salomo en dat hy hier handelaars gehad het, wat ’n groot hoeveelheid
goud uit die streke gekry het; hulle het dit dan op dieselfde riviere
na die Indiese Oseaan vervoer en in skepe verder tot in die Rode See;
op die kus van Arabië naby Sues het hulle dit aan wal gebring en oor
land na Jerusalem, ’n reis van omtrent tagtig uur. Hulle beweer ook dat
die goud van Ofir wat koning Salomo gekry het, van Fura of Afura gekom
het, dat daar weinig verskil is tussen Ofir en Afura, en dat die naam
in die lang verloop van tyd ’n verandering ondergaan het.

Ek weet nie met welke grond hulle die een of die ander bewering maak
nie [30]; ek kan alleen sê dat daar ’n hoeveelheid fyn goud in die
streke rondom die berg is en dat dit op dié riviere in daardie tye kon
gestuur geword het, nes die Portugese dit nou doen, en voor hulle die
More van Mosambiek en Kilwa.

Die reis moes ’n lang tyd in beslag geneem het, want die weg was toe
nog nie so goed bekend soos nou nie, en hulle het ook nie sulke goeie
skepe gehad nie..... Buitendien veroorsaak die winde hier baie
oponthoud vir die skepe, want langs die hele kus van Etiopië waai slegs
twee winde, een uit die ooste en een uit die weste, elkeen ses maande
lank; en hulle word moessons genoem.... Dit is dus begryplik dat die
reis, soos in die Heilige Skrif aangegee, drie jaar kon geduur het.....
’n Ander bewys dat die vloot van koning Salomo miskien na die kus van
Etiopië gekom het om goud by Fura te kry, is dat dit ook
edelgesteentes, hout vir die tempel, ape en poue saamgeneem het—want al
dié dinge word op die kus gevind. By Sofala word pêrels uitgehaal, en
daar is ook kosbare hout..... En ofskoon ek geen poue gesien het in die
streke langs die kus nie, moet daar in die binnelande van hul wees,
want ek het Kaffers gesien met pouvere op hulle kop. Daar is ontsaglik
baie aapsoorte, en van die goud sal ek nie eens praat nie.



DIE TERUGKEER VAN JAN HUYGEN VAN LINSCHOTEN.


INLEIDING.


Jan Huygen van Linschoten, gebore in 1563 in Haarlem, het sy
jongelingsjare in Enkhuisen deurgebring. Dit was in die begin van die
Tagtigjarige Oorlog. Die Nederlanders behaal hulle eerste oorwinninge,
en die Nederlandse skeepvaart word sterk en ondernemingslustig. Die
heroïese gees van die tyd was net na die smaak van die knaap. Soos hy
later in sy beroemde boek, die Itinerario, dit self uitdruk, was hy
„gheneycht .... tot lesen vreemde dingen van Landen ende
gheschiedenissen, waerinne besundere wel behaghen ende
vermaeckelickheyt hadde, met een grooter verweckinghe der begeerten om
vreemde ende onbekende landen te besien, ofte eenighe avontueren te
versoecken;” en in ’n brief aan sy ouers uit Goa lees ons: „Mijn hart
denct anders niet nacht ende dach, dan om vreemde landen te besien. So
weet men wat te vertellen als men oudt is. Daer en is geen tijt quader
versleten als een iongman op syn moeders kuecken te blyven, gelyck een
babock [31], ende weet niet wat armoede noch weelde is, noch wat de
werelt in sich heeft, twelck dickwils oorsaeck is van haer (sy)
verderffenis.”

Nieteenstaande die oorlog was die handelsbetrekkinge tussen Nederland
en Spanje nie afgesny nie. Twee van Jan Huygen se broers was handelaars
in Spanje, en as ’n eerste stap tot veel groter dinge kry die
sestienjarige jongeling in 1579 eindelik verlof van sy ouers om na sy
broers te gaan. In 1583 tree hy dan in die diens van die Portugese
aartsbiskop van Goa en vergesel hom na Indië. Eers in 1592 was Van
Linschoten weer terug in Lissabon, en in dieselfde jaar het hy ook sy
vaderland bereik. Die vrugte van sy reise is in sy Itinerario neergelê,
wat in 1595/6 verskyn het. Die invloed van hierdie werk was baie groot;
dit was die wegwyser vir die Nederlanders na die Ooste. Die eerste
Nederlandse vloot het wel na Indië geseil voor die verskyning van Van
Linschoten se boek, maar De Houtman het kennis gedra van sy
mededelinge.

Die Itinerario is deur prof. Kern vir die Linschoten-Vereniging
uitgegee (1910). Ons verwys met erkentlikheid na dié deeglike uitgawe
en vertrou dat onderwysers daarmee kennis sal maak, asook met die ander
werke van genoemde vereniging.

In die uittreksel uit die Itinerario wat hier volg, beskryf Jan Huygen
van Linschoten sy terugreis om die Kaap. Hy gee ons ’n treffende indruk
van die ontsettende moeilikhede en gevare wat die skepelinge destyds
aan die Suid-Afrikaanse kus moes verduur. Belangrik is ook die
onthulling wat hierin voorkom, van die swakhede van die Portugese
skeepvaart. Van Linschoten kan sy minagting vir die Portugese, wat
hulle skepe sleg voorsien en dan in ’n storm, as daar geen orige tou is
nie, op hulle knieë hulp by die Heilige Maag en die „Santen” soek, nie
verberg nie.

Die spelling is onveranderd gelaat, maar af en toe is ’n leesteken
gemoderniseer om die teks vir ongeoefendes te verduidelik. Die leek
word attent gemaak op die dubbele ontkenning, en .... niet, en op
ongewone samestellinge, soos b.v. betert (betere ’t), salmen (sal men),
ens. Let ook op naer vir na (of naar) en die weglating van
voornaamwoorde soos wij of zij in die eerste naamval.



DIE TERUGKEER VAN JAN HUYGEN VAN LINSCHOTEN.

Uit die „Itinerario” [32].


...... Eenen dach daer naer namen die hoochte vande Son, ende vonden
ons in 28⅔ [33] graden, wesende in de hoochte van het landt, ghenaemt
Terra do Natal. Hoe wel dat wy noch meer als 400. mylen [34] vande
Custe te Zeewaert in waren, creghen goet weder met eenen zuydtoosten
wint. In dese contreye vande Custe van Terra do Natal, welck duert tot
32. graden, is die moeylijkste passagie met die [van?] Cabo de bona
Esperança, die op die gheheele reyse is, ende vreesen dickwils meer dit
landt van Natal, als die Caep: want hier in ’t ghemeen veel tormenten
ende onweders zyn, en heeft veel Schepen vernielt en verslonden, als
die Portugesche memorialen vol zyn, ende daer af ghenoech ghetuyghen.
In dese contreye vonden oock die teeckenen van ’t verloren Schip San
Thoma. In somma in het ghemeen soo betalen hier die Schepen tribuyt,
ofte laten daer die gheheele reste, waerom ghenaemt wert Terra do Natal
[35], dat is: het landt van Kersmis. Uyt welcke oorsaecke passeren hier
altoos met grooter vreesen, ende goede wacht ende voorsichtigheyt, alle
touwen vast en strack, het geschut onder in het Ballast, alle kisten,
potten, vaten, en alle rommelinghe, die onder geen plaets en hebben,
worpen over boord inde Zee, ende alle dinghen ghereet op zijn plaets:
want men heeft hier d’ een ure claer en helder weder, ende d’ ander ure
eenen storm, dat het schijnt Hemel en Aerde te vergaen. Hier comt met
een claer ende helder weder een wolcxken, welcke is in ’t schijnsel van
de groote van een vuyst, waerom van de Portugesen ghenoemt wert, Olho
de Boy, ofte Ossen ooghe, ende al ist dat het stock stil is, en dat die
seylen aen de mast clappen, soo moetmen terstondt met datmen dit
wolcxken siet, en ghewaer wert, met alle haesticheydt alle seylen
strijcken ghelijckelijck: want eermen omsiet soo ist by het Schip, met
sulcken storm ende ghetier, dat het sonder twijfel een Schip souden
inden afgrondt smyten, soomen daer niet op verdacht en waer; alst
gheschiede van de tweede vloot [36] naer die ontdeckinghe van Indien,
die welcke waren thien oft twaelf Schepen by malcanderen. Met alsulcken
stilten ende claer weder lieten alle seylen hangen, sonder yewers naer
te sien, gelijckmen in dese onse Navigatien voor een ghewoonheydt
heeft. Soo is metter haest dit wolcxken ghecomen, met die vreeselijcken
storm, ende was haer op het lijf eer zy haer mochten reppen, soo dat
daer by de seven ofte acht inde grondt gheraecten, daer noyt tael noch
teecken meer af en kwam, ende die ander met groote schade ende moeyten
ontquament. Van dien tijdt voortaen hebben beter op haer hoede
gheweest, ende leerdent kennen, soo dat zy daer nu goede wacht op
hebben, ende gheeft haer noch ghenoech te doen. Dese over vallende
tormenten dueren in de gheheele contreye van Terra do Natal, tot voorby
de Cabo de bona Esperança.

Den twaelfden Martius, wesende in de hooghte van 31. graden, creghen
weder recht in de windt, ende daer naer stilte, waerom streecken alle
onse seylen, ende laghen alsoo en dreven vier daghen, het welcke die
Portugesen Payraer [37] heeten. Hadden alle dese daghen grooten
overlast van de Zee, die ons Schip dapper tormenteerden, so dat het die
Schippers houden voor meer torment als storm ende onweder: want die
Zee-golven comen tegens malcanderen van alle hoecken, ende vattent
Schip tusschen beyden, dat zy hem alle zijn Ribben doen craecken, ende
gants ontstellen, so dat het die Schepen seer dangerues is. Wy hadden
altoos groote sorghe voor onse Fock-mast [38], soo dat wy onse masten
ende het gheheele Schip met groote Cabels ende touwen te samen bonden,
soo wy best mochten. Dit duerden tot den seventhienden. Doen cregen wy
weder een weynich windts, so dat wy ons seylen weder op haelden; maer
duerden ons weynich tot des anderen daechs. Doen cregen wy weder inde
wint met een storm, so dat onse groote Ra [39] brack, waer mede
streecken alle onse seylen, ende bleven alsoo ligghen dryven ofte
payreren, en de concerteerden [40] onse Ra; laghen aldus en dreven
sonder seylen tot den 20. Martius, met groote overvallinghe van de
Golven ofte Zee, die ons grootelijcken [41] fereerden [42] en
ontstelden, ghelijckse daer altoos ghemeenlijck doen. Waren alle dese
tijdt op 31. graden, sonder yet [43] te moghen voorderen. Alle dese
daghen, saghen seer veel Voghelen, die de Portugesen heeten Antenalen
[44]. Zijn van de groote van Eynt-vogels. Den 20. Martius creghen weder
een weynich windts: maer was scherp, doch trocken onse seylen op en
seylden op de windt. Des nachts daer aen volghende cregen weder een
groote stilte, welcke duerde tot den 22. Doen creghen weder inde windt
[45], met een soo grooten storm, dat wij alle onse seylen ghedwonghen
waren te strijcken, die wy met groote moeyten qualijck kosten in
cryghen, ende en konsten al dryvend ofte payrerende het schip niet
gaende houden: want waren in groot perijckel, soo dat wy ghedwonghen
waren, die bonet [46] om ’t voor casteel te binden, welcke ons seyl
was; want anders geen en mochten veelen, ende seijlden also weder te
rugge, aldaer ons die windt wilden hebben, om alsoo eenighe
verlichtinghe te hebben; maer hadden genoech te doen. Moesten van noots
halven onse groot Boot over boort werpen, ende alle kisten, potten, en
vaten, die op het overloop [47] stonden, ende noch ander goet datmen
eerst by de hand vondt. Dese torment duerde ons twee daghen ende drie
nachten sonder op houden.

Den 25. Meert, wesende vesper van Palmsondagh, creghen weder eenen
beteren windt ende weder, naer dat wy groote Aelmoessen ghetrocken [48]
hadden, voor onse lieve Vrouwe van Anuntiason, wiens dagh het den
selfden dagh was, ende hebben weder onse seylen op ghehaelt, volghende
onse wegh naer de Cabo toe. In dese tijdt regneerden in ons Schip een
cranckheyt inde mont, ende lippen, keel, ende tonghe, die swollen, ende
’tvel af ginck, soo datmen niet en konst eeten dan met groote smerte
ende pijn [49], ende was generaal onder al die op ’t Schip waren.

Den achtsten Aprilis smorghens, nae dat wy 15. daghen voor windt
gheseijlt hadden, naer die Cabo ende het landt toe, sagen sommighe
teeckenen van ’t landt, het welcke is groen water; maer en konsten
gheen grondt vinden, doch ten was altoos ten alderhoochsten gheen [50]
40. mylen van landt, naer merckinghe van de Piloten, ende saghen oock
van de Voghelen, diemen heet Mangas de Velludo [51], Fluweelen Mouwen
te segghen: want hebben aende punten vande vluegelen, swarte punten als
Fluweel, wesende voorts wit ende groenachtigh, welcke houden voor een
sekere teecken van het landt, vande Cabo de bona Esperanca binnewaerts
[52], te weten, die Baya de Lagoa [53] ofte die Bay van ’t lack, die
leydt op 33½ graden, vande Custe die naer Moçambique streckt.

Den 9. April des nachts, creghen wederom recht in de windt, wesende in
35½ graden, met eenen grooten storm ende onweder, die duerden tot den
14. vande selfde maendt, soo dat wy ghedwonghen waren, niet moghende
verdraghen het ghewelt van de Zee, ende het gheduerighe onweder ende
storm, wederom te rugghe te loopen voor windt af, ende dat met die
helft van het Fock-seil [54] alleenlijck op: want en bevonden ons niet
machtigh ghenoech, om te moghen payreren, ofte sonder seylen te dryven,
ghelijck als die Schepen ghemeenlijck ghewoon zijn, ende dickwils
oorsaeck is van haer verlies, alsmen wel ghenoech vermoeden mach, door
die groote cracht van de Zee ende Golven die daer zijn, dat het schijnt
onmoghelijck te wesen, een Schip te moghen verdraghen soo grooten
ghewelt; al waert van yser moeste wijcken ende breken; ende hoe wel dat
wy voor windt afliepen, hadden noch perijckels ghenoech: want die Zeen
quamen van achteren boven over ’t Schip, ende bedeckten het gheheele
overdeck, ende moesten onse masten, hooftouwen, ende het gheheele Schip
met koorden ende cabels aen malcanderen vast rygen, ende alsoo vast toe
spannen ofte gorden, op dat het van het groote ghewelt niet en mochte
wijcken, en van hem geven, ende moesten nacht en dagh pompen. Hadden
van elcken punt van Fock-ra een touw, die quamen tot achter by de
Stuerman, ende stonden aan elcke touw 15. 16. Man, ende den Stuerman in
zijn stoel, enne d’ onder Stuerman achter boven op het Schip, om de
Zeen waer te nemen, ende die Stuerman tauseren [55]. Daer stonden thien
oft twaelf mannen aan het Roer, ende die ander Bootsghesellen op het
overloop, om ’t seijl te regeren, ende als dan die Golven quamen en
bedeckten het Schip, soo riep die onder Piloot, ende alsdan so riep den
Stuerman tot die van het Roer, ende beval aen de een oft d’ ander zyde
die touwen van de Fock-ra te trecken, desghelijcks die Bootsghesellen
op het overloop met die Hoogh-bootsman, om alsoo het Schip recht naer
die Zeen te houden [56]: want hadden ons die Zeen eens over dwers
ghecreghen van de zyden, soo haddet met ons gheweest Requiescant in
Pace, ende was desghelijcks bynaer soo cout als in dese landen is inde
winter, alst sonder vriesen is, waer mede altesamen seer mismaeckt ende
moeyloos waren, ende die moet by naer verlooren gaven: want moesten by
ghebuerten [57] soo van het Roer naer boven trecken, en van daer naer
die pomp, niemant uytghesondert, soo datmen noyt tijdt hadden om
slapen, rusten, ofte eeten, noch te vercleeden; ende tot meer hulpe soo
brack ons noch die pen van ’t Roer, ende souden bynaer twee ofte drie
doot ghesmeten hebben: maer God versacht [58], soo dat daer anders
gheen schade en gheschiede, als dan sommige qualijck ghetracteert; ende
gheduerende noch den 14. van de selfde, sonder verbeteringhe te sien,
zijn alle die Officieren van het Schip vergadert, ende meer andere,
ende hebben raet ghehouden wat haer best te doen stondt, ende siende
dat het Schip niet machtigh ghenoech en was, om die Cabo te passeren,
hebben ghelijckelijcken ghesloten met een protest, dat zy alle
onderteeckenden, om met het Schip weder naer Moçambique te varen, ende
aldaer te verwinteren, ende het Schip te versien, ende te concerteeren
van alle nootdruft; het welcke het ghemeen Volck een groote droeffenis
aen jaechden: want bevonden dat daer soo grooten perijckel was, weder
te keeren naer Moçambique, als voor by de Caep te passeren: want
moesten weder voor by het Landt van Natal, daer sy soo seer voor
vreesden, als voor de Caep; daer en boven soomen naer Moçambique
arriveert, is soo veel als een verloren reijs: want moeten daer tot het
ander jaer vertoeven, en men verteerter Kap en Kuevel [59]: want alle
dingen moeten daer van Indien comen, van alle provande, soo dat alle
dinghen met Gout opghewoghen wert, het welcke die arme Bootsghesellen
ende Putgers [60] qualijcken aenstont; want hadden weynich middelen
daer toe, ende souden haer armoede die zy met brachten moeten
vercoopen, en versetten om half gelt, ende daer en boven waren noch wel
500. mylen van Moçambique. Door alle dese oorsake wasser een groote
beroerte in ’t Schip, ende vervloecten de Capiteijn ende Officieren,
dat het Schip soo qualijck versien was: want en hadden niet een
coordeken; noch waer af maken, soo ons eenighe quaem te brecken. De
Capiteijn gaf de schuit aende Schipper, dat hy ’t op ’t lant niet
geeyst en hadde, ende die Schipper seyde weder dat hy ’t geeyst hadde,
ende dat het Cayro [61] ofte Kennip [62], daermen in Indien die coorden
af [63] maeckt, den Capiteijn ghelevert was, ende dat hy daer die helft
(om zijn buers te vullen) af vercocht hadde, ende dat wy daerom nu
ghebreck leden. Met dusdanighe bueselinghen doen zy hare dinghen sonder
meer achterdencken; dan alsse inde noot zijn, so ist misericordia, ende
onse lieve Vrouwe om hulpe aen te roepen [64]; ende onse Capiteijn wist
noch te segghen, doen wy in desen noot waren, dat hem gheen dinck meer
en verwonderde, dan hoe dat Godt die Heer haer (die goede Christenen
ende Catholijcken waren) die Cabo altoos met soo groote ende stercke
tormenten ende schade liet passeren, hebbende soo groote ende stercke
Schepen, ende die Enghelschen dat ommers ketters ende Gods lasteraers
zijn, met soo cleyne ende swacke Schepen soo ghemackelijck die Caep
passeerden [65], ghelijck als in Indien die tydinghe was, dat zy een
Enghelsman ghepasseert hadden met groote faciliteyt. Aldus liepen wy
weder naer Moçambique, met groote desperaetheydt: want niemandt en
hadde lust yewers handt aen te steken, ende wilden qualijck die
Officieren obedeceren. Aldus varende, sagen veel vaten, berders [66] en
doot volck dryven, waer mede ons een weynich troosten, meenende datter
eenich ander Schip in het selfde lyden was, als wy, ende dattet sommigh
goet over boort geworpen hadden, ende oock nae Moçambique toe liep,
voor ons, waer mede meenden gheselschap te hebben, ende dat wy niet
alleen die ongheluckighe en waren: want men seydt gemeenlyck dat twee
ongheluckighen malkanderen troosten, soo ginckt met ons oock: maer God
gaf dat het alsoo gheweest hadde, als wy ons gissinghe maeckten: maer
het was (Godt betert) quader als wy wederom keeren: want waren die
teeckenen van het verloren Schip San Thome als wy naermaels in ’t Sant
Helena verstonden [67].

Den 15. vande selfde maendt creghen weder eene groote stilte, ende
duerden tot den 17. ende nemende die hooghte van de Son, vonden ons op
37. graden, tot groote verwonderinghe van al die in het Schip waren:
want wesende als gheseydt is op 35. graden, hadden vyf daghen met soo
grooten windt ende storm weder naer Moçambique geloopen, ende souden
naer alle menschen verstant gehooren gediminueert [68] te hebben, ende
maeckten onse gissinghe, dat wy behoorden op 30. ofte 32. graden te
wesen. De oorsake dat ons Schip aldus achterwaerts tegen onse cours
ghedreven was, naer die Cabo toe, meenende dat wy naer Moçambique
ginghen, was door die cracht van het water, die in die contreye altoos
met sulcke stercke stroomen nae die Cabo toe treckt, als ons die
Stuerman affirmeerden, dat hy sulcks wel meer bevonden hadde: maer noyt
ghedacht dat het water van soo grooten cracht was, als hy nu
merckelijcken by experientie ghemerckt hadde, soo dat het scheen dat
ons God mirakelues teghens alle menschen vernuft ende verstant, ende
alle cracht van storm ende windt, ons heeft willen die Cabo doen
passeren, als wy daer minder gedachten toe hadden, waer aen men
kennelijcken mach concidereren dat alle menschen dinghen sonder Gods
handt ende werck, is niet dan ydelheydt. Den selfden dagh saghen weer
groen water, ende die Voghelen, ghenaemt Mangas de Velludo, dat
ghewisse teeckenen zijn van de Cabo de bona Esperança, dat ons noch
weder eenighe hope gaf die Cabo te passeren, ende teghens den avont soo
quam ons een Swaelve aen boort, die al om en tom swerfde, waer mede een
groote blyschap in het Schip was, want seyden dat het een
voorsegghinghe ende teecken was, van onse lieve Vrouwe, die die sandt
om ons te troosten, ende dat wy die Cabo noch souden passeren; waerom
weer op een nieuw vergaderden, ende besloten dat wy noch eens souden
den wegh acometeren [69] om de Caep te passeren, ende dat aenghesien
soo veel goede teeckenen ons een waerschouwinge was, om goeden moet te
hebben, ende dat wy op God souden betrouwen. Dit ghesloten wesende,
hebben die Letanien ghesonghen, met Ora pro nobis, ende veel Aelmoessen
ghetrocken, met groote beloften van Bevaerden [70], ende dierghelijcken
dinghen, dat onse daghelijckse neeringhe was [71]. Hier mede is het
volck weder verquickt, ende wel gemoet gheworden, ende een yegelijck
thoonden zynen dienst ghewilligh, ende offreceerden alle liever haer
lijf ende leven te avontueren naer die Cabo toe, als met sekerheydt van
hare salvasion nae Moçambique te keeren. Wy hadden als noch grooten
overlast ende ghewelt van de Zee, die ons niet en verlieten tot aen de
ander zyde van de Cabo de bona Esperança.

Den achthienden April creghen wederom recht in de windt, met soo
grooten storm ende onweder als wy oyt te voren ghehadt hadden, ende
meenden gants ende gheheel verloren te zijn: want die Zee bedeckten
alle ooghenblick ons Schip, soo dat wy dickwils met water bedeckt
waren, ende moesten om eenighe verlichtinghe te kryghen veel Kisten
ende Caneel, ende ander waren diemen eerst by der handt kreegh over
boort smyten, in somma dat al die in het Schip waren, die moet gantsch
verlooren gaven, ende een yeghelijck hem biechten, ende malkanderen om
vergiffenis baden, meenende sonder meer hope, dat het onsen lesten tydt
was. Dese tormente duerden aldus over die vier en twintigh uren. Men
trock in het Schip veel Aalmissen, voor veelderley lieve Vrouwen ende
Santen, met grooter devotie ende beloften van wondere dinghen uyt te
rechten, aen landt comende. In het eijnde heeft ons God vertroost, ende
ons beter weer verleent, te weten, den 19. des avonts begost het weer
wat te beteren, ende creghen weder een weynich beter moet. Den 20.
namen die hooghte van de Son, ende vonden 36. graden, en saghen weder
groen water, ende sommighe Voghelen, die zy noemen Alcatrases [72] ende
veel Zee-wolven, welcke houden voor sekere teeckenen vande Cabo de bona
Esperança, ende waren nae onse gissinghe dicht by ’t land, hoe wel wy
geen en konsten sien. Dese dach creghen weder de windt wat ruymer, ende
hadden groote hope om die Cabo te passeren, ende het volck begost beter
te vreden te wesen, door die teeckenen die wy saghen. Alle dese dagen
sagen altoos groen water, tot den 22 April. Dese dagh worpent loot uyt,
des daechs tweemaels, ende des snachts naervolghende: maer en vonden
geen grondt, welcke goede teecken is vande Cabo, diemen heet das
Agulhas, ghepasseert te wesen. Dese Cabo das Agulhas leydt op 35.
graden, ende is noch 20. mylen van de Cabo de bona Esperança, die op
34½. graden leydt, ende om dat by dese Cabo das Agulhas, men altoos
grondt vindt tot 30. 40. mylen van de Custe, verstonden dat wyse
ghepasseert waren, aende coluer van ’t water, ende die voghels diemen
altoos in de contreye voorseker vint, ende oock tot meerder
versekerheyt, soo verlieten ons die groote baren ende Zee, die ons soo
seer altoos ghequelt hadden, soo dat ons scheen van de Hel in ’t
Paradijs ghecomen te wesen, met soo grooten vruechten dat wy meenden
herboren te zijn, en kreghen oock een goeden wint, dan seer
koutachtigh.

Den 23. van Aprilis, so passeerden wy die Cabo de bona Esperança, met
groote ende eene generale blijtschap, wesende 3. maenden en 3. daghen
dat wy van Cochijn t’ seijl ghegaen waren, sonder oyt landt ofte sandt
ghesien te hebben, dan alleenlijck seeckere teijckenen van de Cabo,
welcke weynigh gheschiet: want die Piloten doen altoos haer uyterste
neersticheyt, om die Cabo te sien, ende ’tlandt te mercken, om alsoo
voorseker te weten dat zy die Cabo ghepaseert zijn: want moeten alsdan
weder diminueren [73], en mochten soo haest naer Moçambique loopen, als
na Santa Helena; doch al waert dat sy het aende Zee ende ’twater
lichtelijck konnen mercken, soo ist haer nochtans noodich ’tlandt te
sien, om alsoo haren cours te setten naer Santa Helena, ende moeten dat
altoos houden aende slincker kant: want anders en waer haer niet
moghelijck het selfde te moghen aen comen, als zy dese cours verloren:
want soo zijt eens passeerden, en mogent niet weder om crygen, om
datter altoos maer eenen wint waeyt, dat is: eenen zuydtoosten wind. De
Cabo ghepasseert wesende kreghen terstondt voor de windt.

Den 24. April, soo beval den Stuerman dat men souden de Bona Viagen
[74], vande Cabo de bona Esperança gheven na ouder costuymen, met een
groote verblydinghe ende ghecrijs, van alle die in ’t Schip zijn: want
alsdan hebben die reyse versekert nae Portugael te varen, ende niet
weer naer Indien te arriveren: want soo langhe als men die Cabo niet
ghepasseert en hebben, ist altoos in twyfel; ende waren omtrent 50.
mylen die Cabo aen d’ ander zyde. Die teeckenen diemen voorseker hout,
ende die waerachtichste zijn van datmen aen d’ ander zyde is, zijn veel
tromben [75] ofte struycken van dick riet, die altoos daer seer veel
dryven 15. 20. mylen van landt, desghelijcks sekere voghelen die de
Portugesen noemen Feysoins; zijn wat grooter als Meeuwen, zijn wit ende
vol swarte spickelen over ’t gheheele lijf, zijn seer goet te kennen,
ende ’tonderscheyden van alle Voghelen. Dit zijn seeckere teijckenen
daer haer die Stuerluyden seer op betrouwen, ende altoos voor
waerachtigh vinden. Die Caep ghepasseert wesende, nemen haren cours
naer Santa Helena, noordtwest ende noordtwest ten westen. Den 27. April
cregen recht inde wint, ende duerden tot des anderen daeghs; doen
creghen wy een stilte, wesende in 30. graden aende zyde van Portugael.
Den 29. creghen voor de windt, welcke is den generalen windt die van
hier altoos waeyt, het geheele jaer duer, tot aende Lynie
Aequinoctiael, ende is eenen zuydtoosten windt duergaende, soo datmen
die seylen wel mach laten staen, en gaen liggen en slapen: want die
meeste wint die daer waeyt, is, datmen het mers seyl ter halver stenghe
stijckt.

Den 12. Meye smorgens inden dageraet, saghen wy het Eylandt van Santa
Helena, ende daer was soo grooten vruecht in ’t schip als oft wy den
Hemel ghesien hadden.



DIE EERSTE NEDERLANDSE VLOOT AAN DIE SUID-AFRIKAANSE KUS.


INLEIDING.


In die begin van 1492 het ds. Petrus Plancius, die geleerde Amsterdamse
predikant en intellektuele leidsman van die Nederlandse skeepvaart,
belangrike kaarte en inligtinge omtrent die reis na Indië van ’n
Spanjaard gekry. Om dieselfde tyd stuur ’n aantal Amsterdamse
handelaars vir Cornelis de Houtman na Lissabon om daar „secreete
informatie .... op het stuk van den Oost-Indischen en Moluckschen
handel” in te samel. Teen die end van 1492 keer Jan Huyghen van
Linschoten in sy vaderland terug en deel sy kennis mee. Twee jaar later
kom De Houtman van Lissabon terug, en ná verder raadpleging met
Plancius besluit die reeds genoemde handelaars, in die eerste
„Compagnie van Verre” verenig, om „de navigatie ende handelingen (op
Indië) in den name des Heere te beginnen.”

Op 2 April 1595 het die eerste Nederlandse vloot wat om die Kaap heen
Indië sou bereik, onder Cornelis de Houtman en ander bevelhebbers van
Texel geseil. [76] Onder die joernale van hierdie reis is dié van Frank
van der Does een van die interessantste. Hy was adelbors op die
Hollandia en was, soos uit die volgende uittreksel uit sy joernaal
blyk, onder dié wat by Mosselbaai aan land gegaan en met die
Hottentotte in aanraking gekom het. Dit was die eerste keer dat die
Hollanders met hierdie volk kennis gemaak het en op Suid-Afrikaanse
grond voet gesit het.



DIE EERSTE NEDERLANDSE VLOOT AAN DIE SUID-AFRIKAANSE KUS.

Uit die Joernaal van Frank van der Does [77].


Den eersten Augusto voor middach, hebben wy sien driven een groote
langhe struycke die genoempt werde Trombas, waervan Jan Huygen
verhaelt, waenneer dien gesien worden, niet verre van Cabo de Bona
Esperança te weesen; siende daer beneffens veranderinghe van vooghels
die zeer groot waere, waervan hy meede mensie maeckt van een vaste
zeeckerheyt te weesen; waerover wy alle zeer verblyt waeren,
verhoopende dat alsulcxs eerlanck by experientie bevonden zouden
werden, waernaer wy alle zeer verlangende waeren.

Den 2 en ditto omtrent 2 uren voor zononderganck, weesende zeer duyster
weer, hebben wy gesien het vaste landt Afryca, waerover wy alle zeer
verblyt ende verhuecht waeren, vermoedende naer de hoochte die wy doen
tertyt hadden, dat het Cabo Dos Agullas waere, overmits dat dezelve
Cabo op de 35 graeden der breede geleegen es, oock hebben alsulcke
hoochte. Het zelve lant was hoech, berch ende heuvelachtich ende es by
Oosten de Cabo Bona Esperanca geleeghen 2 ofte 33 mylen [78] o.s.o.
ende w.n.w. Wy waeren 5 ofte 6 mylen van daen, toen wy int gesichte
kreeghen..... Van daer aff hebben wy vervordert om aldaer lancx de
custe eenieghe rede ofte Baye te zoeken, daar wy eenighe verversinghe
tot preservatie onser ziecken mochten becoomen.

Den 4en ditto teeghen avont is de pynas [79] naer langhe soecken langs
den wall loopende, streekende aldaer meest o. ende w. met een westen
windt in een baye geloopen, alwaer wy hem met de andere scheepen
volgende, het loot geworpen hebben, weesende ¼ mylen van den wal, ende
hadden 20 vadem diepte blauw cleygrond met zandt gemengt, ende in de
baye coomende, hebbende wy het geanckert op 9 vadem goede ankergront,
maer weynich schuts hebbende voor eenen zeelycken [80] wint, soedat wy
den tyt, die wy daer laeghen noyt slecht [81] water hadden, maer ter
contrarye groote geweldighe deininghen die uyt ende daer naer de baeye
in quamen rollen. Deese voorn. baye was genaempt naer uytwyzen der
caerten Aguada de Sambras [82] ende is geleeghen op 34 graeden 0
minuten ende geseylt 23 mylen naer gissinghe.

Den 5 en ditto synder sommighe adelborsten, soe van het eene schip als
oock van het andere verordineert met St. Bueningen [83] onsen commys
aen landt te vaeren, waer van ick meede een was, ende syn met ieder ons
geweer naer landt geseylt ende een partye met een roeyjacht, ende alsoe
die in de schuyte waeren het ongeluck toesloech meer als de andere in
de jacht, is ons een zeer grooten storm beloopen, wesende 13 personen
in de schuyte sterck, daar mede wy op eenen leeghen wall gedreeven syn,
niet cunnende aen boort coomen, weesende de scheepen uyt het gesichte,
noch en dorsten oock niet stranden, eensdeels om de groote barninghen
[84], die sonder twyffel int stranden de schuyte ende eenighe van ons
luyden ofte allegaeder vernielt soude hebben, ten anderen dat wy
vreesden aen lant coomende, dat ons die Africaense wilden souden doot
geslaeghen, jae opgegeeten hebben. Sulck perickel niet genoech
weesende, soe syn ons noch aen boort ofte by gecoomen twee groote
walvissen, die wy vreesden, dat se de schuyte in eynden geslaeghen
soude hebben, twelck niet all zonder zorghe was, soe dat wy genoechsaem
in duysent vreesen ende perickelen des doots stonden, daer wy door
Godes hulpe, naer dat het den gansen daghe tot savonts laedt geduyrt
hadde, uyt verlost werden, niet sonder groote blytschappe, als men
bevroeden mach, ende alsoe wy eerst aen het schip Maurytius quamen,
daer wy eenich volck uyt sette, vonden wy aldaer onsen schipper [85],
die ons met grooter blytschappe wellekom heette, niet anders meenende
ofte wy hadden alle gelyck om hals geweest, merckende daeruyt de
goedherticheyt van onsen schipper booven alle de andere.

Wy hebben daernae met de wilden aldaar gehandelt, die om wenich waerdye
van yser een gans hoorenbeest gaff, oock sommighe schaepen meede voor
dezelve prys, als een oude dissele ofte oudt brootmes, daer condt ghy
een geheel os voor coopen, welcke ossen ofte hoorenbeesten eenen zeer
grooten bult van smeer ende vlees op haer rugghe hebben, zeer vreemdt
om (te) sien. De schaepen haeren staerten hebben meer smeers ende vet
als aen twee ofte 3 jae 4 schaepen by ons aen haer ganse lyff hebben,
wandt de staerdt werdt voor tbeste quartier gehouden ende hebben aldaer
5 quartier, twelck ongeloofflyck schynt te weesen, gelyck nochtans
alsulcx alhier van dezelve verhaelt staedt, waerachtich es, yder staert
een halff elle dick synde int ronde, al gevild synde. Sy en hebben oock
aldaer geen woll, maer cort haer als de calvers in ons lant. Ende
hebben den tyt die wy daer laeghen van haer met vrintschappe goede
verversinghe van water, ossen ende schaepen verkreeghen, die wy van
haar voor eenen cleynen prys affkochten ende met stucken van oudt ysser
betaelde. Wy vonden oock in de baye een cleyn eylandeken, alwaer by
duysenden zeewolven op waeren ende groote watervogelen die genaemt
werden pinguyns, weesende zeer vreemdt van maecksel, want en conden
niet vliegen ende hadden corte vleugelen, sonder pennen ende veeren. De
huyt was gelyck cort zeehonden haer, waervan wy eenighe van de wolven
ende vogels hebben met gewelt gevanghen ende met handtspaecken doot
geslaeghen, want sy waeren van beyden in soe grooten getale, dat se met
een gedruys op u aen quamen vallen, soe dat men genoech te doen hadde,
dat men tgedierte van hen aff conde keeren. Sy waeren seer vreemdt van
smaeke, maer overmits de nieuwsgiericheyt hebben ’t alle voor goedt
vleys gegeeten, hoe well den smaeck niet seer soedt was.



CORT VERHAAL VAN DE INWOONDEREN [BIJ] AGUADO DE SAMBRAS.

Alsoe ick in dezelve baeye beneffens sommighe anderen weesende 18 p.
sterck wel 2 mylen met de inwoonderen int lant geweest ben, alwaer wy
dezelve wel besaeghen ende hoorden spreecken. Sy syn cleyn van parsoon,
leelyck van gesichte, haer haer opt hooft staedt oft affgeschroyt waer
van de zonne ende sien daeruyt eeven gelyck een dieff, die door het
langhe hanghen verdroocht es. Sy gaen gans naeckt, dan hebben een
staert van een wilt cleyn gedierte voor haer schamelheyt, twelck door
de staert seer weynich bedeckt es; daer beneffens hebben zy in plaetse
een cleedt een wilde beest syn huydt om den hals hangen, die van het
smeeren wel sterck ruycken ende stinken, alwaer het haer noch opstaedt,
twelck het buytenste is, ende hanght haer omt lyff gelyck een mantel.
In plaetse van schoenen hebben sy twee dobbele leer lappen [86], die sy
onder haer voeten in plaetse van aen de teenen vastbinden. Sy hebben
seer oolyck geweer, waervan ick een meede daer van daen ghebrocht
hebbe, synde het fatsoen van een spiets, synde een duym dick ende 8
ofte 9 voeten lang, sommighe met een yseren spits ende sommighe niet.
Belangende haer spraeck is eeven gelyck ofte men een deel Calcoense
hanen hoorden raesen, eeven gelyck is oock haer spraecke, daer van gy
weynich anders cont hooren als clocken ende flueyten. Oock souden sy
well, naer dat men conde mercken yemant van ons luyden gegeten hebben,
want sy weynich werck maekte om rauwe dermen te eeten daer sy den dreck
met eenen vingher maer een weynich uytgestreecken hadden, waerdoor wel
stondt te vermoeden dat het menscheneeters moeten weesen [87]..... Wat
haere vrouwen ofte wooninghen aengaen ende haer superstitie en heeft
niemant van ons luyden gesien, vermoedende dat ze verre int lant mosten
woonen [88] als wy luyden met haer geweest hadden. Belanghende het lant
was hooch, clippich ende steenich sonder eenighe vruchtbaere boomen,
die wy aldaer geen gesien en hebben, daer wy int lant waeren.

Den 11en ditto s’avonts met son onderganck hebben wy onse anckers
gelicht met grooter pyne, overmits de veele crancken die wy binnen
scheeps boort hadden, pogende om onse voiage te vorderen.



UIT DIE DAGVERHAAL VAN JAN VAN RIEBEECK.


INLEIDING.


Ons gee hieronder ’n paar uittreksels uit die dagverhaal van Van
Riebeeck. Hierdie joernaal het hy aangelê en bygehou in opdrag van sy
meesters, die Here XVII, wat hom instruksies saamgegee het, waarin o.a.
voorgeskrywe word dat hy „correcte notitie ende dagregisters zou houden
omtrent hetgeen voor zou vallen.” Op die belang en die aantreklikheid
van die dagverhaal van die eerste kommandeur van die Kaap is dit nie
nodig weer die aandag te vestig nie; dit is reeds ten oorvloede gedaan
geword deur al die skrywers wat die stigtingsperiode behandel het. Tog
bly dit ’n feit dat ofskoon die dagverhaal reeds driemaal die eer van
uitgawe geniet het [89], daar selfs in ons eie land maar min persone
sou kan gevind word wat die moeite geneem het om dit van begin tot end
deur te lees. Waarskynlik word die leser afgeskrik deur die
buitengewone lengte van die verhaal (byna 2,000 bladsye in die uitgawe
van die Historiese Genootskap), die gebrekkige styl en die verveligheid
van sommige altyd terugkerende mededelinge en opmerkinge. Dit sou egter
jammer wees as hierdie onmiskenbare gebreke van die teks sy ewe
onmiskenbaar goeie eienskappe uit die oog sou doen verloor: sy
betroubaarheid, sy verskeidenheid en rykdom van informasie, sy
aanskoulikheid van voorstelling. Daarom het ons dit goed geag om hier
party van die mees skilderagtige toneeltjies oor te neem en aldus te
laat sien watter hoogs boeiende lektuur ’n mens in die langdradige
joernaal, met ’n bietjie goeie wil en geduld, kan ontdek. As dit die
leser(es) mag bring tot ’n nader kennismaking met die dagverhaal, dan
sal ons reeds een van die doeleindes waar hierdie uitgawe na streef,
bereik het—nl. die opwek van belangstelling in ons historiese
bronneliteratuur. In hierdie verband wil ons daarop wys dat die
dagregister van Van Riebeeck trouens nie ’n alleenstaande verskynsel is
nie. Ook die later kommandeurs en goewerneurs van die Kaap het almal
sonder uitsondering, volgens die algemene gebruik in die besittings van
die O.I.K., aantekening gehou of laat hou van die vernaamste
gebeurtenisse wat van dag tot dag onder hulle aandag gekom het; die
ononderbroke reeks dagregisters van 1651 tot 1795 vorm dan ook een van
die mees belangrike en omvangryke versamelings historiese beskeide wat
ons in die Kaapse argief kan aantref [90].



UIT DIE DAGVERHAAL VAN JAN VAN RIEBEECK.


24 April, Ao 1652.—De wind westelijk met redelijk weer, zijn wij met al
onze bagagie en familie na land gevaren, om aldaar te blijven in een
loose planken tent, bij provisie wat rouw opgeslagen, opdat het werk
wat beter mogte voortgaan [91]. Dezen voorleden nacht had het volk aan
land een groote zeekoe gevangen, wel zoo zwaar als twee gemeene vette
ossen, hebbende een zeer afgrijslijk monstreus hoofd en verscheide
scherpe uitstekende tanden, waarvan de langste ⅞ el lang waren, met een
korte hals en lage beenen, de voeten bijna van fatsoen als rhinoceros
voeten, edoch gekliefd in vier partijen. Was zeer fel en wreed, en
hadden genoeg te doen om te bedwingen, onaangezien met eenige kogels
agter de ooren door het hoofd getroffen was, wesende de huid wel een
duim dik en zoo hard, dat op sommige plaatsen geen musketkogel door
konde geschoten worden: des hem regt voor in het hoofd lieten dood
schieten, en het volk eten, alzoo het van goeden smaak was, loopende de
melk uit de uyeren.

3 November, 1654.—Heden heeft ons wiltschut, op ’t versoeck van de
Hottentoos, een leeuw doodschooten, wel soo groot als een redelijk
koebeest, welcke onder de Hottentoos haer beesten was, sigh verborgen
hebbende achter ende in eenige bossjens, ende oock een van de
Hottentoos seer deerlijck met de claeuwen gequetst, die geen raedt
wetende denselve om te brengen, schoon sij met hunne hasegaijen ende al
de koebeesten hem hadden omsingelt, onsen wildschut omtrent haer
vernemende, hadden versocht denselven doodt te schieten, gelijck hij
met sijn snaphaen seer geluckelijck in d’ eerste schoot effectueerde,
tot groote verwonderingh van de gemelte Hottentoos, dat soo fellen
beest met een schoot soo strack ter neder gevelt wierd, ende ingevolge
oock tot niet minder verschrickinge ende vreese voor ons schietgeweer.

8 Januario, Ao 1655.—Fray weer ende wint als voren. Quam ons een van de
soutgarders aendienen, dat sij in de soutpannen een renocheros hadden
geschoten, die noch levendigh was ende soo diep in de modder van de
soutpannen gesoncken lagh, datter niet coste uytcomen; derhalven wij
uyt curieusheydt eens derwaerts (omtrent 4 à 5 mijlen van hier) gingen
om te sien, daer hem noch levendigh vonden, ende voorts lieten doot
schieten: maer in gevalle op harde grond had geweest souden hem weynich
of niet hebben cunnen schaden met schieten, alsoo meer als honderd
schoten had eer hem doot cregen, stuytende veele cogels op ’t lijff
weder aff, principalijck op sijn sijde, daer wij met bijlen een stuck
lieten uithouwen ende alsdoen tusschen de ribben in ’t ingewant schoten
ende alsoo doot cregen [92].

Junius, Ao 1655.—Primo do. ’s Morgens goet weer ende wint Westelijck.
Verleden nacht hadde weder een lupert [93] in ’t hoenderhuys geweest,
door versuym van den hoenderwachter, welcke ’t gat onder aen de deur,
daer de hoenders uyt- en ingaen, hadde open gelaten, sulcx dat
denselven weder 3 van onse 5 gansen (door d’ Heer van Goens [94] ons om
aen te telen gegeven) hadde doot gebeten.

Omme welcken lupert te dooden off te vangen, den stalknecht ende
sieckenvaer [95] (onder een dack, doch met rijs gevlochten muyren
affgeschoten, wonende, soo wel de paerden als oock de siecken) haer in
voorsz. hoenderhuys hadden begeven, ende nadat den sieckenvaer (een
seer stout persoon wesende) op den lupert had geschoten ende denselven
eenighsints gequetst, was hij op hem gesprongen ende eenige claeuwen in
’t hoofft slaende, oock sodanigh in den arm gebeten, dat genootsaecht
was den lupert los te laten, die oock den gemelten stalknecht
eenigsints in ’t hoofft gequest had, doch sonderlingh niet te beduyden.
Maer den sieckenvaer, voor desen meermael mette luperts in voorsz.
gelegentheyt doende ende gequest hebbende geweest, was lustigh
principael in den arm getroffen.

Een bijsondere saeck wierde gesien aen onse koebeesten in ’t crael,
daer voorsz. hoender, paerden ende sieckenhuys staet. Deselve den
gemelten lupert in ’t verhaelde hoenderhuys vernemende, hadden haer
altemalen, dight op een getropt ende de horens na de deur toe, in een
halve mane gestelt, sulcx den lupert genoegh te doen had om hem uytter
koebeesten hoorns te redden ende ontvluchten, hoewel deselve beesten
(na onse opinie) met haer bukken genoeghsaem hare vreese voor dat wilt
gedierte te kennen gaven. Ende heefft ons dickwijls gebleecken, dat de
luperts, leeuwen off tijgers, geen quaet aen de koebeesten hebben
cunnen doen, dewelcke haer oock somtijts in ’t ronde hebben gestelt,
ende de kalven alsoo achter in haren gemaeckten cirkel sodanigh
bewaert, datter noyt imant van ’t wilt gedierte heefft cunnen ontrooft
worden, ’twelcke somtijts seer speculatyff om sien is geweest.

16 Juny, 1656.—Desen morgen door den stalknecht de paerden wat vroegh
uytgelaeten sijnde om te weyen, is een van deselve (den cloecksten
henghst) van ’t wild gedierte totaliter verscheurt geworden, waerby wy
al groote incommodatie comen te lijden, vermits den grooten dienst die
deselve elck voor sijn hoofft meer als voor 10 man cunnen doen in ’t
ploegh trecken, cley, steen ende timmerhoudt halen uyt ’t bos, als
andersints. Schijnt in ’t natte saysoen ’t wilt gedierte hier omtrent
principaelst te regneren, ende dierhalven al stercker ende hechter
stalling voor de paerden moeten maken om voor dat wilt gediert bewaert
te mogen wesen.

Omtrent halff voormiddagh den Commandeur wandelende in de thuynen,
bevond deselve over al door wiltspoor dapper betreden, ende weynigh
daer nae, niet boven 40 a 50 treden schuyns voor hem even buyten de
thuynen, een wackeren leeuw opspringen ende sijn loop (maer al
sachiens) naden Taeffelbergh nemen; derhalven hem door den sergiant
ende wiltschut, neffens noch 4 a 5 andre soldaten met snaphanen liet
vervolgen, waerop oock datelijck wel omtrent een paer hondert
Hottentoos met al haer schapen ende koebeesten denselven oock naedreven
ende tegen ’t hangen van den Taeffelbergh in een diepe clooff sulcx
besetteden, dat hij nergens als voorwarts door de schapen moest
breecken, welcke de Hottentoos gestelt hadden als haer borstweer recht
voor den leeuw daer hij onder een struyck verholen lagh, ende bleven
sij staen buyten de schapen tusschen deselve ende haer koebeesten. Als
den leeuw dan sigh bloot gaff ende al brullende wilde uytbreecken ende
na een schaep grijpen, schoten sij met haer hasegayen telckens over de
schapen na hem toe met een groot gebaar van schreeuwen, daer over den
leeuw dan weder terugh deynsde, seer speculatyff om siende, doch
dewijle deselve hem niet wel costen raecken, soo deed voor eerst den
sergiant (beneffens onse wilt-schut ende andre daer omtrent 8 a 10
treden mede dicht bij de leeuw weesende) een mis- ende den wiltschut
een treffelijcke wisschut met 3 kogels recht in sijn hoofft, dat hij
datelijck doot ter neder viel, als wanneer de Hottentoos lustige mannen
schenen ende hen met de hasegayen sochten voorts hondert steecken nae
sijn doot te geven, doch wiert haer, na dat noch al 3 a 4 haysegayen in
’t lijff gecreegen had, belet, om ’t vel niet te schennen ende fray op
gevult inde groote sael (tot de kerck g’approprieert) op te hangen, ten
welcken eynde met een kar thuys gebracht ende aldaer gewoogen sijnde,
bevonden wiert swaer te sijn 426 ponden hollants [96], langh behalven
den staert (die 3½ voet rijnlants [97] langh was) 5½, ende bij de
billen ofte over ’t lijff hoogh op sijn voeten staende 3½ idem voeten,
sulx wel soo cloeck was als een gemeen Engels of Javaens paertie.
Opgesneeden sijnde wierd in den maegh bevonden noch veel van ’t
paerdenvleys, dat desen nacht verscheurt hadt, ende eenige
egelverckenspennen ende poten etc.

17 dito, is op dato, ten aensien het wilt gediert aen Compagnies vee
dus veel schade doet, bij resolutie goetgevonden tot premie te stellen,
voor een leeuw, die gevangen oft geschoten wordt 6, een tijger oft
wolff 4, ende een lupert 3 realen van 8 [98], sijnde den wiltschut voor
eerst betaelt 2 cannen spaense wijn, 3 lb. tabacq ende 2 realen van 8.
Alsoo bevonden is, dat nu de romp van voorsz. leeuw buyten voor de
poort van ’t hoorenwerck [99] leggende, den verleden nacht ’t wijffien
was comen ruycken ende soecken, mitsgaders daervan oock had gegeten,
wierdt er desen nacht verholen wacht omtrent gehouden, om ’t selve
mogelijck sijnde oock te attrapperen, maer is niet weder vernoomen.

17 April, 1658.—Is begonnen ordre te stellen op het schoolhouden voor
de Angoolse compagnies-slaven ende slavinnen, per Amersfoort uyt de
Portugese prijs gecomen [100], welcq school te houden des morgens ende
’s namiddags, den sieckentrooster Pieter van der Stael [101] van
Rotterdam, beneffens sijn cranckbesoeckersbedieninge is opgeleyt, te
meer dewijl seer goet ende prompt in ’t lesen is van recht Hollants
Nederduyts, ende omme de gemelte slaven te beter tot het school ende
hooren oft leeren van de cristelijcke gebeden te animeren, is mede
belast na ’t eyndigen elcq een croessjen brandewijn ende 2 duym tabacq
te geven etc, alsoocq alle hare namen aengeteyckent, ende die geen
hadden, namen gegeven, soowel gepaerde als ongepaerde, jongh ende oudt,
alles in ’t bijwesen van den Commandeur, welcke sigh daervoor eenige
dagen sal laten bijvinden, omme alles terdegen in ordre ende dat volcq
onder de behoorlijcke dissipline te brengen, waertoe ’t begin sigh
redelijcq schijnt te verthoonen. Wordende oock elcq na behooren
gecleedt voor de coude, die nu dagelijcx begint aen te comen, alsoocq
de cloeckste hier ende daer aen ’t wercq gestelt, omme soo haer
doenlijck van deselve dienst te mogen trecken.

5 May, 1660. Ende quam tegen den avont den oversten van de Gorachouquas
[102], Choro genaempt, met een gevolgh wel van 100 man noch aen ’t
fort, daeronder meest al sijn oudsten ende principaelsten,
medebrengende 13 redelijcke oudt en jonge koebeesten tot vereeringe,
met versoeck die in teycken van sijn aanbiedende vrundschap wilden
aennemen.....

Hemelsvaertsdagh den 6 dito is des morgen voor de predicatie, den
gemelten oversten der Gorachouquas ende gevolgh met wedervereeringen
van coper, cralen, tabacq ende pijpen begifticht, wel de dubbelde
waerde van de voorsz. koebeesten, ende na de predicatie oock
getracteert wordende met eeten ende drincken, mitsgaders de baly met
aracq ende brandewijn ondereen gemengt, midden in ’t pleyn van ’t fort,
open gestelt sijnde met een locjen [103] daerin, soopen dit volcq soo
droncken ende vol, datter de seltsaemste cuyren van de werelt aengesien
wierden, soo met singen, dansen, springen ende meer andre vreemde
continantien, vallende nu den eenen, dan den anderen van dronckenschap
onder de voet, welcke dan van die nogh wat schappelijck waren,
opgenomen, buyten ’t fort gedragen ende aldaer in ’t gras te slapen
geleyt wierden, behalven den voorsz. oversten, die hem redelijck
schappelijck hielt ende sigh niet boven halff vol en dronck, neffens
drie a 4 van sijn oudsten, dogh eenige van die schenen haer echter niet
te cunnen onthouden mede te danssen, ende de wijven clapten soo hard in
de handen, dat men ’t wel 150 roeden buyten ’t fort hooren conde, sulcx
dat sij schenen op haer maniere een heel vreedens triumph ende vreughde
te houden [104].

30 September, 1660. ’s Namiddags quam den oppersten ofte coningh van de
Chainouquas, genaempt Sousoa [105], selffs met sijn soons vrouw op een
grooten os sittende ende geleyt wordende door een van de
ruyterwachters, binnen ’t fort gereden, daer sij door een van sijn
volcq op de schouderen affgeholpen wierd, medebrengende 33 stucx oude
en jonge koebeesten, die altemaelen voor coraelen, ende 15 schapen,
welcke voor coper, tabacq ende pijpen ingeruylt sijn, mitsgaders
voorsz. Sousoa ende volcq vrij goede cier aangedaen, seggende dat hem
sijn volcq geseght hadde, den Commandeur sijn zoon voor broeder ende
hem voor vader wilde aannemen, ende dat hij derhalven daerom sijn
nieuwen soon eens quam besoecken ende besien wat het voor een man was
etc., waerop na vereysch g’antwoort wierd ende over ende weder
presentie gedaen, van onveranderlijcke ende altijtduyrende vruntschap
te onderhouden, seggende: ten dien eynde noch nader wilde affcomen,
opdat men den anderen te beter over ende weder souden cunnen bereyssen
om coopmanschap te drijven, daer hij hem soo ’t scheen seer genegen toe
thoonde, werdende derhalven met kaes, vers broot ende suycker in een
tinne schotel getracteert, ende op een matjen in des Commandeurs camer
met voorsz. smeerige princesse (sijn soons vrouw) te sitten geset,
sulcx noch noyt ymandt gedaen is, item oock eens op de claversingal
gespeelt, alle ’t welcke hem wonderlijck aengenaem scheen, mitsgaders
’t bier, Spaens ende France wijn seer wel smaeckten, doch sooveel niet
na sigh nam dat beschoncken wierd, werdende sijn volcq op de voorsael
met hart broot ende brandewijn soodanigh getracteert, dat se lustigh
songen ende sprongen ende wonderlijcke aperijen aenrechteden.

Voorsz. Sousoa ende soons vrouw de huysingen onder ende boven hebbende
laeten besien, ende gevraeght oft er wel volcq in ’t landt woonden die
mede sulcke huysen hadden, antwoordt: jae, maer wat op ander maniere
ende oock vast woonende,—wijsende naer den ringh aen des Commandeurs
vinger, dat die luyden oock sulcq gout hadden, ende wijders aen ’t eynd
van sijn eygen pingh, hoe groote ende cleyne witte blinckende
gesteenten hij bij deselve gesien hadden, waerop hem France ende fijne
gesteente, soo diamant als robijn ende ander coleur, item mede
paerlkettingen etc. verthoont wordende, seyde, dat noyt anders gesien
oft vernomen hadde als gout ende witte steenen, wijsende op diamanten,
ende dat hy met dat volcq genaempt Chobona oft Choboqua [106] goede
kennisse had, oock wel sijn best doen wilde ymant van deselve herwaerts
te crijgen, om de waerheyt aen ons te verthoonen etc. Ende alsoo
seecker groot volcq (mede Hottentoos als hij) hem om syn macht seer
jalours waren, ende daerom alle mogelicke affbreuck allomme sochten aen
te doen, dat nu noch meer soude geschieden om hem den ommegangh met ons
te becommeren; soo vraegde hij, off men hem tegen sijne vijanden, als
se hem quaemen overlastigen, wel souden cunnen goetvinden met soldaten
te adsisteren, waerop g’antwoord wierd, indien hy raedt wist ons van
bestiael genoegsaem te voorsien ende te maken dat de Chobonas met haer
gout ende gesteenten tot ons affquaemen, jae, mits het oocq geen van
onse g’allieerde hieromtrent ende voornaementlijcq de Cochoquas [107]
en waeren, met wiens oversten Oedasoa[107] wij vruntschap besproocken
hadden etc.

Hy gaft tot antwoort: voorsz. sijne vijanden waren andre, ende versocht
de gemelte assistentie tegens deselve niet, als met meeninge om eerst
blijcq van sijn seggen te thonen; den Commandeur wist noch niet wat hy
voor een man was, maer den tijt soude het hem doen openbaeren, willende
met sijn principael leger in ’t Hottentoos Hollandt 1½ daghreyssens van
hier comen woonen, om dagelijcq met den anderen verder te cunnen
spreecken, ende sijne andere troppen ende volcq maer hier ende daer na
gewoonte in vliegende legers laten heen ende weer gaan, met meer andere
redenen die niet vreempt scheenen.

Den 1 October quamen noch eenige van Sousoas volcq met 10 beesten na,
die mede voor coraelen gereuylt wierden ende 5 schapen voor coper,
welcke schapen, vermits ’t coper, jegenwoordigh yder wel sooveel costen
als drie beesten, die, voor coraelen gereuylt wordende, jegenwoordigh
niet boven de 9 a 10 stuyvers ’t stuck comen te staen, eenlijcq
beswaert het tractement van eeten en drincken wat voor sooveel volcq,
daer se telckens mede affcomen.

Den 2 dito, voorsz. Sousoa met sijn soons vrouw ende volcq sigh gereet
maeckende om te vertrecken, is denselven voor hem en dito vrouw,
alsoocq sijn broeder ende een ander soon mede bij hem sijnde met
navolgende considerabel schenckagie vereert, te weten:


        42 lb. geele ende } coper,
         8 lb. root       }
         6 dosijn coraelen ende france silver kettingkens,
         3 paer france steene breseletten,
         4 lb. tabacq,
         4 lb. root corael,
         9 stucx ijsere hoepen [108],
        17 lb. staffijser,
         2 bijlen,
         3 drijffijsers,
         7 mingelen [109] brandewijn,
         2 spiegeltjes, ende wel
       100 lb. hart broot,


alle hetwelcke, hem ende dese drie dagen genoten tractementen seer wel
behaegende, scheyde met een bijsonder goet genoegen, latende syn soons
vrouw op een witten bonten os setten, ende hij, des vissers huys
gepasseert sijnde, gingh op een roden os sitten, hebbende tusschen ’t
fort ende daer, met Eva te voet gaende, van veel saecken gesproocken,
ende haer ’t volgende gerecommandeert den Commandeur te seggen,
namentlijck:

Dat als den Commandeur den tijt maer wilde verbeijden, wel soude
mercken, dat hij de man was, die hem coste contentement doen, doch dat
versocht mochte worden, ’t gene de Choboquas voor haer gout ende
gesteenten begeeren, door sijn handt mocht passeren, om by haer soowel
als ons voor principael oorsaecq van die negotie etc. erkent te worden,
hebbende rede door ’t landt al sijn volcq vrije toegangh ende de wegh
open gestelt, ende consent te geven om tot ons te mogen comen handelen
etc.

Voorsz. bonten os, daer sijn soons vrouw op sat, was mede ingereuylt
ende, om sijn gecregen goet te beter te dragen, hem op sijn versoeck
geleendt, die hij beloofde by d’ eerste gelegenheyt met meer beestiael
wederom te senden.

Sondagh den 3 dito quamen even na de predicatie weder 13 a 14 persoonen
van de Chainouquas, met 27 stucx schoone beesten, waervan 24 voor
coraelen ende drie neffens 6 schapen voor coper ende tabacq ingeruylt
wierden, hebbende dese luyden in ’t herwaerts comen haren coninck
Sousoa gemist ende geseght, datter morgen noch meer volcq van de haere
met bestiael souden hier comen, als leggende rede in ’t Hottentoos
Hollandt gelegert, daer doorgaens hun loos rendezvous [110] meenen te
houden, tot sigh Sousoa daer sal vast gelegert hebben.

Dit wil een wackere knip op onse buyren haer neus wesen, vermits dese
plaetse altijt haer beste weyden sijn geweest, hebbende, sedert Sousoa
hier geweest is, sigh niet een Caepman noch Saldanhars oft ymandt
derven verthoonen, ende de Strantlopers (hier altijt omtrent woonende)
oocq niet derven hun ergens bijvougen, sulcx het schijnt desen Sousoa
al vrij ontsien moet wesen.



UIT P. DE NEYN SE „LUST-HOF DER HUWELYKEN.”


INLEIDING.


Heelwat minder bekend as Van Riebeeck se Dagverhaal en heel verskillend
van aard is die Lust-Hof der Huwelyken van Meester Pieter de Neyn
[111]. Dit het maar gedeeltelik betrekking op die Kaap; maar die enkele
bladsye wat oor Suid-Afrikaanse toestande en gebeurtenisse handel,
bevat besonderhede wat ons nòg in ander skrywers nòg in die bestuurlike
stukke van sy tyd kan kry. So, b.v., sy uitvoerige beskrywing van die
manier waarop die destydse Hottentotte gewoond was om ter dood
veroordeeldes met stokke dood te slaan. Pieter de Neyn was die seun van
Cornelis de Neyn, pensionaris van Alkmaar en raadsheer in die hof van
Holland. Hy het gepromoveer in die regte; maar ná ’n kort praktyk as
advokaat het hy, teen die sin van sy vader, besluit om sy vaderland te
verlaat en sy geluk in die vreemde te gaan beproef. Op grond van sy
regskundige kennis en ondervinding het hy die aanstelling verkry tot
advokaat-fiskaal van die O.I.K. aan die Kaap. In Februarie 1672 hier
aangekom, het hy maar ’n paar jaar die fiskaalsamp uitgeoefen. In
Oktober 1674 verlaat hy die Kaap op reis na Batawië, soos hy self sê
ten minste, om aldaar promosie te gaan soek. Ook in Batawië het hy
egter nie alte lank vertoef nie; want end 1675 keer hy met ’n gebroke
gesondheid na Patria terug, volgens sommige, as ’n gevolg van sy
losbandige lewenswyse. Hy self gee in die voorwoord ’n gans ander
uitlegging van sy siekte (verhitheid en ’n koue bad in ’n rivier); maar
die feit dat hy as fiskaal van die retoervloot afgesit word, „om syn
gedeboucheert leven” en „onbequaam geoordeelt wert tselve ampt met
fatsoen te becleden,” [112] skyn wel die bewys te lewer dat sy
beskuldigers nie alte ver van die waarheid was nie. Ook die inhoud en
toon van sy gedigte, die Vrolycke Uyren, wat in die uitgawe van 1697 ’n
vervolg vorm op sy Lusthof, en waarvan party taamlik grof en onkies is,
kom hierdie vermoede nog versterk. Dit was ná sy aankoms in Holland dat
hy vir tydkorting „iets geneuchelijks” onderneem het, nl. die
saamstelling van ’n beskrywing van die huweliksgebruike van die
verskillende volke van die wêreld. Dit is ’n louter kompilasie, getrek
uit ’n massa van ander werke, veral reisbeskrywinge, en bevat dus maar
min wat nuut en oorspronklik is. Alleen die dertien bladsye wat hy wy
aan Kaapse aangeleenthede (nie slegs huweliksgebruike nie) berus op
persoonlike kennis en regstreekse informasie. Ongelukkig het hy net op
sy geheue moet afgaan, want hy vertel ons dat op sy tuisreis sy
joernaal en briewe soek geraak het; vandaar sekere onnoukeurighede, wat
egter ruimskoots vergoed word deur sy lewendige manier van vertel en sy
plastiese wyse van beskrywing.



DIE MOEILIKHEDE MET DIE GONJEMANS.


Wanneer Fiscaal aan de Caap van Goede Hoope was is ’t voorgevallen dat
vijf vrij-borgers, met namen Hendrik Tieleman [113] (die Burgermeester
van het vlekje onder ’s Compagnies kasteel gelegen was geweest), Hans
Ras [114], de jonge Mostaart (wiens broeder [115] doenmaels regeerend
Burgermeester was), benevens noch drie anderen, welkers naamen my voor
tegenwoordig niet komen in gedagte te schieten; de vyf geseide borgers
waren met den anderen in Compagnie met twee wagens ende vier paerden,
beneffens mondkost voor twee of drie weken gereden naar de Groote
Revier, omme aldaar (gelijk meermalen gedaan werd) zee-koeyen so om te
verkoopen, als voor eige provisie te schieten [116], wanneer aldaar
door een, grote trop Garachouquas, anders Gonjemans [117] door de
wandelingh by de onse genoemd, met welke doemaels die van de
Oost-Indische Compagnie in oorlogh leefden, onverwacht overvallen
wierden; dese roovers ontsetteden aldereerst dese vrijluiden haar
geweer, paarden en de wagens, haar persoonen daar naar mede besettende;
maar de voornoemde Mostaart, die te paard beneffens de wagens was komen
rijden, ontvluchte haar moordadige handen; de andere vier so met
hasegayen als met kirrien (by haar sogenoemd, dat doorne stokken sijn)
op het jammerlijckst om halsraackten, welke droevighe tijdingh aan het
Fort of Kasteel door den ontvluchten gebracht wierd [118].

Weinig tijd daar na wierden vier van dese moordenaars door
Hottentotten, dat haare vijanden ende onse vrienden waren op een
Sondaghen morgen [119] als gevangenen voor den Heer Ysbrand Goske, die
doenmaals goeverneur van het Caapsche Territoir was, gebracht, die my
aanstonds daarop liet by sijn Ed. ontbieden, met eenen my aendienende,
dat sy Hottentotten die haar gevangen gebracht hadden, versochten in
ons by wesen daar selfs op haar manier straf over te doen—of ook yetwes
als fiscaal daar tegens hadde, waar op seide van harten blijden te
wesen van de moeite van verdere proceduren ontslagen te sijn ende mede
seer gaarne wilde aanschouwen, hoedanig die natie met soodanige
moordenaars te werk souden gaan [120].

Wy dierhalven met de andere Raeds-Persoonen, op het hoorn-werk [121]
boven de poort, daar doenmaels de luitenant Koon [122] woonde, sagen
met gemak beneden op het strand recht voor de poort dese vier quanten
om hals brengen, dat op dese manier aangevangen wierd.

Wel twee op drie honderd [123] van die Hottentotten die haar gevangen
hadden, waren altemael versien met so een doorne stok of kirry, omtrent
een duim dik en vier of vijf voet lang, sijnde alle moeder-naakt
uit-gesondert een klein velletje een voet omtrent in ’t vierkant dat
voor haar schamelheid hingh een Cha-karos by haar genoemd, gelijk ook
de geseide vier gevangenen mede toe-gedost waren uit-gesonderd de
kirry. Sy dan sprongen en dansten met een groot gefleuit ende
geschuifel, musicaalsgewyse, ’t welk een soete ende aangename harmonie
maakte, in een ronde kringh rondom dese patienten die tusschen beiden
als ter dood verwesen, bitterlyk stonden te weenen.

Weinigh tijd daar naar, om meerder wraak te nemen van de vermoorde
borgers, sond de heer Goeverneur vijftigh Compagnies dienaren met
snaphanen voorsien onder ’t geleide van den Vaandrager Krose, beneffens
eenighe vrywillige borgers te paarde [124] onder ’t gheleide van haar
hopman en borgemeester Elbert Diemer [125] te landewaart in,
vergesellschapt met de voornoemde Hottentots kapiteinen met haar
volkje, die voor gidsen en naderhand voor vee of roof-aan-drijvers
dienden (want tot het vechten dienden sy weinigh) welke gesamentlijk
(sijnde maar een vryman op dien veld-tocht gequetst geworden [126])
meteen roof ende beuit van omtrent acht duisend stuks vee [127] naar
vier wekens uitblijvens, aan-quamen, vertoonende van verre het
aangenaamste gesicht van de wereld, het vee wel twee ueren in ’t ronde
sich verspreidende, daar de victorieuse borgers ende soldaten mede
aenquamen setten, by naar gelijkende in ’t verschiet een ontmoetingh
van Jacob ende Esau met alle haare runderen ende schapen of wel een
Turksche Kachel of Caravane, wesende het beestiaal spiegel glat van
vettigheid, daar doen een rijkelijke uitdeelingh, soo aan de borgers
als Hottentotten gedaan wierd, de rest de Compagnie voor sich
behoudende.

Naar eenige tijd als gesecht gedanst ende gefleuit te hebben, sprongen
de kapiteinen Klaas [128], Kuiper [129], Schacher [130], Houtebeen
[131], met een noch een Hottentots kapitein [132] in ’t midden van de
kring met haar kirryen in de vuist, die aanstonds van de andere
meenichte op gelijke wijs gevolghd wierden en tijden [133] geen
kleintje op de bloote armen, dyen, billen, schouderen, scheenen ende
kuiten aan ’t beuken (hoofd en borst wierden onder ’t slaan
verschoond,) so dat in ’t korte die miserabile menschen haar lichamen
met die harde stokjes so murw en week als pap geslagen wierden en door
die onmenschelyke pijnen voor dood onder de voet vielen, wanneer weder
op het wenken van de voorgemelte kapiteinen sy gelijker hand aflieten
en sy wederom als vooren aan ’t dansen fleuiten, schreeuwen en
schuifelen geraakten tot dat die vier half doode patienten wederom over
einde resen, naar dat een quartier uirs ongemoeid ende sonder slagen
haar adem hadden gehaald, weder ’t eenemaal bekomen waren ende flux op
haar kooten [134] stonden; keken tusschen beiden haare vyanden ende met
eenen beulen al schreyende seer droevig aan, die sonder genade op het
gegeve teiken van kapitein Klaas (die wel de wakkerste, verstandigste
en dapperste kapitein onder haar was) gelijkelijk op de voorgaande
wijse weder aan vielen, soo lange weder op die taaye huiden beukende,
tot als vooren voor dood weder in ’t voetsand raakten, sonder dat in al
dat slaan het alderminste bloed gestort was, slimmer als yemand die met
aals-vellen [135] vol heet zand gebeukt werd; dit danssen, fleuiten en
slaan tot verscheide reisen omtrent derd’half uer geduerd hebbende,
wierd door den Heer Gouverneur (die dat barbarisch en over wreet
schouw-spel al moede was) belast wat kort met haar om te gaan en die
elendige menschen voort aan een kant te helpen; daarop dan aanstonds
gelijkelijk, soo op het hoofd, als borst buik ende mannelijkheid so
vehement en buiten gemeen wreet aan vielen, dat in ’t korte niet alleen
onder de voet, maar geheel dood raakten. Werdende doemaals de lijken,
door ordres ende bevel van den opgemelten Heer goeverneur, by de beenen
aan een gebonden en met een sloep in ’t midden van de Tafel-baay
geroeid ende gesleept, alwaar met een groot gewicht keyen daar
aangebonden van de schuit wierden los gesneden ende also te gronde
gedompeld [136].



DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.


INLEIDING.


Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die
Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. Die Kaap de Goede Hoop het sy
eerste naam van Cabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en
ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit
is genoeg om hier te herinner aan die name van die Santo Joano, die
Santo Alberto, die Sacramento, die Haarlem, die Naarstigheid, die
Stavenisse, die Jonge Thomas, die Gouden Buys, die Good Hope, die
Grosvenor, die Maréchal, die Fortuné, en soveel andere, om die yslikste
tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral
langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis
verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om
die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om
onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die
Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te
land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie
togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die
toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van
Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting
hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop
gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat om te bepaal wat die
verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die
Bantoe-hordes. Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die
skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle
ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op
die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan
oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese
bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van
wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste
oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam
van Wolraad Woltemade by die vergaan van die Jonge Thomas in 1773, ’n
voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na
verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van
die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem
Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van die Hoogergeest, die
Goede Hoop en die Engelse skip Orange aan die mond van die Sout-rivier
in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van
hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer
van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van
aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K.
gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147
bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is
hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad van Jochem
Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en
nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die
volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te
verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik
(in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere
gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik
gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander
bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het,
of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene
van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die
onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n
ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die
voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die
skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon
het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële
stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van
Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is.



DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.

Uit François Valentijn se „Beschryving van de Kaap” [137].


In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy
hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepen Hoogergeest en de
Goede Hoop [138]. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond
’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende
winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere
lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.

Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt
waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee
voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar
door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen
daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar
ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier
aangeteekent te worden, aangezien men weinig voorbeelden daarvan ergens
vinden zal, te weten, van eenen Jochem Willemszoon van Amsterdam, een
matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schip Spierdyk het ampt van
quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde,
wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipper Sievert de Jong
belast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar
aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden
die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten
aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in
flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare
zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts
verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd
geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.

Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog
verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren
verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schip
Orange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope
hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit
elendig ontschoot.

Jochem Willemszoon zoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten
nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten
uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet
verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van ’t Engelsch gestrand schip
bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er
af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met
groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de
erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor
en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten
kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid [139] door de baaren
na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze
allen te behouden, was volslagen onmogelyk.

Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan;
doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten
einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen
uit te vinden; waar op dan deze Jochem Willemszoon, door N. Verhulst,
schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam,
om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze
te wagen.

Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze
hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge
branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel
gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en
vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met
afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die
bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik
onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de
dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak [140], N. Swaar, dien
dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als
een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding
opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen,
met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van
blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende
medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”

Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen
dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was:
„Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn,
en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als
’t mogelyk is, over en na land te slepen.” Men kon maar twee menschen
gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de
zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematte Jochem
Willemszoon aan boord wat uitruste.

Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken
en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde
[141], waar op men ’er 4 of 5 te gelyk met een bras [142] door de
branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot
klaar te maaken, begeeft Jochem, onverduldig om zelf te zien hoe de
zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich
wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid
die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver
weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t
geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn
groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om
hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar
stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen
waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar
by in een zeker doodsgevaar te stellen.

Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en
dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze
onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde
in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt
zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en
in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat
te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen.

Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een
swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy,
hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg
andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van
geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen,
een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na
veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de
fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy,
nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land
gehaalt is.

De Heer Gouverneur Simon van der Stel die het dapper bedrijf van dezen
zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote
bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land
quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van
dien dapperen man aanwenden zou [143]. Ook gaf hy by zyn vertrek, na
dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede,
op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een
hooger bediening geven mogten.



EXTRACT UIT DE ORIGINELE MISSIVE DOOR DEN GOUVERNEUR SIMON VAN DER STEL
EN DEN RAAD AAN CABO DE BONNE ESPERANCE AAN DE HEEREN ZEVENTHIENEN IN
DATO DEN 22STEN JUNI 1692 GEZONDEN.

Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar
haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men
eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelyk
Jochem Willemszoon, van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst
doende op ’t schip Spierdyk, zich aanbood om met een touw om het lyf
door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en
door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder
getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.

Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als
gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert, UEd.
Hoog. Agtb. mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek
haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt
hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen [144].



DIE RAMPSPOEDIGE REIS VAN DIE GOUDEN BUYS.


INLEIDING.


In die vorige hoofstuk het ons die beskrywing gehad van ’n skipbreuk in
die Tafelbaai. Hieronder gee ons die volledige verhaal van die
noodlottige reis in 1693 van die skip die Gouden Buys vanaf sy vertrek
uit Enkhuizen op weg na Oos-Indië tot sy stranding op die kus van
St.-Helena-Baai, nadat die skipper genoodsaak was daar anker uit te
werp by gebrek aan manskappe om die reis mee voort te sit. Dit gaan
swaar om vir ons ’n denkbeeld te vorm van die ontberinge en gevare
verbonde aan ’n lang seereis in daardie dae. Storme, wat op die swaar
want van die seilskepe veel meer vat gekry het as op ons moderne
stoomskepe; swaar-gewapende kapers wat daarop uit was om die rykbelade
handelskepe buit te maak; die lang duur van die reis; die gebrek aan
ruimte en lig; die eentonigheid van die voeding en die skaarsheid van
soetwater met hulle nasleep van siektes van allerlei aard, veral die
gevreesde skeurbuik—al hierdie omstandighede het hul deel bygedra om ’n
reis van en na Suid-Afrika ’n byna waaghalsige onderneming te maak. Van
dit alles skep die relaas van die reis van die Gouden Buys ’n treffende
en skrikwekkende beeld. Van die 190 man wat op 12 April 1693 Enkhuizen
verlaat het, het daar begin November van dieselfde jaar nog maar
sewen-en-twintig oorgebly. Van hierdie manskappe het sewe aan land
gegaan om van daar (St.-Helena-Baai) te probeer of hulle die Kaap
miskien nie kan bereik nie. Van die klomp wat aan boord gebly het, het
nie een in lewe gebly nie; en van die sewe wat die skip verlaat het,
het net twee man die ontberinge en teenspoede van die reis oorleef. Dit
is op grond van die beëdigde verklaringe wat hierdie twee man, Daniel
Silleman en Lourens Thijsz, ná hulle aankoms aan die Kaap gemaak het,
en van die mondelinge mededelinge van eersgenoemde ná sy terugkeer in
Holland, dat die verhaal saamgestel is (L. Thijsz is oorlede op die
skip gedurende sy terugreis na die vaderland). Wie die skrywer is, word
nie vermeld nie; maar dit is duidelik dat hy vir hom byna letterlik
gehou het aan die gegewens wat Silleman vir hom verstrek het. Afgesien
van die skriklike lye wat die twee oorblywende mans moes deurmaak, en
die gruwelike noodmiddels waartoe hulle die toevlug moes neem, is
interessant wat hulle meedeel oor die deurgaans vrindskaplike houding
van die Hottentotte, sonder wie se hulp hulle sonder twyfel ook sou
omgekom het.

Die teks wat ons gee, is dié van die uitgawe van 1706, by die weduwee
van J. van Poolsum, in Utrecht, waarvan ’n eksemplaar aanwesig is op
die Kaapse argief. Daar bestaan nog ’n vroeër uitgawe gedruk in
Enkhuizen by Hendrik van Straaten, waarvan ’n eksemplaar berus in die
Fairbridge-biblioteek, nou in besit van mejuffrou D. Fairbridge, op
Claremont. Ons het die twee drukke met mekaar vergelyk en geen
noemenswaardige afwykinge tussen hulle ontdek nie. ’n Gedeeltelik
gewysigde en gemoderniseerde herdruk het reeds verskyn in die
Zuid-Afrikaansche Tijdschrift van Junie 1885 (blss. 257–280) onder die
tietel „Een reis van Holland naar de Kaap 200 jaar geleden. Een verhaal
van jammer en ellende.” Ook in Die Brandwag van 1 Desember 1911 het die
laaste deel van die reisbeskrywing verskyn; maar die teks laat taamlik
te wense oor en is partykeer heeltemal onverstaanbaar of misleidend as
’n gevolg van slordige afskrif en byvoeging of weglating van woorde.



DIE RAMPSPOEDIGE REIS VAN DIE GOUDEN BUYS.

Droevig Verhaal van ’t schip de „Gouden Buys,”

Uytgevaren voor de Camer van Enckhuysen, naer Oost-Indien, op den 4
Mey, Onder Commando van Schipper Theunis Baanman.


Na dat de Heeren Bewindthebberen van de Oost-Indische Compagnie ter
Camer Enckhuysen [145] de monsteringe van ’t Scheepsvolk bestaende in
ruym 190 man op den 9. April 1693 hadden gedaen, zeylden ’t schip den
12. dito van de reede der stadt Enchuysen af na Texel en geraeckte dien
dagh voor de Ven en den 14. dito onder de Vlieter [146] ten Ancker,
alwaer de meeste inladinge gelijck oock ’t meerendeel des Scheeps-volck
aen boort quam en op den 24. April den schipper met den boeckhouder en
vordere Officieren. Van daer weer verzeylende quamen in Texel op de
Koopvaarders Reede en eyndelijck tusschen ’t Nieuwe Diep en de Helder
[147] ten ancker; daer gevonden hebbende ’t Schip de Koning William en
’t gajoot [148] de Kers, beijde van de camer van Amsterdam, mede
gedestineert naer Indien: wierd ’er door de Heeren Gecommitteerdens van
beijde dese respective cameren, en hare schippers met eenige doenmaels
in Texel leggende Guinees, Surinaams, Lissabonsvaerders [149] Compagnie
en vorder admiraalschap gemaeckt [150], de schepen der Ed. Maetschappij
tot Commandeur en Vice Commandeur verkooren zijnde, meende man op den
1. Mey ’t Zee te geraken en waren al onder zeyl; doch de windt enigsins
tot nadeel lopende most dese vloot weder te rug en koste in ’t vallen
laten van ’t ancker het leven van een Matroos welcke met de poortuurlyn
[151] over boort wierd geslagen en quam niet weer boven. Eyndelijck
geraeckte men op den 4. Mey na zee, dog met seer groot perikel van het
schip en volck; want het ancker met groote moeyte geligt zijnde, konde
niet om hoog na begeerte gewonden werden, wat vlijt dat ’er oock by ’t
gantsche scheepsvolck wierde aengewent, echter men schokte soo met een
uytgestort Mars-Zeyl [152] na ’t Gat [153]; Doch niet sonder groote
vreese van een ervaren lootsman, om hier door aen de lagerwal, of op ’t
eygen ancker in ’t droogste van ’t Gat aen de gront te geraken; En hoe
wel men hier door seer belemmert was, sulcks dat men ’t achterste van
de vloot geraekten, men quam eyndelijck buyten gaets en in zee.

Den 7. dito sturf een soldaet.

Den 10. dito sag men de Schotse kust [154].

Den 12. dito was men daer noch onder ’t landt en kregen een zwaren
storm waerdoor wy genootsaeckt wierden een bijlegger te maken [155].
Het duerde tot den 17 dito, wanneer het weer wat bedaerde en een
bakstagh wind [156] kregen.

Den 18 dito quamen ons 4 schepen in ’t gesigt.

Een den 19 dito sagen wij Fairhil [157].

Den 20 dito passeerde deselve.

Den 22 dito storf den opper kuiper Reynder Luytsz. van Enchuisen.

Den 26 dito sagen wij de klip Rocolle [158].

Den 31 dito begon ons volck seer af te nemen en kregen verscheyden
siecken, dogh storf niet meer als een man, zijnde den bottelier Harme
Claasz. Langelens, van den 10. Juny tot op den 18. Juny aen toe. Doe
men nu echter met veele tegen winden achter Engelandt was omgekomen
begon den voortgang te beteren ende siecken eenigsins weder op te komen
en was de toestandt van saken in ’t schip redelijck wel want men bevont
sig op den 12. Juny al op de hoogte van 34 graden 0 min. noorder breete
en op den 18. dito op 24 graden 30 min. als wanneer het een goeden
spoet maeckten, ’t geene alles den leeser uyt de brieven van den
schipper geschreven aen zyn huysvrouw, als oock die van den boekhouder
aen zijn vader en van andere officieren kan afnemen en sien.

[Hier volg vier briewe wat die voorgaande bevestig.]

Uyt dese brieven welcke gekomen zijn met de Surinaams en
Guinees-vaerders, dien doen van haer affscheyden kan den leeser afnemen
dat alles doen wel gestelt was en een yder met genoegen en goede
eenigheyd de reys vervorderde, insonderheyd de officieren onder
malkanderen, doch hoe wel sy met den anderen waren en wat goeden
voortganck sy maeckten, sy scheenen als tot haer ongeluck te haesten;
want eer S. Jaga [159] in ’t gesigt was warender al 14 dooden. Hier
scheyde het galjoot de Kers van haer om ’t gemelde Eylandt aen te doen
en de siekten weder toenemende ordonneerde den schipper twee beddinge
voor de sieken op het onderdeck te maken en zeylden doen by de windt
voort. Eyndelijck omtrent de Linie, als wanneer den schipper van de
Koning William aan ons boort quam, en siende den bedroefden toestandt
wenste ons wel met haar volk te konnen helpen, maar hadde selver mede
veele sieken waar op hy tegens den avondt zeyl maakte en ons verliet;
als wanneer in ’t Schip den Gouden Buys ruym 40 dooden en aan de kant
van de 50 sieken werden getelt. 7 a 8 weeken dreven in stilte omtrent
de Linie om de selve te passeeren ’t geen de siekte door de groote
hitte meer en meer vermeerderde, soo dat ’er op eenen dag wel 6 a 7 te
gelyck sturven en over boort wierden geset.

Droevigh was ’t om te aanschouwen, Godt dagelijks om uytkomst
aanroepende; eyndelijk geraakte na veel suckelens door de Linie.
Omtrent desen tijdt viel weder een matroos overboort en verdronck. Op
sekeren avondt doen het gebedt soude geschieden, quamen alle de
gesonden in de selve ende den schipper, ongeveer maar 30 man bij hem
vernemende, vraagde den schipper aan de quaertiermeester Harmen Jansz.
of dit al het gesonde en de rest siek waren, het welk den schipper met
verbaastheyd al suchtende dede uytbarsten: „Lieve God! zegen ons; is
dit al mijn gesondt volck van 104 zielen dewelcke noch binnens boort
moeten wesen? Wat wil dit noch worden?”

Meenichmaal seyde de schipper, na ’t eyndigen van ’t gebed, dat soo
daar by de siecken eenige lust tot het een of ’t andere waar, van dat
geen by hem in de kajuit of in ’t schip was, sy het maar souden eyschen
en halen en die niet selfs konde komen, om dat geene dat hy garen had
te halen dat hy dan sijn maat ofte ymandt anders konde zenden en dat
hem soude gegeven worden dat geene dat tot verquickinge soude kunnen
dienen, gelijck sulcks meermaal is geschiedt en uytgedeelt. Wat na dese
tijd passeerde wy de hooghte van d’Abrollus [160], alwaar ons een
travaat [161] soo heftigh trof dat wy onse kruys-stengh [162] en
groote-stengh [163] verlooren; onse voor-stengh was ook seer beschadigt
maar bleef nog staan. Hier bleven wy 3 a 4 etmaal in desen desolaten
staat leggen drijven; eyndelijck malkander nieuwe moedt gevende, kreeg
Lourens Thijsz., derde timmerman, met hulp van ’t andere volck alles
weder vaardigh; wy hadden doen al 3 timmerlieden doodt en de vierde
lagh sieck ter kooy. Wy zeylden dan in Gods Naem weder henen, hopende
nog met hulp van Godt het schip behouden over te brengen.

4 a 5 Dagen hier naer verlooren onse onder stuerman ende de opper lagh
in sijn kooy heel kranck; twee dagen hier naer sturf onse derde waak
[164], met onse schipper was het oock niet wel die ook seer begost te
klagen.

Omtrend desen tijd quam ons een schip in ’t gesight, zijnde als doen na
gissinge omtrent 300 mijlen van de Caap; het schip ons naderende quam
onse schipper met sijn siecke leeden voor den dag en liet onse reen met
kettinge vast maken [165]; wy waren doen siecken als gesonden ruym 30
man sterck, maakten alles dat tot tegenweer diende vaardigh [166] maar
doen wy het selfde nader quamen, toonde hij een roode vlagh waer uyt wy
vermoeden dat het een Deen ofte een Engels schip was. Hy bleef
ander-half etmael by ons, als wanneer hy weder uyt ons gesight raakte,
hebbende doen een goede windt, zeylende op ’t seggen van onse stuermans
jonge die wat van de navigatie geleert hadde en vorder van den schipper
onderrigt wierde voort, want wy hadden doen geen eene stuerman meer en
onse schipper lag oock heel sieck in de kooy; oock hadden wy geen eene
chirurgijn, in somme wy waren soo zwack van volck dat wy naeulijks het
roer konde bedwingen.

Eyndelijck raakten met hulp van onsen stuermans jonge soo verre dat wy
den 11 October het landt in ’t gesigt kregen, alwaar wy digt onder en
tot op een mijl na aen landt liepen. Kort hier op quam een travaad die
ons marsseil vande raa [167] in zee deed wayen; onse schipper liet de
gesonde in de kajuyt by hem komen die in 6 a 7 man bestonden en seyde:
„Mannen, sou het niet beter wesen dat gy het zee-waerts lag?” [168]
maar antwoordde van neen, wat souden wy met ons kleyn getal volck uyt
rechten? Eyndelijk op het lang aanhouden van den schipper staken met
dese weynige machteloose nogtans weder ’t zee of ’t nog mogelijk waer
om de Caap of de Saldange Baey te konnen winnen dog alles te vergeefs.
Na dat wy nu 8 dagen ’t zee hadden gezworven en ’t landt al weder uyt
het gesigt waren geweest, kon men door contrarie windt geen hooger
haven bestevenen; dies quamen wy ter voornoemde plaets in S. Helenaes
Baey ten anker. Wy waren geen 6 man sterk bequaam eenige dienst te
doen, de rest moesten haer op handen en voeten behelpen; trecken de
groote en fokke raa [169] neder; maakte het voor marsseyl [170] los,
besloegen [171] de blinde [172] en bergden de zeylen onder in ’t schip;
bleven in dese gestalte omtrent 2 a 3 weeken leggen hopende door het
een of ’t ander middel gered te werden.

Als wy hier dan dus lange vruchteloos gelegen hadden, ontbood de
schipper, die nu al 14 dagen plat te bedd’ had gelegen die gene die wat
konde gaan in cajuyt by hem, alwaar wy met ons 13 a 14 man quamen. Hy
seyde: „Mannen, wy hebben hier dus lang gelegen en sien geen hulp op
uytkomste. Wie heeft lust om na de Saldange Baey te gaen die maer 12 a
14 mijlen van hier leyt, daer sult gy Christenen vinden om die te
spreeken.” Hier op traden wy met ons sevenen toe te weten Jacob Lepi
[173] boekhouder,—de commandeur van de soldaten,—Flip Warlo, Schiman
[174],—Jan Christiaansz., botteliers-maat [175],—Jan Harder,
soldaat,—Daniel Silleman, watermaker [176] en ick, Lourens Thijsz,
timmerman. Maekten ons dan vaardig om aen land te gaen en kreegen ter
nauwer nood op den 11 November de schuyt buyten boort; namen de man
twee beschuyten, een kan water, een bottel wyn, een met brandewyn, yder
wat tobak, een paar pistolen, vier snaphanen en elck een hou-degen,
waar mede by den schipper zijn gegaan die wy veel gesontheyd
toewensten, gelijk hy ons yder man voor man by de hand vattede ook
geluck toe-wenste met aanmoedinge van onse reyse kort voort te setten;
wy lieten hem in een slechte staet heel krank leggen, wel te gemoet
siende dat wy hem niet levendig souden weer vinden; trocken zo op de
Reys.

Hier mede sijn wy in de schuyt gegaen en na land geroeyt, alwaar tegen
de middag zijnde den selven 11 Novemb. aan quamen; op ’t land gekomen
zijnde dronken malkander toe uyt een bottel france wyn; hier op
marscheerden wy in Gods naem de strand langs.

Als wy omtrent derdehalf uur [177] gegaan hadden, leyden het tegens een
zand-heuvel aen strand neder, latende de zee aan de rechterhand soo ons
van de schipper belast was, maakte wat vuyr en rookte een pijp toebak
en ging met ons vijven leggen slapen latende twee de wacht houden die
na verloop van eenigen tijd van twee andere verlost wierden; bragten
dese nagt over sonder eenigh wild gedierte te vernemen, marcheerden des
morgens weder soetjes voort want het hard lopen wegens de scheurbuyek
ons benomen was, ’t welck ons ook geen meerder beschuyt had doen mede
nemen. Tegen den avond, na dat wy vuyr gemaakt en een pijp toebak
gerookt hadden, leyden wy ons weer te slapen en hielden wacht als
vooren; in de nagt deden wy verscheyden schoten om eenige vreemde
beesten die wy vermoedende waren van ons af te weeren en de nagt over
gebragt zijnde, zijn wy met de morgenstond weder aan ’t marcheeren
geraakt en quamen omtrent 10 uyren in de Bogt van de Baay. Dese bogt
was omtrent twee en een halve mijl van de plaats daar wy met de schuyt
aan quamen, daar wy echter door onse zwakheyd nu omtrent twee etmaal
over gegaan hadden; alwaar wy een revier vonden die genaemt wierd (zo
ons naderhand onderricht is) de Berg Revier; hadden geen meer water,
weshalven verblijd waren maer het duirde niet lang door dien de rivier
geen soet maer sout water hadde, alzo zijn uytgang in zee hadde, die
alle ses uyren op en afliep; hier stonden wy te kijken en konden
deselve niet passeeren van wegen sijn diepten: Dese rivier is na
gissing 4 a 500 voeten breet. Wy, niet wetende wat wy souden beginnen,
sagen malkanderen bedroeft aen; vermits door de groote hette sulken
dorst leden dat het onuytspreeckelijk was, resolveerden de revier hoger
op te gaan, alwaar wy het water tamelijk begosten te krijgen, drinkende
daar doen zo veel af dat het ons van onderen als een spuyt ontliep. Wy
sagen malkanderen nochmaal bedroefder aan en seyden: „De schipper heeft
ons leelijk bedrogen.”

Den volgenden morgen, als onse boekhouder ouder gewoonte het gebed
hadde gedaan, marcheerden wy weder de rivier hoger op en quamen
eyndelijk zo verre daar het water heel zoet was, daar wy leggen bleven.
Twee van onse mackers gingen de rivier noch hooger op om te sien of er
geen hoop van uytkomste te vinden was; ende een stuckweegs opgegaan
zijnde sagen zy aan de over kant twee leeuwen komen drincken, die zo
haast sy haar sagen weder boswaart in vluchten. Sy proefden het water,
maar bevonden het noch brak te wesen, keerden dan wederom en verhaalden
ons wat sy gesien hadden. Resolveerden doen gesamentlijk de rivier
hoger op te gaan tot dat wy op een vlakte quamen daar wy by malkander
gingen zitten en schepten onse kannen met brack water, daar wy zo
hartig van dronken dat het ons qualijk bequam. Wy maakten alhier vuyr
en leyden ons daar rondom, maar konden de gantsche nacht niet rusten
van wegens de pijn die wy in ons ligchaam kregen ’t welck wy oordeelden
van het bracke water was spruytende.

Des morgens gingen weder met den dagh de rivier hoger op tot dat wy
eindelijk bevonden dat het water vers wierdt alwaar wy een etmaal
bleven leggen, maakte vuyr en schepte onse kannen weder vol, kookte het
selve met wat safferaan (dat wy uyt ons schip mede genomen hadden) het
welcke wy droncken om ons wat te verstercken, want nu in geen twee
dagen gegeten hadde.

’s Morgens vertrocken weder van hier de rivier langs ende des avondts
nadat wy vuyr gemaakt hadden, stelden twee schilt wachten. Drie van ons
geselschap vernamen een groot wilt beest, niet wetende wat voor een
dier het was; sagen ook een zee koe in de rivier ende des anderen
daags, als wy weder souden vertrecken, vonden ons genootsaakt een
gedeelte van ons geweer wegh te werpen, overmids wy onmachtigh wierden
de selve langer te dragen. Een van onse mackers gingh na het gebergte
om te sien of hy yets soude kunnen bekomen; hy bleef wel drie dagen
achter so dat wy meenden dat hem een wildt gediert verslonden hadde
waar over met malkanderen bedroeft waren. Onse commandeur konde ook
naeulijks meer voort komen want sijn gemacht was soo gezwollen als een
bol van een hoedt; en onser aller beenen begonnen soo te zwellen dat wy
niet langer gaen konden. Eyndelijck een weynigh verder gekomen sijnde
vonden een vlack-velt, bewassen met riet, ’t welck ons dede resolveren
een flotje te maken ende te sien of wy de rivier daar mede konde
overkomen. Als doen quam onse macker voornoemt weder by ons die
verhaelden, als dat hy meenden een Hottentot gesien te hebben die voor
hem wegh liep. Wy verheughden ons seer toen hy weder by ons quam
vermids inde rivier een hoet hadde sien drijven die wy meenden de zijne
geweest te hebben, maer bevonden als doen contrarie, soo dat wy niet
konden bedencken waar dat die hoet van daen gekomen was. Ons vlotje
klaar hebbende braghten het aan de kant van de rivier, doen is Daniel
Silleman over de rivier gezwommen om eens te sien hoe het aan de ander
kant mochte wesen, maar doen hy weder quam zeyd’ hy dat het een woest
en wilt landt was, ’t welck ons dede resolveeren aan dese kandt te
blijven en met malkanderen weder na ’t strant te gaen daer ons schip
lagh; vulde dan onse kanne met water en gingen voort.

Omtrent 1. half mijl verre gegaen zijnde, viel onse schimman Philip
Warlo van wegens sijn zwackheyd neder, ende bleef daar leggen [178]. Hy
dan siende geen uytkomste voor hem versoght ons maer voort te gaen; wy
wenschen hem dan met schreyende oogen adieu. Wy gingen dan varder met
onse zwacke leden, het boswaerts schuyns door na strant, hebbende nu
also omtrent 2 en een half week met malkanderen gedoolt tot dat wy
eyndelijk daer quamen. Een weynig langs de selve gegaen zijnde, vonden
onse schipper in sijn combaers genaeyt doot leggen die van het wilt
gedierte al een stuck uyt sijn bil gehaalt was. Wy lieten hem leggen
want hadden geen kraght ook geen gereetschap om hem te begraven. Kregen
het schip int gesigt dat nog voor sijn anckers lagh, keerden weder na
onse schuyt om met deselve na boort te varen en daar by gekomen zijnde,
bevonden dat al het goet dat daar in gebleven was de zee uytgeslagen
hadde, dat wy soo nauw als konden by een soghten. Ook was daar een
stuck uyt de schuyt geraakt, maar onse timmerman brack de achter pleght
[179] daar uyt en maakte weder een stuk daar van in deselve so dat wy
de schuyt te naasten by weder kant en dight kregen. Doen bragten wy
dreggen [180] met laagh water uyt en kregen de schuyt alsoo weder vlot,
maar soo haast als wy hem vlot hadden, quam daar een brandingh en
sloegh hem wel half vol water; kort daar op volghde nogh een ander, soo
dat de schuyt daar meest door aan stucken raakten en wy de selve
verlieten, ziende malkanderen bedroeft aan en geen kans overigh om
weeder aan boort te geraken. Stacken een stock op en bonden daar een
wit hemdt aan om ons in ’t schip te laten sien, maar vernamen geen
teeken wederom, ’t welck ons dede vertrouwen dat sy alle mosten dood
sijn; bleven dien naght daar op strandt en resolveerden om ’s anderen
daaghs weder bos-waerts in te gaan, sijnde Jan Herder, soldaat, aldaar
in onmacht blyven leggen, alsoo veel sout water hadde gedronken en
storf.

Wy dan met ons vijven boswaerts ingaande, ten eynde om aldaar eenig
voetsel en soetwater, of indien mooglijk was een eynde onses ongevals
te soeken, vonden eenige swarte beessen [181]; bleven daar wel 2 a 3
dagen by leggen etende van deselve soo veel wy konden vermids wy
uytgehongert waren, want in 14 dagen geen spijs genuttigt hadden.

Na ’t verloop van dese dagen verlieten wy de beesten en zijn het bos
verder door en door gegaan om weder aan de rivier-kandt te geraken,
want den grooten dorst genootsaakten ons den dauw van de bladeren te
licken ende ons eygen water te drincken, ’t welck ons also flaeuw en
principael onse boeckhouder maakten dat hy daar neder viel en seyde:
„Mannen, ik kan niet meer,” halende met eenen een brief van den
schipper voor den dagh waar in soo wy meenden kennisse en berigt van
den slechten toestants onses schip was en hoewel den boekhouder aan een
yder van haar toestondt om na een goedt heen komen te soeken en hun
leven soo sy best konde bergen, soo wilde den timmerman Lourens Thijsz.
niet van hem scheyden, vermids oock sijn quade benen, maer bleef by den
boeckhouder leggen.

De andre drie nu gingen voort om de rivier op te soecken ende doen sy
een weynigh van de boeckhouder en timmerman af waren deden sy een
schoot die door haer op de selve wijs beantwoordt wierd waar mede
malkander adieu wensten. Dese twee bleven anderhalve dagh by
malkanderen leggen als wanneer de gemelte boeckhouder zoo verzwakte dat
hy niet meer spreken konde. Lourens Thijsz. dat siende, trooste hem met
schriftuerlijke reden soo veel als hy konde en siende geen uytkomste
wenste hem met schreyende oogen de saligheyt.

Alsoo verliet ick, Lourens Thijsz., gemelte boekhouder en gingh dat
wilde woeste bos alleen deur wandelen, tot dat ik eyndelijck aan een
vlack velt geraakten daar een oliphant die my ongemollesteert liet gaan
ontmoete, tot dat ick weder aan de voornoemde rivier quam alwaar ick
ging neder sitten Godt danckende voor sijne genade ende groote
barmhartigheyt dat hy my dus verre weder gebragt hadde. Ick schepte
mijne kanne weder vol water, daer ick soo veel van dronck dat het mijn
qualick bequam; mijn spijse was niet anders als gras en wilde beesten
dreck. Soo bleef ick hier 6 dagen leggen; ik vernam hier verscheyden
zee koeyen en telden wel 25 oliphanten die daer aan de rivier quamen
drincken en weder boswaarts ingingen.

De rivier langs gaende vonde ik een verrotte water-rot die ik van
honger op at en quam alsoo weder by het vlotje dat wy met malkanderen
gemaackt hadden, alwaar ik aan de overkant van de rivier eenige rook
sagh op gaan het welck my dede ontkleden en op het vlotjen sitten gaen;
dreef alsoo de rivier over. Hier over zijnde vondt ick een dooden haay
daar ick mede hartigh van at. Naer het eeten der selver gingh ik
boswaart in doch vondt geen menschen maar wel verscheyden soort van
beesten, als elanden, vogel-struyssen [182] en harte beesten, ’twelck
my weder uyt het bos deed komen, keerende na het vlotje ende daar even
op sijnde quamen twee leeuwen achter een hoeck van daan en gingen de
rivier langs. Ick dreef de rivier over ontrent ter plaetse daar ick
geweest was en ging deselve hooger op vijf dagen langh; vondt
onderwegen een endt-vogel die ick op at.

Des anderen daags vroeg in den morgenstondt ging ick op een hoogte
neder sitten vol van groote flaeute en mistroostigheyt, want hadde
doenmaels in drie dagen niet gegeten; schepte weer een weynigh moet en
rees op en gingh wat varder boswaert in alwaar ick 3 schiltpadden vondt
die uyt een bosje quamen kruypen; ick maakte aenstondts wat vuyr daer
ick deselve op brade, gingh daer by neder sitten en kreeg mijn gebeede
boeck, danckte Godt voor sijn genade dat hy mijn hadde deselve believen
te verlenen. Noch in ’t bidden zijnde, hoorde ick eenig gerijssel
meenende dat het beesten waren, soo dat ik schielijck opstondt en omme
siende sag ick drie wilde menschen, yder met een pyl en boogh voor my
staan. Ick verschrikte geweldig want ick sulcken soort van menschen
nooyt gesien hadt; zy dan stelden haer in postuer met haar geweer, ende
ick nam mijn pistool in de handt gingh also bevende op haar aen. Doen
ick nu by haar quam was ’er een van haar die een weynigh Duyts [183]
konde spreeken, die vraeghden my of ik een Duytsman[183] was;
antwoorden hem van ja, ende hy gaf my weder tot antwoort dat een
Duytsman een goet man was. Ik verhaelen hem dat ons schip daar op
ancker lagh en al ons volck gestorven sijnde wy met ons sevenen aan
landt gekomen waren, waervan drie gestorven en drie noch in ’t bosch
doolden, dien ik versogt of sy die wilden op soeken. Sy hadden eenige
schiltpadden by haer die sy aenstonds voor my braden, ende een van haar
haelde mijn kanne vol water, onderwijlen vroegen de andere na mijn
toeback daar sy seer begeerig na zijn. De schildtpadden nu gebraden
zijnde aten deselve te samen op; doen begeerden sy dat ik mijn boven
kleederen soude uyt trecken en met haar mede gaen ’t welck ik deede,
maer niet sonder groote vreese, want ik meende dat het menschen eters
waren; ik gaf haer dan al mijn goedt om te dragen maer sy waren so gaau
in ’t vooruyt loopen, dat ik haer niet konde volgen, soo dat sy my
eyndelijk uyt het gesigt raakten, ’t welck my deede geloven dat sy met
mijn goet weg waren.

Ik volgde dan die selve passagie, tot dat ik haar vont sitten rooken
een pijp toeback; ik sette my dan by haer neder ende een weynigh gerust
hebbende, gingen weder te samen voort tot dat wy by haer hutte quamen
[184]. Daer sagh ik haar vrouwen en kinderen die doen sy my sagen
altemael vlughten, vermids sy sulcke menschen niet gewent waren soo ’t
scheen. Brachten my dan in haar Opperhoofs wooningh daar ik veel
koebeesten en schapen sag; sy gaven my harten vlees en melck te eten en
’s anderen daeghs maakten sy my honingh bier om te drincken, brachten
my oock eenige wortels [185], die sy uyt de aerde graven ende in plaats
van broot gebruyckten; ik at dat so hartig, sijnde van honger gans
uytgeteert dat het my qualijk maakten; sy deden my hier op uyt haar
hutte gaan vreesende dat ik soo aenstonds soude sterven. Doen ik nu in
de lugt geraakte, quam ik aanstonts aan ’t braken dat my geweldigh
verlichten en doen weder in haar hutte kroop, maer ick en konde tot
geen slapen komen uyt vrees dat sy my noch om den hals soude brengen.

’s Anderen daags quamen daar noch drie andere van haar geburen die heel
anders van manieren en gedaanten waren; sy hadden lange baerden en
waren gestadiger van wesen [186]. Doen vreesden ik weder dat sy my
souden gedoodt hebben, maar bevondt heel contrarie want sy maakte een
koe-beest vaerdigh om te slaghten die sy eerst met touwen bonden en
gingen doen daar rontomme danssen, springen, speelen en maakte groote
ceremonye volgens hare wijse; leyden my tusschen haer beyden daar by om
het selve te aanschouwen ’t welck ik met groote verwonderinge aansagh.
Dit gedaan zijnde maeckten sy het beest weder los, en lieten het selven
weder naert bos loopen. (Mijns oordeels is dat ter eeren van dese drie
gebuuren geschiet die sy genoot hadden, want sy haar met diversse
soorten van spijse op hare wijse tracteerden.) Soo braght ik dien nagt
met haar ten eynde. Den dagh gekomen zijnde, namen wederom van
malkanderen afscheyt en kusten my met haar handen toe. Ik had nu by
haar twee etmaal geweest in welcken tijdt zy my getracteert hadden met
alles wat sy konden by brengen. Maer het verloop der selve stuerde ick
haar naer de Saldange Baey en liet weten dat ick in haer wooninge was
en hoedanigh zy my gevonden hadden.

Sy gingen dan aanstonds henen en quamen ’s anderen daegs wederom;
braghten een Hollander met haer; wy veraltereerde beyde doen wy
malkanderen sagen en ’s morgens doen vertrocken wij na de Saldange
Baey, nemende drie Hottentotten by ons. Onderwijlen dat wy op weg waren
ontmoeten ons een oliphant, daar wy voor vlugten mosten; wy sagen
verscheyden harte-beesten en vogel-struyssen.

Eyndelijck aan de Saldange-Baey gekomen zijnde, maakten een van de
Hottentotten vyer tot een teecken dat wy daar waren vermids daar noch
een rivier tusschen ons en haar was [187]. Sy quamen dan aanstonds met
een kleyn vaertuygh en haelden ons over; soo raakten ik Lourens Thijsz.
eyndelijck in de Saldange Baey op den 1. of 2. Kers-Dagh, alwaar ik
noch 14 dagen siek lagh en naer verloop der selve quam daar een vryman
van de Kaap om te vissen waar mede ik, zijnde wat beter na de Kaap
vertrock en nam mijn logement ten huyse vande voorgenoemde vrijman
genaamt Lambert Adrijaansz.



VERHAAL VAN D. SILLEMAN.

Doen nu Lourens Thijsz. aan de Saldange Baey was aangekomen, wierd van
daar aanstonds kennisse daar van aen de Gouverneur der Kaap gesonden
die ter aller yl een Vaertuygh [188] na ’t schip de Goude Buys af-sond,
gelijck hier na sal gesegt werden, waer door den watermaker Daniel
Silleman mede behouden wierd, want gelijck gesegt is den Commandeur der
soldaten, den botteliers maat en ik Daniel Silleman watermaker, in
manieren voorschreven van den zieltogende en neer-gezegenen boekhouder
gescheyden sijnde, waren weynigh voort gegaan wanneer wy een schilpatje
vonden; maakten vyer, braden het en aten te samen op; deden oock
verscheyden schooten met onse pistolen om te doen hooren waer dat wy
waren, meenende dat sy weder by ons soude komen, maer vernamen haer
niet. Omtrent den avondt maeckten wy weder vuyr dat de botteliers maet
(terwijl wy sliepen) brandende hieldt.

Den volgende morgen begaven ons weder op wegh om by de rivier te komen
en vonden drie schildpadden, die wy weder braden en te samen op aten;
bleven daer een weynigh leggen om de groote hitte, tot dat de sonne wat
gedaelt was wanneer wy weder voortgingen en drie dagen daer na aen de
revier quamen, al waer wy weder ons kannen van water versagen, maer
wierden door al het water drincken seer hongerigh.

Wy vonden dan aen de kant van de rivier tusschen de biesen amelyen of
hanebollen [189] (soo men die in Hollandt noemt); aten daer van maer
kosten onse honger daer mede niet verzaden; derhalven beraatslaegden
weder boswaerts in te gaen om te sien of wy iets konde bekomen, alwaer
by geval een schildpadt of twee vonden; keerden van daer weder na ’t
strandt, daer wy onse verlaten schuyt, die aen stucken geslagen was
vonden leggen; begaven ons met ons drien op een stuck van de schuyt te
water, om weder aen boort te komen, maer wierden t’elkens met de zee
weder te rugge gesmeten.

Onderwijlen was ons water weder op geraeckt; wy dan sagen malkander
seer bedroeft aen en keerden van disperatie weder boswaerts in om mondt
kost voor ons te soeken; vonden eyndelijck van die blaeuwe bessen, daer
voor heen van gemeldt is; aten van die selve en onthielden ons aldaer
14 dagen, drinkende ons eygen water, gelijck wy meermalen gedaen
hadden. Doen verloren wy de boteliers maet, sijnde omtrent den 26. of
27. December ende een weynigh van het doode ligchaam gegaen sijnde,
seyde de Commandeur tegens my Daniel Silleman: „Jan Crist of
Christiaensz. (soo was sijn naem) is nu doodt en wy lijden grooten
honger; laet ons weder te rugh gaen en snijden van het dickste vlees
een stuck af en laet ons het selve braden en op eten; Godt sal ons dat
voor geen sonden reekenen.” Ik schrikte van so een voor-slagh en zeyde
neen. Evenwel na veel tegenspreeken seyde hy, door honger geprangt
sijnde: „Ik sal het dan voor my daer uyt snyden.” Ende alsoo mijn
honger niet minder dan de sijne was, seyde ick tegens hem: „Wilt gy
daer van snyden en braden, ick sal ’er u van helpen eeten.” Dit was nu
tegens den avondt; ick kreegh hout en maeckte vuyr en hy ginck henen en
sneed hem uyt het dick van ’t been een stuck omtrent soo groot als een
handt en brade het; maer doen het gebraden was, konden wy daer niet van
eten van wegen sijn droge tajigheyd; aten evenwel een mondt vol of twee
daer van en staken het overschot in onse sack, willende sien of wy het
den volgenden dag bequaem tot eten soude konnen maken; leyden ons hier
op omtrent 20 treeden van ’t doode ligchaam (kraght en moedeloos
zijnde) te slapen tot den volgende dag.

En alsoo wy noch toback by ons hadden, bleven by malkanderen sitten en
pijp toeback roocken tot ontrent de middagh, als wanneer ons de slaap
overviel.

Onderwylen quamen daer vier Hottentots, gewapent met pijl en boogh by
ons die my eerst aenriepen, waer op ick ontwaeckte en schrickte
soodanige menschen te sien; stondt dan op en gingh een tree of thien te
rugh by de Commandeur die noch sliep. Ick maeckte hem wacker; sy
volghden my en setten hun met haer vieren rontom ons neder. (Dese
Hottentots waren van de Saldange Baey afgesonden na dat Lourens Thijsz.
daer was aengekomen om ons met ons driejen op te soeken; dog soude ons
aparent soo kort niet hebben gevonden, maer wy hadden vuyr gemaeckt
dicht onder eenig kleyn geboomte dat door de windt aen brandt geraeckt
en vorder een groot gedeelte van ’t bos aen brandt stak.) Een van haer
die krom Duyts sprack, vroeg ons of wy geen dorst hadden. Wy seyden van
ja, want het was den 15. dagh dat wy niet anders als ons eygen water en
den dan die wy ’s morgens van de bladeren lickte hadden genuttight. Sy
maeckte vuyr en braden een schildtpadt voor ons die Daniel Silleman
weygerde om te eten, seggende hy soude daer eerst van eten, waer op den
Hottentot antwoorde: „Hongerige ziele, soude ick u kost op eten, dat
doen wy niet.” Dies wy die eyndelick op aten.

Als nu het water dat sy gebraght hadden uyt was, gaven wy haer elck
acht dubbeltjes en vraeghden haer of sy meer wilden halen, dat wy haer
dan meer geldt souden geven. Hier op gaen ’er twee weder om water ende
de andere twee bleven by ons die wy wat toeback gaven. Een van de twee
dewelck by ons bleef was die gene die wat Duyts konde en zeyde dat hy
een capiteins soon was; de andere twee naer dat zy na gissinge vier
uren waren wegh geweest quamen wederom en bragten water daer wy seer
hartigh van droncken.

Dat gedaen zijnde spraken sy van naer haer woninge te gaen; begaven ons
met haer op de weg maer de Commandeur was soo zwack dat ’t elkens neder
viel en sy waren soo gezwindt in ’t vooruytloopen dat ick haer oock
niet volgen konde, oock soo wilde ick myn maet niet verlaten. Sy dan
waghten ons verscheyden reysen in en droegen onse rocken daer wy ons ’s
nachts mede deckten; maer als sy sagen dat de commandeur niet voort
konde komen en ick van hem niet gaen wilde, seyden sy dat wy hun in
haer hutten soude vinden; namen onse rocken mede, denckende dat wy
souden volgen, maer als sy een musquet schoot van ons af waren bleven
sy stille staen en maeckte een misbaer, niet of sy menschen maer of ’t
duyvels waren.

Daer op quamen sy alle vier weder na ons toe loopen; wy dat siende,
meenden dat sy ons om den hals soude brengen, maer twee van haer gaven
haer geweer [190] over en siende dat ick noch gauwer als de commandeur
was, vat my elck by een arm en liepen met my weg, latende de commandeur
leggen. Hy, my dan soo siende mede slepen, kroop soo veel hy kost voort
om my te volgen, maer na dat sy my een groot stuck weeghs hadde mede
gesleept (en ick van haer geen goedt was verwachtende), sochte ik
t’elkens van haer af te komen; haelde een knip-mesjen (dat ick by my
hadde) uyt myn sack, waer mede ick na de eene stiet, dit voort los
liet, en doen dede ick van gelijcken naer de andere die my oock los
liet waer door ick gelegentheyd kreeg haer te ontvluchten, gelijck ick
oock van haer ter zijden af in ’t bos liep. Doen maeckten zy een groot
geschreeuw waer op twee andere die al ’t geweer droegen en een stuck
weeghs achter waren, na haer toe liepen en haer geweer overgaven; waer
op sy alle vier na my toe quamen en met haer pijl en boog ons dreygden
te doorschieten. De voornoemde Hottentots riepen tot verscheyden malen
dat ick by haer soude komen maer ick en wilde niet uyt vreese als sy my
in haer coralen [191] gesleept hadden, my slachten en eeten soude.
Ondertusschen was de commandeur weder by my gekomen en als sy dan sagen
dat ick niet met haer en wilde, smeeten onse rocken weder toe, maer een
leeren rantsel daer omtrent 180 gulden aen geldt van my in was namen zy
mede en lieten ons daer samen sitten.

De nacht aenkomende leyden ons tot slapen ende den volgende morgen
marcheerden wy weder te rugh en quamen ter plaetse daer wy te vooren
die swarte bessen gegeten hadden; bleven daer 4 dagen by malkander
leggen, want de commandeur konde niet een voet meer versetten en ick
wilde hem niet verlaten. Ick pluckte somtijds wat bessen die ick hem
brachte, maer eyndelijck van tijd tot tijd soo verzwackte dat hy op den
5. dagh naulijks meer geluyt konde geven. Ick bleef soo langh by hem
dat de spraek hem quam te begeven en op den 30. of 31. December den
geest gaf.

Ziende dan geen ander uytkomst als de doodt, verliet hem en wenste
weder by de Hottentots te zijn, doch die gedagten en konden my doen
niet helpen; derhalven resolveerde weder naer strandt te gaen, met
voornemen so het verlaten schip daer noch lag, naer het selve te
swemmen. Ick gaf my dan in de achter-middagh op wegh en marcheerden soo
verre dat ick tegens den avondt ons schip weder in ’t gesight kreegh en
soo mijn dochte sagh ick achter het schip noch een vaertuygh, maer
konde het selve door de duysterheyt niet kennen, ging egter soo lange
voort als ick sien konde, alsoo mijn hoope was Christen menschen te
vinden. Als het dan gants duyster was geworden maekten ick vuyr, en een
bos rijsen [192] by malkanderen geraept hebbende stak die in brandt en
alsoo ick nogh weynigh toback op my hadde, rookte van deselve een
pijpjen en begaf my om te slapen.

Den volgende morgen marcheerden ik soo spoedig voort als mijn mogelijck
was en quam omtrent ten 10 uren aen strant, zijnde den 2. January 1694
alwaer ick onse verlaten schip vondt van sijn ankers geslagen en tegens
strant geset; oock sagh ick een schip met 3 masten in de baey, met noch
een Engels vaertuygh, omtrent een mijl van land. Ick was seer verblijt
als ick dit schip sagh ende begon met mijn Engelsche-Mus die ick op
hadde te wencken waer op een schuytjen met twee man wierd afgestuert om
my te halen. Als dit vaertuygh omtrent de brandingh was gekomen, liep
ick van blijdtschap tot onder mijn armen in ’t water en gerraeckten
alsoo behouden in ’t vaertuygh. Van dese twee maets verstondt ick dat
het eene schip met drie masten, den Dageraet was, en het Engels
vaertuygh de chaloep de l’Amie [193], dewelcke van de Caap waren
afgeschickt om het schip de Gouden Buys af te halen. Zy roeyden my aen
de Gouden Buys alwaer den schipper Jan Tack die den Dageraet voerde op
was.

Welck schip de Dageraet, schipper Jan Tack voornoemt (op ordre van den
Gouverneur van de Caap die den 28. December d’eerste kennisse van de
Saldange Baey had bekomen) den 29. dito was afgesonden en de Tafel Baey
uyt gelaveert en quam op den 1. January 1694 aen het schip de Gouden
Buys die voor omtrent 12 dagen van te voren van sijn anckers gedreven
nu tegens de wal van S. Helenaes Baey aen vonden leggen op 15 voeten
waters, hebbende alleen maer 23 duym water in; sulks schipper Jan Tack
moet hadde, om ’t selve van strand af en weer in ’t diep te brengen;
dies hy aen de Gouverneur van de Caap over de landt wegh daer van
kennisse gaf waer op zijn Ed. hem toesondt ’t Jacht Tamboer, ’t Galjoot
’t Hoen, en ’t vaertuyg Jupiter met 50 man die den 10. January daer
aenkomen; waer op zy gesamentlijck te werck gaen, hebbende zijn ladinge
uyt deselve genomen om te lichten en ’t schip in ’t vlot te brengen,
gelijck dan sulcks oock op den 12. January daer een weynig na begon te
lijcken, dewijl ’t schip nu maer 14 voet gaende, vermids alle zware
goederen daer uyt waren geborgen en reets op 12 voeten water was
gebragt; op den 13. dito meende men ’t genoegsaem te hebben gewonnen,
maer ’t weer en windt wat ontstelt sijnde, ’t geene de zee hooger deede
dijnen als te vooren; raekte ’t schip geweldigh aen ’t stooten, sulcks
de groote mast 2 voeten uyt sijn spoor lichte en ’t schip leck
geraeckte, waer op geresolveert wierd de lins te kappen [194] en ’t
schip weder na de wal te laten drijven, gelijck gedaen wierd; waer op
het den 15. January op zy viel; dies men vorder alle wat nogh kon
geborgen worden en daer noch in was als loot, yser en eenige andere
waren met 9 anckers en touwen daer uyt lichten ende te samen gelaeden
na de Caap weder keerden; welcke schepen als ’t jaght Tamboer, ’t
galjoot ’t Hoen ende Jupiter neffens de chaloep de l’Amie op den 4
February weder na Gouden Buys sijn afgesonden om verder alles te bergen
wat nogh overigh was, gelijck zy oock deeden en den 7 February weder
volladen te rugh keerden en ’t hare in salvo bragten: welcke goederen
vorder na Batavia met de Compagnie schepen sijn versonden.

Daer gekomen zijnde sagh my een yder met verwonderingh aen daar dien
ick gandts swart en mager van honger was, want het was nu 7 en een
halve week dat ick van schip was gegaan. Ik eyschte drincken, en also
geen water by de handt was, seyde den schipper het beter te zijn dat
ick versterckende dranck nuttighde en liet een half-musjen [195]
caneel-water geven dat ick graegh in dronck. Ondertussen vondt ick een
vaetjen met water, daer in zynde 6 kannen water dat uyt de schuyt in ’t
schip was gekomen en, alsoo ick noch niet machtig was het selve op te
lichten (een teken van seer kleyne kragt), leyde het by my neer en
dronck het meer als half leegh. Oock liet my de schipper een pint
Franse wijn geven, die ick mede met smaeck uytdronck. Ick verstondt van
’t volck dat sy ’s avonds te vooren met haer schepen daer waren gekomen
en dat sy wel seventhien a achtien doode lichamen gevonden hadden waer
van eenige soodanigh gestelt waren, dat men haer niet konde handelen.
Ongelooffelijke stanck wasser in ’t schip en alsoo den avondt viel en
het niet geraden vonden om in die grooten stank het volck in het schip
te laten, stapten sy alle in de boot en sloep om weder aen boort van
haer schip te varen, maer voor haer vertrek van boort hoorden zy noch
gekerm van een mensch, waer op zy weder uyt de sloep in het schip
gingen om te besoeken en komende in de stuurboorts hut, vonden aldaer
den hof-meester Jan Frantz. Doesborgh heel kranck. Zoo haest hy ons
sagh riep hy: „Slaet my niet doodt, ick sal seggen waer het geldt is.”
Wy vermoeden dat hy meenden dat wy quamen om het schip te berooven. Hy
seyde dan: „Het geldt leydt onder de schipper sijn kooy.” Zy namen hem
uyt het schip en quamen alle weder in de sloep, en bragten hem op het
schip den Dageraet alwaer van behoorlijcke medicamenten tot herstelling
zijnder gesontheyd met de hulp van Godt wierde gegeven; dogh hy
overleed na twee en een half etmael op den Dageraet.

Om weder tot mijn varhael te komen, so bragten sy my met mijn kisten en
slaep goedt aen den Dageraet. In ’t roeyen naer ’t schip voeren wy
eerst aen de chaloup l’Amie, alwaer zy 2 gebraden vissen, twee
geweyckte bisschuyten en een kanne water voor my overlanghde, aen de
welck ick in ’t roeyen na de Dageraet begon te peuselen en op het schip
gekomen zijnde wierd ick van de kock met warm water van ’t hooft tot de
voeten gewassen; verschoonde my doen van alles en dit gedaen zijnde,
sette de kock my schape vlees met geele wortelen voor om te eeten; daer
toe wierd my so veel wijn gegeven als ick konde drincken.

Wy bleven hier noch drie dagen leggen; onderwijlen wierd ons schip De
Dageraet geladen met de gebergde goederen van het verlooren schip De
Gouden Buys, waer onder seventhien kisten met geldt waren.

Onse ladingh in hebbende, gingen in Compagnye van de chaloup l’Amie
(die oock volladen was) ’t zeyl en na dat wy twee dagen in zee geweest
waren, kregen een storm dat wy in korten tijdt door de poorten tusschen
deck drie voet water in kregen. Wy deden dan met alle man soo veel met
balijen en putsen dat wy eyndelick het schip weder leegh kregen; maer
’s anderen daegs, eendeels door contrarie windt en anderdeels om ons
schip wat te kalleffateren de Saldange Baey in liepen, alwaer wy oock
visten ende in twee trecken met den Zegen wel een half schuyt vol vis
vongen; de gevangen vis aan boort gebraght hebbende koockte, braede en
backte deselve daer ick niet weynigh mijn part van kreegh, ’t welck een
groote vervarssingh voor mijn was. Sy broghten my oock na de Compagnie
post die in de Saldange Baey leydt om een van myn mackers die sy seyden
van de Swarten daer gebracht te zijn te besoecken, maer als ick daer
quam verstondt ick dat hy daeghs te vooren met een vrijmans vaertuygh
dat daar lagh was vertrocken. Ick verstont hier oock dat de swarte die
my in ’t bos gevonden hadde, aldaer de tijdinge hadden gebragt dat sy
ons beyde wel gevonden maer niet mede hadden konnen krijgen, gelijck
waer was. Ick vroeg of zy mijn rantsel met geldt daer niet hadden
gebraght, daer ick op tot antwoordt kreeg dat sy wel wisten wat geldt
was en wijser waren het daer te brengen. Sy gaven ons dan te eten ende
dat gedaen zijnde, voeren weder aen boort, maekten den volgende dagh
zeyl en staken in zee. Na dat wy weder 2 daghen in zee geweest waren,
kregen de Tafel en Leewen Bergh in ’t gesigt; die nacht was het heel
stil weer en liet de stuerman in de honde-waght [196] ons groote zeyl
met de fock [197] op gijen [198], streken ons mars-zeyl op de randt
neder en lieten het alsoo drijven; na datter 6 glasen in de honde-waght
uyt waren [199] zagen wy de brandings soo natuerlijck dat het ons heel
ontstelde; hier op komt de schipper uyt sijn kooy, die hem in ’t begin
van de honde-wagt tot slapen had geleydt en de sorgh aen de stuerman
gelaten hadde, zeyde: „Mannen wat wil dit zijn? Heer, wat is dat? Soude
wy wel aen de vaste wal sijn?” Dit seyde hy uyt oorsaecke van de groote
mist die daer was en alsoo de zee boven gemeen hol gingh, was het wel
te presumeeren dat wy digt by landt mosten wesen, lieten het diep loot
werpen en bevonden op 10 vadem water te sijn. Hier op riep de schipper:
„Mannene ’t sa, wacker! Het ancker voor van de boegh af en laet het
vallen”; daer wel voort aengegaen wierdt maer de branding begost al
voor ons te breken. Na dat wy 2 anckers hadden laten vallen en omtrent
100 vadem geviert [200] was eer het selve wilde houden, waren wy alsoo
dight op de wal dat de brandingh met sulcken kraght voor ons schip
storten dat onse groote blinde ree [201] in de eerste stortingh aen
stucken brak waer op ons voor schip wierdt aen stucken geslagen. Een
man die voor de beetingh [202] stont, wierdt van de zee tegens deselve
aen geslagen dat sijne ribben aen stucken waren; hy kroop noch na de
cojuyt, maer bestorf het. Door de vuyle klippige gront raekten beyde
onse cabel touwen aen stucken en wiert ons achter-schip tegens de wal
geset dat hem het roer van syn gat af stiet en het voorschip dwars zee,
soo dat hy met syn stuur-boort aen landt quaem te leggen en wierd al
hoger op tegen de wal geset. Wy kregen van bakboort sulken zee, dat ons
de focke mast midden door sloegh. Even te vooren hadden wy de schuyt in
de taakels [203] gehangen om te sien of wy met deselve niet konde
ontvluchten, maer wy sagen daer geen apparentie toe want d’eene zee was
niet over ons hooft of kregen eer wy ons adem gehaelt hadden d’ander
weder op ’t lijf. Wy vluchten dan d’eene parthy op ’t half-deck [204],
sommige op de hut [205], eenige klommen in ’t want andere saten op het
zonne-dek [206], in somma elck sogt hem te salveeren als hy best konde.
Ick was dan mede achter op geloopen; onderwijlen komt daer een zee en
slaet de schuyt in sijn taakels aen stucken dat de achter en voorsteven
bleef hangen en met deselve zee, raekte onse groote mast (die digt
onder de mars wierdt aen stucken geslagen) over boort; de zee die daer
op volgden sloeg de boot die los in sijn klampen [207] stont mede over
boord ende de groote mast noch eenmael aen stucken.

Hier na wiert het voor schip tot aen ’t groote luyck van ’t achter
schip van malkanderen geslagen so dat ondertusschen het agter schip
hooger tegen strant aen schookte. Op het sonne-deck waren wel 15 a 16
gevlught dewelcke door een zee met het selve van ’t schip wierden
geslagen en van ’t water alle over de klippen aen landt geset. Kort
hier op wierdt het deck van de hut, daer de rest van ’t volck op was
gevlught (behalven ick en de konstapels jonge [208], gelight en quamen
als de voorige aen landt. Ick op het vrak van ’t schip staende, trock
mijn kleederen uyt om met swemmen aen ’t landt te komen, maer siende
dat ’er verscheyden waren die beter swemmen konden als ick haer te
water gaven, maer wat ter zijden het schip gekomen zijnde trock het
water soo sterck dat het haer in zee sleepte en alsoo 15 a 16 man
verdronck; ick moeder naekt dit ellendig schou-spel aensiende, quam
weder een zee en slaet my met de jonge een stuck van boort in zee; ick
verliet het stuck houdt, alsoo om siende veel houtwerck en vaten op my
sagh afkomen, liet my na de gront toe sincken om van deselve niet
beschadigt te werden. Onderwijlen raekten dit goedt alles over mijn
hooft en weder boven komende, zag mijn door de vloet van ’t water een
goedt stuck van ’t wrack af, de tweede brandingh over viel mijn soo
schielijck dat ick deselvige niet konde ontwijken; zij nam mijn op en
smeet my los tegens de klippen in, alwaer ick door de bandieten [209],
die op het schieten daer gekomen waren, zijnde vijf sterk, gezwind
daeruyt gehaelt wierd.)

Op het landt gekomen zijnde, bragten sy my by een groot vuyr om te
warmen dat sy gemaekt hadden; gewarmt hebbende setten sy my met noch
vier andere op een wagen, bragten ons in haer woon huys en setten ons
broot en kaas voor daer wy wat van aten. Na dat wy daer drie dagen
hadden geweest, wierden met de boot van ’t schip Schoondijck dat aen de
Caap lag van daer gehaelt en aen de Caap gebragt en aldaer gekomen
zijnde, vondt ick mijn cammeraet Lourens Thysz. op ’t hooft staen die
in ’t bos met den boekhouder van ons was gescheyden; als hy my sag
verwellekomde my met groote blijdtschap en nam my met hem in zijn
logement, ten huyse van de voorgemelte vryman Lambert Adriaansz. alwaer
ick wel wierde ontvangen en bleef logeeren.

Eenige dagen hier naer, deden wy aen den secretaris van den Governeur
het voor-verhaelde relaes, het welcken in ’t kort opgeschreven zijnde,
wy met eden bevestigen.



UIT PETER KOLBE SE „BESCHRYVING VAN DE KAAP DE GOEDE HOOP.”


INLEIDING.


Soos ons aangemerk het by die Dagverhaal van Van Riebeeck, het die
eintlike invoer van slawe in die Kaap begin in 1658; en sedertdien is
daar gereeld meer van daardie koopwaar in die land gebring. Die
Kompanjie het daar o.a. spesiaal ’n skip aan die Kaap op na gehou om
hulle te gaan inruil op Madagaskar, Mosambiek, die kus van Angola of
Guinea; terwyl ander, maar minder in getal, ook verkry is uit
Voor-Indië en die Oos-Indiese eilande. Waar die Hottentotte te lui of
te onafhanklik was om vir die Kompanjie of vir die koloniste te werk,
en waar blanke knegs te moeilik verkrygbaar was en te duur om aan te
hou, was dit slegs natuurlik dat in ’n tyd toe slawerny ’n algemeen
erkende instelling was, die Kaapse regering die toevlug tot slawearbeid
sou neem. Daar is ook geen twyfel aan nie dat die gebruik van slawe
heelwat bygedra het tot die ekonomiese ontwikkeling van die land,
vernaamlik van die meer intensiewe graan- en wynboerdery van die
westelike distrikte. Die aanwesigheid van die slawebevolking, wat
spoedig die blanke bevolking oorvleuel het [210], het egter nie alleen
goeie gevolge aan te wys nie. Onder die „lijfeigenen” was daar egte
booswigte wat hulle aan die ergste misdade skuldig gemaak het:
moordpartye op die persoon van hulle meesters, aanslae op vroue en
kinders, brandstigtings, ens. Andere, weer, het hulself nooit kan
versoen met hul nuwe toestand nie en het gedurig probeer om te ontsnap
die land in. Dit is ’n paar van dergelike episodes wat ons hieronder
plaas uit die pen van Peter Kolbe, die bekende skrywer van wat lank die
standaardwerk oor die Kaap gewees het, nl. die Naaukeurige en
Uitvoerige Beschryving van de Kaap de Goede Hoop [211]. Peter Kolbe
word nou deur heelwat mense as ’n bedrieër en kwaksalwer beskou; en ná
’n periode van roem het sy reputasie gedurig verbleek sedert die
aanvalle wat De la Caille, Le Vaillant en later skrywers op hom gemaak
het. Ons is egter van oordeel dat Kolbe nie so fantasties en
onbetroubaar is as wat hy soms voor uitgemaak word nie. Op sy
uiteensetting van die samestelling en werking van die verskillende
regeringsliggame, b.v., is maar bitter min aan te merk. Ook wat hy
meedeel oor die lewe en gewoontes van die Hottentotte, waarvoor hy die
aantekeninge van die uitstekende inboorlingkenner J. W. de Grevenbroeck
tot sy beskikking gehad het, is oor die algemeen geloofwaardig en
korrek. Ons kan nie die versoeking weerstaan nie om ook uit daardie
gedeelte van sy boek ’n paar uittreksels te plaas.

Ongelukkig is dit waar dat vir anekdotiese verhale hy maar alte dikwels
afgegaan het op sterk-gekleurde mededelinge van persone wat hul
gegewens ook al nie uit die eerste hand gekry het nie—mededelinge wat
hy somar sonder die minste poging tot kontrolering in sy werk opgeneem
het. En selfs daar waar hy self ooggetuie was van die feite wat hy
aangee, laat sy geheue vir hom meermale in die steek. Kolbe was heel
seker liggelowig en onkrieties van aanleg. Ons is egter geneig om vir
hom hierdie swakhede te vergewe, al was dit maar om die eg Afrikaanse
atmosfeer wat sy beskrywinge kenmerk, en die aansteeklike geesdrif
waarmee hy sy onderwerp behandel.



UIT PETER KOLBE SE „BESCHRYVING VAN DE KAAP DE GOEDE HOOP.”

Misdade van die Slawe.


Eenigen tyd daar na [212] is ’er een zeer droevig en beklagelyk geval
door een party weggelope slaven en slavinnen gebeurt, ’t welk ik der
moeite wel waardig acht dat ik den lezer de gantsche geschiedenis
omstandiger verhaal dan ik reeds in een van myne vorige hoofdstukken
gedaan heb.

Eenige slaven en slavinnen van verscheide burgers maakten eenen aanslag
om geweer van hunne meesters te stelen en de vlugt te nemen, om daar
door hare verlore vryheid weerom te bekomen [213]; zy waren onder
malkanderen ook overeengekomen dat ’er een van hen koning en eene
koninginne zoude zijn [214], met magt om allerhande bedieningen onder
hen als vrye luiden te begeven. Aldus ’t hazenpad gekozen en achter den
Duivelsberg gekomen, zagen zy eenen schaaphoeder van den burgermeester
Cornelis Botma [215] den welken zy wilden dwingen eenige hamels zonder
geld te laten volgen. Door dien hy zich echter daartegen kante, en ’t
belang van zyn meester na behoren behertigde, sneden zy hem den hals af
en lieten hem in zyn bloed leggen. Vervolgens dodeden zy ook eenige
hamels en namen in een dal achter den Tafelberg, welk dal met bomen
bedekt was, de vlugt, alwaar zy hunne hamels kookten en zich vrolyk
maakten.

Den anderen morgen, met het krieken van den dag, sloegen zy hunne
tenten op en trokken dieper landwaarts in, terwijl hunne meesters niet
wisten waar deze baldadige landlopers gebleven waren en twyffelden of
zy misschien de 5 slaven van den heer keldermeester Jacob de Wets [216]
verlede jaar weggelopen, waren gevolgt. Deze vlugt wierd aan den
fiskaal independent ook bekent gemaakt, dog deze wist ook niet waar hy
ze zoude laten zoeken. Ondertusschen deeden deze vermetele vlugtelingen
niet dan stelen en moorden tot dat zy eindelyk in den Groenen Kloof nog
een groter schelmstuk uitvoerden. Wanneer zy, zoo als gemeld is, in den
Groenen Kloof quamen, ontmoeten zy eenen Duitscher van Hamburg van
geboorte die ’t vermaak van de jagt nam en wyl zy hem van verre zagen
aankomen, verborgen zy zich achter struwellen tot dat hy dicht by hen
was, wanneer zy hem allen teffens op ’t lyf vielen en ’t geweer afnamen
met deze woorden: „Wat wilt gy doen? Gy moet sterven; wilt gy bidden,
zoo maakt het kort, wy hebben niet lang tyd.” Daar op verzocht deze
Duitscher dat zy hem maar een weinig tyd mogten vergunnen, om zyn ziel
in Gods bescherming te bevelen zoo als zy ook deden. Dog wyl hy in zyn
gebed aanhield en hen de tyd te lang viel, zeiden zy tegen hem: „Maakt
dat gy ons niet ophoud, wy konnen zoo lang niet wachten.” Ondertusschen
lieten zy hem op zyn lang smeken nog een Vader Onze bidden waar na zy
hem ’t hoofd insloegen [217], en als zy zagen dat hy dood was, sneden
zy hem den buik op, namen ’t ingewand daar uit en hingen de darmen over
de struiken en lieten hem aldus leggen [218].

Wie heeft ooit van een yzelyker gruwelstuk gehoort? Wie heeft ooit
gelezen dat een moordenaar eenen rampzaligen aldus heeft gehandelt?
Geen beest pleegt tegens zyns gelyke eene zodanige gruwzaamheid, veel
min kan zulks met een mensch bestaan. Dog de maat van hare zonden zal
nu ras vol worden, vermids zy zich van hier begeven en eenen
diergelyken of nog wel afgryzelyker moord in den zin hadden, dien God
echter belet heeft.



Haar aanslag was zich na de Saldanha-Baay te begeven, om dat zy hadden
gehoort dat ’er maar een man dien post der Voortreffelyke Maatschappy
bewaarde en op de aankomende schepen achting gaf en dat de anderen
elders gebruikt wierden. Tegen den avond quamen zy aan dat huis onder
voorwentzel dat zy van hunne principalen uitgezonden waren om geweer na
hunne veeplaatzen te brengen. Deze eenvoudige geloofde zulks, te meer
om dat hy kleine kinderen by hen zag. Ondertusschen vernam hy van eene
slavinne, die hy ter zyde in een ander vertrek had gebragt, hunnen
goddelozen aanslag, te weten, om hem dezen nagt te vermoorden, als mede
dat zy reeds de twee verhaalde moorden hadden gepleegt en bad hem dat
hy tog ter dege op zyne hoede zoude zyn, en, na dat hy haar had
verboden om aan iemand iets daar van te zeggen, liet hy ze gaan en riep
den eenen na den anderen in zyne kamer, alwaar hy hen zoo voort de
handen op den rug bond met bedreiginge, dat hy de geene die den mond
opende om te schreeuwen zoo voort door den kop zoude schieten en hy
bleef den gantschen nacht by hen, om te beletten dat de een den anderen
los maakte. Zoo dra de dag begon aan te breken, bond hy ze allen met
een touw aan malkanderen en dreef ze aldus voor zich, de slavin alleen
liet hy vry gaan tot dat hy ze aan de Kaap zelf bragt [219].

Zoo dra zy daar quamen, wierden zy in een donker gat geworpen; kort
daar na naauwkeurig ondervraagt en, alles beleden hebbende, op de
volgende wys gevonnist: dat vyf [220] van hen levend zouden worden
gerabraakt, daar onder hare koning en hoofdmoordenaar die alvorens met
gloejende tangen zoude genepen worden; wyders dat zy allen levend van
’t kruis genomen, op een rad gezet en aldaar zoo lang met spys en drank
verzien zouden worden tot dat zy van zelf den geest gaven, voorts dat
de koninginne aan een paal gewurgt zouden worden en dat alle de anderen
met stroppen om den hals de executie onder de galg zouden aanzien, en
vervolgens strengelyk gegeesselt en op ’t voorhoofd gebrandmerkt
worden.

Eer en alvorens dit vonnis wierd voltrokken verzocht de geen die deze
midsdadigers herwaards gebragt had, nogmaals zeer instandig dat de
behoudster van zyn leven, menende de slavinne, die hem dezen aanslag
had geopenbaart van de straffe mogt worden verschoont; dog wat redenen
men heeft gehad om zulks niet te doen hebbe ik nooit konnen ontdekken;
zy moest nevens de anderen gelyke straffe uitstaan en quam niemand vry
als een kind van 8 jaren [221] dat de vader gedwongen had mede te gaan
en een dochtertje van een half jaar dat de zoo genaamde koninginne met
zich op haar rug genomen had.

Wanneer ik de executie zag, stont ik verstelt over de hardnekkigheid
van deze booswigten, want daar anders iemand de felle pyn van ’t breken
van zyne leden voelt, zoo als by ’t rabraken geschied, zoo heb ik
overal waargenomen dat zodanige rampzaligen erbarmelyk schreeuwen; dog
hier hoorde ik by geen eenen slag een enkelt woord zelfs niet „O wee!”
en wanneer men ze van ’t kruis nam en levend langs eene ladder ophaalde
en twee aan twee met den rug tegen elkander op een rad zette en ze met
een touw om haar lyf daar op vast bond, maakten zy wederom geen gerucht
ter waereld en verzochten enkelyk water om te drinken, roepende in de
Portugeesche tale: „Ago, por bebe” ’t welk hen niet alleen gegeven
wierd maar men bood hen ook wyn en allerhande spys aan, waartoe zy
echter geen trek hadden.

Dien namiddag ten 3 uuren gaven zy den geest en wierden door de
beulsknechts van de raden afgestoten, naderhand twee aan twee aan
malkanderen gebonden en door drie beulsknechts door alle straten buiten
na ’t gerecht gesleept en aldaar weder op raden gezet. De koningin
stont toen ze gewurgt zoude worden op een stoeltje en wanneer men het
weg trok viel zy voor over om dat de strop aan stukken brak; dog door
dien zy zoo voort weder de oogen opende en na de lucht snakte, wierd zy
op bevel van den rechter andermaal gewurgt en vervolgens met haar
gemaal den gemelden koning gesleept en tegen hem over aan de galg
gehangen.

Is dat niet een treurig en droevig voorbeeld, dat een menschelyk hert,
’t welks slechts een weinig nadenken heeft, zodanig kan doen ijzen dat
het met diergelyke booswigten onmogelyk medelyden hebben kan? Ik
verzeker u, Lezer, dat ik eene grilling over myn gantsch lichaam voel,
zoo dikwyls als ik daar om denk, om dat ik vele zelfs zwaarder
executien heb gezien, dog gene daar de misdadigers zoo verstokt geweest
zyn. Wie nu een weinig gevoelig is, zal zekerlyk deze vermetelheid niet
alleen vervloeken, maar ook eene zodanige hardnekkigheid doemen.


[22 Oktober word Kolbe aangestel as sekretaris ad interim van Landdros
en Heemrade op Stellenbosch.]


Terwyl ik echter dit ambt bekleedde, vielen ’er zeer zeldzame zaken
voor, waar van ik ’er maar eenige mededelen zal, want dezelve alle te
verhalen zoude te wydlopig en te verdrietig vallen. Van moordaardige
slaven heb ik reeds een gruwzaam exempel verhaalt.

Een ander (slaaf [222]), dien de Heer Elzevier heeft laten verkopen,
verstoute zich uit wraakzucht, ’t huis van zynen gewesenen heer op
Elzenburg in den brand te steken [223]. Door dien hy echter door de
slaven, die ’t huis bewaarden verscheidemalen in zyn voornemen belet,
en eindelyk door dezelven gevat en herwaards na Stellenbosch gebragt
wierd, zoo liet Landdrost Mulder hem na de Kaap brengen, en maakte hem
na vrywillige bekentenis zyn proces welkers slot was dat hy met een
keten om ’t lichaam aan een paal zoude vastgemaakt en hout rontom hem
gelegt, en aldus levend verbrand of gebraden werden [224].

Nooit had ik konnen denken dat een mensch dien de vlam gestadig in de
oogen en in ’t aangezicht speelt, zoo lang konde leven, als deze deed;
want hy liep niet alleen lang rontom den paal en weerde de vlam van
zich af, maar hy beweegde heel lang armen en beenen, en riep overluid:
„O Deos mio pay!” O God, myn Vader! en leefde aldus ruim een quartier
uurs in ’t vuur. Waar uit dan licht is af te nemen, dat, wyl zyn
lichaam niet verbrand maar gebraden is, zulks een zeer pynelyke en
erbarmelyke dood moet zyn, waar mede schier geene zoort van dood kan
vergeleken worden.



OOR DIE GOOI- EN SKERMKUNS VAN DIE HOTTENTOTTE.

Behalven dit snel lopen, konnen zy ook zeer net met stenen en korte
stokken, zoo als ook met Hassagajen en alle andere harde en bequame
dingen werpen; zo dat de Heer Vogel in zyne tienjarige Oost-Indische
Reisbeschryving pag. 76 [225] hen reeds den lof heeft gegeven, dat het
by hen niets nieuws was, dat een Hottentot met een steen 100 schreden
ver een perk van een gulden in den omtrek konde raken; dit doen zij
niet eens of tweemaal, als of zy het maar by geval raakten, maar tien
malen en meer achter malkanderen, zonder eene reis te missen. Het
aanmerkelykste by dit werpen voor een toekyker is, dat hy onmogelyk kan
begrypen, hoe zodanig Hottentot doelen of raken kan, omdat hy geen
ogenblik stil blijft staan, maar in een gestadige beweging is, lopende
dan voorwaard, dan achterwaards, dan ter zyde, en dravende dan gebukt
en dan weder overend, heen en weder terwijl hij den steen zoo gezwind
werpt, eer men zulks voorziet en raakt echter met alle zijne grimassen
het voorgestelde perk zoo net, dat men moet zeggen dat de beste
schutter niet beter het wit zoude hebben konnen raken.

Zij konnen niet alleen zoo net werpen met stenen, maar ook met hunne
Kirri en Rakkum-stok [226], zoo als ook met hunne Hassagayen, zoo dat
hen niets kan voorkomen, waarmede zij deze kunst niet konnen
verrichten. Ik heb dikwijls met verwondering gezien, als zy uit ernst
of jok na elkander wierpen, om dat zy altoos de plaats waar de party
gestaan had, of hem zelven zekerlijk raakten, wanneer hij zich niet
door draajen en buigen of lopen daar van bevrijde. Ook heb ik dikwijls
gezien, dat zy met hunnen Rakum-stok een haas, ree of steenbok in eene
reis dood wierpen, zoo dat de stok of in ’t lichaam bleef steken, of
dat het wild op een andere wijs daar door gedood werd. Dit net werpen
heeft hen misschien gelegentheid gegeven, om op een verdediging bedacht
te zijn en zich in ’t vechten en afweren te oeffenen welk beide zy ook
meesterlyk verstaan......

Dikwils ben ik aanschouwer geweest, wanneer zy zich of uit ernst of uit
jok daar in oeffenden, en derf ik met waarheid zeggen, dat het al zeer
aangenaam om te zien is. Want zy lopen van elkanderen en werpen
malkanderen met stenen, Rackum-stok of ook met hunne lange Hassagayen.
Wanneer de party het geworpene ziet aankomen, gaat hij zelden van zijn
plaats af, ja zelfs bukt hij zich niet als hij maar zijn kirrie in de
hand heeft, dat hy het zelve daar mede kan afpareren. Vervolgens lopen
zy weder dicht by elkanderen, en houden de gemelde kirris in de handen
voor zich of boven het hoofd en doen daar mede zulke aardige stoten,
dat men niet weet, wat men van die aardige kunst zal denken en
twijffelt of een Europeaansche schermmeester dit wel beter zouw klaaren
als een Hottentot, te meer als men ziet hoe konstig zij deze laatste
houw en steek weten af te keren.

Ik hou my t’ eenemaal verzekert, dat wanneer een bequaam en wel
geoeffende schermmeester met een Hottentot zoude vechten, en dat zy
beide eenerlei geweer [227] hadden, de schermmeester of beschaamt hene
zoude moeten gaan, of ten minsten dat hy niet veel op zyne bequaamheid
zoude hebben te roemen; om dat zy zoo wel valsche quinten [228] en
zij-sprongen weten te maken als een schermmeester, en vrij wat beter en
vaardiger [229].



DIE MUSIEKKUNS VAN DIE HOTTENTOTTE.

Wat haar musiek aanbelangt, dezelve is niet wel in de figuraal en
vocaal musiek te verdelen, om dat de eene buiten de andere zelden of
nooit word gehoort. Ondertusschen zal het nodig zijn de nodige
speeltuigen van de Figuraal-Musiek eerst te beschrijven, welke met die
van de Europeaansche zeer weinig overeenkomen. Een van dezelve is ook
by de slaven gemeen, en kan ik derhalven niet wel zeggen, of dezen het
van de Hottentotten of de Hottentotten het van de slaven uit andere
landen ontleent hebben; by beiden van dezelven is het bekent met den
naam van Gom-Gom.

Deze Gom-Gom is een ronde boog van vast taai houd als olijf of
yzer-hout. Dezelve word met een middelmatige snaar, byna als de second
of A op de viool, bespannen, welke snaar zij zelven van schaapdarmen,
of zenuwen maken. Aan het eene end, daar ze aan den boog word
vastgebonden, maken zy een afgesneden en gesplete penneschacht vast,
welken zy nevens de doorlopende snaar in den mond houden op dat het
dreunen van de snaar haar niet zeer zou doen en aan de snaar ook den
ordentlyken klank niet benomen worde, welke zy door het inhalen en
laten gaan van den adem formeren.

Wanneer zy een volstemmige Gom-Gom willen maken, zoo als men ze ook
eenvoudig, slecht en op de jegenswoordig beschreve wijs heeft, zoo
steken zy aan het ander einde, eer de snaar aan den boog gespannen en
gebonden word, een cocos of klapper-note schaal, die daar gezaagt en
van binnen ter dege uitgeholt en van alle aanklevende huidjes gezuivert
is, welke als de resonans geven moet.

Van deze cocos-noot word van boven maar een derde deel afgezaagt, het
welk men hier wegwerpt, of anders aan een slaaf geeft, om daar uit te
drinken. Het overige en grootste deel maakt men op de gemelde wys aan
de snaar vast, zodanig dat de gaten niet te diep benedewaarts moeten
worden geboort, welke daarenboven ook recht tegen elkander over moeten
staan op dat de overige schaal te beter aan den boog kan sluiten. Om
dat nu de schaal of klank van de snaar daar in als in een ronde holte
weerstuit en zich vermeerdert, zoo klinkt het instrument niet alleen
veel beter, maar zy konnen ook door de beweging van de gemelde
cocos-schelp allerhande tonen maken, welke men op een ander instrument,
zoo eenvoudig als dit, zoude konnen practiseren.

Wanneer drie of vier gom-gommen van verscheide snaren by elkanderen
zyn, en de genen die daarop spelen wel met elkanderen overeenstemmen,
zoo maakt het een zachte en aangename muziek, waar van niemand door het
te hard geluid het hoofd zeer doet, maar het gehoor lieflyk gestreelt
word; en weet ik my te erinneren dat ik eens na het spelen van twee
Hottentotten heb geluistert, die in een stille nacht een zeer aangenaam
nachtmuziek op hare wys te zamen maakten. Wanneer echter bequamer als
Hottentots vingere daar aan quamen en eens de handeling ter dege daar
van hadden, zoude de lieflykheid ver groter wezen, en dit speeltuig
zoude na verloop van tyd tot meerder volkomenheid konnen worden
gebragt.

Behalven de gom-gom hebben zy een ander muzikaal-instrument het welk
een aarde pot is, van zodanigen vorm, als zy zelven maken en elders
beschreven is, en nemen zy daar toe een groten of kleinen pot, zoo als
zy willen. Zy overtrekken denzelven met een schaapvel ’t welk bereid
is. Zy binden het zelve met hunne riemen of zenuwen zeer vast en styf
gespannen daar over; daar na spelen alleenlyk de wyven (en nooit de
mans) daar op met hunne vingers, en slaan daar op zoo als in Braband en
te Duringen in Saxon op den rommelpot gespeelt word, behalven dat
dezelve hen ook by hunne vrolykheden en danzen voor een trom of
keteltrom verstrekken moet, konnende op dezelve ook gene andere tonen
worden gemaakt, als op een keteltrom, zoo als men uit de volgende
muzieknoten zien kan.



Wanneer zy dezen rommelpot gebruiken en daar op spelen, bedienen zy
zich daar onder van vocaalmuziek en schreewen allen te gelyk: Ho, Ho,
Ho, Ho, op de volgende wyze op noten gestelt:



Dit geschreeuw duurt dikwyls een vierde deel uurs na malkanderen, of
zomtijds langer, na dat ’er liefhebbers zyn, die ’er onder danzen. Dit
geschreeuw is voor zich zelven zeer onaangenaam, ten zy de rommelpot in
behorige harmonie daar onder word geslagen en het geschreeuw in
diervoegen word geschikt, dat de tweede eerst begint, wanneer de eerste
reeds eens Ho heeft gezongen, en de derde, als de twede het eerste Ho
heeft geeindigt, en de vierde den derden in een behoorlyke order volgt,
wanneer het nog eenigzins na een overeenstemmende muziek gelykt.
Ondertusschen valt ze den toehoorder ten laatsten verdrietig, wegens
den langen teem en het hard geschreeuw, om dat zy gene andere wyze van
zingen kennen.



’N LEEU-AWONTUUR UIT STARRENBURG SE JOERNAAL.


INLEIDING.


Die plaaslike regering van die O.I.K. het van die begin af sy bes
gedoen om met die binnelande van die Kaapse gebied in aanraking te kom
en die moontlikhede daarvan op kommersiële, landbou- en mynboukundige
gebied te ondersoek. Met daardie doel voor oë het die goewerneurs van
die Kaap tal van sogenoemde landtogte uitgestuur—meestal in noordelike,
maar ook in oostelike rigting—, wat gelas was vertroubare gegewens te
versamel aangaande die aardrykskunde van die land, sy dierlewe, sy
plantegroei, sy inwoners, sy natuurlike hulpbronne. Ander togte, weer,
was meer spesiaal ingerig met die opdrag om slagvee (skape en beeste)
in te ruil van die inboorlinge vir die behoeftes van die amptenare en
die garnisoen van die kasteel en die bemanning van die verbygaande
skepe. So het ons die ekspediesies van Jan Wintervogel, Willem Muller,
Abraham Gabbema, Jan van Herwaerden, Jan Danckaert, Pieter Cruythoff,
Pieter Everaert, Pieter van Meerhoff in die tyd van Jan van Riebeeck;
van Jonas de la Guerre in die tyd van Zacharias Wagenaar; van Jeronimus
Cruse in die tyd van Jacob Borghorst. Ná ’n mislukte tog onder Oloff
Bergh het in 1685 goewerneur Simon van der Stel self hom aan die hoof
gestel van ’n verkenningsonderneming na Namakwaland en het daarin
geslaag tot aan die Buffelsrivier deur te dring en die ryk ertslae van
die koperberge sorgvuldig te laat ondersoek. Sy seun Willem Adriaen het
in 1705 opdrag gegee aan Johannes Starrenburg, die landdros van
Stellenbosch, om ’n nuwe landtog na die noorde te organiseer en daarvan
die leier te wees saam met Jan Hartog, baas-tuinier van die Kompanjie.
Die voorgegewe doel was om die land te verken en o.a. plantkundige
ondersoekinge te doen; die ware doel was om vee in te ruil vir die
goewerneur—nie slagbeeste nie trouens, wat tot dan toe op daardie soort
togte altyd die gewilde koopwaar gewees is, maar trek- en werkosse, wat
Willem Adriaen op sy plaas kon gebruik. Die rapport oor die reis deur
Starrenburg is handig opgestel, sodat ’n oningewyde leser moeilik
daaruit sal kan aflei dat Beëlzebub, soos Adam Tas die landdros genoem
het, nie die tog onderneem het in die belang van die Kompanjie nie. Tog
het die goewerneur die bewoordinge van die verslag nog te gevaarlik
gevind, want o.a. sou daaruit kan geblyk het hoe sy handlangers soms
nie geaarsel het nie om dwang op die inboorlinge uit te oefen en hulle
met die toorn van Willem Adriaen te bedreig in geval van onwilligheid
om hulle beeste af te staan. Toe hy dan ook die rapport opneem in sy
verdediging teen die aanklagte van die koloniste (die „Korte
Deductie”), het hy versigtigheidshalwe ’n aantal volsinne daaruit
weggelaat [230].

Die tog het dieselfde pad gevolg as Simon van der Stel, maar het nie
verder as die Olifantsrivier gekom nie en het dus alleen bekende
terrein „ontdek.” Aan ’n klein, toe droë riviertjie, wat hom ontlas in
die benedeloop van die Olifantsrivier, of die Ruigerivier, is een van
die toggangers, Jan Smit van Antwerpen, deur ’n leeu verras en verskeur
geword. Dit is hierdie tragiese voorval en die daaropvolgende jag op
die leeu wat in ondergaande uittreksel beskrywe word [231].



’N LEEU-AWONTUUR UIT STARRENBURG SE JOERNAAL.


Maandag den 2 November [1705]. Waaren wij vroeg met pakken inspannen en
opzadelen bezig, en togen ontrent 8 uuren verder voort, den cours al
langs de overkant van de Olifantsrivier vervolgende, tot ontrent den
middag dat wy die verlieten en ter regterhand insloegen, langs het
mizerabelste velt dat ’er bedagt kan worden. Het is al te maal rood
zand, bosschen en door de mollen t’ eenemaal ondermijnt; had het mij
mogelijk geweest, ik zoude mijn paard gaarne gedragen hebben, want die
arme beesten konden hun pooten niet verzetten, of zaten bijna tot den
boeg [232] in de molgaten en daar bij scheen de zon tot brandens toe en
nergens was water te krijgen, in somma, noit heb ik verdrietiger
agtermiddag gehad.

Eindelyk quamen wy, na 5 mylen vorderens een kraal te ontdekken in een
zeer aardig gat, tusschen hooge style klipruggen inleggende. In den
regentijd is het een riviertje dat zich in de Olifantsrivier ontlast,
maar nu niet meer dan een dor, diep dal, met 3 of 4 zeer kleine brakke
waterpoeltjes voorzien.

Wy waren regt boven de kraal eer zy het wisten en daalden langs een
zeer stijle klip rugwaarts tot hen te voet na beneden. Op het eerste
gezigt wierden ze heel verbaast; een deel ging aan de andere kant den
berg op, wyl een ander getal jonge gewapende manschap ons te gemoet
trok. Eene der zelve was zoo voorbarig, dat hy bereets een pyl op zyn
boog gelegt had, omme die op my, de voorste zijnde, cours te doen
nemen, maar door het aanleggen van myn roer en het toeroepen van den
Hottentot, die ons den weg had gewezen en verzelde, stak hy die weder
op; en quamen toen met groote nieuwsgierigheid rondom ons, vraagende
zonder ophouden aan onze Hottentots wie wy waren en tot wat einde wy
zoo ver in ’t land quamen, waar op geantwoord zynde, warenze wel in hun
schik. Onze wagens, die een tour om moesten nemen, quamen eindelijk
mede om laag, en wij sloegen onze tent ontrent een kleine schoot weegs
van de kraal ter neder en gingen, na alles wel bezorgt te hebben,
rusten; maar wy wierden wel haast weder gestoort, want omtrent
middernacht begonden de beesten en paarden die voor de tent, tusschen
de wagens stonden, te schrikken en te loopen, en een der wagenrijders
die buiten sliep, te schreeuwen, waar op alle man met geweer ter tent
uitliep. Ontrent 30 treden voor de tent stont een leeuw, die, op het
zien van ons, zeer zagtzinnig ontrent 30 treden verder agter een doorne
boschje ging, dragende iets met zich dat ik meende een jong osje te
zijn. Wij deden over de 60 schoten op dat boschje en doornagelden het
dapper, zonder dat men eenig verder gewag vernam. De Z.O. wind waaide
sterk, de lugt was zeer klaar en de maan scheen op ’t helderste, zoo
dat wy alles op die distantie zien konden.

Na dat de beesten weder tot stilstant gebragt waren, en ik alles eens
overzag, miste ik den schildwagt van voor de tent, zijnde Jan Smit van
Antwerpen, in de groene kloof bescheiden. Men riep hem zoo luid als men
konde, maar te vergeefs, wyl niemant antwoordde, waar uit ik besloot
dat de leeuw hem had weggenomen; 3 of 4 mannen gingen op het
voorzigtigste na dat bosje, dat regt tegen over de deur van de tent
stont, om te zien ofze niets van dien man vernemen konden, maar quamen
hals over kop weder te rug, wyl de leeuw daar nog lag, zich ophefte en
begon te brullen. Zij vonden daar des schildwagts geweer, welkers haan
gespannen was, en deszelfs muts en schoenen.

Wy deden weder wel hondert schoten op dat bosch, dat 60 treden van de
tent en maar 30 treden buiten de wagens stont en waar op men als na een
doel konde schieten zonder den leeuw te vernemen; waar uit wy
presumeerden dat hy dood of weg moest zijn. Dit deed den wildschut, Jan
Hamanszoon [233], resolveren te gaan zien, of hij ’er nog in was of
niet, nemende een brandent hout inde eene hand. Maar zoo ras naderde hy
het bosje niet of de leeuw deed, onder een vreezelyk gebrul, een sprong
na hem, dies hy het brandend hout na hem toe gooide; midlerwijl schoot
het ander volk wel 10 schoten na hem, maar hy retireerde aanstonts
weder op zyn oude plaats, agter dat boschje. Dit brandhout, dat hy na
den leeuw gegooit hadde, was in ’t midden van ’t boschje gevallen, en
door de sterke Z.O. wind aangeblazen, geraakte het in de lichte vlam,
zoo dat men zeer klaar daar in- en dit doorzien konde. Men schoot ’er
nog al geduurig in; ondertusschen verliep de nacht en de dag begon aan
te breken, dat yder een moed gaf om hem alsdan regt te konnen treffen,
wyl hy ’er niet van daan konde of moest zich geheel bloot geven, alzoo
het boschje regt tegen een style kloof aanstont. Zeven mannen op de
buitenste wagen zittende, pasten op om hem, uitkomende, waar te nemen.


Eindelyk ging hy, eer het nog ter degen licht was, met de man in zijn
bek, den berg op kuyeren, krijgende wel 40 schoten na zijn huit, zonder
dat hem eene trof, schoon hem veele zeer na quamen, gelyk wy naderhand
bevonden hebben. Als hem een kogel wat digt by quam, keerde hy hem al
grynzende na de tent en knorrende na ons toe en ik ben van gedagten,
had hem yemant getroffen, dat hij met een volle vaart op tent en volk
aangekomen zoude hebben.


Wy besloten dan dat hy gequetst en niet verre van daar was; hier op
verzogt mij het volk ’t lichaam te mogen gaan opzoeken, om hem te
begraven wyl sy geloofden dat de leeuw door het gestaadig schieten,
niet veel tijd zoude gehad hebben, om daarvan te eeten. Ik stont
eenigen van hen zulks toe, mits een goede party gewaapende Hottentots
mede nemende, en onder belofte datze zich niet in gevaar zouden
begeven, maar gestaadig wel toezien en voorzichtig zijn.

Daar op volgden zy met hun zevenen, geadsisteert van 43 Hottentots, het
spoor, en vonden hem ontrent een halve myl van daar, by het lichaam,
agter een klein boschje, leggen. Hy sprong door het geschreeuw van de
Hottentots daadelyk op en nam de vlugt, waar op zy hem alle naliepen;
ten laatsten keerde het beest zich om en quam vreezelyk brullende onder
den hoop; het volk, ’t welk door ’t loopen vermoeit was, schoot mis, op
welke hy dadelyk aanquam.

Den Baas, of opperste Capitein van de kraal, deed hier een trouwe daad
aan 2 van ’t volk, daar de leeuw het op toezette. Des eenen roer
weigerde en de ander schoot mis; daar op sprong hy tusschen den leeuw
en ’t volk zoo na by, dat de leeuw hem met de eene klauw in de karos
sloeg en met den bek daar in beet, meenende den Hottentot te hebben,
maar die was hem te gaauw, liet zyn karos glippen en duuwde hem een
assegaai in de ribben. Aanstonts sprongen de andere Hottentots ook toe
en verçierden hem met hunne werpspiessen dat het wel een yzerverken
geleek; evenwel hield hy nog niet op met springen en brullen, maar beet
eenige der assegaaistokken af, tot dat hem de wildschut, Jan
Harmanszoon, een schoot in ’t oog gaf, die hem deed kenteren, waar op
de anderen hem verder doodschoten.

Het was een vreezelijk groot beest, en hij had kort te vooren nog een
Hottentot uit deze kraal gehaalt en opgepeuzelt. Ik ben hier dus
langwijlig geweest, om dat my niet voorstaat oit diergelijke assurantie
van een beest gehoort te hebben en de kloekmoedigheid van dien
Hottentot is mede aanmerkelyk.

Des mans lichaam was door hem van agteren met de linkerpoot aan de
linkerzijde van het hoofd geslagen, met den bek in de schouder gevat,
en dus voort gedragen; beide de billen en linker schouder waren
opgegeten. Wy bragtenze alle beide aan de tent, en begroeven den man
daar hy gegrepen was, gelijck wij den leeuw mede onder de aarde staken
op dat hem het vee niet ruiken zoude.

Het was dien ganschen dag brandent weer en de Hottentots waarschouwden
ons dat ’er nog 2 wijfjes hier ontrent waren, waarom ik des
agtermiddags een kraal van doorn liet maaken en op drie plaatzen of
passagies volk met geweer stellen, maar vernamen dien nacht geen
onraad.

Woensdag den 4 dito.

Maakten wy voortgang met de ruiling, daar wy de voorige 2 dagen over
getalmt hadden.... De zonneschijn was hier by na onverdragelyk, en in
de tent was het als in een oven.

Des avonts brulde het langs dit riviertje of alle de leeuwen van Africa
by malkanderen waren. Ik presumeer dat het de 2 wyfies waren omme het
gedoode mannetje te zoeken, dies verwagten wy niet anders dan hun
bezoek dien nagt, hier tegens hadden wy ons door ’t verhoogen onzer
Doorne-Kraal, en ’t stellen van roers, op de passagien, langs welken zy
hunne coers moesten nemen, mitsgaders het stoken van vuuren rondom ons
en ’t houden van dubbele wagt, wel voorzien; maar zy quamen niet.

En wyl hier ontrent geen meer kralen leggen, en voor ons niet te doen
viel, rezolveerde ik weder te rug te keeren om de Gonnemasche Kraalen
op te zoeken.



NOTAS


[1] Op die terugvaart uit Indië het die Portugese die kus van Natal tot
aan die Kaap, en veral die laaste stuk daarvan, as die
allergevaarlikste deel van die hele reis beskou; en eers as hulle die
Atlantiese Oseaan bereik het, het hulle hul veilig geag. Vgl. die
Itinerario van Jan Huygen van Linschoten aangehaal op bls. 54.

[2] Die teenswoordige Tafelbaai het sy eerste naam Aguada de Saldanha
(die waterhaalplek van Saldanha) in 1503 gekry, toe ’n groot Portugese
vloot onder Antonio de Saldanha daar water ingeneem het. Die
Nederlandse skeepsvoog, Joris van Spilbergen, het dit in 1601 herdoop
met die naam wat dit vandag nog dra.

[3] Arsilla en Asamor is twee hawestadjies op die weskus van Morokko.
Die Portugese het in dié streke gesag uitgeoefen. Hulle verowering van
Morokkaanse gebied, wat in 1415 by Ceuta begin het, het aanleiding
gegee tot die ontdekkingstogte; en die verval van hulle mag het ook
hier begin, toe in 1579 koning Sebastiaan deur die More by Alkasar
verslaan is en self in die slag gebly het.

[4] Koning Manuel het Francisco d’Almeida van sy bevel in die Ooste
onthef en dit aan Alfonso d’ Albuquerque oorgedra. D’ Almeida het egter
nog eers die groot oorwinning voor Diu op die gekombineerde
Mohamedaanse vloot in 1509 behaal voor hy die terugreis na Portugal
onderneem het. Tot kort voor sy vertrek het hy vir d’ Albuquerque as ’n
prisonier behandel en in die faktory by Kananor opgesluit gehou.

[5] Lourenço d’Almeida, die seun van die onderkoning, het in 1508 in ’n
seeslag teen die Mohamedaanse vloot naby die teenswoordige Bombaai
gesneuwel.

[6] Die skipbreuk wat miskien die meeste lig op die etnografiese
toestande gewerp het, was dié van die Sint Albertus in 1593. Die leser
word verwys na die besonder interessante en belangrike berig
daaromtrent in die Records of S.E. Africa, II, blss. 288 vv.; en sy
aandag word oor die algemeen by hierdie groot uitgawe van Theal bepaal.
Die romantiese sy van ons eerste historiese periode tree daarin sterk
op die voorgrond.

[7] Uittreksels uit ’n anonieme Portugese pamflet in die Britse Museum
deur Theal afgedruk en vertaal in Records of South Eastern Africa, I,
blss. 108 vv.

[8] Sien Inleiding.

[9] Manuel de Sousa was die kaptein van die Sint Johannes.

[10] Sien Inleiding.

[11] Die krusado, ’n Portugese muntstuk, het destyds die waarde van
ongeveer 5s. 4d. verteenwoordig. Sien Theal, Hist. and Ethnog. of S.A.,
I, blss. 253, 390. In die middel van die agtiende eeu het die krusado
’n waarde van 2s. 3d. Sien Records of S.E. Africa, II, bls. 453.

[12] Ek vertaal die Portugese woord legua (Eng. league) met uur. Die
afstand wat daarmee aangedui word, is iets meer as drie myl.

[13] Die rede wat hiervoor aangegee word, sal wel nie korrek wees nie.
Die mededeling is egter interessant. Uit die Portugese berigte is
duidelik dat die Kaffers van die sestiende eeu in gebruike, ens.,
weinig van dié van die neentiende eeu verskil het. Piet Retief en sy
mense het ook onder ’n boom afgesaal en gewag totdat Dingaan gereed was
om hulle te ontvang.

[14] Vgl. Theal, 1, bls. 227.

[15] Sien bls. 44.

[16] Vgl. bls. 59.

[17] Sien Records of S.E. Africa, VI, blss. 1 vv., veral 264 vv. De
Barros is die mees gesaghebbende Portugese geskiedskrywer. Gebore in
1496 het hy jonk in die Indiese diens getree en belangrike betrekkinge
daarin beklee. Hy het insage gehad in die joernale, briewe en rapporte
van die Portugese ontdekkers en hulle opvolgers. Sy Asia het in vier
dele tussen 1552 en 1613 verskyn.

[18] Vgl. bls. 59, aant. 15.

[19] Die Kongorivier.

[20] Vgl. bls. 59, aant. 15.

[21] Ek vertaal ook hier legua met „uur”, d.w.s. „uur te voet”. Vgl.
bls. 26.

[22] Hall (Prehistoric Rhodesia, bls. 116) sê: „The ‚plains’ would be
the great stretch of open country lying between Victoria and
Enkeldoorn, which constitutes a very noticeable topographical feature
in Mashonaland.”

[23] Sien vir al die genoemde plekke die kaart in Hall, Prehistoric
Rhodesia, bls. 29.

[24] Toro of toróa = Bantoe oud. Hall (bls. 151) bring dit in verband
met die ou geboue daar.

[25] Butua of Abutua = Bantoe Klein mensies. Die Kaffers het hiermee
die Boesmans aangedui, en Hall (bls. 84) lei hiervan af dat die
bedoelde gebied nie lank tevore me die grens van die Bantoe-opmars teen
die Boesmans was. Ons kry so miskien ’n bietjie lig omtrent die
uitbreiding van die Kaffers in die binneland. Vgl. Inleiding „Die
Skipbreuk van die Sint Johannes,” bls 17.

[26] Hierdie beskrywing van Simbabwe en sy omgeving is natuurlik nie
juis nie. Die leser word verwys na Hall, Prehistoric Rhodesia en Great
Zimbabwe; Hall en Neal, The Ancient Ruins of Rhodesia; Bent, The Ruined
Cities of Mashonaland, ens. Voorbeelde van skrif is nie by die ruïenes
ontdek nie, en Hall veronderstel dat die opskrif waarvan hier sprake
is, slegs die nog bestaande randversiering bo aan die groot muur was.

[27] ’n Taamlik juiste aanduiding.

[28] Sien Records of S.E. Africa, VII, blss. 1 vv., en veral blss. 275
vv. Dos Santos het teen die end van die sestiende eeu as sendeling in
Sofala en die omstreke gelewe. Sy mededelinge berus dus grotendeels op
eie waarneming en bevat veel oor die geaardheid en lewenswyse van die
Kaffers. Sy Ethiopia Oriental het in 1609 verskyn.

[29] Mount Darwin (?), omtrent sewentig myl noordoos van Salisbury.

[30] Die geheim van die eerste goudgrawers en fortbouers van ons
noordelike binneland is nog nie ontsluier nie. Soos hieruit blyk, was
die Portugese oorspronklik verantwoordelik vir die teorie dat daar
tussen hulle en die Bybelse goudland ’n verband bestaan. Hall is van
oordeel dat die geboue deur Semiete, uit Asië en waarskynlik uit
Suid-Arabië afkomstig, opgerig is. Dit is ongetwyfeld waar dat hulle
nie van Bantoe-oorsprong is nie en dat die Kaffers geen oorleweringe
omtrent hulle oprigting het nie.

[31] Port. babock = lomperd, domoor.

[32] Gepubliseer in die uitgawes van die Linschoten-Vereniging, Deel
II, blss. 146 vv.

[33] 28⅔ graden, d.w.s. suiderbreedte.

[34] 400. mylen, d.w.s. Duitse myle. Nie te verwar met die Engelse myl
nie. Die lengte blyk uit die Itinerario self. Die skip waarmee Van
Linschoten geseil het, het die „nuwe koers” gekies. (Vgl. Itinerario,
2, bls. 141.) Van Cochin, wat op 10 graad noorderbreedte lê, het die
reis eers gegaan „zuyd zuydoost” tot aan die ekwator, „dat zijn 150.
mylen, ende van daer tot 7. graden die selfde cours, ende alsdan
zuydtwest ten westen, ons cours nae die Cabo de bona Esperança toe.”
Daar was dus ongeveer 15 „myle” op ’n graad, d.w.s. die „myl” waarvan
hier sprake is, was ’n afstand van tussen 4½ en 5 Engelse myle. Die
reis het ver oos van Madagaskar gegaan, en die hoogte van Natal is
bereik toe die skip nog suidoos van die eiland was.

[35] Natuurlik nie die juiste verklaring nie.

[36] Die vloot van Cabral in 1500. Hy het egter in die Atlantiese
Oseaan die storm teëgekom. Bartholomeus Dias was die kaptein van een
van die vier skepe wat na die kelder gegaan het. Vgl. Theal, Hist. and
Ethnog. of S.A., 1, bls. 92; Danvers, The Portuguese in India, 1, blss.
65 vv.

[37] Port. Payraer = afwag, stil lê, of ongeveer op dieselfde plek bly
deur teen die wind te laveer. Volgens ’n mededeling van mnr. J. du P.
Scholtz is hierdie woord, in diezelfde betekenis en in die vorm parra,
nog in gebruik by die vissers om die Kaap.

[38] Fock-mast = voormas.

[39] Ra = lang houtpaal kruisgewys aan ’n mas of ’n dwarsbalk vasgemaak
en wat dien om die seile op te hou. Die groot ra is die ra aan die
groot mas of middel-mas.

[40] Herstel, weer in orde bring. Vgl. Port. concertar.

[41] Grootliks.

[42] Slaan. Vgl. Port. ferir.

[43] Iets.

[44] Voëls wat dié naam gekry het omdat hulle op die antennaes (Port.),
ra’s of dwarshoute aan die maste, gaan sit.

[45] Die wind teen ons.

[46] Strookseil, wat aan die seile kan vasgerye word om hulle te
verleng of te verbreed. So ’n stukkie doek aan die hoë voorkasteel
vasgemaak, was al wat die skip in die storm kon dra.

[47] Dek.

[48] Hierdie uitdrukking is moeilik te verklaar en kom nie in aan ons
bekende woordeboeke voor nie. Waarskynlik moet ons dit in verband bring
met een van die betekenisse wat Du Cange (Glossarium mediae et infimae
latinitatis) gee aan die woord elymosina of aalmoes, nl. geld wat
betaal word om ’n mis te laat hou, ’n offerande. Die skrywer sou hier
dan bedoel geld „trek” of versamel, met die belofte om later daarmee ’n
spesiale mis te bekostig ter ere van een of ander Heilige.

[49] Skeurbuik.

[50] Ten was altoos .... gheen. Ten = ’t En, waar en met gheen die
dubbele ontkenning vorm.

[51] Ons bekende groot meeue met swartgepunte vlerke.

[52] Na die ooste toe.

[53] Baya de Lagoa. Die breedtegraad toon aan dat hier bedoel word die
teenswoordige Algoabaai en nie, soos Kern meen, Delagoabaai nie.
Algoabaai het oorspronklik Bahia da Lagoa geheet. Op kaarte van die
16de en 17de eeu word dit so aangegee. Vgl. die kaart van Perestrello
(1576) (Theal, 1, bls. 318) en die Platen-Atlas van Godée-Molsbergen en
Visscher, bls. 20. Waar Kern kortweg beweer dat Port. lagoa met lagune
(Eng. lagoon) en nie met meer (Eng. lake) moet vertaal word, hou hy
miskien nie genoeg rekening met die opvatting dat ’n uitdrukking soos
Rio da Lagoa en die daaruit ontstane benaming Bahia da Lagoa (vandag
Delagoabaai) moontlik in verband staan met die geloof van die Portugese
dat die genoemde rivier sy oorsprong in ’n groot binnelandse meer gehad
het. Vgl. Theal, 1, bls. 34. In Michaelis se New Dictionary of the
Port. and Eng. Languages word lagoa ook met lake vertaal. Vgl. ook Rio
da Lagoa op bls. 39.

[54] Sien bls. 57, aant. 1 en 2.

[55] Tauseren. Dit moet wees: t’aviseren = waarsku.

[56] Die skip word dus met die seil gestuur.

[57] By beurte.

[58] Versacht = versach ’t.

[59] Keuvel = kap.

[60] Bootsghesel = matroos; Putger, van puts-emmer, dus = skoonmaker.

[61] Cayro = vesels om die kokosnoot.

[62] Kennip (verstaan hennep) = Eng. „hemp.”

[63] Af = van.

[64] Sien inleiding.

[65] In die margo van die Itinerario word in kanttekeninge ’n
voortlopende résumé van die werk gegee. Soms word ook ander opmerkinge
ingelas, en by hierdie sin vind ons die stigtelike waarskuwing: „Leest
met na dencken.” Die goeie Kalvinis praat hier.

[66] Planke.

[67] ’n Beskrywing van die vergaan van hierdie skip deur Diogo do
Conto, een van die skipbreukelinge, is afgedruk deur Theal in Records,
II, blss. 153 vv. Die slegte toestand van die Portugese skeepvaart word
ook hier aan die lig gebring. Die storme wat Van Linschoten in die
Santa Cruz deurstaan het, word ook deur Do Couto beskrywe. Hy skilder
die toestand van die bemanning van die Sint Thomas o.a. as volg: „Kort
gesê, alles was teen hulle ..... Die hele nag het hulle in groot
moeilikheid en smart deurgebring; want waar hulle ook kyk, was die
dood. Onder hulle was ’n skip vol water, en oor hulle ’n donker en
onheilspellende hemel. Die wind huil om hulle, asof dit dood! dood!
skree; en asof die water wat van onder af instroom, nog nie genoeg was
nie, dreig die reent wat op hulle neerstort, om hulle onder ’n twede
sondvloed te begrawe. In die skip kon alleen gehoor word sugte en
jammerklagte en smeekgebede aan God om barmhartigheid; want na dit
skyn, het die sonde van sommige Sy gramskap oor almal gebring.”

[68] Die graadgetal moes kleiner geword het, omdat hulle in ’n
noordelike rigting, d.w.s. na die ekwator toe, geseil het.

[69] Vgl. Port. acommeter = om aan te pak.

[70] Bedevaarte.

[71] Sien inleiding.

[72] Blykbaar word albatrosse bedoel.

[73] Vgl. bls. 65.

[74] Bona viagem (Port.) = goeie reis, deur die Portugese matrose
gebruik as ’n uitroep = hoerê!

[75] See-bamboese.

[76] Die vloot het bestaan uit drie skepe, Mauritius, Hollandia en
Amsterdam, en ’n jag Duyfke—altesaam skaars 250 koppe. Die gesag oor
die vloot het by die skeepsraad, waarvan De Houtman voorsitter was,
bestaande uit offisiere en bevelhebbers, berus. Cornelis de Houtman was
senior kommies op die Mauritius, en Jan Jansz Moelenaer was die skipper
daarvan. Een kommies van die Hollandia, nl. Gerrit van Beuningen, het
gedurig met Houtman in vyandskap verkeer. Hy is in Indië deur die
skeepsraad veroordeel en as ’n gevangene teruggebring na Nederland. Die
bekwame en getroue skipper van die Hollandia, Jan Dignumsz, is op die
kus van Madagaskar oorlede, en die bevordering van Pieter Dircksz
Keyser, opperste piloot, tot skipper in sy plek het veel stryd
veroorsaak. Nieteenstaande al die verdeeldheid en wanordelikheid was
die reis ’n gebeurtenis van die allergrootste betekenis. De Jonge sê
daarvan: „De scheepstogt, waarvan de gevolgen in later dagen zoo groot
werden, was zonder beleid, zonder eendragt en eigenlijk zonder begrip
van de grootsche taak welke volvoerd moest worden, ten einde gebragt;
maar de reis was volbragt, hoe dan ook, en dat was het groote, het
sprekende feit; want nu was de baan gebroken en aan Spanje’s Koning,
aan geheel Europa was bewezen, dat het kleine volk van Noord-Nederland
zijne vlag kon en durfde vertoonen tot aan het uiteinde der aarde en
dat het, voor zijnen kolonialen handel, Lissabon kon ontberen.” Sien De
Jonge, Ndl. Gezag In O. Indië, 2, blss. 187 vv.

[77] Afgedruk in De Jonge, 2, blss. 287 vv. Sien De Jonge, blss. 285
vv. oor ander berigte van hierdie reis en veral D’ Eerste Boeck van
Willem Lodewycksz uitgegee vir die Linschoten-Vereniging deur Rouffaer
en Yzerman. Lodewycksz was onderkommies op die Amsterdam. In die Kaapse
argief is ook uittreksels en afskrifte deur Theal van joernale van die
reis, ook ’n uittreksel uit die joernaal van Van der Does. Die teks van
De Jonge is vollediger en beter.

[78] Vgl. bls. 54, aant. 3.

[79] Lang en smal seilskip, wat baie vinnig kon vaar.

[80] Wind uit die see uit. Theal (Kaapse arg.) het hier zeeuwlijcken.

[81] Swak, stil. Kom ook in Itinerario voor.

[82] Die latere Mosselbaai, deur Vasco da Gama in 1497 die baai van San
Braz, of die Heilige Blasius, genoem.

[83] D.w.s. Beuningen.

[84] Branders.

[85] Jan Dignumsz.

[86] Lodewycksz sê egter: „eenige draghen berderkens onder de voeten,
in plaets van schoenen.” Berderkens = plankies.

[87] Lodewycksz was nie so onnodig skrikkerig nie en het beter opgelet.
Hy sê o.m.: „Wy hebben geene van haer wooningen connen vinden, veel min
eenigh vrouwen persoon, ende meest haer sien vier (vuur) stoken onder
eenighe hegghen, welck zy seer haest ende practijckich, midts twee
houtgiens d’ een teghen d’ ander vryvende, connen becomen, aldaer haren
nacht over brenghende, ende dit vier saghen wy alle nachten op vele
plaetsen. Als wy eenighe Ossen ghedoot hadden, baden zy ons om d’
inghewant, dwelck zy aten al rauw, de meeste vuylicheit daer uyt
schuddende, oft een stuck vande huijt over tvier met vier stocxkens
ghespannen, ende een luttel vande pensen warm gemaeckt, in voeghen als
men speck ende warmoes doet.”

[88] Ook hier lyk dit of Lodewycksz noukeuriger waargeneem het. Die
listigheid van die Hottentotte, wat so behendig hulle verblyf kon
wegsteek, het hom nie ontgaan nie.—„Den 6 Augusti voeren wy met dry
Sloepen aen landt, alwaer ick ghesonden worde om tlandt te ontdecken,
dwelck seker een schone landauwe is, met welrieckende bosschagien ende
bloemen verciert. Een half myl int lant ghegaen zijnde, hebben ons van
eenen bergh laten sien aende ghene die inde Sloepen gebleven waren. Wy
vonden diversche stappen van Menschen, Vee ende Honden, oock Patrysen,
ende wyder de Spiegeltiens ende Bellekens ghebroken, diemen haer daeghs
te voren ghegheven hadde, ende tstuck Lijnwaet op de Heyde ligghen. Ter
wylen waren eenighe Inwoonderen by de schuyte gheweest, daer wy na toe
ginghen: maer waren neffens ons weder ghekeert sonder haer ghewaer te
worden; so behandich connen zy haer door de bosschagie voegen; doch
quamen haest weder. Wy gaven haer te verstaan, soo ons best moghelijck
was, dat zy ons Vee souden brenghen, wy souden haer Yser (dwelck zy
Cori noemen) geven, dwelck zy ook seyden te doen. Desen naemiddagh
sonden wy noch 20 man te lande in, met de Inwoonderen om te besien oft
zy eenighe huysinghe souden connen vinden, meer was te vergheefs: want
de Inwoonderen gingen met de onse, houdende gheenen wech, ende ginghen
ons volck, so ginghen zy mede, ende stille staende, saten zy neder
achter op haer hielen huckende. Derhalve als oock dat de nacht over
quam, zyn de onse, ende wy met haer weder tscheeps ghevaren.”

[89] In extenso, volgens die oorspronklike teks, maar nie volledig nie
(April 1652 tot end 1658) in die Zuid-Afrikaansch Tijdschrift,
jaargange 1824 tot 1840; in extenso, volgens die oorspronklike teks en
volledig van Desember 1651 tot Mei 1662, deur wyle prof. W. G. Brill in
Werken van het Historisch Genootschap van Utrecht, Nieuwe Serie, Nos.
39 (1884), 58 (1892), 59 (1893); ook ’n deels saamgevatte, deels
vertaalde uitgawe in die Engelse taal deur wyle ds. H. C. V.
Leibbrandt, onder die tietel van Van Riebeeck’s Journal, in die Precis
of the Archives-serie, 3 dele, Kaapstad, 1897.

[90] ’n Verkorte uitgawe in Engels van party daarvan vind ons in die
reeds genoemde Precis of the Archives van ds. Leibbrandt, waar benewens
Van Riebeeck se dagverhaal ook die joernaal van 1662–70 (1901), dié van
1671, 1674 en 1676 (1902) en dié van 1699–1732 in voorkom.

[91] Van Riebeeck was toe al byna drie weke aan die Kaap, maar het tot
dan toe met sy famielie aan boord van die Drommedaris gebly. Die
timmerhout was by vergissing onder in die skip gelaai, sodat dit ’n
hele tyd geduur het voor ’n voorlopige houtloods kon opgetrek word vir
die kommandeur en huisgesin om in te woon. (Sien dr. E. C.
Godée-Molsbergen, Jan van Riebeeck, Amsterdam, 1912, bls. 82.)

[92] Johan Nieuhof in sy Zee- en lantreize door Oost-Indien (Amsterdam,
1682) verhaal ook hierdie anekdote en voeg daarby: „De Horen wort noch
aen de Kaep in het fort bewaert en daer uit bijwijle de gesontheit
gedronken.” (bls. 7).

[93] Luipaard, of tier.

[94] Rijckloff van Goens, die ouere, Ekstra-ordinaris Raad en later
(1678) goewerneur-generaal van Indië.

[95] Die sieketrooster Willem Barentz. Wijlant.

[96] Die gewig van die ou-Hollandse pond was 494 gram as teenoor 453.6
gram vir ’n moderne Engelse pond.

[97] Iets groter as die Engelse voet; die Rynlandse of Suid-Hollandse
voet = 0.314 meter, die Engelse voet = 0.305 meter.

[98] Reaal = ’n Spaanse silwermunt wat ook koers gehad het in die
gebied van die O.I.K.; die waarde van hierdie reaal is gereken op 8
skellings of 48 stuiwers.

[99] Die Hoornwerk was ’n buitewerk by die ingang van die fort, wat uit
twee halwe bastions of bolwerke bestaan het. Sien planne van Van
Riebeeck se fort, blss. 90 en 122 van Godée-Molsbergen, Jan van
Riebeeck.

[100] Hierdie slawe (166 in getal) was ’n maand tevore aan die Kaap aan
land gesit deur die Kompanjieskip Amersfoort. Die bemanning het hulle
buit gemaak op ’n Portugese slaweskip wat hulle op die kus van Angola
ingeruil het. Dit was die eerste aansienlike klomp slawe wat aan die
Kaan ingevoer is.

[101] Swaer van Van Riebeeck en opvolger van Wijlant, wat in 1656 na
Batawië oorgeplaas is.

[102] Die Gorachouquas, of Tabakdiewe, soos die Hollanders hulle genoem
het, (onder kaptein Choro) was saam met die Goringhaiquas, of
Saldanhars, of Kaapmans (onder kaptein Gogosoa, „de vette kaptein”) die
vernaamste Hottentot-stamme wat hulle in die onmiddellike omgewing van
die Fort en in die Kaapse Skiereiland opgehou het. Daar was ook nog die
Goringhaikonas, of Strandlopers, of Watermans, (onder „kaptein”
Autohoemao, of Herry), maar hulle was maar ’n armoedige, onaansienlike
klompie van omtrent vyftig siele.—Die besoek van Choro, hoof van die
Gorachouquas, en van Soesoa, hoof van die Chainouquas, wat toe nog ten
noorde van die Bergrivier rondgeswerf het, vind plaas ná die
beëindiging van die eerste Hottentot-oorlog (1659–60) en die
vredesluiting in April 1660.

[103] Lokje, of mokje = ’n bekertjie. Dapper (Naukeurige Beschryvinge
der Afrikaensche Gewesten, Amsterdam, 1660, bls. 630) spreek in verband
met hierdie episode van „een gansche Baly vol brandewijn met een houte
kopje daar in.”

[104] Dapper (op. cit., t.a.p.) gee die volgende aanvullende
besonderhede, wat aan skilderagtigheid vir dié van Van Riebeeck seker
nie moet onderdoen nie: „Wanneer den mannen het hooft begon te draien
en de benen te waggelen, dikwils met vallen ter neder op d’ aerde,
wierden ’er omtrent twee of drie-hondert stukjes tabaks, elk van een
duim breet, bij handen vol te grabbel gesmeten, waer op onder hen zulk
een groot getier en geschreeu ontstont, datze het gehoor bijna
verdoofden en het geluit den ooren naulix verdraghelijk was; desgelijx
bedreven zij geen minder gewelt wanneer daer na het zelffte met broot
gedaen wiert. Na het eindigen van al deze grabbelingen, ging het bij
hen, wanneer zij gansch vol gedronken, en de hersenen met den wijn
bestoven waeren, geduurigh op een danzen en springen, met zonderlinge
grepen en op een vreemde wijze, bijna even eens gelijk de bakkers hier
te lande hun deegh met de voeten in den troch bewerken, te weten al
stampend nu met d’ een en dan met d’ andere voet, met uitstekende
billen en het hooft al hangende geduurigh na d’ aerde, op een zelve
zijde. Geen minder vrolyckheit bedreven de vrouwen geduurende het
dansen der mannen, met klappen in de handen en geduurigh een zang van
ha, ho, ho, ho, wel twee uuren aen den anderen te zingen.”

[105] Soesoa was toe al baie oud, en sy seun Goeboe het feitlik in sy
plaas regeer.

[106] Die Chobona, of Choboqua, of Cabuners, ’n „swaerte natie”
(Kaffers), wat veronderstel is die inwoners te wees van die fabelagtige
ryk van Monomotapa „van waar de Portugeesen in Mosambicque al haer gout
crijgen” (Van Riebeeck se Dagverhaal, Deel 3, Uitg. Historisch
Genootschap van Utrecht, No. 59, bls. 447). Ses weke later sal Van
Riebeeck ’n landtog uitstuur onder adelbors Jan Danckaert (12 November
1660–20 Januarie 1661) met die spesiale opdrag om die pad na die
goudland te verken en handelsbetrekkinge met die „Monomotapers” aan te
knoop en also o.a. die Portugese die voet dwars te sit: „Ende is oocq
’t gevoelen vastelijcq, dat de natie vermits der Portugeese heerse
regeringe, tot onsen vredigen ommegangh wel genegen gevonden sullen
worden” (Van Riebeeck se Dagverhaal, t.a.p.). Die tog het op ’n totale
mislukking uitgeloop; veel verder as die Olinfantsrivier het die
reisigers nie gekom nie.

[107] Die Cochoquas, of die Rechte Saldanhars, soos die Dagverhaal
hulle dikwels noem, het toe hulle krale gehad in die buurt van
Saldanhabaai. Hulle was verdeel in twee groepe—die een onder die byna
honderdjarige Oedasoa, aan die benedeloop van die Bergrivier, en die
ander onder Gonnema aan die Klein-Bergrivier. Oedasoa was kaptein oor
die talrykste trop en is beskou as die „opperheer” oor al die
Cochoquas.

[108] Hoepen = gladde ringe.

[109] ’n Mingel, of mengel, ’n ou-Hollandse inhoudsmaet = 1.21 lieter.

[110] Vergaderplek.

[111] Die volledige tietel is: Lust-Hof der Huwelyken, behelsende
verscheyde seldsame Ceremonien en plechtigheden, die voor desen bij
verscheyde Natien en Volckeren soo in Asia, Europa, Africa als America
in gebruik zijn geweest, als wel die voor meerendeel noch hedendaags
gebruykt ende onderhouden, naeuwkeurigh, soo uyt oude als nieuwe
schrijvers bij een vergadert door P. de Neyn Rechtsgeleerde, voor desen
gewesene Fiscael in dienst der E. E. Oost-Indische Compagnie aen Cabo
de Boa Esperance, mitsgaders desselfs Vrolycke Uyren, uyt verscheyde
soorten van mengel-dichten bestaande. Amsterdam, 1697.

[112] Kopie-Dagregister, 1674–76 (Kaapse argief, No. 270), bls. 56.

[113] Die skrywer bedoel seker Tielman Hendriks, wat in die
monsterrolle (Kaapse argief, No. 945) voorkom as meesterkneg en sedert
1661 as „vrijlandbouwer.”

[114] Hans Ras, vroeër soldaat in diens van die Kompanjie en sedert
1658 vryburger aan die Kaap.

[115] Dit was Wouter Cornelisz. Mostaert, uitgekom as
Kompanjie-soldaat, en een van die allereerste vryburgers aan die Kaap
(1657); as een van die invloedrykste lede van die jong samelewing het
hy die ampte van burgerraad, burgerluitenant en ouderling aan die Kaap
beklee.

[116] Hierdie jagtog is onderneem deur die burgers „om eenige groff
wildt ten behoeve haerer familien te schieten,” en hulle was „met ons
(die regering syne) consent int lant vertrocken.” Leibbrandt (Precis of
the Archives, Journal, 1671–74 and 1676, bls. 140) vertaal dus verkeerd
waar hy spreek van „eight of our burghers, who, without permission, had
gone up to shoot some large game for the needs of their families.”

[117] Die skrywer bedoel seker die Goringhaiquas, wat soms ook die naam
van Gonjemans gekry het. Die eintlike Gonjemans was ’n tak van die
Cochoquas en is deur die Hollanders so genoem na hulle hoof Gonnema, of
die Swart Kaptein. Gonnema se krale was toe in die buurt van
Riebeekskasteel en Vier-en-twintig-Riviere.

[118] Hierdie verhaal word bevestig deur die Dagregister, Ao. 1672–73,
(Kaapse argief, No. 269), onder datum 29 Junie 1673, 10 Julie 1673 en
volg. Die Dagregister gee egter geen besonderhede nie, o.a. geen enkele
van die name van die burgers wat in die hinderlaag van die Gonjemans
geval het nie. Die regering het onmiddellik ’n strafekspediesie teen
die Gonjemans uitgestuur onder vaandrig Jer. Cruse en burgerluitenent
Elbert Diemer. (Sien Dagregister, 11 Julie 1673). Kort ná hulle vertrek
kom die tyding dat die vyandelike Hottentotte ’n nuwe moord gepleeg het
en gedurende ’n aanval op die Kompanjiepos aan die Saldanhabaai hulle
korporaal Dirk van der Heerengraaf, ’n soldaat en twee koloniste om die
lewe gebring het. Versterkinge word nou gestuur, maar die kommando het
daar nie in geslaag nie om, soos die opdrag gelui het, die
„geweldinaers” met wortel en tak uit te roei, „sonder ijets dat
mannelick is te verschoonen.” (Resolutie van die Politieke Raad, Kaapse
Argief, 14 Julie 1673). Die vyand het ontsnap in die berge, en Jer.
Cruse moes vir hom tevrede stel met die buitmaak van ’n taamlike klomp
vee: 800 beeste en 900 skape. (Sien Dagregister, 25 Julie 1673).

[119] Op 20 Augustus 1673.

[120] Die Dagregister, onder datum 20 Augustus 1673, beskryf as volg
die blydskap van die Hottentotte oor die toelating om self die
strafgereg uit te voer: „Niet so haast was dese permissie uytgesproken,
off alle de Hottentots tot een getal van meer als 100 personen bij een
gecomen en van verwoedtheijt niet langer haere bittere vijantschap
connende beteugelen, begonnen over luyd te schreuwen: Sla doot, die
honden, slaa doot, vervolgende dese thoon met sulcken gejuich en
vreesselijc getier als off bereits alle haere vijanden in’t voetsant
gebragt wesende, daer over quamen zeegepraalen, yeder van hun sig onder
des met een braave kneppel versiende en de traditie der
gecondemneerdens met ongeduld affwachtende.”

[121] Hoorn-werk, sien voetnoot (1) bls. 93.

[122] Nie korrek nie. Luitenant Jan Coon was aan die hoof van die klein
leërmag wat op 12 Januarie 1673 onder opperbevel van kommandeur De Geus
Sint-Helena van die Engelse geneem het en met 100 soldate in besit van
die eiland agtergelaat is. Theal verhaal dat hy ’n paar weke daarna
oorlede is. Hy kon dus in Augustus 1673 nie in die Kasteel aan die Kaap
gewoon het nie.

[123] Die Dagregister, 20 Aug. 1673, spreek van „meer als 100
personen.”

[124] Die burgers was ook vyftig in getal. (Kopie-Dagregister, Ao.
1674–76, Kaapse argief, No. 270, bls. 69.)

[125] Die skrywer spreek hier van die twede veldtog „teen die
rebellerende Gonnema’s Africanen,” maar hy verwar klaarblyklik sekere
besonderhede van die eerste een (Julie 1673) met dié van die twede (end
Maart en begin April 1674). Beide ekspediesies het onder die opperbevel
van vaandrig Jeronymus Cruse gestaan; maar terwyl in 1673 die burgers
aangevoer was deur Elbert Diemer, is dit in 1674 Wouter Mostaert wat as
burgerluitenant saamgegaan het. (Sien Dagregister, 14 Julie en 25 Julie
1673 en 26 Maart 1674.)

[126] Volgens die Dagregister is geen enkel vryman gekwes nie; wel ’n
Hottentot, wat gesterf het aan die gevolge van ’n asgaaisteek wat ’n
neef van hom vir hom per ongeluk toegebring het. (Kopie-Dagregister,
1674–76, No. 270, bls 78.)

[127] ’n Bietjie oordrewe; die rapport van Jer. Cruse spreek van 800
beeste en 4,000 skape. (Kopie-Dagregister, 1674–76, bls. 79.)

[128] Klaas, of Dorha, hoof van die Soeswas, ’n stam van die
Chainouqua-Hottentotte. (Sien hierbo, blss. 94 en 96.) Sy aartsvyand
was Koopman, die hoof van ’n ander tak van die Soeswas.

[129] Kuiper, of Dack’key, ’n kaptein van die Goringhaiquas, of
Kaapmans. Dit is hy wat in Mei 1672 die gebied van Hottentots-Holland
aan die Kompanjie verkoop het, en ’n verbond van vriendskap met die
goewerneur gesluit het.

[130] Schacher, of Osinghkamma, of Manckhagou, ’n ander kaptein van die
Kaapmans en seun van Gogosoa. In April 1672 het hy van sy kant die
Kaapse distrik en Saldanhabaai aan die Kompanjie verkoop en ’n
soortgelyke verbond as dié van Kuiper met die regering aangegaan. Die
krale van Schacher en Kuiper was toe geleë tussen die Tygerberge en die
Stink-Rivier.

[131] Houtebeen se kraal was in 1669 naby Schacher syne. (Sien
Kopie-Dagregister, 1667–70, Kaapse argief, No. 267, bls. 473.)

[132] Die Dagregister maak alleen melding van Kuiper en Schacher.

[133] Van tijen, tijde, getijd = begin, aan die werk gaan.

[134] Die hakke.

[135] Palingvelle.

[136] Die Dagregister, 20 Aug. 1673, voeg hier nog aan toe: „Dese
tragedie, g’eyndigt en middelerwijl de son van d’ aerdkloot verhuijst
wesende, wierde aen de Hottentots die dit schouwspel hadden helpen
volvoeren een soopje aracq en wat tabacq vereert en daermede
gedimitteert.” In die joernaal van kommissaris-generaal Hendrik Adriaan
van Rheede (Kaapse argief, No. 703, blss. 58–59) word onder datum 27
April 1685 ’n beskrywing gegee van ’n soortgelyke teregstelling. Vier
Hottentotte wat ’n Hollandse kneg van ’n vryburger vermoor het, word,
ná veroordeling deur die Raad van Justiesie, aan hul stamgenote
oorgelewer om die vonnis te voltrek: „Vrijdach den 27en de gevangene
Hottentots door den Raed van Justitie ter plaetse gebragt zijnde daer
men gewoon is, de sententie eerst gelesen zijnde, waren aldaer d’
inlandsche opperhoofden en veel volck dewelcken uyt den hoop eenige
commandeerden, die met geen ander geweer als die stocken, daer
gemenelyck mede gaen, niet dicker als een grooten duym en omtrent drie
voet lang, dese misdadigers om hals bragten daer mede slaende in den
neck, dat eenige van de eerste slag dood vielen, doch andere wierden
meer gemartelt, na welck de lichamen boven op de Sandduynen wierden
opgehangen, tot afschrick van anderen; men remarqueerden aen die
gansche natie een melancolie buyvten haer gewoonten desen geheelen
dagh.”

[137] In Beschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk.

[138] Die Goede Hoop was oorspronklik ’n Franse skip met die naam van
Normande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak
is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het
tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. Die Coche is toe omgedoop
in Afrika, en die Normande in die Goede Hoop.

[139] In die betekenis van „moed”.

[140] Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K.

[141] Sorde of sjorde.

[142] Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die
wind te sit.

[143] Die Dagverhaal vertel hoe die goewerneur Simon van der Stel
persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die
noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy
het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5
tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die
skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag.
Ook die Engelse skip Orange is deur die branders spoedig aan stukke
geslaan (sien Kopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280,
blss. 819, 848, 988, 1079).

[144] Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem
Willemszoon is te vind in die Uitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse
argief, No. 756), blss. 358–9.

[145] Die kamer van Hoorn en Enkhuizen, of van die Noorder-kwartier,
een van die ses kamers waaruit die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie
bestaan het.

[146] De Vlieter, ’n vaarwater in die Suidersee, tussen die twee
sandplate Lutjeswaard en Het Breezand.

[147] Beide is hawens aan die Noordwestelike punt van Noord-Holland,
reg teenoor die eiland Texel.

[148] Gajoot, of galjoot = ’n ondiepe seeskip met plat bodem, deels
oorlogskip en deels vragskip.

[149] D.i. skepe wat gevaar het op die kus van Guinea (waar die
Hollandse Wes-Indiese Kompanjie toe verskeie handelsposte besit het),
op die kus van Suriname, ’n deel van die Guyana-gebied (wat eweneens
behoor het aan die Wes-Indiese Kompanjie, sedert 1667) en op Lissabon.

[150] D.i. hulle vaar as een vloot.

[151] ’n Lang tou wat dien om die uitwerp of ophaal van die anker te
reguleer.

[152] Die twede seil van onder aan gereken.

[153] Die see-engte tussen die noordkus van Noord-Holland en die eiland
Texel.

[154] Die vlote van die O.I.K. het altyd rondom die noordkus van
Skotland geseil.

[155] Met saamgevoude of opgerolde seile en skuinsgesitte dwarsmaste
vaar, met die doel om aan die wind nie so veel vat op die tuig te gee
nie.

[156] ’n Windjie wat die bakstag, d.i. die dik toue aan die voorkant
van die skip, styf doen staan.

[157] Fair Isle, tussen die Orkney- en die Shetland-eilande.

[158] Rockall-eiland, noordwes van die Hebriede.

[159] Santiago, een van die Kaap-Verdiese eilande.

[160] Abrolhos, rots- en sandbanke op die kus van Brasilië tussen Bahia
en Rio de Janeiro. Portugees abrolhos beteken „dorings,” „voetangels,”
„gevaarlike plek.” Die riwwe het groot gevaar vir die seevaart
opgelewer, en die volksetimologie het in die Portugese woord die
betekenis gelê van „maak oop die oë” (abre olhos), „pas op.”

[161] Travaat = plotselinge windvlaag met swaar reent, uit Port.
travado.

[162] Dwarsbalk aan die agterste mas.

[163] Dwarsbalk aan die middelmas.

[164] Sien hierbo, bls. 125.

[165] Reen = meervoud van „ree” of „ra” (sien bls. 57). Volgens ’n
mededeling van dr. J. M. L. Franken was dit ’n gewoonte om, as daar ’n
seegeveg op bande was, die ra’s of seilhoute met kettings aan die maste
te laat vasmaak, daar anders die toue miskien kon weggeskiet word en
die seile daardeur op die dek val. Die Ordre voor de Schepen van
Oorlogh wat ons vind in Nic. Witsen, Aloude en hedendaegsche
Scheepsbouw en Bestier (Commelijn, Amsterdam, 1671), bls. 386, noem ook
op, onder die voorbereidende maatreëls wat moet geneem word in geval
van ’n seeslag: „Alle de raes met kettings te vangen.”

[166] Holland was toe in oorlog met Frankryk (die oorlog van die
Augburgse Liega, 1688–97), en ’n aanval deur ’n Franse kaper was dus
gedurig te vrees.

[167] Sien hierbo, bls. 134, aant. 4.

[168] Dat julle die rigting van die see neem, van die kus af.

[169] Die groot ra = die ra aan die groot mas of middelmas. Die fokkera
= die ra van die onderste seil aan die voormas.

[170] Die twede seil aan die voormas.

[171] Oprol en met sogenaamde beslaglyne aan die ra vasbind.

[172] ’n Seil aan die voorstewe, wat meestal onder aan die boegspriet
(skuinsliggende kort voormas) vasgemaak was.

[173] In die Uitgaande Brieven, 14 April 1694 (Kaapse argief, No. 757),
word hy „Jacobs Lope” genoem.

[174] Schieman, ’n onder-offisier wat die toesig het op die seil- en
touwerk van die voorskip.

[175] Die assistent van die prowiandmeester.

[176] Vermoedelik dieselfde persoon as die „varsebalie,” ’n matroos wat
daarvoor moes sôre dat die kos en veral die soetwater vars bly of weer
vars gemaak word.

[177] Twee en ’n half uur.

[178] In die verklaring van L. Thijsz. wat voorkom in die Uitgaande
Brieven (Kaapse argief, No. 757, 14 April 1694) word vermeld dat hulle
vir Philip Warlo agtergelaat het „kruijpende hem de wormen uijt sijn
benen.”

[179] Afskorting agter in die skuit, waar een en ander kan gebêre word.

[180] Klein ankertjies met vier of vyf arms en sonder ankerstok.

[181] Kersbosbessies?

[182] Let op die vorm „vogel-struyssen” en nie „struys-vogels” nie.
Sien ook hierbo (bls. 141) „bottel” in plaas van „fles”.

[183] Hollands, Hollander.

[184] Dit was ’n klein kraaltjie van ag hutte (sien Uitgaande Brieven,
14 April 1694).

[185] Finkelwortels?

[186] Namakwas? Hulle het baarde gehad, maar nie lang baarde nie.

[187] Daar is nie ’n rivier nie, maar vermoedelik het L. Thijsz. die
nou geul van die Saldanhabaai teenoor die Kompanjie-pos vir die mond
van ’n rivier geneem.

[188] Die Dageraet.

[189] Hanebolten, of lisdodden, ’n soort van Typha—ons Afrikaanse
papkuil.

[190] Wapens.

[191] Kralen—van Port. corrál of currál.

[192] Dun, droë takkies.

[193] Die Dageraet was toentertyd die slaweskip van die Kaap. Die Amy
was ’n klein Engelse rowerskippie wat die Kaapse regering ’n tyd gelede
(Mei 1693) buitgemaak het in die Saldanha-baai.

[194] Waarskynlik die anker los kap. Ons tref hierdie uitdrukking in
geen enkele woordeboek of vakkundige werk aan nie. Ons meen, egter,
lins of luns (Afr. luns of steker, vgl. ook lunsriem) te moet
vereenselwig met die sogenaamde „karveelnagel”, houtpen in die
dwarsbalk van die beting (d.w.s. die toestel wat dien om die anker aan
vas te lê). Die tou word om die „karveelnagel” geslaan, sodat hy nie
kan afglip nie. Vgl. in hierdie selfde betekenis die Eng. seemansterm
„linch-pin”.

[195] Eén mutsje = 1⁄10 van ’n pint.

[196] Wag van middernag tot vieruur.

[197] Die onderste ra-seil van die voorste mas, of fokmas.

[198] Geien = die seile met toue inkort om die windvang te verminder.

[199] Ses glase, of ses sandlopers, waarvan die uitloop ’n halfuur elk
geduur het. Dit beteken dus om drie-uur snags.

[200] Vieren = die tou laat uitloop.

[201] Ree vir ra.

[202] Beetingh = sterk yster- of houttoestel in die vorm van ’n galg,
waaraan die kettings of kabels vasgelê word ná die uitwerp van die
anker.

[203] ’n Samestel van toue en katrolle wat gebruik word om groot
gewigte op te tel.

[204] Half-deck = die een helfte van die s.g. koebrugsdek, d.i. die
onderste dek van die skip.

[205] Die verblyfplaas van stuurmanne en laer offisiere.

[206] ’n Sterk seildoek wat oor die dek gespan word („awning”).

[207] Houtblokke, of weerhake, waarin ’n mas of ’n skuit vasgesit word.

[208] Twede kanonnier of assistent van die konstabel, die opsigter van
die geskut.

[209] Die bandiete van Robbeneiland. Die skipbreuk het inderdaad
plaasgevind op die westelike hoek van daardie eiland (sien Uitgaande
brieven, Kaapse argief, No. 757, 9 Febr. 1694).

[210] Afgesien van die Kompanjie-slawe was daar in 1708 reeds 1,147
manlike en vroulike meerderjarige slawe in die besit van die burgers,
teenoor 798 manlike en vroulike meerderjarige koloniste.

[211] Ons reproduceer die teks van die eerste Hollandse uitgawe van
1727, gedruk in Amsterdam in twee groot foliante, ’n vertaling van die
oorspronklike Duitse werk wat onder die tietel van Caput Bonae Spei
Hodiernum in Neurenberg verskyn het in die jaar 1719.

[212] End September of begin Oktober 1707 volgens Dagregister, Ao.
1707–1708 (verbatim afskrif, Kaapse argief, No. 293), bls. 391.

[213] Hulle voorneme was „om na Madagascar te reijsen” (Dagregister,
Ao. 1707–1708, t.a.p.).

[214] Die drosters was: Augustijn van Batavia, oud 21 of 22; Titus en
Aron van Coutchin, oud 35 of 36 en 10 of 11 („Klein Aron”); Marie van
Bengalen („Klein Marie”), 20 of 21, slavin van burger Hendrik Meyboom;
Anthony van Bengalen, 30 jaar, slaaf van burger Frederick van der Lind;
Aron van Coutchin, („Groot Aron”), slaaf van Matthijs Wigmann; Jannetje
van de Caab, oud 16 of 17, slavin van Elias Kina, assistent in die
Soldykantoor van die Kompanjie. Die „koning” was Augustijn, die
„koningin” was Groot Marie (Dagregister, Ao. 1707–8, blss. 388 en 399).

[215] Dit is onjuis: die skaapwagter was ’n slaaf van ’n sekere
Johannes Heuffke. (Sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 391).

[216] Valentijn, op. cit., bls. 42, spreek van keldermeester Jacobus de
Wit.

[217] Net soos die slaaf van Heuffke is hom ’n prop in die mond gesteek
en daarna die keel afgesny. (Dagverhaal, Ao. 1707–8, bls. 394).

[218] Hulle het hom ook die linkerhand en die vlees rondom die heup
afgesny; toe het hulle hom met die kolf van sy geweer pap en stukkend
geslaan en die parte uit mekaar in die veld gegooi, met die doel om die
identiteit van die slagoffer te verberg en dit te doen voorkom asof hy
deur ’n wilde dier versleur geword is. (Sien Dagregister, Ao. 1707–8,
bls. 395.)

[219] Die verhaal van hierdie kordaatstuk is ’n tiepiese voorbeeld van
Kolbe se liggelowigheid. Dit is waarskynlik somar ’n opgesmukte storie
wat in daardie tyd die rondte gedoen het en wat die skrywer sonder
enige verder ondersoek aangeneem het. Dit was nie een man allenig wat
die klomp gearresteer het nie, maar „’s Compagnies posthouders en
eenige Hottentots,” soos die Dagregister vir ons meedeel. (Sien Ao.
1707–8, bls. 396.)

[220] Dit moet vier wees (sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 399.)

[221] Bedoel word „Klein Aron,” toe 10 of 11 jaar oud.

[222] Dit was Moses van Bengalen, ’n slaaf wat vroeër aan die sekunde
Samuel Elsevier behoor het, maar toe in diens was van vryburger Hendrik
Eksteen. Sien originele Dagregister, Ao. 1712 (Kaapse argief, No. 296),
bls. 90.

[223] Hy wou wraak geneem het op twee slawe, Pieter en Rantong, wat
vroeër saam met hom op Elsenburg gewerk het en aan wie hy die skuld
gegee het dat hy verkoop geword is aan Hendrik Eksteen—’n verkoop
waarby hy sy klein besittings moes agterlaat. Hy het dan ook nie die
woonhuis aan brand gesteek nie, maar die wynkelder en die wamakershuis,
waar hy vermoed het dat Pieter en Rantong respektieflik geslaap het.
(Dagregister, Ao. 1712, blss. 90 en volg.)

[224] Die Ed. Agtb. Raad van Justiesie het vir hom op 2 Junie 1712
veroordeel om „gebragt te werden ter plaatse daar men alhier gewoon is
crimineele sententien te executeeren, aldaar de scherpregter
overgelevert zijnde, over eind staande met een ketting aan een paal
gebonden, alsoo levendig verbrand te worden, zullende het restant van
’t doode gebrande lighaam, naar ’t buiten geregt werden gebragt, aldaar
met een ijsere pot boven ’t hooft denoteerende de brandstigter, op een
rat gestelt, en zoo lange te blijven sitten, totdat door de lugt en
vogelen des hemels zal zyn verteert cum expensis.” Sien Dagregister,
Ao. 1711–14 (Kaapse argief, No. 297), bls. 97.

[225] Johann Wilhelm Vogel, Zehen Jährige Ost-Indianische Reise
Beschreibung, waarvan die eerste uitgawe verskyn is in Frankfort in
1690, die twede in Altenburg in 1716.

[226] Raak-hom-stok?

[227] Hier in die algemene betekenis van verdedigingswapen.

[228] Liste, streke.

[229] Interessant is dit om met hierdie beskrywing dié te vergelyk van
kommissaris-generaal H. A. van Rheede, wat voorkom in sy joernaal
opgestel gedurend sy verblyf aan die Kaap in 1685, onder datum 24
April: „Nae den middagh quamen de Capitijnen oft overstens der
inlanders in het Casteel met veel volck, oud, jongh, vrouwen en
kinderen; uyt dien hoop wierden ontrent dartigh jongelingen uytgesogt
die haer in tween verdelende ontrent 50 roeden van en tegen malkanderen
aanstelden, hebbende ider een stuck van een brandhout of tack van een
boom sonder onderscheyt regt, krom of met tacken, met de welcke ter
weder zijden, soo fel en gewis op malkanderen wierpen, men sich over de
vaerdigheyt, grote force en sekerheyt als over de behendigheyt en
raddigheyt om die te ontwijken en af te keeren most verwonderen, doende
blijken alsoo grooten konst in wel te offenceren als defenderen,
makende soo evenmatige bewegingh met alle de ledematen van het lighaem,
zulcx niet en geschiede in het wilde en na iders sinnelijckheyt, maer
nae een vasten regul, nae welck zij dese oefeningh als op een
schermschool in orde hebben geleert; en dewijle dese soo fel vliegende
houten, soo niet en konden werden gemyd en daar een stock, die een ider
van haer in de linckerhandt hadt, afgekeert, of daer wiert te met
imandt van d’ een of andere parthye geraeckt, en dat zij te saemen
bevorens een weynigh brandewijn hadden gedroncken, soo wierden dese
strijdende partijen soo tegen den anderen verhit, het yok ernst
wordende, niet meer malkanderen mijdende, soo vinnigh wierpen om te
raeken, dat haere overstens en oudste, die tot daer en toe stil hadden
sitten toesien, dien strydenden hoop met gewelt en authoriteyt van een
mosten scheyden.” (Joernaal van Van Rheede, Kaapse argief, No. 703,
blss. 49 en 50.)

[230] Sien ’n vergelyking van die twee tekste in Leo Fouché se uitgawe
van die Dagboek van Adam Tas, blss. 336–340.

[231] Die teks wat ons hier gee, is dié van Valentijn in sy
Beschryvinge van de Kaap der Goede Hoope (Oud- en Nieuw Oost-Indiën,
5de deel, 2de stuk). Die origineel berus op die Ryksargief in Den Haag.
Soos ons hierbo aangedui het, is daar belangrike verskille tussen die
oorspronklike teks en dié van Valentijn, wat sy afskrif seker van
Willem Adriaen verkry het; maar die afwykinge en leemtes wat in die
lesing van Valentijn voorkom, het alleen betrekking op die veeruil met
die Hottentotte. Dit affekteer nie die ander dele nie, waaronder die
uittreksel wat ons laat volg, wat trou met die origineel ooreenstem.

[232] bors.

[233] Jan Harmanszoon Potgieter, vryburger en wagmeester van die
burgerkawallerie van Stellenbosch.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Uit ou Reisbeskrywinge - Dagverhale en ander letterkundige bronne oor die Kaap" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.